Iqtisodiy xavfsizlik turlari va tarkibiy elementlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	127.4KB
Покупки	4
Дата загрузки	07 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Iqtisodiy xavfsizlik turlari va tarkibiy elementlari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT FAKULTETI
IQTISODIY XAVFSIZLIK YO’NALISHI
Iqtisodiy xavfsizlik fanidan
Kurs ishi
Iqtisodiy xavfsizlik turlari va tarkibiy elementlari
1

Kirish.
Reja:
1. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va elementlari.
2. Iqtisodiy xavfsizlikning turlari.
3. Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy xavfsizligining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari.
4. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash mexanizmi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

2

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Shuni qayd etish lozimki, O’zbekistonda ham
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda shunga o’xshash muammolar mavjud.
Mamlakatimiz eksportida mashina va uskunalar ulushining 2017 yilda atigi 2,6
foizga teng ekanligi, qo’shilgan qiymat darajasi yuqori tovarlar eksportining jami
eksportdagi ulushining pastligi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki
mahsulot hajmining jahonning o’rtacha ko’rsatkichlaridan sezilarli darajada past
ekanligi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muammolarni keltirib chiqaradi.
Shu nuqtai nazardan iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishayotgan mamlakatlar tajribasini o’rganish va
umumlashtirish asosida ularning ijobiy tajribasidan mamlakatimizda foydalanish
bo’yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kundagi
dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Jahon xo’jaligining globallashuvi
sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash muammolari, iqtisodiy xavfsizlikning
mohiyati, shart-sharoitlari va mezonlari xitoy iqtisodchi olimlari tomonidan,
xususan, Dong Suocheneng, Li zehong, Li Yu, Shi Guangyi, Yu Huilu, Wan
Juanle, Li Jun1, Lea Shan2, Chu Yin3, Jia Qingguo4, Lyu Syaoin.5, bundan
tashqari, jahon miqyosida bir qancha iqtisodchi olimlar: Kemel Toktomushev6 ,
Christian Nunlist, Gina Sorice and Rhonda Taylor8, MDH mamlakatlari
iqtisodchi-olimlari – Abalkin L.I., Ageyev S.V., Avdiyskiy V.I., Bauer V.P.,
Buxvald Ye., Vechkanov G.S., Vlasov V.I., Glazev S.Yu., Zubes M.V., Kovalev
Ye.V., Nazarenko V.I., Sabluk P.T., Simonova S.S., Sotichenko A.A., Chislov A.I.
va boshqalarning ishlarida atroflicha yoritilgan.
O’zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning tashkiliy-iqtisodiy,
moliyaviy va institusional jihatlari, shuningdek, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o’rni va roli masalalari o’zbekistonlik
iqtisodchi-olimlar – Abulqosimov H.P., Alimov A.M., Vaxobov A.V., Jonixonov
M., Isadjanov A.A., Rasulov T.S.,10 Rahmonov S., Rustamova I.B., Saidova D.N.
Tursunov Sh.A.11 i.f.n. E.A.Mahmudov,12 dotsent B.D.Sadibekova13, dotsent
3

G.A.Melibayeva14, o‘qituvchi A.U.Nig‘monovlarni15 va boshqalarning ilmiy
ishlarida o’z aksini topgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
globallashuv sharoitida O’zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning o’ziga
xos xususiyatlarini yoritib berishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yilgan:
- turli iqtisodiy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va
umumlashtirish asosida ,,iqtisodiy xavfsizlik’‘ atamasining mohiyati va ob’ektiv
zarurligini ochib berish;
- iqtisodiy xavfsizlikning ko’rsatkichlar tizimi va mezonlarini bir tizimga
keltirish;
Kurs ishining tarkibi va tasnifi: Kurs ishning tuzilishi: kirish beshta ta
bo’lim xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
4

1. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va elementlari.
Iqtisodiy xavfsizlik har qanday mamlakat hukumati iqtisodiy siyosatida
markaziy o’rinni egallaydi. Zero, iqtisodiy xavfsizlikning ta’minlanmasligi birinchi
navbatda hukumatning o’zi uchun xavf hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlikni tadqiq
etish, eng avvalo, ,,xavfsizlik’‘ atamasining o’zini tushunishni taqozo etadi.
,,Xavfsizlik’‘ atamasi ilmiy nuqtai nazardan aholining hayot faoliyati va
rivojlanishi uchun resurslarga, texnologiyalarga, axborot va ma’naviy ideallarga
bo’lgan tabiiy-fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy ehtiyojlarning
himoyalanganligi sifatida tavsiflanishi lozim. Shu nuqtai nazardan maqsadga
muvofiq bo’lmagan tashqi ta’sirlardan va radikal ichki o’zgarishlardan
himoyalanish, ya’ni xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj bazaviy va asosiy ehtiyojlardan
hisoblanadi. Bu himoyalanish alohida olingan shaxs uchun ham, davlat va
mamlakat uchun ham birday muhim. Shundan kelib chiqqan holda xavfsizlikka
sub’ektga tegishli bo’lgan o’zgarishlar va tashqi ta’sir natijasida ushbu sub’ekt
sifatining o’zgarishi minimal bo’lgan holat sifatida qaraladi.
Turli xil xavfsizliklar orasida iqtisodiy xavfsizlik alohida o’ringa ega. Bu
shu bilan izohlanadiki, xavfsizlikning barcha turlari iqtisodiy ta’minotsiz amalga
oshmaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik davlat milliy xavfsizligini ta’min etuvchi asosiy
bo’g’inlardan biri, mamlakat iqtisodiy ehtiyojlarini kafolatli ta’minlash yo’llari,
vositalari va usullariga asoslanuvchi qarashlar yig’indisidir. Konseptual
ko’rinishda u davlat iqtisodiy potensiali holatidan kelib chiqadigan iqtisodiy
xavfning asosiy omillari tahliliga asoslanadi. Kuchsiz va samarasiz iqtisodiyot
davlat xavfsizligini ta’minlashi mumkin emas. Bu ijtimoiy nizolarga to’la
jamiyatda, ayniqsa yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki ,,iqtisodiy xavfsizlik’‘ va
,,ijtimoiy xavfsizlik’‘ o’zaro bog’liq tushunchalar bo’lib, bir-birini to’ldiradi.
Iqtisodiy xavfsizlik asosida barqaror rivojlanishni ta’minlovchi muhitni
tashkil etuvchilar yotadi. Rivojlanishsiz iqtisodiy taraqqiyot bo’lishi mumkin emas.
Barqarorlik – bu, jamiyatning favqulotda holatlarda hamda o’z manfaatlarini
qondirish qobiliyati, vaziyatni tiklash imkoniyatidir.
5

“Iqtisodiy xavfsizlik” tushunchasi ilk bor resurslarni chegaralanganligi
to’g’risidagi masala keskinlashgan bir paytda yuzaga keldi. Iqtisodiy xavfsizlik
ko’p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo’lib, bu holat unga yagona ta’rif
berishni qiyinlashtiradi. Shu sababli unga berilgan ta’riflar ko’p va ular bir-biridan
qo’yilgan maqsad, tahlil usuli jihatidan farq qiladi.
Xususan iqtisodiy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi
tahdidlarning mamlakat xo’jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo’l qo’ymaslikni
kafolatlovchi sharoitlar sifatida qarash mumkin16. Boshqacha qilib aytganda,
davlat pul-kredit, soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib,
iqtisodiy vaziyatning ijobiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni alohida qayd etish
lozimki, ,,iqtisodiy xavfsizlik’‘ka berilgan ushbu ta’rifda davlat hokimiyati
organlari tomonidan amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e’tibor
qaratilmoqda.
Shunga yaqin ta’rif quyidagi ta’rifda ham keltirilgan: ,,Iqtisodiy xavfsizlik’‘
– bu iqtisodiyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning
bir maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining erishilgan turmush
darajasini izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni yuzaga keltiradigan,
shuningdek, davlatning mavjudligiga xavf tug’diradigan tashqi va ichki omillar
ta’siriga bardoshli ,,immunitet’‘i bilan tavsiflanadi.
Ayni vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi:
,,iqtisodiy xavfsizlik – bu iqtisodiy tizimning shunday holatiki, u iqtisodiyotning
dinamik va samarali rivojlanishini ta’minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga
imkoniyat yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va
hayotga joriy etish imkoniyatiga ega bo’ladi’‘.
Ushbu ta’rifda nafaqat mavjud iqtisodiy vaziyatdan himoyalanish tamoyili,
balki barcha darajadagi iqtisodiy sub’ektlarning yanada rivojlanishi uchun
salohiyat ham hisobga olingan.
Boshqa bir ta’rifga ko’ra, ,,iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy rivojini mustaqil ta’minlash nuqtai nazaridan jamiyatning
iqtisodiy va ishlab chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab
6

darajasida qo’llab-quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy
iqtisodiyot raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi’‘. Ko’rinib
turibdiki, bu qarash yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin.
Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, iqtisodiy
xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun uch omilga e’tibor
qaratgan 1
:
- iqtisodiy mustaqillik;
- milliy iqtisodiyotning barqarorligi;
- o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik.
Jahon xo’jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro
integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy
iqtisodiy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo’jaligidan ayro rivojlanishi mumkin
emas, ya’ni mutlaq iqtisodiy mustaqil emas. Buning asosiy sababi shundan
iboratki, xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi milliy
iqtisodiyotlarni bir-biriga o’zaro bog’liq qilib qo’yadi. Shu sababli bugungi kunda
iqtisodiy mustaqillik deganda davlatning iqtisodiy zahiralar ustidan nazorat o’rnata
olish imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika
yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni
ta’minlaydigan ishlab chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi
tushuniladi.
Shu bilan birga milliy iqtisodiyotning barqarorligi mulkchilikning barcha
shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-sharoit va
kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga,
beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi.
Shu bilan birga iqtisodiy xavfsizlik ta’minlanishi uchun iqtisodiyotning
o’zo’zidan rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, iqtisodiy
xavfsizlikning ta’minlanishi qulay investisiya va innovatsiya muhitning yaratilishi,
ishlab chiqarishning muntazam modernizatsiyalashib, yangilanishi va
takomillashib borishi hamda xodimlarning bilim, kasb-malaka, umumiy madaniy
1
Uza.uz- milliy axborot agentligi rasmiy sayti.
7

darajasining o’sib borishi bilan yaqindan bog’liq. Aks holda iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlab bo’lmaydi.
Yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirgan holda, bizning fikrimizcha, iqtisodiy
xavfsizlikka quyidagicha ta’rif berish mumkin: iqtisodiy xavfsizik — bu, davlat
iqtisodiy tizimiga ta’sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan,
bosqichmabosqich barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial
imkoniyatlarini har tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko’p
ifodalanishiga imkon beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig’indisi,
shuningdek, davlatning turli xil xavflar va yo’qotishlarga qarshi turish
qobiliyatidir.
Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyotning turli sub’ektlariga
tegishli va ular quyidagilardan iborat: alohida fuqarolar; xususiy tadbirkorlik,
biznes; davlat korxonalari; milliy iqtisodiyot; davlat. Ichki iqtisodiy sohalarda
xavfsizlik tabiiy, texnikaviy-iqtisodiy, infratuzilmaviy, ijtimoiy, mikro va
makroiqtisodiy rivojlanishning boshqa omillari, shuningdek, turli beqarorlikni,
tanglikni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi tahdidlar ta’siridan himoya qiluvchi
ichki imkoniyatlar bilan bog’liqdir.
Tashqi iqtisodiy sohadagi xavfsizlik mamlakatning jahon bozoridagi
raqobatbardoshligi, milliy valyutaning barqarorligi, davlatning moliyaviy ahvoli
bilan tavsiflanadi.
Alohida ta’kidlab o’tish joizki, ,,iqtisodiy xavfsizlik’‘ tushunchasi ,,risk’‘
(tavakkalchilik) kategoriyasi bilan uzviy bog’liqdir. Uzoq yillar davomida
iqtisodiyotni boshqarish nazariyasi va amaliyotida, ayniqsa, makroiqtisodiyot
darajasida uning rivojlanishiga qat’iy belgilangan jarayon sifatida qaralgan. Ushbu
jarayonda xo’jalik qarorlarining ko’zda tutilmagan natijalarga olib kelishi, takror
ishlab chiqarish jarayonlari buzilishining salbiy oqibatlari nazarda tutilmas edi. Bu
esa ,,iqtisodiy risk’‘ omillariga e’tibor bermaslik oqibati edi. Zero iqtisodiy risk
kategoriyasi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Bu o’rinda
riskni baholash bilan uni boshqarishni bir-biridan farq qilish lozim.
Iqtisodiyotga ta’sir ko’rsatuvchi omillar va qabul qilingan xo’jalik qarorlari
8

oqibatlarining noaniqligi tufayli riskni baholash ehtimollik kasb etadi. Bu
jarayonni boshqarish favqulodda sodir bo’ladigan ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni
oldindan payqab, ularning oqibatlarini yumshatish, kuchsizlantirish va bartaraf
etish imkonini yaratadi. Albatta, tanglik holatining paydo bo’lish ehtimolligini
baholash bilan bir qatorda u bilan bog’liq ravishda ko’riladigan zarar va
yo’qotishlarni ham oldindan baholash zarurati tug’iladi. Demak, iqtisodiy
xavfsizlik darajasini baholash risk omillarini tahlil qilish bilan birgalikda
,,yo’qotish’‘ (zarar) kategoriyasidan foydalanishni ham taqozo etadi. Yo’qotish,
zarar haqiqiy, kutilgan, potensial, kompensatsiyaviy, ya’ni o’rni to’ldiriladigan va
to’ldirilmaydigan bo’lishi ham mumkin.
Hozirgi paytda davlat iqtisodiy xavfsizligining tarkibiy elementlari sifatida
inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetik,
boshqaruv va axborot xavfsizligi tashkil etadi (1.1.1 -rasm).
Shubhasiz, har qanday mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning
asosiy tashkil etuvchisi inson resurslari hisoblanadi. Bunda uning nafaqat
9

miqdoriy, balki sifat ifodasi ham muhim rol o’ynaydi. Tashkiliy tuzilmalarning
asosiy elementi – bu insonlar, ularning maqsadlari, faoliyati va munosabatlari
ekan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan o’z vazifalarining hal etilishi ham
ko’p jihatdan tashkiliy tuzilmalarga kiritilgan insonlarning faoliyatiga, kadrlarni
boshqarish rasional tizimining barpo etilganligiga, ya’ni ularning maqsadga
muvofiq tanlanganligiga, joy-joyiga qo’yilganligiga, moslashuv jarayonining
maqsadga muvofiq o’tkazilishiga, mehnat faoliyatining rag’batlantirilishiga, sifat
jihatdan rivojlanishiga va kasbiy jihatdan o’sishiga bog’liq bo’ladi.
Davlat iqtisodiy xavfsizligi uchun uning texnik-ishlab chiqarish elementi
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga qayd etish lozimki, mamlakatimizda ishlab
chiqarish vositalari importi hajmining salmoqli tarzda o’sishi natijasida ushbu
vositalar bo’yicha mamlakatimiz xorijiy mamlakatlarga tobora ko’proq tobe’
bo’lib qolmoqda.
Iqtisodiy xavfsizlikning texnologik tashkil etuvchisi mamlakat ilmiy-texnika
salohiyatining shunday holatini ifodalaydiki, u eng qisqa muddat ichida fuqarolik
va mudofaa ishlab chiqarishining yetakchi tarmoqlarida yuksak rivojlanishni
ta’minlaydigan texnologik qarorlarni ishlab chiqishni kafolatlaydi. Ayniqsa, ishlab
chiqarishga jalb etilayotgan resurslarning salmog’i kam bo’lgan holatda
kishilarning ishlab chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondira oladigan novatsiyalar
alohida ahamiyat kasb etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar axborot
texnologiyalarini rivojlantirishga yuqori darajada e’tibor qaratadilar. Axborot
tarmoqlarining rivojlanishi o’z navbatida bilimlar ishlab chiqaruvchilari, ularni
tarqatuvchilari va foydalanuvchilari sonining o’sishini ko’zda tutadi. Shuningdek,
axborotlar olishni bir necha marta yengillashtirar ekan, ular hayotga yanada global
xarakter baxsh etadi.
Iqtisodiy xavfsizlik tizimining muhim elementi oziq-ovqat xavfsizligi
hisoblanadi. U iqtisodiyotning qishloq xo’jalik sektori mamlakat aholisini
oziqovqat, sanoatni zaruriy qishloq xo’jalik xomashyosi bilan ta’minlashini ko’zda
tutadi.
Iqtisodiy xavfsizlik tizimida energetika xavfsizligining roli katta. U milliy
10

iqtisodiyot va mudofaa majmuasi ehtiyojlari uchun energiya tashuvchilarini
barqaror yetkazib berishni ko’zda tutadi. Bu ayniqsa, yoqilg’i-energetika resurslari
taqchil bo’lgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya, XXR va qator Yevropa
mamlakatlari uchun alohida ahamiyatga ega. Ayni vaqtda yoqilg’i-energetika
resurslariga boy mamlakatlarda bu omil iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xususan, Fors ko’rfazi arab
mamlakatlari, O’zbekiston kabi mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p jihatdan jahon
yoqilg’I bozoridagi kon’yunkturaviy o’zgarishlarga bog’liq bo’lib qolgan. Bu esa
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashna salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlikning barcha tarkibiy komponentlarida
milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash va turli tahdidlarga qarshi
harakat uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishda davlat kafolati talab etiladi.
Demak, globallashuv jarayonlari chuqurlashib, raqobat kurashi murosasiz
tus olayotgan vaziyatda iqtisodiy xavfsizlikka daxl qiluvchi, mamlakatning milliy
manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan tahdidlarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega.
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar deganda shunday hodisalar va jarayonlar
tushuniladiki, ular mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shaxs,
jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklaydi, milliy qadriyatlar va milliy
hayot tarziga xavf tug’diradi.
Iqtisodiy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga bo’linadi: ichki va
tashqi.
Ichki tahdidlar – bu o’z-o’zini asray olish va takomillashtira olish
qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat
evolyusiyasining og’riqsiz yo’llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va
ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini topish
qobiliyatining mavjud emasligidir.
11

Tashqi tahdidlar – bu jahon narxlari kon’yunkturasi va tashqi savdoning
o’zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital kirishiga nisbatan uning
chiqib ketish hajmining yuqori bo’lishi, importga ortiqcha bog’lanib qolish,
xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo’lishi va boshqalardir.
Bizning fikrimizcha, O’zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga salbiy ta’sir etuvchi
tashqi tahdidlarga quyidagilarni kiritish mumkin 2
:
- xom ashyo bazasi va past sifatli, raqobatbardosh bo’lmagan mahsulotlar
sotiladigan bozor sifatida qolib ketish;
- tashqi transport, axborot va ilmiy-texnika kommunikasiyalari tizimining
rivojlanmaganligi;
- mamlakat iqtisodiyotining ba’zi turdagi xom ashyo bozorlaridagi narxlar
o’zgarishiga bog’liqligi;
- mamlakatimizning anklav davlat va xalqaro dengiz yo’llaridan uzoqda
ekanligi va boshqalar.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir etuvchi ichki xavflar quyidagilardan
iborat:
- mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tarmoq va hududiy
disproporsiyalar;
2
Ziyo.net-internet sayti.
12

- yer-suv va ayrim turdagi muhim mineral xomashyo resurslarining
cheklanganligi;
- milliy iqtisodiyotga va ba’zi hududlar iqtisodiyotiga yuqori demografik
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi Eksport
tarkibida xomashyo ulushining yuqoriligi Noqulay investisiya muhiti Milliy
valyuta kursining keskin o‘zgarishi bosimning mavjudligi;
- sanoatning ko’plab tarmoqlarida asosiy fondlar eskirish darajasining
yuqoriligi va boshqalar.
So’nggi yillarda mamlakat va mintaqalar iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda
ijtimoiy omillarning roli ortmoqda. Ijtimoiy fikr bilan manipulyasiya qilish
texnologiyalaridan foydalanish, aksiyalar tashkil etish davlat hokimiyatining
inqiroziga sabab bo’lmoqda. Bu rangli inqiloblarga ham tegishli. Zero, iqtisodiy
ahvoli og’ir aholini, shuningdek, yoshlarni rangli inqiloblarga jalb etish ancha
yengil. Shu sababli iqtisodiy xavfsizlikning barcha tarkibiy elementlari o’ziga xos
o’ringa ega.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlash mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, kadrlar siyosatini rasional olib borishning
moddiy asosi hisoblanadi.
13

2. Iqtisodiy xavfsizlikning turlari.
Davlatning eng muhim vazifasi - jamiyat barqarorligi va rivojlanishini
ta’minlash, mamlakat xavfsizligiga taxdidlarni bartaraf etishdan iborat. Endigina
vujudga kelayotgan xavfning oldini olish iqtisodiy taxdidlarning chuqurlashib
ketishini passiv kuzatib turishga qaraganda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Zero, oqilona yondashuvga tayangan bunday sa’y-harakatlar xavfni oldini
olishning asosiy tamoyili bo’lishi mumkin. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning barcha faoliyat
sohalarining holatini ko’rsatib belgilovchi ko’rsatkichlarining monitoringini tashkil
etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu monitoring jarayonida iqtisodiy
ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularni o’zgarish tendensiyalari va
istiqbolini aniqlash imkonini beradi.
Ma’lumki, iqtisodiyot murakkab tizim sifatida uning holatini tavsiflovchi
minglab ko’rsatkichlarga ega. Faqat O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
ifodalovchi jadvallarda 300 dan ortiq ko’rsatkichlar mavjud. Shu sababli
mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligi holatini tahlil qilish uchun ular ko’rsatkichlar
tizimi va mezonlar bilan to’ldirilishi lozim.
Ma’lumki, statistik ko’rsatkichlar 3
dinamikasi mamlakat iqtisodiy
xavfsizligiga baho berish uchun yetarli emas, chunki umumiy statistik
ko’rsatkichlar xoh u ijobiy bo’lsin, xoh salbiy o’z-o’zicha ko’p narsa
haqidama’lumot bermaydi. Shu sababli iqtisodiy xavfsizlikka baho berish
muayyan mezonlar vositasida amalga oshrilishi maqsadga muvofiq. Biroq hamma
savolga javob beradigan mezonlar ham mavjud emas. Shu sababli har qanday
mezonlar baholash xarakteriga ega, xolos.
Odatda mamlakat iqtisodiy xavfsizlik darajasiga baho berishda iqtisodiy
xavfsizlikning quyi va yuqori tahlikali chegaralari belgilanadi.
Ilmiy adabiyotda iqtisodiy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasiga oid
indikatorlar 50 ta ko’rsatkichni qamrab olgan holda quyidagicha turkumlangan:
1) iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi
3
Stat.uz-statistika qo’mitasi rasmiy sayti.
14

ko’rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi
va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar
ulushi, mudofaa va fan uchun xarajatlar ulushi, investisiyalar, foydali kazilma
boyliklarining zaxiralari bo’yicha quyi taxlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar;
2) moliyaviy tizim barqarorligi ko’rsatkichlariga davlat byudjeti kamomadi,
davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro hisob-kitob va soliq intizomini ifodalovchi
ko’rsatkichlar;
3) ijtimoiy soha ko’rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy
jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo’yicha quyi tahlikali
chegaralarni o’z ichiga oladi;
4) tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko’rsatkichlari guruhiga mamlakat ichki
iste’molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning
ulushi bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar kiradi.
Iqtisodiy adabiyotda iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlari sifatida S.Yu.Glazev
taklif etgan turkumlashdan ko’proq foydalanilmokda. Bu ko’rsatkichlar 4
turkumiga
quyidagilar kiradi:
- yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan
hajmi;
- sanoat mahsulotlari umumiy hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari
ulushi;
- sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlikning ulushi;
- investisiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi nisbati;
- ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
hajmidagi ulushi;
- yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi;
- aholining urtacha umr uzokligi (yosh);
- aholining eng yukori daromad oluvchi 10 foizi va eng kam daromad
oluvchi 10 foizi guruhlari daromadlari urtasidagi nisbat;
4
Stat.uz-statistika qo’mitasi rasmiy sayti.
15

- qayd etilgan jinoyatlar xar 100000 kishi xisobiga;
- Xalkaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo’yicha ishsizlik darajasi
(foiz hisobida);
- yillik inflyasiya darajasi (foiz hisobida);
- ichki qarzlar hajmining YaIMga nisbati (foiz hisobida, kiyosiy davrda);
- ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat ko’rsatish uchun joriy ehtiyojning
byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi (foiz hisobida);
- tashki qarzning YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- tashki qarzning YaIM kamomadini qoplashdagi ulushi;
- xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz
hisobida);
- naqd xorijiy valyuta miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati (foiz
hisobida);
- pul massasining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- ichki iste’molda importning hissasi, jumladan, ichki oziq-ovqat
mahsulotlari iste’moli hajmida import oziq-ovqat mahsulotlari ulushi (foiz
hisobida);
- aholi yashash darajasi bo’yicha mamlakat hududlari o’rtasidagi farqlar.
Ko’rsatkich 5
miqdori quyi chegaradan past tushgandagina iqtisodiy tahdid
vujudga keladi. Bu chegara - iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan ho’jalik
nisbatlarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indiqatorlar
bo’lib, ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarining
iqtisodiy rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga taxdid
soladi.
Tahlikali chegaralarni belgilash bo’yicha ham iqtisodiy adabiyotlarda turli
xil qarashlar mavjud. Bu iqtisodiy xavfsizlik muammosining murakkabligi va ko’p
qirraligi bilan izohlanadi.
Jamiyatning xavfsiz rivojlanishi chegaralarini aniqlash uchun miqdoriy
ko’rsatkichlar bilan birga sifat ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Shu sababli
5
Stat.uz-statistika qo’mitasi rasmiy sayti.
16

iqtisodiy xavfsizlik mezonlari deganda iqtisodiy xavfsizlik darajasining miqdoriy
va sifat ko’rsatkichlarini ifodalovchi belgilar majmuini tushunish maqsadga
muvofiq. Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlik mezonlari iqtisodiyotning joriy
holatiga baho berish imkonini beradi.
Xususan, akademik Bogomolov V.A. mamlakat iqtisodiy holatini aniqlashga
yordam beradigan quyidagi mezonlarni ajratib ko’rsatadi22: birinchi – mamlakat
rivojlanishining barqarorligi mezonlari, ikkinchi – pasayish davridagi
yo’qotishlarning o’rnini tiklash darajasi mezonlari, uchinchi – milliy manfaatlarga,
mamlakatning jahon iqtisodiyotidagi o’rniga, uning istiqboldagi rivojlanish
maqsadlari, vazifalariga muvofiqligi mezonlari
Ko’rinib turibdiki, iqtisodiy xavfsizlikka baho berish bitta mezon bilan
chegaralanmaydi. Shu sababli aytishimiz mumkinki, iqtisodiy xavfsizlik
iqtisodiyot holatining ko’pmezonli tavsifidir.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodchi-olimlar
quyidagi mezonlar ajratib ko’rsatiladi:
- turmush darajasi va sifati;
- inflyasiya sur’ati;
- byudjet defisiti;
- ishsizlik me’yori;
- iqtisodiy o’sish;
- davlat qarzi;
- oltin-valyuta zaxiralari;
- jahon iqtisodiyotiga integrasiyalashuv darajasi;
- xufiyona iqtisodiyot faoliyati;‖
- mulk tarkibi;
- soliq tizimi;
- bozor infratuzilmalarining rivojlanishi.
Ba’zi olimlar fikricha, iqtisodiy xavfsizlikka ko’plab ko’rsatkichlar orqali
integral baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqa bir guruh olimlar esa har
bir mamlakat o’z iqtisodiy xavfsizligi uchun o’zi indikatorlar tizimini ishlab
17

chiqishi va shu asosda tahlikali chegaralarni belgilashlari lozim deb hisoblaydi.
Bundan tashqari, zamonaviy ilmiy manbalarni o’rganish natijalari shuni
ko’rsatadiki, iqtisodiy xavfsizlik mezonlari quyidagilardan kelib chiqqan holda
aniqlanishi mumkin:
– iqtisodiyot sohalari tasniflanishi (moliya sohasi, ijtimoiy soha, tashqi
iqtisodiy soha va boshqalar);
– vujudga keladigan tahdidar (hayot darajasi va sifatining pasayishi –
qashshoqlik darajasi, umr ko’rish uzoqligi mezonlari va boshqalar)
Ushbu me’yorlar asosida mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga baho berish
uchun haqiqatda erishilgan natija tahlikali chegara (me’yor)lar qiymati bilan
solishtiriladi.
Bunday usulda mamlakat iqtisodiy xavfsizligi darajasiga baho berishning
asosiy kamchiligi ko’rsatkich (indikator)larning aniqlik va haqqoniylik darajasini
aniqlashning murakkabligi, ijtimoiy-iqtisodiy tizim xususiyatlarini hisobga
oladigan ko’rsatkichlarni aniqlash bo’yicha uslubiy tavsiyalarning mavjud
emasligidir 6
.
6
Referat.uz-internet sayti.
18

3. Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy xavfsizligining makroiqtisodiy
ko'rsatkichlari
Iqtisodiy xavfsizlik an'anaviy ravishda iqtisodiy tizimning eng muhim sifat
xarakteristikasi sifatida qaraladi, bu uning aholi uchun normal yashash sharoitlarini
saqlash qobiliyatini, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun resurslarni barqaror
ta'minlashni, shuningdek milliy va davlat manfaatlarini izchil amalga oshirishni
belgilaydi.
Makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimi davlatning iqtisodiy xavfsizligi
darajasini aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, makroiqtisodiy
ko'rsatkichlardan foydalangan holda, makroiqtisodiy natijalarni baholash va ularni
olish shartlarini tahlil qilish mumkin. Sof iqtisodiy farovonlik kabi
umumlashtirilgan ko'rsatkichlar yordamida fuqarolarning farovonligini aniqlash
mumkin. Makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning ahamiyati aniq, chunki ular mamlakat
iqtisodiyotida muhim rol o'ynaydi.
Ilmiy iqtisodiy adabiyotlarda davlatning iqtisodiy xavfsizligi holatining
ko'plab ko'rsatkichlari keltirilgan.
Ushbu ko'rsatkichlarning barchasini ichki va tashqi deb ajratish mumkin.
Iqtisodiy xavfsizlik ko'rsatkichlarini ahamiyatlilik darajasiga ko'ra umumiy,
asosiy va o'ziga xos deb ajratish mumkin.
Xarakterli xavfsizlik ob'ekti ko'lami bo'yicha quyidagilarni ajratish mumkin:
1) korxona, firma, muassasa holatini, shuningdek, oila va shaxsni belgilaydigan
mikroiqtisodiy ko'rsatkichlar;
2) mintaqani yoki sanoatni tavsiflovchi mezoiqtisodiy ko'rsatkichlar;
3) umuman mamlakat iqtisodiyotining holatini aks ettiruvchi makroiqtisodiy
ko'rsatkichlar.
Ularning eng muhimlari makroiqtisodiy ko'rsatkichlardir. Makroiqtisodiy
ko'rsatkichlar mavzusi har qanday vaqtda dolzarb bo'lib qoladi, chunki aynan shu
ko'rsatkichlar yordamida har qanday mamlakat iqtisodiyoti darajasi baholanadi.
Ushbu guruhga quyidagi ko'rsatkichlar kiradi:
19

1. Ko'pgina parametrlar bilan baholanishi mumkin bo'lgan aholi turmush
darajasi va darajasi: aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot yoki yalpi milliy
mahsulot ishlab chiqarish; shaxsiy tasarrufidagi daromadlar; iste'mol xarajatlari;
shaxsiy mablag'lar; iste'mol narxlari indeksi; o'rtacha ish haqi; yashashning
ijtimoiy va fiziologik qiymati; daromadlarni farqlash ko'rsatkichi (dekilitsiya
koeffitsienti); ishsizlik darajasi; aholining qashshoqlik darajasi; jon boshiga asosiy
oziq-ovqat mahsulotlarini iste'mol qilish; uy-joy bilan ta'minlash; sog'liqni
saqlashning holati; ta'lim darajasi; umr ko'rish davomiyligi; sof iqtisodiy
farovonlik ko'rsatkichi; "Inson rivojlanishining jami ko'rsatkichi" va boshqalar.
Hayot darajasi deganda aholini zarur moddiy ne'matlar va xizmatlar bilan
ta'minlash, ularni iste'mol qilishning erishilgan darajasi va oqilona (oqilona)
ehtiyojlarni qondirish darajasi tushuniladi ”.
Keng ma'noda hayot sifati deganda aholining turli xil ehtiyojlar va
manfaatlar nuqtai nazaridan o'z hayotidan qoniqishi tushuniladi. Ushbu
kontseptsiya quyidagilarni o'z ichiga oladi: iqtisodiy toifadagi turmush darajasining
xususiyatlari va ko'rsatkichlari, mehnat va dam olish sharoitlari, uy-joy sharoitlari,
ijtimoiy ta'minot va kafolatlar, huquqni muhofaza qilish va individual huquqlarga
rioya qilish, tabiiy va iqlim sharoitlari, atrof-muhitni muhofaza qilish
ko'rsatkichlari, bo'sh vaqt va yaxshi imkoniyatlar foydalanish va nihoyat, tinchlik,
qulaylik va barqarorlikning sub'ektiv tuyg'ularidan foydalanish.
1. Iqtisodiy o'sish: milliy ishlab chiqarish va daromad dinamikasi va tarkibi;
sanoat ishlab chiqarish hajmi va sur'atlari ko'rsatkichlari; sanoat ishlab
chiqarishining o'sish indeksi, shu jumladan tarmoqlar va uning YaIMdagi ulushi;
agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishining o'sish sur'ati; iqtisodiyotning tarmoq
tuzilishi va alohida tarmoqlar dinamikasi; sarmoya; YaIMning tarkibi va
boshqalar.
2. Mamlakatning tabiiy resurslari, ishlab chiqarish, ilmiy va texnik
salohiyatini tavsiflovchi: resurslarni tejash ko'rsatkichlari; ishlab chiqarish
omillarini takror ishlab chiqarish holati; ilmiy texnologiyalardan foydalanish
samaradorligi.
20

3. Iqtisodiy mexanizmning dinamikligi va moslashuvchanligini, shuningdek
tashqi omillarga bog'liqligini tavsiflovchi: O’zbekistondagi narxlar darajasi
AQShga nisbatan%; tovarlar narxlari massasi va naqd pul ta'minoti o'rtasidagi
bog'liqlik; inflyatsiya darajasi; konsolidatsiyalangan byudjet kamomadi; tashqi
iqtisodiy omillarning ta'siri; milliy valyutaning barqarorligi; ichki va tashqi qarz.
4. Yashirin iqtisodiyot faoliyatini tavsiflovchi xususiyat: tovar ishlab
chiqarish ko'rsatkichlari; xizmatlar ko'rsatkichlari va ro'yxatdan o'tmagan va
taqiqlangan faoliyatdan olingan daromadlar, ularning YaIM va milliy daromaddagi
ulushi.
5. Davlatning jahon iqtisodiyotiga singib ketganligini tavsiflovchi: eksport,
import, balans; tayyor mahsulotlar va yuqori texnologiyali mahsulotlar
eksportidagi tarkibi, ulushi; importga qaramlik, importning ichki iste'moldagi
ulushi; valyuta kursi va sotib olish qobiliyati pariteti.
Naqd xorijiy valyuta hajmining naqd pulning umumiy hajmiga ko'rsatkichi
mamlakat iqtisodiy xavfsizligi uchun muhimdir. U pul muomalasining sezilarli
darajada dollarlashishini aks ettiradi.
Biroq, hozirgi vaqtda O’zbekistonning iqtisodiy xavfsizligiga eng katta
tahdid soladigan ko'rsatkich bu iqtisodiyotning juda past darajadagi
monetizatsiyasi. O'tgan yillardagi inflyatsiyani pul massasini qisqartirish yo'li bilan
kamaytirish istagi iqtisodiyotni monetizatsiya qilish chegarasi va haqiqiy
qiymatlari o'rtasida keskin farq paydo bo'lishiga olib keldi. Bu korxonalarning
aylanma mablag'larining o'ta etishmasligini anglatadi va bir qator salbiy
hodisalarni, avvalambor, korxonalar qarzlarining o'sishini keltirib chiqaradi.
Keling, mamlakat iqtisodiy xavfsizligining eng muhim makroiqtisodiy
ko'rsatkichlarini batafsil ko'rib chiqaylik.
Ushbu ko'rsatkichlar, birinchi navbatda, milliy iqtisodiyotning ikki yo'nalishi
bo'yicha faoliyat natijalarini aks ettiradigan YaMM va YaIMni o'z ichiga oladi:
moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish. Ikkalasi ham iqtisodiyotda tovar va
xizmatlarning yakuniy ishlab chiqarishining bir yil (chorak, oy) uchun umumiy
21

hajmining qiymati sifatida aniqlanadi. Ushbu ko'rsatkichlar ham joriy (joriy), ham
doimiy narxlarda (har qanday bazis yilidagi narxlarda) hisoblab chiqiladi.
Iqtisodiy faoliyat natijalarini baholovchi asosiy makroiqtisodiy
parametrlardan (ko'rsatkichlardan) biri bu YaIM.
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) - bu ishlab chiqarishning milliy hajmining
ko'rsatkichi, bu mamlakat ichida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarni va
faqat ma'lum bir davlat egalariga tegishli ishlab chiqarish omillaridan foydalangan
holda.
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) - bu ma'lum vaqt davomida iqtisodiyotda
ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymati. Yalpi ichki
mahsulot korxonalar egalik qiladigan ishlab chiqarish omillari, shu jumladan
boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymatini o'lchaydi.
YaIM va YaMMni o'lchashning uchta usuli mavjud:
1. Xarajatlar bo'yicha (oxirgi foydalanish usuli): shaxsiy iste'molga, davlat
buyurtmalariga, kapital xarajatlarga va tashqi savdo balansiga xarajatlarni
jamlaydi. Yalpi ichki mahsulotni xarajatlar bo'yicha hisoblashda uy xo'jaliklari,
firmalar, hukumat va eksportning YaMMidan foydalanadigan barcha iqtisodiy
agentlarning xarajatlari sarhisob qilinadi. Aslida, bu jamiyatning umumiy talabidir;
2. Daromadlar bo'yicha ("ishdan bo'shatmay to'lash" usuli): xususiy
iqtisodiyotning, davlatning tadbirkorlik faoliyatidan olgan daromadlarini sarhisob
qiladi 7
;
3. Qo'shilgan qiymat (ishlab chiqarish usuli): iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarining sof ishlab chiqarish yig'indisi. Har bir mahsulot tannarxi tarkibiga
xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, ishchilarning ish haqi, boshqaruv va xizmat
ko'rsatuvchi xodimlarning ish haqi kiradi. Qo'shimcha qiymatga ushbu korxonada
yaratilgan mahsulot yoki xizmat qiymatining faqat shu qismi kiradi. Boshqacha
qilib aytadigan bo'lsak, materiallar, xom ashyo, yoqilg'i va ishlatilgan
uskunalarning narxini butun mahsulot tannarxidan chiqarib tashlasak, qolgan qismi
qo'shimcha qiymatga ega bo'ladi.
7
Stat.uz-statistika qo’mitasi rasmiy sayti.
22

Nominal YaIM ishlab chiqarilgan yilning joriy narxlarida, real YaIM esa
taqqoslanadigan asosiy narxlarda hisoblanadi. Bunday hisoblash YaIMning bir
necha yillardagi dinamikasini aniqlashga imkon beradi. Bundan ko'rinib turibdiki,
yalpi mahsulot qiymatiga, bir tomondan, ishlab chiqarish hajmi, ikkinchidan,
narxlar dinamikasi ta'sir qiladi 8
.
8
Uza.uz-milliy axborot agentligi rasmiy sayti.
23

4. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash mexanizmi.
O’zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash, qo'yilgan vazifalarni hal
qilish uchun ularni amalga oshirishning tegishli mexanizmini ishlab chiqish zarur.
Globallashuv sharoitida mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash
mexanizmi iqtisodiy tahdidlarning oldini olish bo'yicha tashkiliy, iqtisodiy va
huquqiy chora-tadbirlar tizimidir. U quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
Iqtisodiy xavfsizlikka ichki va tashqi tahdidlarni aniqlash va prognoz qilish
maqsadida iqtisodiyot va jamiyatning ob'ektiv va kompleks monitoringini
o'tkazish;
Globallashuv sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash mexanizmi
taraqqiyot mafkurasi bo'lishi va strategik ustuvorliklar va milliy manfaatlarni
hisobga olish kerak bo'lgan davlat strategiyasi orqali amalga oshiriladi. Shuning
uchun iqtisodiy strategiyaning asosiy maqsadi - bu iqtisodiyotning tuzilishini
shakllantirish va kapitalni iqtisodiy rivojlanishning yangi kanaliga kiritish uchun
sharoit yaratishga qodir bo'lgan sanoat, moliya va bank tuzilmalarini
shakllantirishdir.
Xavfsizlikning strategik manfaatlariga muvofiqlik yo'nalishlaridan biri bu
bozor iqtisodiyotini moslashuvchan tartibga solish tizimini yaratishdir.
Moslashuvchan davlat tomonidan tartibga solish tizimiga quyidagi asosiy quyi
tizimlarni kiritish maqsadga muvofiq:
Barcha turdagi tashkilotlar uchun boshqaruvning umumiy qoidalari va
parametrlarini belgilaydigan makroiqtisodiy tartibga solish;
Indikativ rejalashtirish, buning asosida investitsiya jarayonlari tarkibiy
siyosatning tanlangan ustuvor yo'nalishlariga, shuningdek barcha turdagi
tashkilotlar uchun iqtisodiy boshqaruv mexanizmining boshqa "nozik sozlash"
turlariga yo'naltirilgan;
Davlat korxonalari faoliyatini, davlat buyurtmalarini (birinchi navbatda
mudofaani), shuningdek davlat mulkini boshqarish usullarini ishlab chiqish va
amalga oshirishni qat'iyroq rejalashtirish.
24

Iqtisodiy xavfsizlik strategiyasining yana bir muhim yo'nalishi - bu milliy
valyutaning barqarorligi. Ta'kidlash mumkinki, bugungi kunda O’zbekistonda
monetaristik yondashuv doirasida valyutaning nisbatan barqarorligini ta'minlash
mumkin edi. Bozor ko'rsatkichlarining butun tizimida milliy valyutaning
barqarorligi muammosi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi davlat strategiyasi doimiy
ravishda amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat doirasida ishlab chiqiladi va
amalga oshiriladi, uning asosiy ustuvor yo'nalishlari shaxsning iqtisodiy ahvolining
barqarorligiga erishish, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi, davlat,
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga rioya qilish, qonun
ustuvorligi va barchaga, shu jumladan davlat hokimiyati organlariga bo'ysunishdir.
...
Ushbu maqsadlar uchun iqtisodiyotga davlat ta'sirining yaxshi ishlaydigan
va ishonchli tizimi yaratilishi kerak, bu eng muhim iqtisodiy o'zgarishlarni eng
kam yo'qotish bilan tartibga solishga imkon beradi, shuningdek, mamlakat
iqtisodiyotini boshqarish va xavfsiz darajada saqlash funktsiyalarini o'z zimmasiga
olishga qodir. Shu bilan birga, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralari va
mezonlari yoki shartlarini, xususan, davlat sektori chegaralarini aniq belgilash,
shuningdek, davlat tomonidan tartibga solishning samarali usullarini ishlab
chiqilishini ta'minlash zarur.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga iqtisodiy jihatdan xavfsiz
integratsiyasini ta'minlash uchun davlat maxsus institutlarni rivojlantirishi kerak:
Eksportning maqbul tuzilishini shakllantirish, bu yuqori darajada qayta ishlangan
tovarlarning ulushi va hajmining sezilarli darajada ko'payishini, yuqori sifatli sinf
xizmatlarini nazarda tutadi 9
;
Mavjud raqobatbardosh ustunliklarga asoslanib, jahon bozorida O’zbekiston
eksporti uchun mamlakatning eng istiqbolli mahsulot joylarini aniqlash va
maqsadli rivojlantirish, bozor yutuqlariga erishish uchun asosiy kuch va
9
Stat.uz-statistika qo’mitasi rasmiy sayti.
25

mablag'larni birlashtirish, shuningdek sanoat kooperatsiyasi, mashinasozlik va
lizingni har tomonlama rivojlantirish;
Chet davlatlar va ularning savdo-iqtisodiy tashkilotlari va kasaba
uyushmalari bilan munosabatlarda qulay savdo rejimiga erishish;
O’zbekiston korxonalariga eksportchi va import qiluvchi sifatida
mashinasozlik, uskunalar va texnologiyalar, axborot va kapitalning jahon
bozorlariga, transport kommunikatsiyalariga, shu jumladan yuqori darajadagi
monopolizatsiya darajasida bo'lgan yoki protektsionistik choralar bilan
himoyalangan bozorlarga kirishni ta'minlash;
Ikkala mamlakat va xalqaro kreditor tashkilotlari va qarzdor davlatlar bilan
munosabatlarda pul-kredit va moliyaviy muammolarni uzoq muddatli tartibga
solish.
Globallashuv sharoitida davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashda
davlat va xo'jalik boshqaruvi tizimining xilma-xil roli uning mexanizmiga xos
funktsiyalarni, shu jumladan quyidagilarni bajarishi bilan bog'liq.
Birinchidan, makro- va mikroiqtisodiy tartibga soluvchi ta'sirni va davlat
faoliyatining parametrlarini qamrab oluvchi strategik va joriy qarorlarni asoslash
va qabul qilish uchun qo'llanma bilan ta'minlash;
Ikkinchidan, iqtisodiy va ma'muriy dastaklar yordamida iqtisodiy rivojlanish
strategiyasi va amaldagi dasturlarining amaliy bajarilishini ta'minlash, erishilgan
natijalarni tahlil qilish va baholash, amaldagi sharoitga qarab ko'rilgan choralar va
harakatlarni to'g'rilash;
Uchinchidan, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlar tizimida himoya,
rag'batlantiruvchi va taqiqlovchi rejimlarni nazarda tutuvchi qonunchilik va
me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va izchil amalga oshirish asosida mamlakat
iqtisodiy suverenitetini zaruriy huquqiy va siyosiy himoyasini ta'minlash;
To'rtinchidan, huquqlar, funktsiyalar va majburiyatlarni taqsimlashning
barqaror va ishonchli tizimini shakllantirish, organlar va mansabdor shaxslarning
o'zaro munosabatlari, iqtisodiyot faoliyatida yuzaga keladigan barcha hodisalar va
muammoli vaziyatlarga tezkor va malakali javob berishga imkon beradi.
26

Shunday qilib, O’zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini oshirish asosan ichki
va tashqi bozorlarda milliy manfaatlarni himoya qilish vositalarining
samaradorligiga bog'liq. Biroq, bunday vositalarni yaratishda asosiy vositalarning
faol qismining texnologik jihatdan qoloqligini, O’zbekiston mahsulotlarining
yuqori moddiy iste'molini, hali ham zaif me'yoriy-huquqiy bazani va iqtisodiy
beqarorlikni hisobga olish kerak.
Ularning samarali mexanizmlaridan biri ichki va tashqi bozorda mahalliy
ishlab chiqaruvchilarning milliy manfaatlarini himoya qiladigan oqilona
protektsionistik siyosatni olib borishdir, bu quyidagilarni nazarda tutadi:
monopolistlarga qarshi kurash; soliq imtiyozlari; ishlab chiqarish mahsulotlarini
eksport qilish uchun imtiyozli kreditlar; turli sohalardagi tadbirkorlar uchun qulay
sharoitlardan foydalanish; resurslarni tejash omilining alohida ahamiyati.
27

Xulosa
,,Iqtisodiy xavfsizlik’‘ tushunchasi ilk bor resurslarni chegaralanganligi
to’g’risidagi masala keskinlashgan bir paytda yuzaga keldi. Iqtisodiy xavfsizlik
ko’p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo’lib, bu holat unga yagona ta’rif
berishni qiyinlashtiradi. Shu sababli unga berilgan ta’riflar ko’p va ular bir-biridan
qo’yilgan maqsad, tahlil usuli jihatidan farq qiladi.
Xususan iqtisodiy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi
tahdidlarning mamlakat xo’jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo’l qo’ymaslikni
kafolatlovchi sharoitlar sifatida qarash mumkin16. Boshqacha qilib aytganda,
davlat pul-kredit, soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib,
iqtisodiy vaziyatning ijobiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni alohida qayd etish
lozimki, ,,iqtisodiy xavfsizlik’‘ka berilgan ushbu ta’rifda davlat hokimiyati
organlari tomonidan amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e’tibor
qaratilmoqda.
Shunga yaqin ta’rif quyidagi ta’rifda ham keltirilgan: ,,Iqtisodiy xavfsizlik’‘
– bu iqtisodiyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning
bir maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining erishilgan turmush
darajasini izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni yuzaga keltiradigan,
shuningdek, davlatning mavjudligiga xavf tug’diradigan tashqi va ichki omillar
ta’siriga bardoshli ,,immunitet’‘i bilan tavsiflanadi.
Ayni vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi:
,,iqtisodiy xavfsizlik – bu iqtisodiy tizimning shunday holatiki, u iqtisodiyotning
dinamik va samarali rivojlanishini ta’minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga
imkoniyat yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va
hayotga joriy etish imkoniyatiga ega bo’ladi’‘.
Ushbu ta’rifda nafaqat mavjud iqtisodiy vaziyatdan himoyalanish tamoyili,
balki barcha darajadagi iqtisodiy sub’ektlarning yanada rivojlanishi uchun
salohiyat ham hisobga olingan.
Boshqa bir ta’rifga ko’ra, ,,iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy rivojini mustaqil ta’minlash nuqtai nazaridan jamiyatning
28

iqtisodiy va ishlab chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab
darajasida qo’llab-quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy
iqtisodiyot raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi’‘. Ko’rinib
turibdiki, bu qarash yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin.
Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, iqtisodiy
xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun uch omilga e’tibor
qaratgan:
- iqtisodiy mustaqillik;
- milliy iqtisodiyotning barqarorligi;
- o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik.
Jahon xo’jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro
integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy
iqtisodiy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo’jaligidan ayro rivojlanishi mumkin
emas, ya’ni mutlaq iqtisodiy mustaqil emas. Buning asosiy sababi shundan
iboratki, xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi milliy
iqtisodiyotlarni bir-biriga o’zaro bog’liq qilib qo’yadi. Shu sababli bugungi kunda
iqtisodiy mustaqillik deganda davlatning iqtisodiy zahiralar ustidan nazorat o’rnata
olish imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika
yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni
ta’minlaydigan ishlab chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi
tushuniladi.
Shu bilan birga milliy iqtisodiyotning barqarorligi mulkchilikning barcha
shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-sharoit va
kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga,
beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. А bulqosimov H.P. D а vl а tning iqtisodiy x а vfsizligi. O’quv qo’ll а nm а . – T.:
Akademiya, 2012. – 362 b.
2. А bulqosimov H.P., R а sulov T.S. Oziq-ovq а t x а vfsizligini t а ’minl а shning
n а z а riy jih а tl а ri v а yo’n а lishl а ri. Monogrаfiya. – T.: ―Fan va texnologiya , 2017.‖
–
152 b.
3. Авдийский В.И. Национальная экономическая безопасность в условиях
глобализации // Междунар. публ. и частное право. - 2012. - N2. - С.9-10.
4. Арбузов С. Методологические основы оценки уровня экономической
безопасности // Общество и экономика. - 2017. - N6. - С.28-37.
5. Буркальцева Д. Система обеспечения экономической безопасности
государства: необходимость формирования и структурные составляющие
//Наука и инновации: научно-практический журнал. - 2013. - N5. - С.29-32.
6. Бухвальд Е. Макроаспекты экономической безопасности: факторы,
критерии и показатели / Е.Бухвальд, Н.Гловацкая, С.Лазуренко // Вопр.
экономики. - 1994. - N 12. - С.25-35.
7. Богомолов В.А. Экономическая безопасность. – М.: ЮНИТИ-ДАНА,
2009. – 295 с.
8. Вечканов Г.С. Качество жизни населения как признак состояния
общества. – СПб.: СПбГИЭУ, 2012. – 314 с.
9. Vаxobov А., Tаdjibаevа D., Xаjibаkiev Sh. Jаhon iqtisodiyoti vа xаlqаro
iqtisodiy munosаbаtlаr. T.: Moliya, 2011. – 708 b.
10. Глазьев С. О неотложных мерах по укреплению экономической
безопасности России и выводу российской экономики на траекторию
опережающего развития (академическая версия доклада) // Рос. экон.
журнал.
- 2015. - N 5. - С.3-62.
11. Гордиенко Д.В. Оценка изменения уровня экономической безопасности
России при реализации инициативы Экономического пояса Шелкового пути
30

(экономическая кооперация и экономическое противоборство) // Нац.
интересы: приоритеты и безопасность. - 2017. - Т.13, N4. - С.787-800.
12. Господарик Ю.П. Международная экономическая безопасность. – М.:
Университет ―Синергия , 2018. – 416 с.‖
13. Дейч Т. Китайский капитал на рынках Африки //Азия и Африка сегодня.
2008. – № 9. – С. 27–32.
14. Игонина Л.Л. Экономическая безопасность России в системе
макроэкономических инвестиционных критериев // Нац. интересы:
приоритеты и безопасность. - 2013. - N 2. - С.49-57.
15. Инновационные преобразования как императив устойчивого развития и
экономической безопасности России / под ред. В.К.Сенчагова. - М.: Анкил,
2013. – 684 с.
16. Корнилов М. О сущности экономической безопасности // Пробл. теории
и
практики управл. - 2015. - N 8. - С.123-129.
17. Кузнецова Е.И. Стратегическое управление экономической
безопасностью государства. - М.: Русайнс, 2017. – 214 с.
18. Лексютина Я. Китай в БРИКС: мотивация участия // Мировая
экономика
и междунар отношения. — 2014. — №4. — С.81–89 .
31

Iqtisodiy xavfsizlik turlari va tarkibiy elementlari

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti