Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 57.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Март 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

151 Продаж

Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarning tarkibi va xususiyatlari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI YURIDIK FAKULTETI YURISPRIDENSIYA TA’LIM YO’NALISHI _________ - guruh talabasi ____________________________ning Iqtisodiy pratsessual huquqi fanidan tayyorlagan Kurs ishi Mavzu: Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarning tarkibi va xususiyatlari Ilmiy ish rahbari: ______________ Namangan 2024 Mundarija Kirish………………………………………………………………………..…. 3-4 I. BOB. Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari……………...…… 5-14 I.1 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, tarkibi hamda ularning huquq majburiyatlari I.2 Taraflar, ularning protsessual huquq va majburiyatlari I.3 Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etish va protsessual huquq vorislik II. BOB. Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning ishtiroki…………………………………………………………………...…. 15-26 II.1 Odil sudlovni amalga oshirishga ko’maklashuvchi shaxslar II.2 Suddagi vakillik Xulosa…………………………………………………………………...………. 27 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..……. 28 2 Kirish O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining iqtisodiy ishlar bo‘yicha sudlov hay’ati, Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, Toshkent shahar va viloyatlar sudlarining iqtisodiy ishlar bo yicha sudlov hay ati hamda tumanlararo, tumanʼ ʼ (shahar) iqtisodiy sudlari iqtisodiy nizolarni hal etuvchi sud organlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuni 40-moddasiga ko‘ra tumanlararo, tuman, Shahar iqtisodiy sudi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarda yuzaga keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan o‘zining vakolatlari doirasiga kiritilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent Shahar iqtisodiy sudlarining iqtisodiy ishlar bo yicha sudlov hay ati tegishli tumanlararo, tuman ʼ ʼ (shahar) iqtisodiy sudlarining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellyatsiya shikoyatini (protesti) ko‘radi. Tumanlararo, tuman (shahar) iqtisodiy sudi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda yuzaga keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan uning vakolatlari doirasiga berilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadi. Kurs ishining dolzarbligi: So‘nggi yillarda mamlakatimizda barcha sohada bo‘lgani kabi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini jadal rivojlantirish, investitsiyaviy jozibadorlik va ishbilarmonlik faolligini oshirish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Sohadagi munosabatlarni tartibga soluvchi qator huquqiy hujjatlar ishlab chiqildi. Kelib chiqayotgan nizolarni hal qilish, ish bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli hal qiluv qarori chiqarish vazifasi va vakolati iqtisodiy sudlar zimmasiga yuklatilgan. Kurs ishining maqsadi: O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida” gi Qonuni 40-moddasiga ko’ra tumanlararo, tuman, Shahar iqtisodiy sudi xo’jalik 3 yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarda yuzaga keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan o‘zining vakolatlari doirasiga kiritilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadi, shuningdek qonun bilan uning vakolatlari doirasiga berilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi ishlarni ko’rib chiqadi. Kurs ishining vazifasi: Kurs ishining mavzusini o’rganilayotgan mavzu doirasida zaruriy bilimlarni to’la yoritish, keltirilgan har bir vakillari hususida kerakli bilimlarni aks ettirishdir. Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Sud ishlarini yuritish turlari, taalluqliligi va sudlovligi, protsessual muddatlar, sud xarajatlari, isbotlash va dalillar, shuningdek iqtisodiy sohasida fuqorolar subyektlari o’rtasida oqtisodiy sudlar tomonidan ko’riladigan nizolar tushuncha va tur, xususiyatlari to’g’ri talqinda qo’llanilishi. Kurs ishining hajmi: Ushbu kurs ishi 28 betdan iborat bo’lib, 2 ta bobni o’z ichiga oladi, kurs ishi kirish qismi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bandidan tashkil topgan. 4 I. Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari I.1 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, tarkibi hamda ularning huquq majburiyatlari Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarining asosiy guruhini ishda ishtirok etuvchi shaxslar tashkil qiladi. Xususan, IPKning “Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari” deb nomlangan 6-bobida ishda ishtirok etuvchi shaxslar alohida (41-modda) bayon etilgan. Bu esa protsess ishtirokchilarining doirasi ishda ishtirok etuvchi shaxslar doirasidan birmuncha keng ekanligini ko‘rsatadi. IPKning 40-moddasiga ko‘ra, iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari quyidagilar hisoblanadi 1 : 1. sud; 2. ishda ishtirok etuvchi shaxslar; 3. odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar. Iqtisodiy protsessual kodeksning 41-moddasiga ko‘ra, ishda ishtirok etuvchi shaxslarga quyidagilar kiradi: taraflar; uchinchi shaxslar; prokuror; davlat organlari va boshqa shaxslar; IPKda nazarda tutilgan alohida toifadagi ishlar bo‘yicha arizachilar hamda boshqa manfaatdor shaxslar. Yuqorida ko‘rsatilgan ishda ishtirok etuvchi shaxslarni ishning hal etilishidan manfaatdor bo‘lishiga qarab, quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 1) o‘zining subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar. Ushbu shaxslarga taraflar va uchinchi shaxslar kiradi. 2) protsessda boshqa shaxslarning subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar. Mazkur shaxslar qatoriga prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar, alohida toifadagi ishlar bo‘yicha arizachilar hamda boshqa manfaatdor shaxslar kiritish mumkin. 1 “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel 5 Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning huquqlari 2 :  Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish;  rad qilish to‘g‘risida ariza berish;  dalillar taqdim etish;  dalillarni tekshirishda ishtirok etish;  savollar berish;  iltimosnomalar kiritish;  arz qilish;  sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish;  ishni ko‘rish davomida yuzaga keladigan barcha masalalar bo‘yicha o‘z vajlarini, xulosalarini taqdim qilish;  ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz bildirish;  sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) hamda IPKda o‘zlariga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga ega. Korporativ nizoda ishtirok etayotgan taraflar birbiridan va guvohlardan sudda ko‘rilayotgan ishga taalluqli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hujjatlarni so‘rab olish huquqiga ega, bundan davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi hujjatlar mustasno. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning majburiyatlari 3 :  Sud majlisiga o‘z vaqtida kelish;  Sud majlisida protsessual tartibga rioya qilish;  Davlat bojini va pochta xarajatlarini to‘lash;  Dalillarni taqdim etish;  Isbotlash majburiyati;  O‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanish; 2 “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel 3 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021 . 6  IPKda nazarda tutilgan boshqa protsessual majburiyatlar. 2.1 Taraflar, ularning protsessual huquq va majburiyatlari Taraflar iqtisodiy protsess ishtirokchilari ichida asosiy o‘rin egallaydi. Chunki ushbu shaxslar o‘rtasida nizoni kelib chiqishi, ularni tashabbusi bilan sudga da’vo qo‘zg‘atishi sud protsessini boshlab beradi. Iqtisodiy protsessul qonunchiliga ko‘ra, da’vogar (arizachi) va javobgar iqtisodiy sud ishlarini yuritishdagi taraflardir. 7Da’vogar bu – o’z huquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida da’vo taqdim eetgan yoki manfaatlari ko’zlanib taqdim etilgan yuridik shaxslar va fuqarolardir. Javobgar bu – da’vo yoki talab taqdim etilgan yuridik shaxslar va fuqarolardir. Аrizachi bu – alohida toifadagi ishlar hamda IPKda nazarda tutilgan boshqa ishlar bo‘yicha ariza bergan yuridik shaxslar va fuqarolardir. Taraflarning protsessual huquqlarini umumiy va maxsus huquqlarga ajratish mumkin 4 . Таraflarning umumiy protsessual huquqlari (IPK 42- moddasi) Таraflarning maxsus protsessual huquqlari (IPK ning 131, 157, 160- moddalari)  Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish;  rad qilish to‘g‘risida ariza berish;  dalillar taqdim etish;  dalillarni tekshirishda ishtirok etish;  savollar berish;  iltimosnomalar kiritish;  arz qilish;  sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish;  ishni ko‘rish davomida yuzaga keladigan barcha masalalar bo‘yicha o‘z vajlarini, xulosalarini taqdim qilish;  ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz bildirish;  sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) hamda IPKda o‘zlariga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga ega. Korporativ nizoda ishtirok etayotgan taraflar bir- biridan va guvohlardan sudda ko‘rilayotgan ishga taalluqli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hujjatlarni so‘rab olish huquqiga ega, bundan davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi hujjatlar mustasno. Da’vogar:  da’voning asosini yoki predmetini o’zgartirish;  da’vo talablarining miqdorini ko’paytirish yoki kamaytirish  kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish. Javobgar:  Qarshi da’vo taqdim etish;  E’tiroz bildirish;  Da’voni to’liq yoki qisman tan olish;  Kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish. Таraflarning protsessual majburiyatlari: 1. Sud majlisiga o‘z vaqtida kelish 2. Sud majlisida tartib qoidaga rioya qilish; 3. Isbotlash majburiyati; 4. Dalillarni taqdim etish majburiyati; 5. Davlat boji va pochta xarajatlarini to‘lash; 6. O‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanish; 7. IPKda nazarda tutilgan boshqa protsessual majburiyatlar. 4 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. 8 2.3 Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etish va protsessual huquq vorislik Da’vo tartibida yuritiladigan ishlarda har doim ikki taraf ishtirok etadi. Biroq protsessda bir vaqtning o‘zida har tarafda bir necha shaxslar ishtirok etishi mumkin. Sudga bir necha da’vogar (sherik da’vogarlar) tomonidan birgalikda yoki bir necha javobgarga (sherik javobgarlarga) nisbatan talab qo‘yilgan ariza berilishi mumkin (IPKning 44-moddasi). Adabiyotlarda bu xildagi ishtirokchilik protsessual sherik ishtirokchilik deb nomlanadi va ularga bir xilda ta’riflar berilgan. Protsessda birgalikda ishtirok etish 5 deb, muayyan iqtisodiy ishning sudda ko‘rilishida har ikki tarafdan ham bir necha da’vogarlar yoki bir necha javobgarlar ishtirok etishiga aytiladi. Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etishning asosiy maqsadi sud tomonidan iqtisodiyk ishlarning ko‘rilishini yengillashtirish, fuqarolar, yuridik shaxslarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tez va samarali himoya qilishdan iboratdir. Iqtisodiy protsesual qonunchilikka ko‘ra, da’vo bir necha da’vogar (sherik da’vogarlar) tomonidan birgalikda yoki bir necha javobgarga (sherik javobgarlarga) nisbatan taqdim etilishi mumkin. Da’vogarlar va javobgarlarning har biri boshqa tarafga nisbatan sud protsessida mustaqil ishtirok etadi. Protsessda birgalikda ishtirok etuvchilar ishni olib borishni sherik ishtirokchilardan biriga topshirishi mumkin. Boshqa javobgarning ishtirokisiz ishni ko‘rish mumkin bo‘lmagan taqdirda, birinchi instansiya sudi hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar da’vogarning (da’vogarlarning) roziligi bilan o‘sha javobgarni (javobgarlarni) ishda ishtirok etish uchun jalb etadi. Agar qonunchilikda ishda boshqa javobgar ishtirokining majburiyligi nazarda tutilgan bo‘lsa, sud shu javobgarni ishda ishtirok etish uchun o‘z tashabbusi bilan jalb etadi. 5 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. 9 Sud da’vogarning iltimosnomasi bo‘yicha ham boshqa javobgarni ishda ishtirok etish uchun jalb etishga haqli. Boshqa javobgarni ishda ishtirok etishga jalb etish yoki jalb etishni rad qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudga murojaat etgan da’vogar nizoli huquqiy munosabatning mavjud ekanligini hamda nizoli huquqning aynan o‘ziga tegishli ekanligini isbotlashi talab etiladi. Sudda ish qo‘zg‘atilganida esa taraflar nizoli huquqiy munosabatlarning subyektlari ekanligi taxmin qilinadi, ya’ni ular mazkur ishga daxldor deb hisoblanadi. Biroq, ba’zan ishni sudda ko‘rishga tayyorlash davomida yoki sudda ish ko‘rish jarayonida javobgar tomon nizoli huquqiy munosabatning subyekti emasligi aniqlanishi mumkin. Bunday holatda ushbu javobgar ishga daxldor bo‘lmagan shaxs deb topiladi. Sud da’vo bo‘yicha javob berishi lozim bo‘lmagan shaxsga nisbatan da’vo taqdim etilganligini aniqlasa, ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar da’vogarning roziligi bilan ishga daxldor javobgar bilan almashtirishga yo‘l qo‘yishi mumkin. Agar da’vogar javobgarni boshqa shaxs bilan almashtirishga rozi bo‘lmasa, sud bu shaxsni da’vogarning roziligi bilan ikkinchi javobgar sifatida ishga jalb etishi mumkin. Ishga daxldor bo‘lmagan javobgar almashtirilganligi to‘g‘risida sud ajrim chiqaradi. Ishga daxldor bo‘lmagan javobgar almashtirilganidan so‘ng ishni ko‘rish boshidan boshlanadi. 10 Protsessual huquqiy vorislik Taraflardan biri nizoli yoki sud hujjati bilan aniqlangan huquqiy munosabatdan chiqib ketgan hollarda (yuridik shaxsning qayta tashkil etilishi, talab qilish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish, qarzning boshqa shaxsga o‘tkazilishi, fuqaroning o‘limi va majburiyatlardagi shaxslar o‘zgarishining boshqa hollarida) sud bu tarafni uning huquqiy vorisi bilan almashtiradi. Huquqiy vorislik iqtisodiy sud ishlarini yuritishning har qanday bosqichida amalga oshirilishi mumkin. Tarafni huquqiy voris bilan almashtirish to‘g‘risida sud ajrim chiqaradi. Tarafni huquqiy voris bilan almashtirish to‘g‘risidagi ajrim ustidan shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin. Taraf huquqiy voris bilan almashtirilganidan keyin iqtisodiy sud ishlarini yuritish almashtirish amalga oshirilgan bosqichning o‘zidan davom ettiriladi. Huquqiy voris ishga kirishguniga qadar sud protsessida amalga oshirilgan barcha harakatlar huquqiy vorisga o‘rnini bo‘shatib bergan shaxsga qay darajada majburiy bo‘lgan bo‘lsa, huquqiy voris uchun ham shu darajada majburiy bo‘ladi. Protsessual huquqiy vorislikka yo‘l qo‘yilsa, sud IPKning 101- moddasi 3- bandiga ko‘ra, ish yuritishni to‘xtatib turishi shart. Bu to‘g‘risia ajrim chiqaradi. Agar nizo protsessual huquqiy vorislikka qo‘l qo‘ymasa, sud IPKning 110- moddasi 5-bandiga ko‘ra, ish yuritishni tugatish to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Shuningdek, IPKning 273-moddasi 7-bandiga ko‘ra, apellyatsiya shikoyati (protesti) bo‘yicha sud hujjati qabul qilinguniga qadar ishda taraf bo‘lgan fuqaro vafot etsa, nizoli huquqiy munosabat esa huquqiy vorislikka yo‘l qo‘ymasa apellyatsiya instansiyasi sudi apellyatsiya shikoyati (protesti) bo‘yicha ish yuritishni tugatadi 6 . 6 “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel 11 Protsessual huquqiy vorislikni ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni almashtirish bilan quyidagi farqli jihatlari mavjud 7 : birinchidan, protsessual huquqiy vorislik har qanday bosqichda yo‘l qo‘yilsa, ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni almashtirish esa hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar da’vogarning roziligi bilan amalga oshiriladi; ikkinchidan, protsessual huquqiy vorislikda huquqni qabul qiluvchi protsessdan chiqib ketgan shaxsning barcha protsessual huquqlariga ega bo‘ladi va majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni almashtirishda esa bunday holat yuz bermaydi; uchinchidan, agar protsessda tegishsiz javobgar tegishli javobgar bilan almashtirilishida iqtisodiy ishning ko‘rilishi yangidan boshlansa, protsessual huquqiy vorislikning boshqa shaxs tomonidan qabul qilinishida unga ish materiallari bilan tanishish uchun vaqt va imkoniyat berilib, ishni ko‘rish davom ettirilaveradi, yangitdan boshlanmaydi. Uchinchi shaxslar va ularning turlari Iqtisodiy protsessda har doim ham faqat taraflar ishtirok etmaydi. Taraflar o‘rtasida nizolashilayotgan da’vo predmeti boshqa shaxslarning huquq va majburiyatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan 2 ta tashkilot ko‘chmas mulkka nisbatan mulk huquqi to‘g‘risida nizolashayotgan bo‘lsa, boshqa tashkilot ushbu bino da’vogar va javobgarga ham tegishli emasligini, ushbu mulk unga tegishli ekanligi to‘g‘risida da’vo kiritdi. Mana shunday protsessual shaklda ishtirok etish protsessda nizo predmetiga nisbatan mustaqil talab bilan chiquvchi uchinchi shaxs deb tushuniladi. Yoki boshqa bir holatni olsak, masalan, buyurtmachi pudratchidan shartnomada ko‘rsatilgan subpudratchi aybi bilan ishlar sifatsiz bajarganligi sababli zararni undirish to‘g‘risida sudga da’vo qo‘zg‘atdi. Ushbu subpudratchi iqtisodiy protsessda javobgar tomonda turib mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxs sifatida ishtirok etadi. 7 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. 12 Yuqoridagilardan kelib chiqib, iqtisodiy protsessda ishtirok etuvchi uchinchi shaxslar ishning hal etilishidan qanday mazmunda manfaatdor ekanliklari hamda ish yuzasidan chiqariladigan hal qiluv qarori bilan qanday oqibatlar yuzaga kelishiga qarab, quyidagi ikki turga ajratiladi: 1. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar 2. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar birinchi instansiya sudi hal qiluv qarorini qabul qilguniga qadar ishga kirishishi mumkin. Ular da’vogarning barcha huquqlaridan foydalanadi va uning barcha majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan javobgar bilan nizoni sudgacha hal qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etish majburiyati mustasno. Agar nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxs ishga sud muhokamasi boshlanganidan keyin kirishsa, ishni ko‘rish boshidan boshlanadi. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar birinchi instansiya sudi hal qiluv qarorini qabul qilguniga qadar, agar ish ushbu shaxslarning taraflardan biriga nisbatan huquq yoki majburiyatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa, da’vogar yoxud javobgar tarafida ishga kirishishi mumkin. Ular tarafning iltimosnomasiga yoki sudning tashabbusiga ko‘ra ham ishda ishtirok etishga jalb qilinishi mumkin. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar tarafning protsessual huquqlaridan foydalanadi va uning protsessual majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan da’voning asosini yoki predmetini o‘zgartirish, da’vo talablarining miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirish, da’vodan voz kechish, da’voni tan olish yoxud kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish, qarshi da’vo taqdim etish, sud hujjatining majburiy ijro etilishini talab qilish huquqi mustasno. 13 Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxsni ishda ishtirok etishga jalb qilish yoki jalb qilishni rad etish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Agar nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxs ishga sud muhokamasi boshlanganidan keyin kirishsa, ishni ko‘rish boshidan boshlanadi. Iqtisodiy protsessda uchinchi shaxslar ishtirok etishining ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi 8 : birinchidan, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarning to‘liq aniqlanishiga hamda iqtisodiy ishning to‘g‘ri hal etilishiga olib keladi; ikkinchidan, sud va taraflarning vaqtlarini tejash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha qilib aytganda, bu protsessual tejamkorlik vositasidir, chunki regresss da’volarni ko‘rib chiqish jarayonida dastlabki da’vo bo‘yicha ishda ko‘rib chiqilgan faktlarni yana qayta ko‘rishga ehtiyoj qolmaydi; uchinchidan, agar dastlabki mulkiy nizo alohida ko‘rilsa, bu to‘g‘rida chiqarilgan qarorga muvofiq nizoli mulkning keyinchalik sotilishi yoki ishlatib yuborilishining oldi olinadi; to‘rtinchidan, dastlabki da’vo bilan uchinchi shaxs da’vosi alohida alohida ko‘rilgudek bo‘lsa, kelajakda bir-biriga muvofiq kelmaydigan sud hal qiluv qarorlari chiqarilishi kabi holatlar yuz berishi mumkin. 8 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. 14 II. Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning ishtiroki Prokurorning iqtisodiy protsessda ishtirok etish shakllari, asoslari hamda protsessual huquq va majburiyatlari. O‘zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining asosiy vazifalari qonun ustuvorligini ta’minlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini, O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktika qilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining “Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq, prokuratura organlari faoliyatini asosiy yo‘nalishlar idan biri iqtisodiy nizolarni ko‘rishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga protest keltirish belgilangan. Shuningdek, Iqtisodiy protsessual kodeksida ham prokuror ishtirok etishi bilan bog‘liq normalar o‘z ifodasini topgan. Iqtisodiy protsessda prokuror IPKning 49-moddasiga ko‘ra, 2 ta shaklda ishtirok etadi: 1. Prokuror sudga da’vo arizasi (arizasi) asosida; 2. Ishda ishtirok etuvchi prokuror ishning mazmuni bo‘yicha fikrini bayon etadi, bundan uning boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishga doir da’vo arizasi (arizasi) bo‘yicha qo‘zg‘atilgan ishlar mustasno qo‘zg‘atilgan ishlardagina ishtirok etishi mumkin 9 . Iqtisodiy protsessual qonunchilik prokurorning iqtisodiy protsessida ishtirok etishining quyidagi asosini belgilaydi: 1) qonunda nazarda tutilgan hollarda; 2) prokurorning da’vo arizasi (arizasi) asosida qo‘zg‘atilgan ishlarda O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksiga ko‘ra, tumanlararo, tuman (shahar) iqtisodiy sudlariga da’vo arizasini (arizani) — Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar (shaharlar) 9 “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel 15 prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar taqdim etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlariga esa — Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari yoki ularning o‘rinbosarlari taqdim etadi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki uning o‘rinbosari O‘zbekiston Respublikasining barcha iqtisodiy sudlariga da’vo arizasi (ariza) taqdim etishga haqli. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi qonunning 9- moddasiga ko‘ra, prokuratura organlari sudga da’vo ariza (ariza) taqdim etganligi uchun davlat boji to‘lashdan ozod etilgan. Fuqaroning, yuridik shaxsning va davlatning manfaatlarini ko‘zlab da’vo arizasi (ariza) taqdim etgan prokuror da’vogarning huquqlaridan foydalanadi va uning majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish huquqi mustasno. Prokurorning o‘z da’vo arizasidan (arizasidan) voz kechishi da’vogarni (arizachini) ishni mazmunan ko‘rib chiqishni talab qilish huquqidan mahrum etmaydi. Prokuror tomonidan da’vogarning huquqini himoya qilish maqsadida taqdim etilgan da’vodan da’vogarning voz kechishi da’vo arizasini (arizani) ko‘rmasdan qoldirishga olib keladi. Prokuror apellyatsiya va kassatsiya instansiyalarida ham ishtirok etishi mumkin. IPKning 259-moddasiga ko‘ra, prokuror, yuqori turuvchi prokuror faqat prokuror ishtirokida ko‘rilgan ish bo‘yicha, shuningdek taraflarning murojaati mavjud bo‘lgan taqdirda birinchi instansiya sudining qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarori ustidan apellyatsiya protesti keltirishga haqli. Apellyatsiya protesti keltirgan prokuror yoki yuqori turuvchi prokuror ishni ko‘rish yakuni bo‘yicha sud hujjati chiqarilguniga qadar protestni chaqirib olishga haqli. IPKning 282-moddasiga ko‘ra, Prokuror, yuqori turuvchi prokuror birinchi instansiya sudining qonuniy kuchga kirgan, apellyatsiya tartibida ko‘rilgan hal 16 qiluv qarori va apellyatsiya instansiyasi sudining qarori ustidan, agar ish bo‘yicha prokuror ishtirok etgan bo‘lsa, shuningdek taraflarning murojaati mavjud bo‘lgan taqdirda, kassatsiya protesti keltirishga haqli. IPKning 2881-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va ularning o‘rinbosarlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat, Toshkent shahar prokurorlari IPKning 282-moddasida ko‘rsatilgan shaxslarning murojaati mavjud bo‘lgan taqdirda, kassatsiya protesti kiritish masalasini hal etish uchun tegishli iqtisodiy suddan ishni talab qilib olishga haqli. IPKning 305 1 -moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki ularning o‘rinbosarlari kassatsiya tartibida ko‘rib chiqilgan ishlar bo‘yicha chiqarilgan sud hujjatlari ustidan ishni kassatsiya tartibida takroran ko‘rish haqida protest kiritishga haqli. Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning ishtiroki 10 IPKning 50-moddasiga muvofiq, qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda davlat organlari va boshqa shaxslar yuridik shaxslarning, fuqarolarning, jamiyat va davlatning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida da’vo arizasi (ariza) taqdim etishi mumkin. Demak, iqtisodiy sudga ba’zida huquqi buzilgan shaxsni o‘zi emas, balki uning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari va buzilgan huquqlarini tiklash maqsadida davlat organlari va boshqa shaxslar da’vo qo‘zg‘atadi. Ushbu organlar faqat o‘zlariga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqib, o‘z vakolat doirasida sudga ariza berishadi. Masalan, davlat organlari va boshqa shaxslar sudga da’vo qo‘zg‘atishi, O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessal kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonuni 25-moddasining ikkinchi qismi, O‘zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi Qonuni 5-moddasi birinchi qismining 11- bandi, O‘zbekiston Respublikasining «Vasiylik va homiylik to‘g‘risida»gi Qonuni 12-moddasi birinchi qismining o‘n oltinchi xatboshisi, 13-moddasi birinchi 10 Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. 17 qismining o‘n uchinchi xatboshisida ko‘rsatilgan. Shuningdek, yuqorida sanab o‘tilmagan boshqa qonunlarda ham ushbu organlarni ishtirok etishi belgilangan holatlar bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuni 43- moddasiga ko‘ra, davlat soliq xizmati organining va boshqa vakolatli organning qarzdorni majburiy to‘lovlar bo‘yicha bankrot deb topish to‘g‘risida iqtisodiy sudga ariza berishligi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuni 56-moddasiga ko‘ra, investorlarning, qimmatli qog‘ozlar egalarining hamda davlatning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish maqsadida davlat boji to‘lamasdan sudda da’vo qo‘zg‘atishga haqli ekanligi ko‘rsatilgan. Demak, yuqorida ko‘rsatilgan davlat organlari qonunda belgilangan tartibda iqtisodiy sudga ariza berishi mumkin. Da’vo taqdim etgan mazkur organlar va shaxslar IPKda belgilangan tartibda da’vogarning barcha huquqlaridan foydalanadi va uning majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Faqat, ushbu organlar kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish huquqiga ega emas. Davlat organi va boshqa shaxsning o‘zi taqdim etgan da’vo arizasidan (arizadan) voz kechishi da’vogarni (arizachini) ishni mazmunan ko‘rishni talab qilish huquqidan mahrum etmaydi. Davlat organi va boshqa shaxs tomonidan da’vogarning huquqlarini himoya qilish maqsadida taqdim etilgan da’vo arizasidan (arizasidan) da’vogarning (arizachining) voz kechishi da’vo arizasini (arizani) ko‘rmasdan qoldirishga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi qonunning 9- moddasiga ko‘ra, davlat organlar sudga da’vo ariza (ariza) taqdim etganligi uchun davlat boji to‘lashdan ozod etilgan. Masalan, ushbu moddada adliya organlari, O‘zbekiston Respublikasining Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi va uning hududiy organlari, O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, uning joylardagi organlari, 18 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Agrosanoat majmui ustidan nazorat qilish inspeksiyasi hamda uning joylardagi organlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil, O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi va uning joylardagi organlari va boshqa subyektlar naazarda tutilgan. Odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar Iqtisodiy sud ishlarini yuritishda ishda ishtirok etuvchi shaxslar bilan bir qatorda odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar — guvohlar, ekspertlar, mutaxassislar va tarjimonlar ishtirok etishi mumkin. Iqtisodiy sud ishlarini yuritishda odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxs sifatida guvohlar o‘ziga hos o‘rin egallaydi. Quyidagilar guvoh sifatida chaqirilishi va so‘roq qilinishi mumkin emas: fuqarolik, iqtisodiy, ma’muriy ish bo‘yicha vakillar yoki jinoyat ishi bo‘yicha himoyachilar, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish bo‘yicha advokatlar, mediatorlar — vakil, himoyachi, advokat yoki mediator vazifalarini bajarishi munosabati bilan o‘zlariga ma’lum bo‘lib qolgan holatlar to‘g‘risida; jismoniy nuqsonlari yoki ruhiy holatining buzilganligi sababli faktlarni to‘g‘ri idrok qilishga yoki ular haqida to‘g‘ri ko‘rsatuvlar berishga layoqatsiz shaxslar. Guvohning huquqlari Guvohning majburiyatlari Guvoh advokatning yuridik yordamidan foydalanish , iqtisodiy sud ishi yuritilayotgan tilni bilmasa yoki yetarli darajada bilmasa , o ‘ z ona tilida ko ‘ rsatuvlar berish va bu holda tarjimon xizmatidan foydalanish , ko ‘ rsatuvlarini o ‘ z qo ‘ li bilan yozib berish , ko ‘ rsatuvlar berishda yozma qaydlar va hujjatlardan foydalanish huquqiga ega . Guvoh sudning chaqiruviga binoan kelishi , ish yuzasidan o ‘ zi xabardor bo ‘ lgan ma ’ lumotlar va holatlar haqida to ‘ g ‘ ri ko ‘ rsatuvlar berishi , sudya va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning savollariga javob berishi , sud majlisi vaqtida tartibga rioya etishi shart . Guvoh bila turib yolg‘on ko‘rsatuvlar berganlik uchun jinoiy javobgar bo‘ladi, sud tomonidan bu haqda ogohlantirilib, tilxat olinadi. Esda saqlang! Hech kim o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emas. 19 Qonunga muvofiq kasbiy burchini bajarishi jarayonida o‘ziga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlar va holatlar yuzasidan ko‘rsatuv berishni rad qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan ko‘rsatuv berish majburiyati tatbiq etilmaydi. Iqtisodiy sud ishlarini yuritishda fan, texnika, san’at yoki hunar sohasida xulosa berish uchun zarur bo‘lgan maxsus bilimlarga ega jismoniy shaxs ekspert sifatida tayinlanishi mumkin. Davlat sud-ekspertiza muassasasi eksperti, boshqa korxona, muassasa, tashkilot xodimi yoki o‘zga jismoniy shaxs ekspert sifatida ishtirok etishi mumkin. Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan shaxslar, shuningdek qasddan sodir etgan jinoyatlari uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxslar ekspert sifatida jalb etilishi mumkin emas. Agar ekspert qo‘yilgan savollarni o‘zining maxsus bilimlari asosida hal qilish mumkin bo‘lmasligiga yoki unga taqdim etilgan tekshirish 74 obyektlarining yoxud materiallarning yaroqsizligiga yoki xulosa berish uchun yetarli emasligiga va ularni to‘ldirib bo‘lmasligiga yoxud fan va sudekspertlik amaliyotining holati qo‘yilgan savollarga javob topish imkoniyatini bermasligiga ishonch hosil qilsa, u xulosa berishning iloji yo‘qligi to‘g‘risida asoslantirilgan dalolatnoma tuzadi hamda uni ekspertizani tayinlagan sudga yuboradi. O‘zbekiston Respublikasining “Sud ekspertizasi to‘g‘risida”gi Qonuni 23- moddasiga ko‘ra, sud eksperti yoki sud ekspertlari komissiyasi tekshirishlarni o‘tkazib bo‘lganidan keyin tegishincha sud eksperti yoxud sud ekspertlari komissiyasi tarkibiga kiruvchi har bir sud eksperti imzosi bilan tasdiqlanadigan xulosa tuzadi. Xulosada: sud ekspertizasi o‘tkazilgan sana va joy; sud ekspertizasini o‘tkazish asosi; sud ekspertizasini tayinlagan organ (shaxs) to‘g‘risida ma’lumotlar; 20 sud eksperti (familiyasi, ismi, otasining ismi, ma’lumoti, ixtisosligi, ish staji, ilmiy darajasi, ilmiy unvoni, egallab turgan lavozimi) va sud ekspertizasini o‘tkazish topshirilgan tashkilot haqida ma’lumotlar; bila turib noto‘g‘ri xulosa berganligi, tergovga qadar tekshiruv, surishtiruv yoki dastlabki tergov ma’lumotlarini tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organ mansabdor shaxsining, surishtiruvchining, tergovchining yoxud prokurorning ruxsatisiz oshkor qilganligi, shuningdek xulosa berishni rad etganligi yoki bu ishdan bo‘yin tovlaganligi uchun sud eksperti jinoiy javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilganligi; sud ekspertining oldiga qo‘yilgan savollar; sud ekspertiga taqdim etilgan tekshirish obyektlari va ish materiallari; sud ekspertizasi o‘tkazilayotganda hozir bo‘lgan shaxslar haqida ma’lumotlar; qo‘llanilgan usullar ko‘rsatilgan holda tekshirishlarning mazmuni va natijalari, shuningdek bu tekshirishlar, agar sud ekspertlari komissiyasi ishlagan bo‘lsa, kim tomonidan o‘tkazilganligi; tekshirish natijalarining baholanishi, qo‘yilgan savollarga berilgan asosli javoblar; ish uchun ahamiyatga molik bo‘lgan va sud ekspertining tashabbusiga ko‘ra aniqlangan holatlar ko‘rsatilishi lozim. Xulosada huquqbuzarlik sabablari va uning sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlar, shuningdek ularni bartaraf etishga doir tashkiliytexnikaviy tavsiyalar ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Xulosani va uning natijalarini tasvirlovchi materiallar ushbu xulosaga ilova qilinadi hamda uning tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi. Tekshirishning olib borilishi, shart-sharoitlari va natijalarini hujjatlashtiradigan materiallar davlat sud- ekspertiza muassasasida yoki boshqa tashkilotda qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda saqlanadi. Ular sud ekspertizasini tayinlagan organning (shaxsning) talabiga binoan ishga qo‘shib qo‘yish uchun taqdim etiladi. Agar taqdim etilgan tekshirish obyektlarining, materiallarning yoki sud ekspertining maxsus bilimlari yetarli emasligi tekshirish davomida ma’lum bo‘lib 21 qolsa, xulosa ayrim qo‘yilgan savollarga javob berishni rad etish asosini o‘z ichiga olgan bo‘lishi lozim. Tekshirish tugaganidan so‘ng xulosa, tekshirish obyektlari va ish materiallari sud ekspertizasini tayinlagan organga (shaxsga) yuboriladi. Mutaxassis . Maslahatlar (tushuntirishlar) berish va ilmiy-texnika vositalarini qo‘llashda yordam ko‘rsatish yo‘li bilan dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashda ko‘maklashish maqsadida fan, texnika, san’at yoki hunar sohasida maxsus bilim va malakaga ega bo‘lgan, voyaga yetgan, ish natijasidan manfaatdor bo‘lmagan shaxs sud majlisida yoki protsessual harakatlarda ishtirok etish uchun sud tomonidan mutaxassis sifatida jalb qilinishi mumkin. Mutaxassisni sud majlisida ishtirok etish uchun jalb qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudning mutaxassisni chaqirish haqidagi talabi uning ish beruvchisi uchun majburiydir. Mutaxassisni sud majlisida ishtirok etish uchun jalb qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudning mutaxassisni chaqirish haqidagi talabi uning ish beruvchisi uchun majburiydir. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 10- moddasiga ko‘ra, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan sud protsessi ishtirokchilarining tarjimon orqali ish materiallari bilan tanishish, sud harakatlarida ishtirok etish hamda sudda o‘z ona tilida yoki erkin tanlangan muloqot tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Demak ushbu til prinsipini amalda ta’minlashda tarjimon muhim ahamiyat kasb etadi. Tarjima qilish uchun zarur tillarni biladigan hamda ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hollarda sud tomonidan tayinlangan shaxs tarjimondir. Iqtisodiy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari, garchi tarjima qilish uchun zarur tillarni bilsa ham tarjimon vazifalarini o‘z zimmasiga olishga haqli emas . 22 II.3 Sudda vakillik 11 Sudda vakillik qilish mustaqil institut hisoblanib, uni fuqarolik huquqidagi vakillikdan vakil va unga ishonch bildiruvchi shaxs o‘rta sidagi munosabatlarning xarakteri va maqsadi, subyekt tarkibi, ma’lum yuridik harakatlarni bajarishga berilgan topshiriqlar, keltirib chiqaruvchi oqibatlari va asoslari bo‘yicha farqlash mumkin. Sudda vakillik qilishning maqsadi – fuqarolar va yuridik shaxslarga huquqlarini sudda himoya qilishda yordam berish hamda sudga ish uchun ahamiyatli bo‘lgan holatlarni aniqlashda va nizoning to‘g‘ri hal qilinishida yordam berish hisoblanadi. Shuning uchun suddagi vakil bilan ishonch bildiruvchi o‘rtasidagi moddiy huquqiy munosabatlarning mavjudligi protsessual munosabatlarning kelib chiqishi uchun asos bo‘ladi. Sudda yuridik shaxslarning ishlarini ularning qonunchilikda yoki ta’sis hujjatlarida berilgan vakolatlar doirasida harakat qiladigan organlari va (yoki) vakillari yuritadi. Fuqarolar o‘z ishlarini sudda shaxsan o‘zlari va (yoki) vakillari orqali yuritishga haqlidir. Fuqaroning ishda shaxsan ishtirok etishi uni ish bo‘yicha vakilga ega bo‘lish huquqidan mahrum qilmaydi. Sudda vakillik qilish turlarini IPKda belgilangan normalardan kelib chiqib, quyidagilarga ajratish mumkin: qonuniy vakillik; shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillik; Qonuniy vakillik. Ma’lumki, vakillikning barcha turlari vujudga kelishining umumiy asosi huquq normasidir. Bu ma’noda vakillikning barcha turlari qonuniydir. Boshqacha qilib aytganda, qonuniy vakillik qonunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilgan hollarda yuzaga keladigan vakillikdir. Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini sudda ularning qonuniy vakillari (ota-onalari, ularni farzandlikka olganlar, vasiylar yoki homiylar) himoya 11 O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun. 23 qiladi. Qonuniy vakillar sudda ish yuritishni o‘zlari tanlagan vakilga topshirishi mumkin. Suddagi vakillikning navbatdagi turi shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillik hisoblanib, IPKning 61-moddasida nazarda tutilgan. Shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillikka binoan ishonch bildiruvchi o‘z huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha sudda ish yuritishni vakilga topshiradi. Agar qonunda bu bevosita nazarda tutilmagan bo‘lsa, quyidagilar shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillar bo‘lishi mumkin: 1) advokatlar; 2) yuridik shaxslarning xodimlari — shu yuridik shaxslarning ishlari bo‘yicha; 3) notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillari — shu tashkilotlar a’zolarining ishlari bo‘yicha; 4) qonunda boshqa shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish huquqi berilgan notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillari; 5) birgalikdagi protsessual ishtirokchilardan biri boshqa birgalikdagi ishtirokchilarning topshirig‘i bo‘yicha; 6) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iltimosiga binoan sud tomonidan ruxsat berilgan boshqa shaxslar. Sudda vakil sifatida ishlarni yuritish bo‘yicha professional faoliyat bilan faqat advokatlar shug‘ullanishi mumkin. Fuqarolar va tashkilotlarning buzilgan huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini sud orqali himoya qilishda, ularga malakali yuridik yordam ko‘rsatishda shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakil sifatida advokat ishtiroki muhim o‘rin egallaydi. Shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillikning ushbu turining yuzaga kelishi uchun asos vakil bilan ishonch bildiruvchi shaxs o‘rtasida tuzilgan bitim hisoblanadi. “Advokatura to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining “Yuridik yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi bitim (shartnoma)” deb nomlangan 91-moddasiga muvofiq, yuridik yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi bitim (shartnoma) ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) bilan advokat o‘rtasida ishonch bildiruvchi shaxsning (himoya ostidagi shaxsning) o‘ziga yoki u tayinlagan shaxsga yuridik yordam ko‘rsatish uchun oddiy yozma shaklda tuziladigan fuqarolikhuquqiy shartnomadan iboratdir. 24 Vakilning sudda ish yuritishga doir vakolatlari qonunga muvofiq berilgan va rasmiylashtirilgan ishonchnomada ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Yuridik shaxs nomidan berilgan ishonchnoma uning rahbari yoki ta’sis hujjatlarida shunday vakolat berilgan boshqa shaxs tomonidan imzolangan va ushbu yuridik shaxsning muhri bilan (muhr mavjud bo‘lganda) tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Shartnoma bo‘yicha vakil sifatida harakat qiluvchi shaxs (bundan advokat mustasno) ishonchnomadan tashqari sudga shartnoma bo‘yicha vakil maqomini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etadi. Vakilning vakolatlari o‘z mazmuniga ko‘ra umumiy va maxsus vakolatlarga ajratiladi. Umumiy vakolatlar sudda ish yuritish vakolatlari vakilga uni vakil qilgan shaxs nomidan barcha protsessual harakatlarni amalga oshirish huquqini beradi. Masalan, ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, nusxalar ko‘chirish, rad etish to‘g‘risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga va odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashayotgan shaxslarga savollar berish, arz qilish, iltimosnomalar taqdim etish, sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish va xakozo. Maxsus vakolatlar shunday vakolatlarki, unga ko‘ra vakil muayyan protsessual harakatlarni bu haqda ishonchnomada maxsus ko‘rsatilgan bo‘lsagina amalga oshirishi mumkin bo‘ladi. Ular quyidagilar: bundan da’vo arizasini imzolash, ishni hakamlik sudiga topshirish, da’vo talablaridan qisman yoki butunlay voz kechish va da’voni tan olish, da’vo predmetini yoki asosini o‘zgartirish, kelishuv bitimi, mediatsiya tartibtaomilini amalga oshirish to‘g‘risidagi kelishuv yoki mediativ kelishuvni tuzish, vakolatlarni boshqa shaxsga topshirish (ishonib topshirish), sud hujjati ustidan shikoyat qilish, qonuniy kuchga kirgan sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish 25 to‘g‘risidagi arizani imzolash, sud hujjatining majburiy ijro ularning ko‘chirma nusxalari ishga qo‘shib qo‘yiladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxs, uning vakili o‘z vakolatlarini tasdiqlash uchun zarur hujjatlarni taqdim etmagan yoki qonunchilik talablariga muvofiq bo‘lmagan hujjatlarni taqdim etgan taqdirda sud tegishli shaxsning ishda ishtirok etishga oid vakolatlarini tan olishni rad etadi, bu haqda sud majlisi bayonnomasida ko‘rsatiladi. Sudda vakil bo‘la olmaydigan shaxslar 1. To‘la muomala layoqatiga ega bo‘lmagan yoxud vasiylik yoki homiylik ostidagi shaxslar sudda vakil bo‘la olmaydi. 2. Sudyalar, tergovchilar, surishtiruvchilar, prokurorlar va sud devoni xodimlari sudda vakil bo‘la olmaydi. Mazkur shaxslar sud protsessida tegishli sudlarning, prokuratura organlarining vakili sifatida yoki qonuniy vakil sifatida ishtirok etayotgan hollarga nisbatan ushbu qoida tatbiq etilmaydi. 3. Mediatsiya tartib - taomilini amalga oshirish chog ‘ ida ayni shu nizo bilan bog ‘ liq holda mediator sifatida ishtirok etgan shaxslar vakil bo ‘ lishi mumkin emas , bundan qonunchilikda nazarda tutilgan va mediatorning ishtiroki yuzasidan o ‘ zaro rozilik bo ‘ lgan hollar mustasno . 26 Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasining milliy huquq tizimida iqtisodiy protsessual huquq protsessual huquq sohalari ichida mustaqil protsessual huquq sohasi hisoblanadi. Iqtisodiy protsessual huquqning vujudga kelishi va rivojlanishi O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishishi va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy huquqiy islohotlar bilan uzviy ravishda bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti asosini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etar ekan, ushbu tizimda tadbirkorlar asosiy harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Asosiy Qonunimiz iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan babbaravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Davlat tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, uni rivojlantirish va mustahkamlash uchun huquqiy asoslar negizini to‘liq shakllantirishga erishdi. Ushbu huquqiy asoslarning bir qismi iqtisodiyot sohasida, tadbirkorlik sohasida vujudga keladigan nizolarni hal qilish uchun asosiy huquqiy maydon vazifasini o‘taydi. Iqtisodiy protsessual huquq, garchi boshqa huquq sohalari kabi qadimiy va tarixiy bo‘lmasa ham bugungi kunda odil sudlov tizimida o‘z o‘rniga va o‘ziga xos protsessual mexanizmga ega. Iqtisodiy protsessual huquq o‘zining konstitutsiyaviy asoslariga ega va bu asoslar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o‘z ifodasini topgan. Iqtisodiy protsessual huquq predmeti doirasida qamrab olinayotgan munosabatlar, eng avvalo, tadbirkorlik subyektlari o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq nizolarni hal etish, mamlakatimiz iqtisodiyoti sohasida vujudga keladigan iqtisodiy nizolarni hal etish va mamlakatimiz iqtisodiyotini boshqarish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar hisoblanadi. 27 Takliflarim :  Sud ishlarini yuritish turlari , taalluqliligi va sudlovligi , protsessual muddatlar , sud xarajatlarini ko ’ payishi , isbotlash va dalillar kamligi , shuningdek iqtisodiy sohasida fuqorolar subyektlari o ’ rtasida iqtisodiy sudlar tomonidan ko ’ riladigan nizolar tushuncha va turlarga yetarlicha barham bermaslik , xususiyatlari to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri uchrab kelmoqda . Ushbu jarayonlarga takliflarim:  Qonun hujjatlari va sud tizimi , ularning zamon talablariga va xalq maanfatlasrini o ’ ylagan holda , turli loyiha va qonunlarni to ’ g ’ ri yo ’ lga qo ’ yish va normative - huquqiy hujjatlar loyihalar muhokamasi portalidan foydalanishlari ma ’ qul ;  Amaldagi “ Sudlar to ’ g ’ risidagi ” qonunlar yana ham mukkammalashtirish , huquqiy munosabatlarni tartibga solish jarayonlarini ushbu qonunlar doirasida jadallik bilab qabul qilinishi , huquqiy barqarorlikning izdan chiqishiga yo ’ l qo ’ ymaslik maqsadga muvofiqdir .  Har bir ishtirokchi tomonidan o'z huquqiy sifatlarini va ovqatlarini belgilash kerak. Bu, ularning qanday huquqlarga ega bo'lishi, qanday vaqt ichida sodir bo'lgan hodisalarda qanday huquqlarga ega bo'lishi, va ularning qanday imtiyozlarga ega bo'lishi kabi muhim ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.  Iqtisodiy sud sohasidagi ishtirokchilar o'rtasidagi munosabatlar va shartlar bo'yicha hujjatlar va yozuvlar tuzish juda muhimdir. Bu hujjatlar va yozuvlar sudiy munosabatlar va tartibga solish jarayonlarida qonunlarni amalga oshirishda yordam beradi.  Iqtisodiy sud sohasida ishtirok etuvchi jamoatchilik tashkilotlari ham mavjud bo'lishi mumkin. Bu tashkilotlar sudiy jarayonni nazorat qilish, burchlash va sudiy organlar bilan o'rtacha hamkorlikni ta'minlashda o'zlarining rolini o'z ichiga oladi. Shuningdek, adliya tizimi, sudiy jarayonlarda huquqni himoya qilish, qonunni muhofaza qilish va munosabatlarni tartibga solishdagi tajribasini o'z ichiga oladi. 28 29 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Q.Avezov – (Toshkent viloyat sudining iqtisodiy ishlar bo yicha sudyasi,ʼ yu.f.f.d), N.Imomov – (Toshkent davlat yuridik universiteti Fuqarolik huquqi kafedrasi mudiri, professor, yu.f.d), - “Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021. – 347 bet. 2. Alimova R., Otaxo‘jaev S. Sud ekspertizasini tashkil qilish va o‘tkazish masalalari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. – 131 b. 3. Madaliev O.M., Allamuratov A.T. Prokuror nazorati. - T.:TDYI, 2004.- 59 Foydalanilgan qonunlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023-yil 30-aprel 2. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun. 3. “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel Foydalanilgan saytlar ro’yxati 1. https://lex.uz/acts/-3523891 2. https://namangan.adliya.uz/uz/news/detail.php?ID=47984 3. https://my.gov.uz 4. https://gazeta.uz 5. https://manba.uz 6. https://advice.uz 7. https://kun.uz 8. https://norma.uz 9. https://lorno.uz 30

Iqtisodiy pratsessual huquqi fanidan tayyorlagan kurs ishi

Купить