Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 2.0MB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Iqtisodiy xarajatlar va foyda

Купить
Iqtisodiy xarajatlar va foyda. M U N D A R I J A. Kirish____________________________________________________________4 I-bob. IQTISODIY XARAJATLAR VA ULARNING TURLARI 1.1 Xarajatlar tushunchasi va turlari___________________________________ 7 1.2 Firmaning sarf-xarajatlari va uning turlari __________________________ 11 1.3 Iqtisodiy xarajatlarni kamaytirish yo`llari___________________________13 II-bob. FOYDA 2.1 Foyda tushunchasi_______________________________________________17 2.2 Korxonaning pul tushumlari va foydasi_______________________________19 2.3 Foyda me`yori va massasi. Foyda me`yoriga ta`sir qiluvchi omillar_________21 Xulosa ___________________________________________________________ 24 Tayanch iboralar ___________________________________________________ 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati______________________________________28 Ilovalar ___________________________________________________________30 1 KIRISH Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta'kidlab o‘tganidek, "Tadbirkorlik faoliyati erkinligi, xususiy mulk daxlsizligini yanada kengroq ta'minlash - oldimizda turgan muhim vazifadir. Bu borada yirik ishlab chiqarish korxonalari bilan birga, turizm, kichik biznes, oilaviy tadbirkorlik, dehqon va tomorqa xo‘jaliklarini, hunarmandchilikni va kasanachilikni rivojlantirishga alohida ahamiyat qaratamiz". “Mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon'yunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal sur'atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuvhamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni talab etmoqda. Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotni yanada rivojlantirish hamda liberallashtirishga oid belgilangan chora-tadbirlar ro‘yobga chiqarilishi, o‘z navbatida, mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta'minlash, pirovardida aholi farovonligini yuksaltirishda muhim o‘rin tutadi. Chunonchi, iqtisodiyotning ochiqligi va raqobatdoshligini oshirish, iqtisodiy mustaqillikni kuchaytirish, makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash hamda iqtisodiy o‘sish sur'atlarini saqlab qolish, yetakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, moliya-bank sohasini tubdan isloh qilish, tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilishga e'tibor qaratilgan. Shu bilan birgalikda, mamlakatimiz iqtisodiyotida hali foydalanilmasdan yotgan qator imkoniyatlar ham mavjudki, ularni bartaraf etmasdan turib iqtisodiyot rivojining yangi bosqichiga erishila olmaydi. Korxonalar foydasini oshirish va undagi asosiy omil hisoblangan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar tannarxini pasaytirish bugungi kunda muxim masalalardan hisoblanadi. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi iqtisodiyot va boshqaruv faoliyatining nisbatan eskirganligi, resurslardan foydalanish darajasining pastligi va bu tannarxni kamaytirishga hamda foydani oshirishga imkon bermayotganligi ta'kidlab o‘tildi: “Iqtisodiyot - bu hisob-kitob degani. Har bir ishimizda puxta hisob-kitob birinchi o‘rinda turishi lozim. Aks holda, hamma ishimiz eski hammom, eski tos bo‘lib qolaveradi. Bozor sharoitida mahsulot yetkazib beruvchi ham, iste'molchi ham shartnoma majburiyatini to‘liq bajarishi kerak. Aks holda, bir joyda depsinib, boshimiz muammodan chiqmaydi. Iqtisodiyotda boshqaruv tizimi eskirgani, innovatsion g‘oyalarni qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha samarali mexanizmlar o‘z vaqtida joriy qilinmagani ham jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, texnologik qoloqlik, resurs va energiyani tejaydigan texnologiyalar, muqobil energiya manbalarini tatbiq etishning sustligi ham iqtisodiy taraqqiyot yo‘lida to‘siq bo‘lmoqda. Resurslardan oqilona foydalanish yo‘qligi natijasida tannarxning pasayishiga, mahsulot hajmi o‘sishiga erishish qiyin bo‘lmoqda.” Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish bugungi kundagi eng muhim yo‘nalishlardan hisoblanadi. Xizmat ko‘rsatishni rivojlantirishdagi muhim masalalardan biri - xizmat ko‘rsatish korxonalarining oladigan moliyaviy natijalarini, foydasini orttirish hisoblanadi. Ba'zi bir korxonalar foyda olish o‘rniga zararga ega bo‘lganliklari uchun o‘z faoliyatlarini to‘xtatishga majbur bo‘ldilar. Korxona va tashkilotlarning faoliyatida foyda muhim o‘rin tutar ekan, uni oshirishga harakat har tomonlama amalga oshirilmog‘i lozim. Foyda ko‘rib faoliyat olib borayotgan har qanday korxona o‘z faoliyatini saqlab qoladi va samaradorikka erishadi. Bu to‘g‘risida Prezidentimiz quyidagilarni ta'kidladilar: “Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o‘rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta'minlash, faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi lozim.” Prezidentimiz tomonidan qo‘yilgan bu ishlarni amalga oshirilishi har bir korxona va tashkilotlar faoliyatida 3 samaradorlikni oshirishni va foyda darajasini yuksaltirishni taqozo etadi. Foydani oshirishda korxonalarda ichki va tashqi omillar o‘z ta'sirini ko‘rsatadi. Foydaning ortishiga ta'sir ko‘rsatuvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish va ularni foydani oshirish yo‘nalishida rivojlantirish bugungi kunda iqtisodiyot oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Inson jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo biznes bilan bog`liq bo`lgan. “Biznes” – so`zi inglizcha so`z bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so`z bilan aytganda, foyda olish uchun qaratilgan tadbirkorlik faolyatidir. Tadbirkor so`zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda paydo bo`lib, u “mulk egasi” degan ma’noni anglatadi. Jumladan, Adam Smit tadbirkorni mulk egasi sifatida ta’riflab, uni foyda olish uchun qandaydir tijorat g`oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiyot tavakkalchilikka boradigan kishidir, - deb ta’kidlaydi. Tadbirkorni o`zi o`z ishini rejalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, mahsulotni sotadi va olgan daromadiga o`zi xo`jayinlik qiladi. Ushbu kurs ishida iqtisodiy xarajatlar va foyda, ularning turlari haqida ko`rib chiqamiz. Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o‘z faoliyati natijalaridan ko‘proq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday korxona oladigan foyda nafaqat o‘zining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi. Tovarlarni sotish narxlari asosan korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bog‘liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. Moddiy va ma`naviy ne'matlarni ishlab chiqarish har qanday sharoitda ma'lum chiqimlar ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarining ahamiyati yanada ortadi. Zero, firmaning daromadi, ayniqsa, u oladigan foyda miqdori ana shu xarajatlarga bevosita daxldor bo‘ladi: xarajatlar kam bo‘lsa foyda ko‘proq va aksincha bo‘ladi. Hozirgi zamon iqtisodiyotida ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulotga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ishlab chiqarish xarajatlari shu asnodan kelib chiqib tahlil etiladi va baholanadi. 4 I-bob. IQTISODIY XARAJATLAR VA ULARNING TURLARI 1.1 Xarajatlar tushunchasi va turlari 5 Xarajatlar — ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko rsatiladigan xizmat hajmigaʻ bog liq bo lgan chiqimlar, (masalan, materiallar, xomashyo sotib olish, xodimlar ʻ ʻ mehnatiga haq to lash bilan bog liq sarflar). ʻ ʻ Iqtisodiy faoliyatning har qanday turini amalga oshirish uchun muayyan iqtisodiy resurslar talab qilinadi. Ularni sotib olish uchun qilingan xarajatlar iqtisodiy xarajatlar deb ataladi. Ishlab chiqarish jarayoniga iqtisodiy resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish natijasida vujudga keladigan sarf xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi. Iqtisodiy xarajat turlari: 1. Resurslarni jalb qilish manbaiga ko‘ra; 1.1 Tashqi xarajatlar- tashqi resurslarni jalb qilish tufayli vujudga keladi. 1.2 Ichki xarajatlar- o‘ziga tegishli resurslardan foydalanish natijasida vujudga keladi. 2. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga bog‘liqlik darajasiga ko‘ra; 2.1 Doimiy xarajatlar- ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmay, hatto mahsulot ishlab chiqarilmaganda ham sarflanadigan xarajatlar. 2.2 O‘zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq etishda ikki xil yondashuv – klassik va neoklassik yoki zamonaviy konsepsiyalardan foydalaniladi. Klassik nazariya yondashuviga ko‘ra, ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mehnat, pul va moddiy sarflardir. Umumiy nazariy jihatdan quyidagilarni farqlash lozim: 1) ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari yoki mahsulot qiymati; 2) korxona (firma)ning individual ishlab chiqarish xarajatlari. Ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zaruriy mehnatning umumiy (jonli va moddiylashgan) sarflaridir. Ular mazkur mahsulotni ishlab chiqarish jamiyat uchun qanchaga tushganligini ko‘rsatadi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy xarajatlar pul shaklida namoyon bo‘ladi va tovar qiymatiga muvofiq tushadi, ya’ni: w = c + v + m, bu yerda: w – ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari yoki mahsulot qiymati; s – iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalariqiymati; v – ishchi kuchi qiymati (ish haqi); m – qo‘shimcha qiymat. Korxona ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi 6 Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari , foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiharuvchidan olib, iste'molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: -qo’shimcha muomala xarajatlari; -sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib , tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste'molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki , ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. Ma'lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi. 7 Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. Tashkilotlar o z faoliyati davomida xom ashyo, materiallar, mashina va uskunalar sotibʻ oladilar, xizmat ko rsatuvchi xodimlar va mutaxassislarning mehnatiga haq to laydilar, ʻ ʻ iste mol qilingan suv, energiya, yer uchastkasidan yoki maydondan foydalanganlik uchun ʼ kommunal to lovlarni to laydilar. Ushbu to'lovlarning barchasi tashqi xarajatlardir. Bu ʻ ʻ tashkilot tomonidan kerakli mahsulot yoki xizmatni yetkazib beruvchi foydasiga o'tkazilgan pulning bir qismidir. Bunday holda, etkazib beruvchi ushbu kompaniya bilan bog'liq bo'lmagan uchinchi tomon tashkilotidir. Shuningdek, ushbu to'lovlar turli hujjatlar va hisobotlarda buxg alteriya hisobi yoki aniq xarajatlar sifatida ko'rsatilishi mumkin. Bularning barchasi bitta xarakterli xususiyatga ega - bunday to'lovlar har doim buxgalteriya hisoblarida aniq sana, miqdor va maqsad ko'rsatilgan holda aks ettiriladi. Yuqorida, tashqi xarajatlar nima. Iqtisodiy xarajatlar, ular ham ichki, yashirin yoki hisoblangan - hisobot va tahlilda hisobga olinadigan ikkinchi turdagi xarajatlar. Ular bilan hamma narsa biroz murakkabroq. Aniq xarajatlardan farqli o'laroq, bu o'z resurslaringizni isrof qilish va ularni uchinchi tomondan sotib olish emas. Va bu holda xarajatlar sifatida ko'rib chiqiladigan miqdor, agar u bir xil resurslardan eng maqbul va foydali tarzda foydalangan bo'lsa, tashkilot olishi mumkin bo'lgan miqdordir. Ushbu turdagi xarajatlardan foydalanish aniq va hujjatlashtirilgan buxg alteriya hisobida qo'llanilmaydi. Boshqa tomondan, yashirin xarajatlar iqtisodchilar tomonidan faol ravishda amalga oshiriladi, ularning vazifalariga tashkilotning o'tgan davrlardagi faoliyati samaradorligini baholash, kelajakdagi ishlab chiqarish jarayonlari uchun biznes modellarini rejalashtirish va tuzish, shuningdek, tijorat kompaniyasining barcha sohalarini optimallashtirish kiradi. Ishlab chiqarish jarayon uning turli tarkibiy qismlariga investitsiyalarni talab qiladi, ularsiz mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish mexanizmi ishlamaydi. Firmaning tashqi xarajatlari ularning bahosi taqdim etilayotgan mahsulot yoki xizmatning yakuniy tannarxiga qanday tushishiga qarab tasniflanadi. Belgilangan tashqi xarajatlar turlari: 8  Doimiy xarajatlar - ma'lum vaqt davomida mahsulot yoki xizmat tannarxidagi teng ulushlarga kiritilgan xarajatlar. Ular ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki kamayishi bilan o'zgarmaydi. Bunday xarajatlarga ma'muriy lavozimlarni egallagan xodimlarning ish haqi yoki ofis, ombor va ishlab chiqarish binolari ijarasi uchun to'lovlar kiradi.  O rtacha doimiy xarajatlar qisqa vaqt ichida ham o zgarmaydigan xarajatlardir.ʻ ʻ Biroq, o'rtacha doimiy xarajatlar bo'lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot yoki bajarilgan xizmatlar hajmiga bog'liqligini kuzatish mumkin. Kattaroq hajm bilan ishlab chiqarish tannarxi pasayadi.  O zgaruvchan xarajatlar – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bevosita bog liq ʻ ʻ bo lgan xarajatlar. Demak, qancha ko'p mahsulot ishlab chiqarilgan bo'lsa, ʻ shunchalik ko'p xom ashyo va materiallarga haq to'lash, bo'lak-bo'lak ish haqi oladigan ishchilar mehnati, energiya resurslari bilan ta'minlash kerak bo'ladi.  O'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar - mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun o'zgaruvchan xarajatlarni to'lashga sarflangan pul miqdori.  Jami xarajatlar - harajatlarning umumiy rasmini aks ettiruvchi doimiy va o zgaruvchan xarajatlarni qo shish natijasima'lum vaqt davomida tashkilotning ʻ ʻ ishlashi va ishlab chiqarish faoliyati to'g'risida.  O rtacha umumiy xarajatlar - umumiy tannarxdan qancha pul bir mahsulot ʻ birligiga to g ri kelishini ko rsatuvchi ko rsatkich. ʻ ʻ ʻ ʻ Qaysi xarajatlar tashqi o zgaruvchilar deb ataladi? Ularning hajmi ishlab chiqarish ʻ hajmiga qarab o'zgaradi. Faqat o'zgaruvchan xarajatlar miqdoridagi o'zgarishlar har doim ham chiziqli emas. Ishlab chiqarish hajmining o'zgarishining sababi va usuliga qarab, xarajatlar bashorat qilinadigan uchta usulda o'zgarishi mumkin:  Proportsional. Ushbu turdagi o'zgarishlar bilan xarajatlar miqdori ishlab chiqarish hajmi bilan bir xil nisbatda o'zgaradi. Ya'ni, agar kompaniya ma'lum bir davrda 10% ko'proq mahsulot ishlab chiqarsa, xarajatlar ham 10% ga oshadi.  Regressiv. Ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar miqdori ishlab chiqarish hajmiga nisbatan sekinroq o'sib bormoqda. Masalan, kompaniya 10% ko proq ʻ mahsulot ishlab chiqaradi, lekin xarajatlar atigi 5% ga oshdi. 9  Progressiv. Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish hajmidan tezroq o'sib bormoqda. Ya'ni kompaniya 20% ko'proq mahsulot ishlab chiqardi va xarajatlar 25% ga oshdi. Davr tushunchasisiz har qanday hisob-kitoblar, tahliliy va hisobot faoliyati, shuningdek rejalashtirish mumkin emas. Har bir tashkilot o'z tezligida rivojlanadi va ishlaydi, shuning uchun aniq vaqt oralig'iBarcha firmalar uchun bir xil bo'lgan bo'shliq yo'q. Hisobot davri sifatida qaysi vaqtdan foydalanish to'g'risida qaror har bir alohida tashkilotda qabul qilinadi. Biroq, bu raqamlar bo'sh joydan olinmaydi. Ular ko'plab tashqi va ichki omillarga qarab hisoblanadi. Vaqt foyda va xarajatlarni hisoblashda katta ahamiyatga ega omil hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatining o'sishi yoki uning yomonlashishi, rentabelligi yoki rentabelligi tahlili faqat bir necha hisobot davrlari uchun yakuniy ko'rsatkichlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Odatda, ma lumotlar qisqa muddatli va uzoq muddatliʼ davrlar uchun alohida ko rib chiqiladi. ʻ Qisqa muddatli davr turli sohalardagi tashkilotlarda turlicha davom etishi mumkin. Uni o'rnatishning umumiy qoidalari - qisqa muddatda ishlab chiqarish omillarining bir guruhi barqaror, ikkinchisi o'zgarishi mumkin. Er, ishlab chiqarish maydonlari, mashinalar va jihozlar soni doimiy bo'lib qoladi. Ishchilar soni va ularning ish haqi, sotib olingan materiallar va xom ashyo va boshqalar o zgarishi mumkin. ʻ Uzoq muddatli rejalashtirish ishlab chiqarishning barcha omillari va ularning harajatlarini o’zgaruvchi sifatida qabul qilish bilan tavsiflanadi. Bu vaqt ichida tashkilot o'sishi yoki aksincha, kamayishi, shtat jadvalidagi xodimlar soni va tarkibini o'zgartirishi, haqiqiy va yuridik manzilini o'zgartirishi, asbob-uskunalar sotib olishi va hokazo. Uzoq muddatli rejalashtirish har doim murakkabroq va chuqurroqdir. Iloji boricha aniq bo'lishi kerakkompaniyaning bozordagi mavqeini barqarorlashtirish uchun rivojlanish dinamikasini bashorat qilish. Tashkilot ishlab chiqarish faoliyatini davom ettirish uchun qancha pul sarflashini bilish uchun tashqi xarajatlar formulasi mavjud. U shunday tasvirlangan: TC=TFC+TVC, bu erda: 10 o TC - ingliz tilidan qisqartma - Total Costs - mahsulot ishlab chiqarish va tashkilot faoliyati uchun xarajatlarning umumiy miqdori; o TFC - Jami doimiy xarajatlar - doimiy xarajatlarning umumiy miqdori; o TVC - Jami o'zgaruvchan xarajatlar - umumiy o'zgaruvchan xarajatlar. 1.2 Firmaning sarf-xarajatlari va uning turlari Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar: ichki va tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli, ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov - normal (me'yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda - bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish uchun to’lanadigan haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa , tadbirkor bu faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga 11 sarflaydi.Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin , xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushishini ko‘rsatadi, ya'ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo‘yicha xarajatlarni, ya'ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi: * moddiy xarajatlar; * asosiy fondlar amortizatsiyasi; * mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar; * ijtimoiy ehtiyojlarga mo‘ljallangan xarajatlar; * boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo‘lib, umumiy xarajatlarning 60 - 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: * xom-ashyo va materiallar xarajatlari; * texnologik maqsadlar va xo‘jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg‘i va energiya; * xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar; * sotib olingan qadoqlash va o‘rov materiallari xarajatlari; * mashina va asbob-uskunalarni ta'mirlash uchun ehtiyot qismlar; * boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari. 12 Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-xarajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Aytaylik, korxonada bir oy davomida 200 ming dona «Motor» mahsuloti ishlab chiqarildi. Har bir mahsulotning narxi 2000 so‘m. Agar barcha mahsulotlar sotilgan taqdirda, korxonaning bir oylik pul tushumi 400 mln. so‘m (200000 × 2000) ga teng bo‘ladi. Biroq, korxonaning pul tushumlari uning faoliyatining samaradorligiga baho bera olmaydi. Chunki, bu pul tushumlari qanday xarajatlar evaziga olinganligi aks ettirmaydi. Shunga ko‘ra, pul tushumlarining xarajatlardan ajratib olingan qismi-foyda muhim o‘rin tutadi. Korxona pul daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. Bizning misolimizdagi korxonada «Motor» mahsulotini ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari 100 mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsin. U holda, korxonaning bir oylik foydasi 300 mln. so‘m (400 mln.- 100 mln.) ga teng bo‘ladi. Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o‘tadi: 1) foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish vaqtida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo‘shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bo‘lmaydi; 2) ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so‘ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko‘rinishida to‘liq namoyon bo‘ladi. Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo‘shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo‘shimcha mahsulot yoki qo‘shimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko‘ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo‘lgan taqdirda foyda oladilar. Ishlab chiqaruvchi foydasi (Pich)-bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (Nu) o‘rtasidagi farqdan iborat: T .  Nu  Pich Demak, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bog‘liq bo‘ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi. Tannarx-bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Bu o‘rinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Ma’lumki, mahsulot qiymati (Q) o‘z ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Qiv) 13 hamda yangidan yaratilgan qiymat (Qyya)ni to‘liq oladi. O‘z navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi foydaga (Pya) ajraladi. 1.3 Iqtisodiy xarajatlarni kamaytirish yo`llari Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan- texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas , balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi. Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini yurgiza olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak, u iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat xarajatlari ham qaytib kelmaydi , chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo bundan davlat korxonalari, firmalarning xarjati bundan mustasnodir. Firmaning xarajatining o’ziga hosligi shundan iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va xizmatlar sotilgach unga qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish jarayonida joriy xarajatlarga aylanadi. Demak, firma xarajati, bu uning kapitalining sarflanishi hisoblanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad olish uchun firma, alohida bir shaxs, barcha subyektlar xarajat qilishi muharrar., chunki bu ishlab chiqarish resurslarini talab qiladi. Resurslar esa albatta ehson yoki suvtekin emas, ularni faqat 14 bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois xarajat qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti , bo’g’iniga aylanadi. Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik va privovardida yillik xarajatlariga aylanadi. Qisqacha qilib aytganda, firmaning xarajati- bu tovar va xizmatlar yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz mumkin. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish usulining qonuniyatidir. U mehnat unumdorligining to‘xtovsiz o‘sishi, mehnatkashlar madaniy, texnikaviy darajasini yuksalishi, moddiy va mehnat resurslaridan ratsional foydalanish, xo‘jalik yuritish usullarining takomillashtirilishi bilan ta'minlanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning ahamiyati yildan yilga oshib bormoqda. Chunki uni pasaytirishning har bir foizining absolut hajmi oshib bormoqda. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta'sir ko‘rsatadi. Yangi texnikani joriy qilish va mahsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonlarining kamayishiga kompleks ta'sir ko‘rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirish hamda qo`llanilayotgan texnikadan foydalanishni hisobga ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida o‘tgan va jonli mehnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan o‘tgan mehnatni tejash xuddi shu miqdordagi xomashyova materiallardan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mehnat sarfini tejash mahsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, yani har bir ishchiga hisob- langanda ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilg‘or tehnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida mehnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. Moddiy va pul mablag‘larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish katta ahamiyatga ega. Asbob-uskunalarni asrashga dori sarflarini kamaytirish, material shuningdek, ishlab chiqarish chiqindi- laridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ro‘y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik darajasini oshirish , ish haqi fondini ratsional sarflash sex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish – 15 bularning barchasi u yoki bu darajasida mahsulotning arzonlashuviga ta’sir ko‘rsatadi. Moddiy texnika taminotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamaishiga olib keladi. Korxonaning xomashyomaterial, yoqilg‘i va energiya yetkazib berishning uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga, bekor turib qolishlariga oy oxirida haybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga haddan tashqari normativdan ortiqcha zaxiralarni bo‘lishi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Zaxira ko‘payib ketganda oborot mablag‘lari oshib ketadi, moliyaviy ahvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mehnatni tashkil etishda takomillashtirish ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday texnikadan hatto yangisidan ham ishlab chiqarishni to‘gri tashkil qilmay turib , maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor berish kerak. Mahsulot tannarxini pasaytirishda hisobotning roli kattadir. Hisob olib borish yoqilg‘i va energiyadan, xomashyova materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamg‘armasini oshirish imkonini beradi. Kollektivning kuchini yetishtiriladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish va hisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo‘llarni aniqlash ortiqcha xarajat- larning sababini ochib tashlash uchun bu xarajatlarni doimiy analiz qilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini analiz qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirish uchun muhim aha- miyatga ega. Lekin analiz fakatgina tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga qo‘yilgan baho bilan chegaralanmaydi , u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun tahliliy va texnikaviy harakat- larni ham ko‘rishi kerak. Mahsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muhim yo‘lidir. Xarajatlar korxonaga bog‘lik bo‘lmagan omillarga qarab o‘zgaradi. Masalan; resurs narxi har xil xizmat haqqining tebranishi korxona xohishidan qat’iy nazar xarajatlarni o‘zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko‘lami kengaysa, resurslar sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O‘rtacha xarajatlar mehnat unumiga nisbatan teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Mehnatni unumining ortishi ham 16 moddiy ham mehnat sarfini qisqartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mehnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani ko‘paytiradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Zero, mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim ehtiyoj- larini qondirishga qaratilgan mahsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik miqdoriy o‘lchov darajasiga ega bo‘ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori samaradorlik ko‘pincha imkoniyatlari bilan birgalikda iste’mol qilishdan hosil bo‘lgan samaradorlikning yuksalishini izoh- laydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng yuqori maksimal sama- radorliklardan iborat ekanini izohlash qiyin emas. Har bir iste’mol qilinayotgan yangi tovar o‘zining eng yuqori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko‘ra navbatdagi har bir iste’mol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga nisbatan past bo‘ladi. Demak, bir o‘lchovga to‘g‘ri keluvchi qo‘shimcha ne’matlar hosil qilish samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo‘ladi. Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko‘rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juz’iy ko‘rsat- gichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy ko‘rsatgichi mehnat unumdorligidir. U umummahsulot midori (MM) ning jonli mehnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mehnat sarfi kunlarda , soatlarda hisoblanadi. Mehnat unumdorligi bilan birga mehnat sig‘imi degan samaradorlik ko‘rsatgichi ham qo‘llanadi. Mehnat sig‘imi jonli mehnatni mahsulot midoriga nisbatan orqali aniqlanadi. Mahsulotning material degan iqtisodiy ko‘rsatgich ham bizning davrimizda katta ahamiyat kasb etmoqda. Material sig‘imi moddiy ashyolar sarfini (BM) mahsulot midori (MM) ga nisbatan orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi mahsulotning fond sig‘imi yoki fondlar qaytimi ko‘rsat- gichlari orqali o‘lchanadi. Ko‘rinib turibdiki, juz’iy ko‘rsatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda mahsulotlar midori ko‘rsatgichlari o‘rnida jami mahsulot yalpi milliy mahsulot , jami 17 ichki mahsulot, sof mahsulot, qo‘shimcha mahsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar qo‘llaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ayniqsa, respublikamizning hozirgi sharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, hozirgi davrda ko‘pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yuqori emas. Shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish , mehnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmo- yalarni eng zarur sohalarga joylashtirish yuqori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi. II-bob. FOYDA 2.1 Foyda tushunchasi Foyda - umumiy daromad va umumiy xarajatlar (soliqlarni hisobga olgan holda) o'rtasidagi farq. Ya'ni, bu kundalik hayotda xavfsiz tarzda bankga qo'yish mumkin bo'lgan miqdor. Noqulay vaziyatda va katta daromad bo'lsa ham, foyda nolga teng bo'lishi yoki hatto salbiy tomonga o'zgarishi mumkin. Foyda – tadbirkorlik faoliyati uchun bizneschilar oladigan mukofot bo‘lib, uni tadbirkorlik qobiliyati va biznesga qo‘yilgan kapital keltiradi. Tadbirkorlik qobiliyati uchun olinadigan foyda me'yordagi foyda hisoblanadi va xarajatlar tarkibiga kiradi. Kapital uchun tegadigan foyda iqtisodiy foyda bo‘lib, daromadning jami xarajatlardan ortib qolgan qismi bo‘ladi. Tadbirkorlikda omad foydasi ham bor, bu mazmunan boshqalarnikidan ortiqcha foyda bo‘lib, bozor narxlarining kutilmaganda ortib ketishi tufayli hosil bo‘ladi, buni omadi yurishganlar oladi, u uzviy bo‘lganidan narxlar eski holiga tushgach yo‘q bo‘lib ketadi. Foyda topish – xatar (ris k )li ish. Risk tadbirkorlik yo‘lida xavf-xatarga yo‘liqib, o‘z maqsadiga erisha olmay qolishdir. Riskni noaniqlik yuzaga keltiradi, bu o‘z navbatida bozordan kelgan axborotning asimmetrik bo‘lishi, ya'ni real vaziyatni to‘la aks ettirmasligi natijasidir. Risk muqarrar bo‘lsa-da, uni boshqarish mumkin. Bu riskka 18 har xil munosabatda bo‘lishni bildiradi: riskka bormaslik, riskka befarq bo‘lish, riskka borish. Risk yo‘q joyda kichik foyda bilan qanoat hosil etiladi, risk bor joyda katta foyda ham kutiladi. Riskni kamaytirish uchun ishlab chiqarish diversifikatsiyalanadi, tadbirkorlik xatari sug‘urtalanadi, risk sheriklar o‘rtasida taqsimlanadi va nihoyat axborotdan samarali foydalaniladi. Kompaniyaning asosiy foydasi ishning barcha sohalarida olingan foyda va zarardan shakllanadi. Ilmiy iqtisodiyot daromadning bir necha asosiy manbalarini aniqlaydi: -Kompaniyaning innovatsion ishi ; -Iqtisodiy vaziyatda tadbirkorning malakasini yo'naltirish; -Ishlab chiqarishda qo'llash va kapital; - Kompaniyaning bozorda monopoliyasi. Foyda quyidagi toifalarga bo'linadi: Buxgalteriya hisobi. Buxgalteriya hisobida ishlatiladi. Uning asosida buxgalteriya hisoboti tuziladi, soliqlar hisoblab chiqiladi. Buxgalteriya foydasini aniqlash uchun aniq , asosli xarajatlar jami daromaddan chegirib tashlanadi. 1. Iqtisodiy (ortiqcha foyda). Foyda olishning yanada ob'ektiv ko'rsatkichi, chunki u hisoblanganda, ish jarayonida ruxsat etilgan barcha iqtisodiy xarajatlar hisobga olinadi. 2. Arifmetik. Yalpi daromad har xil xarajatlarni minus. 3. Oddiy. Kompaniya ishida zarur daromad. Uning qiymati yo'qolgan foydaga bog'liq. 4. Uy xo'jaligi. Oddiy va iqtisodiy foyda yig'indisiga teng. Uning asosida korxona tomonidan olingan foydani ishlatish to'g'risida qarorlar qabul qilinadi. Buxgalteriya hisobiga o'xshash, ammo boshqacha hisoblab chiqiladi. Yalpi va sof daromad Foyda yalpi va soflarga bo'linishi ham mavjud. Birinchi holda , faqat ish oqimi bilan bog'liq xarajatlar, ikkinchi holatda - barcha mumkin bo'lgan xarajatlar hisobga olinadi. Masalan, savdoda yalpi foydani hisoblashda foydalaniladigan formulalar bu mahsulotni 19 sotilish narxi, uning tannarxidan tashqari. Agar kompaniya bir necha yo'nalishda faoliyat yuritsa , yalpi foyda ko'pincha har bir faoliyat turi uchun alohida belgilanadi. Yalpi foyda ish sohalarini (faoliyat ulushidan ko'proq daromad ulushi) tahlil qilishda, kompaniyaning bankning to'lov qobiliyatini aniqlashda qo'llaniladi. Barcha xarajatlar (kredit foizlari va boshqalar) olinadigan yalpi foyda sof foyda hosil qiladi. U aktsiyadorlar va korxona egalari hisobiga o'tkaziladi. Va bu sof foydani aks ettiradi va biznesning asosiy ko'rsatkichidir. EBIT va EBITDA Ba'zida, "foyda" tushunarli so'zining o'rniga, EBIT yoki EBITDA kabi sirli qisqartirishlar uchraydi. Ular taqqoslanadigan ob'ektlar turli mamlakatlarda ishlaganda yoki turli soliqlarga duchor bo'lganda biznesning samaradorligini baholash uchun ishlatiladi. Aks holda , bu ko'rsatkichlar aniqlangan foyda deb ham ataladi. EBIT foydani soliq va turli foizlargacha bo ' lgan shaklda ifodalaydi . Bunday ko ' rsatkichni alohida toifaga ajratishga qaror qilindi , chunki u yalpi va sof foyda o ' rtasida joylashgan . EBITDA - Bu foyda, soliq, foizlar va amortizatsiyadan boshqa narsa emas. Bu faqat biznesni , uning xususiyatlarini baholash uchun ishlatiladi. Ichki buxgalteriya hisobi qo'llanilmaydi. Shunday qilib, daromad - tadbirkor keyinchalik uni o'z xohishiga ko'ra sarflashi mumkin bo'lgan pul mablag'lari. Foyda - barcha xarajatlarsiz pul mablag'lari qoldig'i. Agar oldingi ish davrlari, sobit va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha daromadni hisobga olsak, daromad ham , foyda ham bashorat qilinishi mumkin. Foyda bo'yicha farqlar quyidagicha: O'rta ishchi uchun tushunchalar orasidagi chiziq noaniq bo'lishi mumkin, daromadning daromaddan qanday farq qilishi muhim emas, ammo buxgalter uchun farq bor. Xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalarini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlardan biri bu yalpi foyda. Korxonani rivojlantirishning istiqbolli yo'nalishlarini aniqlash uchun o'tkazilgan iqtisodiy tahlilning aniqligi ushbu ko'rsatkichni to'g'ri aniqlashga bog'liq. 2.2 Korxonaning pul tushumlari va foydasi 20 Korxonaning daromadi yuridik shaxs o'z xizmatlarini taqdim etish, tovarlar sotish, ishlarni bajarish va h.k. olish uchun olgan puldir. Odatdagidek, daromad, kompaniyaning o'z funktsiyalarini bajarish uchun sarflagan harajatlaridan keyin olingan mablag'lardan tushadi. Daromad ma'lum bir hisobot davri uchun hisoblab chiqilgan va har qanday maqsadga muvofiq ishlatilishi mumkin. Daromad - kompaniyaning asosiy ishlarini bajarishdan olgan mablag'lari, shuningdek korxona asosiy faoliyatining bir qismi hisoblanmaydigan qo'shimcha imkoniyatlarni amalga oshirishdir. Bunday imkoniyatlar, masalan, kvadrat yoki korxonaga tegishli mol-mulkni ijaraga berish , ortiqcha inventarizatsiya qilish va boshqalarni o'z ichiga oladi. Keyinchalik bu haqda. Ko'plab boshlang'ich tadbirkorlar o'zlarining birinchi daromadlarini oladilar, bu biznesning daromadliligi kafolati deb hisoblaydilar. Biroq, daromadni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qoplashini tushunish muhim. Qolgan qism (foyda) ta'sischilarning to'liq tasarrufida bo'lgan korxona va kapitalni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan mablag'lar o'rtasida taqsimlanadi. Daromad daromadlarini yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradigan daromad va daromadlarning bir necha ko'rsatkichlari mavjud. Ya'ni, yalpi tushum korxona ishlab chiqarilgan mahsulot (xizmatlar) ni sotishdan, shuningdek, o'z moddiy aktivlarini jami pul daromadlari hisoblanadi. O'z navbatida, sof daromad - qo'shilgan qiymat solig'i, aktsizlar, qaytarilgan tovarlar va narx-navoning chegirmalari bundan mustasno. Ushbu ko'rsatkich korxona daromadlari va rentabelligini keyingi hisoblash uchun real asosdir. Va nihoyat , sotishdan olingan yalpi foyda, sotilgan mahsulot uchun ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olmaganda, sotishdan tushadigan daromad hisoblanadi. Moliyaviy jadvallar va soliq qonunchiligi uchun daromadlarning ta'riflari ham mavjud. Ammo umuman olganda, bu ta'riflar daromadlarning tasnifiga qarab, ular olingan manbaga qarab kamayadi. Korxonaning foydasi - ishlab chiqarish jarayonlari va xarajatlarni qoplashdan keyin qolgan jami daromadning bir qismi. Davlatimizning zamonaviy iqtisodiy hayoti bozor iqtisodiyotining barcha vositalarini har tomonlama egallashga qaratilgan bo'lib, ulardan biri korxonaning foydasi hisoblanadi. Bozor munosabatlarining infratuzilmasi va vertikal tuzilishining bosqichma-bosqich rivojlanishi innovatsion texnologiyalarni va buxgalteriya hisobi , hisoblash, tahlil qilish va bozorni prognozlash usullarini bilish va qobiliyatini oshirishni talab etadi. Bu uchun katta ahamiyatga ega, uning zamonaviy 21 kontseptsiyasi buxgalteriya hisobi barcha nozik bir to'liq va aniq mahorat hisoblanadi, muvozanat va hisobot va boshqa qo'llarini boshqa yirik shakllarini iqtisodiy tahlil korxona ishini faollashtirish. Daromadlarni shakllantirish manbalari. Hisobot davrining daromadlari va daromadlarining asosiy qismi qaysi manbadan olinganligini aniqlash uchun tushum manbalari bo'yicha daromadlarni aniq tasniflash zarur. Har bir manbaning jami daromaddagi ulushini tahlil qilib, biznesning bu qismi sizni boshlash rejalashtirilganidek , kutilayotgan daromad keltiradimi yoki yo'qmi, tushunishingiz mumkin. Shundan so'ng korxonaning ushbu yoki uning qismini o'zgartirish yoki yaxshilash choralari ko'rilmoqda. Xo'sh, qaerda (natijada) kompaniya daromad olishni boshladi? Keling, ikkita asosiy daromad turini ko'rib chiqaylik: Mahsulot yoki xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar; Faoliyatsiz daromad. Qisqacha ta'riflar va ushbu daromadlarni oshirishning asosiy usullari haqida to'xtalib o'tamiz. Sotishdan tushgan tushum tovarlar, ishlar, xizmatlar sotishdan olingan daromadlar, shuningdek mulkiy va mulkiy huquqlarni sotishdan tushgan tushumlar hisobiga olinadi. Daromadning bunday turlari kompaniyaning daromadlari tarkibida asosiy bo'lib qolishi kerak, negaki bu maqsad uchun u yaratilgan. Biroq, sotishdan olingan daromadlarni dastlabki bosqichda prognoz qilish qiyin. Bozor raqobati sharoitida bitta mijozning (xaridorning) yo'qolishi savdo daromadlarining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun, bugungi kunda olgan daromad miqdori ertaga bir xil natijaga erishishingizga kafolat bermaydi. Mavjud mijozlarni saqlab qolish va yangi ish joylarini jalb qilish uchun , ayniqsa, biznes boshlanishida ushbu daromadni korxonangizni yanada rivojlantirishga sarflash juda muhimdir. Mahsulotlar va tarqatish punktlari hajmining oshishi; Qo'shimcha xizmatlar, tegishli mahsulotlarni joriy qilish; Mahsulotni takomillashtirish va yoki mijozlarga xizmat ko'rsatish va h.k. Sizning kompaniyangiz, uning mahsuloti (xizmati) haqida mijozlaringiz ma'lumotlarini takomillashtirish. Ish har doim ham xavfli , lekin u ham minimallashtirilishi mumkin. Siz ishlayotgan bozorga yaqindan qarab chiqsangiz, tovarlar (xizmatlar) hajmining oshishi qanchalik oqilona ekanligini va qachon bo'lmaganligini aniqlay olasiz. Ko'p hollarda bu sizning maqsadli auditoriyangizning daromadlari va nima va qanday amalga oshirilayotganingizdan qoniqishidir. Ehtimol, dastlabki olingan daromadni mahsulot yoki xizmatni yaxshilash uchun yuborish kerak. Keling, ikkinchi turdagi daromadni davom ettiramiz. Sotishdan tushmagan daromad 22 asosiy mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, olingan foizlar, jarimalar va jarimalar bilan bog'liq bo'lmagan daromad hisoblanadi. Bunga ma'lum daromad turlari kiradi: boshqa tashkilotlarning kapital ishtirokidan mulkni lizingga berish yoki unga taqsimlash va boshqalar. Faoliyatsiz daromad juda ko'p va ularning barchasi korxonaning iqtisodiy sohadagi tabiiy faoliyati natijasidir. Faoliyatsiz daromad olish ko'pincha ishlayotgan biznesning bosqichida ro'y beradi, lekin ehtimol, boshida. Ishonchim komilki, boshlang'ich korxonalarda biznes bilan shug'ullanadigan va ehtiros bilan ishlaydigan odamlar , hatto buning uchun haq to'lamasdan, ba'zi ishlarni amalga oshirib, kelajak uchun ishlaydilar. Boshlang'ich tadbirkorlar bu ishni korxona daromadlari deb hisoblashlari kerak. Va bu biznesning foydasi uchun baholanib, malakali tarzda qo'llanilishi kerak. Korxonaning rentabellik va rentabellik ko'rsatkichlarining mohiyati. Umumiy holda, rentabellik foyda olish qobiliyatini anglatadi. Garchi rentabellik har doim ham korxonaning yagona va asosiy maqsadi bo'lmasa ham, bu bozor sharoitida ishlash samaradorligini ko'rsatuvchi muhim xususiyatdir. Rentabellikni raqobatchilar bilan taqqoslash, egalarining talablari va boshqalar. korxona menejmenti ishlarining sifati to'g'risida gapirish mumkin. Investitsiya qilingan kapitaldan foyda olish imkoniyati kompaniyaning umumiy qiymati va uning qimmatli qog'ozlari qiymatini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Binobarin, ko'pgina tahlilchilar uchun rentabellikni ko'rib chiqish ularning tahliliy harakatlarining muhim yo'nalishi hisoblanadi. Daromadlilik kompaniyaning bozordagi raqobat mavqeini , kengaytirish imkoniyatlarini, korxonalarni boshqarish sifatini aks ettiradi. Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot foyda manbalari, daromadlar va xarajatlar tarkibiy qismlarini ko'rsatadi. Foyda aktsiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi yoki kompaniyaga qayta investitsiya qilinishi mumkin. Qayta investitsiya qilingan foyda to'lov qobiliyatini oshiradi va qisqa muddatli muammolarga moliyaviy yostiqni ta'minlaydi. Daromadlilik (ko'rsatkichlar tizimi sifatida) - sof foyda va moliyaviy natijalarni shakllantirish yo'nalishi bo'yicha korxona va uning tarkibiy qismlarining samaradorligi va samaradorligini aniqlashga imkon beradigan ko'rsatkichlar tizimi. Undan rejalashtirish bosqichida ham, korxonani tezkor nazorat qilishda ham, moliyaviy yil oxirida korxonani retrospektiv baholashni amalga oshirishda foydalanish mumkin. 23 2.3 Foyda me`yori va massasi. Foyda me`yoriga ta`sir qiluvchi omillar Jamiyat nuqtai nazaridan takror ishlab chiqarish samaradorligi cheklangan resurslar samarali foydalanishga bog‘liq. Bu samaradorlik o‘zida resurslarni taqsimlash samaradorligi va ishlab chiqarish samaradorligini ifodalaydi. Resurslarni taqsimlashning samaradorligiga erishish uchun resurslar korxona va tarmoqlar o‘rtasida shunday taqsimlanishi kerakki, natijada jamiyatga eng zarur bo‘lgan mahsulot- larning ma’lum turlari olishini kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi jamiyat uchun zarur bo‘lgan har bir tovar eng kam sarf xarajatlar (resurs sarflari) bilan ishlab chiqarilishini taqozo qiladi. Aniqroq aytganda , u ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniladigan resurslar midori bilan olingan mahsulot midori o‘rtasidagi bog‘liqlikni xarakterlaydi. Sarf xarajatlarning mavjud hajmida olingan mahsulotlarning ko‘prok miq- dori ishlab chiqarish samaradorligi oshganligini bildiradi. Korxona faoliyatining samaradorligi darajasiga baho berishda ham uning erishgan natijasi (iqtisodiy yoki sof foyda) ishlab chiqarish sarf- xarajatlari yoki qo‘llanilgan resurslar miqdori bilan taqqoslanadi. Foyda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shimcha mahsulot- ning o‘zgargan shaklidir . F=N-T Bu yerda, F – ishlab chiqaruvchining foydasi ; N – ulgurji narx; T – mahsulot tannarxi. Demak, foydaning asl manbai qo‘shimcha mahsulot bo‘lib, u mahsulot sotilgandan keyin pul shaklida namoyon bo‘ladi. Tovarlarni sotishdan tushgan yalpi pul tushumidan shu mahsulotlarni ishlab chiqarishga qilingan barcha xarajatlar (tannarx) chiqarib tashlansa korxonaning balans foydasi yoki brutto foydasi qoladi. Bu iqtisodiy foyda deb ham ataladi. Korxonaning umumiy foydasidan byudjetga (asosan, soliq to‘lov- lari) banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to‘lovlar va boshqa maj- buriyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi. 24 Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashki xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar midoriga ko‘p. Bunda ichki xarajatlar har doim o‘ziga normal foydani ham oladi. Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini qashkil qiladi. Foyda massasini ishlab chiqarish xarajatlari (tannarx) bilan taqqoslash foyda normasi yoki rentabellikni ko‘rsatadi. Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variyantidan foyda- laniladi. Bular foydaning joriy sarflarga – korxona xarajatlariga (tan- narx) yoki avanslangan mablag‘larga (asosiy va aylanma fondlar) nisbatidir. Bu hisob usullarning ikkalasi avanslangan mablag‘larning aylanish tezligi ko‘rsatgichi orqali o‘zaro bog‘langandir. Bu bog‘lanish quyidagi tarzda ko‘rinadi: ???????????? = ???????????? ?????? ?????????????????? % Bu yerda, Fn – foyda normasi ; Fm – foyda massasi ; X – iqtisodiy va ishlab chiqarish xarajatlari; ???????????? = ???????????? ???????????????????????????????????? ?????????????????? % Bu yerda, Fn – foyda normasi; Fm – foyda massasi; Kavans (Asosiy capital + aylanma kapital) - korxona avanslangan mablag‘lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o‘rtacha yillik qiymati Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag‘lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko‘rsatgichi hisoblanadi. 25 Foydaning o‘sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o‘zgarmagan holda ikki yo‘l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga , yoki bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o‘sishi ba’zi iqtisodchilarning foyda normasi ko‘rsatgichini bartaraf etib bo‘lmaydigan qusurga ega bo‘lgan va shu sababli samaradorlikni o‘lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko‘rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo‘ldi. XULOSA Men Nabiyeva Mahliyo Umed qizi S-45 IQ-23 guruhi talabasi Iqtisodiyot nazariyasi fanidan Iqtisodiy xarajatlar va foyda mavzusida kurs ishi yozdim . Kurs 26 ishim kirish, 2 ta bob, xulosa, tayanch iboralar, ilovalar va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat. Mamlakatimiz iqtisodiyotida hali foydalanilmasdan yotgan qator imkoniyatlar ham mavjudki, ularni aniqlash hamda amalga oshirmasdan turib iqtisodiyot rivojining yangi bosqichiga erishila olmaydi. Korxonalar foydasini oshirish va undagi asosiy omil hisoblangan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar tannarxini pasaytirish bugungi kunda muhim masalalardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasida iqtisodiyot va boshqaruv faoliyatining nisbatan eskirganligi, resurslardan foydalanish darajasining pastligi va bu tannarxni kamaytirishga hamda foydani oshirishga imkon bermayotganligi ta'kidlab o‘tildi. Shu yo‘nalishni tadqiq etishga bag‘ishlangan ushbu bitiruv malakaviy ishda xizmat ko‘rsatish korxonalarining foydasini va sof foydasini oshirish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz: 1. Xizmat ko‘rsatish korxonalari faoliyatining asosi va texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidagi muhim ko‘rsatkichi hisoblangan foyda ularning faoliyatida muhim rol ь o‘ynaydi. Foyda - bu korxona faoliyatining yakuniy natijasi, moliyaviy faoliyatning asosiy natijasi hisoblanadi. Korxona faoliyatining foydasiga ko‘plab omillar ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu omillarni har birini hisobga olish, ularni sistemalash va ta'sir etish darajasi bo‘yicha joylashtirish hamda ulardan amalda foydalanish katta samara olinishiga ta'sir ko‘rsatadi. 2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va ishlab chiqarishni texniktexnolgik yangilash sharoitida xizmat ko‘rsatish korxonalarda olinadigan foyda xajmi katta ahamiyatga egadir. Bizga ma'lumki, foyda ko‘rsatiladigan xizmatlarga olinadigan daromadlar va ularni yaratish bilan bog‘liq xarajatlar orasidagi farq bilan aniqlanadi. Xizmat ko‘rsatish korxonasi foydasini oshirish asosan korxona daromadiga va xarajatlariga bog‘liqdir. 3. Xizmat ko‘rsatish korxonalaridagi ishlab chiqarish samaradorligini ular foydasiga ta'sir etuvchi ichki omillar ta'minlaydi. Xizmat ko‘rsatish korxonalari faoliyatiga ta'sir ko‘rsatuvchi ichki omillar muqim, o‘zgarmas emas, balki o‘zgarib turuvchi omillardir. Ularning o‘zgarishini oldindan bilish va korxona samaradorligi 27 yo‘lida ulardan muvaffaqiyatli tarzda foydalanish lozim. Ushbu ichki omillarning barchasi bir-biri bilan uzviy aloqadordir. 4. Xizmat ko‘rsatish korxonalarining samaradorligi ularga ta'sir ko‘rsatuvchi tashqi muxit omillari bilan ham aniqlanadi. Xizmat ko‘rsatish korxonalari qandaydir vakuumda faoliyat olib bormaydi. Ular ta'minotchilar va iste'molchilar bilan o‘zaro munosabatlarda bo‘ladilar. Xizmat ko‘rsatish korxonalaridagi ishlab chiqarish jarayonlariga raqobatdoshlarning katta ta'siri mavjud. Raqobatdoshlarni tinimsiz o‘rganib borish, tahlil qilib borish, ularning har bir harakatini nazoratga olish xizmat ko‘rsatish korxonasidan ko‘p mablag‘ va vaqtni talab qiladi. 5. Xizmat ko‘rsatish korxonalarining foydasini oshirishga eng ko‘p ta'sir ko‘rsatuvchi omil - bu boshqaruv faoliyatidir. Boshqaruv faoliyati qanchalik samarali tashkil etilgan bo‘lsa xizmat ko‘rsatish korxonasining yakuniy natijasi hisoblangan foyda miqdori ham shunchalik yuksalib boradi. Iqtisodiyotda boshqaruv tizimi eskirgani, innovatsion g‘oyalarni qo‘llabquvvatlash bo‘yicha samarali mexanizmlar o‘z vaqtida joriy qilinmagani ham jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, texnologik qoloqlik, resurs va energiyani tejaydigan texnologiyalar, muqobil energiya manbalarini tatbiq etishning sustligi ham iqtisodiy taraqqiyot yo‘lida to‘siq bo‘lmoqda. Xizmat ko‘rsatish korxonasidagi boshqaruv va tashkil etish ishlari tizimida rejalashtirishga alohida e'tibor berish talab etiladi, chunki, xizmat ko‘rsatish jarayonining faoliyati belgilab olingan rejalarga tayanadi va reja asosida ishlaydi. Rejalarning balanslashtirishi, texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini optimal tarzda shakllantirish, rejalarda belgilanayotgan maqsadlar iqtisodiy resurslar bilan ta'minlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘z navbatida korxonadagi iqtisodiy faoliyatni ko‘paytirishni, rejalashtirish va iqtisodiy hisob- kitoblarni hamdazamon а viy kompyuter texnikasi va uning reja iqtisodiy hisobkitoblarini amalga oshirishdagi imkoniyatlarini yaxshi biluvchi, savodli va malakali iqtisodchilarni tanlashni talab kiladi. Ular yordamida xizmat ko‘rsatishning darajasi yuksalibgina qolmasdan, olinadigan foyda darajasi ham ortib boradi. Xizmat ko‘rsatish korxonalarining foydasini oshirishning manbalari quyidagilardir: 28 A. Xizmat ko‘rsatish korxonalarining xo‘jalik faoliyatida moddiy xarajatlarni tejash. Sarf bo‘ladigan materiallar va qo‘shimcha qismlardan samarali ravishda foydalanish. Bu yo‘nalish xizmat sifatini pasaytirmagan xolda amalga oshirilishi lozim. B. Xizmat ko‘rsatish jarayonida katta xajmda mehnat sarf bo‘ladi. Bu mehnatdan samarali foydalanish orqali mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo‘linadi. Shu sababli xizmat ko‘rsatishda mehnat jarayoni elementlarini tejash muxim manba bo‘lib xizmat qiladi. B. Xizmat ko‘rsatish va xizmatlarni yaratish jarayonining mehnat sig‘imini kamaytirish. G. Mehnat sarfini kamaytirish. D. Xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytirish. Xizmat ko‘rsatish ishlab chiqarish korxonalaridagi foyda va sof foydani orttirish mexanizmining yana bir vositasi ishlab chiqarishni intensivlashtirishdir. Shu bilan birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turi va sifatini oshirish hamda jaxon andozalari darajasiga yetkazish, korxonaning ishlab chiqarish to‘zilmasini yaxshilash singari omillar ham ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mexanizmining vositalaridandir. Bu ishlarni amalga oshirish uchun ishlab chiqarish jarayonida zamonaviy dastgox va asbob-uskunalar, zamonoviy texnologiyalar, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg‘or usullaridan foydalanish lozimdir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xizmatlarni yaratish va xizmat ko‘rsatish jarayonining samarali bo‘lishi va xizmat ko‘rsatish korxonalarining foydasini oshirishga olib boradigan eng muhim omil fan -texnika taraqqiyotidir. Fan-texnika taraqqiyotiga olib boruvchi yo‘nalishlar quyidagilardir: a) xizmat ko‘rsatishni mexanizatsiyalashtirish; b) xizmat ko‘rsatishni avtomatlashtirish; v) texnologiyaning samarali usullarini joriy qilish; g) yangi turdagi materiallardan foydalanish; 29 d) xizmat ko‘rsatishni tashkil etishning ratsional usullarini qo‘llash; Xizmat ko‘rsatish korxonalaridagi ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirish ular foydasini oshirishga olib boruvchi muhim omillardan hisoblanadi. Xizmat ko‘rsatish korxonalarida yaratiladigan xizmatlar asosan material sig‘imi yuqori bo‘lgan hamda mehnat sig‘im yuqori bo‘lgan xizmatlardir. Shu sababli, xizmat ko‘rsatish korxonalarida materiallar sarfini tejashga hamda mehnat sarfii tejashga qattiq xarakat qilish lozim. Xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan materiallar va xom ashyolarning har bir birligidan samarali foydalanishga astoydil harakat qilish lozim bo‘ladi. Shunday qilinganida korxonada yaratiladigan va ko‘rsatiladigan xizmatlar tannarxini pasaytirishga va foydani orttirishga erishish mumkin. Ushbu tadbirlar va yo‘nalishlardan amalda foydalanish orqali xizmat ko‘rsatish korxonalari samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash sharoitida xizmat ko‘rsatish korxonalarida jadal sur'atda modernizatsiya ishlarini boshlab yuborish talab etiladi. Tayanch iboralar Xarajatlar — ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko rsatiladigan xizmat hajmiga ʻ bog liq bo lgan chiqimlar, (masalan, materiallar, xomashyo sotib olish, xodimlar ʻ ʻ mehnatiga haq to lash bilan bog liq sarflar). ʻ ʻ Iqtisodiy xarajatlar - iqtisodiy faoliyatning har qanday turini amalga oshirish uchun muayyan iqtisodiy resurslar talab qilinishi va ularni sotib olish uchun qilingan xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari - ishlab chiqarish jarayoniga iqtisodiy resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish natijasida vujudga keladigan sarf xarajatlarga aytiladi. Foyda - barcha xarajatlarsiz pul mablag'lari qoldig'i. 30 Daromad - kompaniyaning asosiy ishlarini bajarishdan olgan mablag'lari, shuningdek korxona asosiy faoliyatining bir qismi hisoblanmaydigan qo'shimcha imkoniyatlarni amalga oshirishdir. EBIT - foydani soliq va turli foizlargacha bo'lgan shaklda ifodalaydi. Bunday ko'rsatkichni alohida toifaga ajratishga qaror qilindi, chunki u yalpi va sof foyda o'rtasida joylashgan. EBITDA - Bu foyda, soliq, foizlar va amortizatsiyadan boshqa narsa emas. Bu faqat biznesni , uning xususiyatlarini baholash uchun ishlatiladi. Daromadlilik (ko'rsatkichlar tizimi sifatida) - sof foyda va moliyaviy natijalarni shakllantirish yo'nalishi bo'yicha korxona va uning tarkibiy qismlarining samaradorligi va samaradorligini aniqlashga imkon beradigan ko'rsatkichlar tizimi. Undan rejalashtirish bosqichida ham, korxonani tezkor nazorat qilishda ham, moliyaviy yil oxirida korxonani retrospektiv baholashni amalga oshirishda foydalanish mumkin. Foyda normasi - ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag‘lar qiymatiga teskari mutanosibdir. 31 32 33 Ilovalar 34 35 36 37

Iqtisodiy xarajatlar va foyda.

M U N D A R I J A.

 

Kirish____________________________________________________________4

I-bob. IQTISODIY XARAJATLAR VA ULARNING TURLARI

  1. Xarajatlar tushunchasi va turlari___________________________________7
  2. Firmaning sarf-xarajatlari va uning turlari __________________________11
  3. Iqtisodiy xarajatlarni kamaytirish yo`llari___________________________13

II-bob. FOYDA

2.1 Foyda tushunchasi_______________________________________________17

2.2 Korxonaning pul tushumlari va foydasi_______________________________19

2.3 Foyda me`yori va massasi. Foyda me`yoriga ta`sir qiluvchi omillar_________21

Xulosa ___________________________________________________________ 24

Tayanch iboralar ___________________________________________________ 27

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati______________________________________28

Ilovalar ___________________________________________________________30

Купить