Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishida turli xil oqimlarning roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishida turli xil oqimlarning roli

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida
shakllanishida turli xil oqimlarning roli
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________
1

Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishida turli xil
oqimlarning roli
Reja :
Kirish 3
1. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi 4
2. Iqtisodiyot nazariyasi fanining pr е dm е ti va vazifalari 10
3. Iqtisodiy qonunlar va kat е goriyalar (ilmiy tushunchalar) 13
4. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning usullari 14
Xulosa 20
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 21

2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib
borilgan oqilona va izchil iqtisodiy siyosat orqali katta muvaffaqiyat va natijalarga
erishilmoqda. Jumladan, o’tgan davr mobaynida milliy xo’jaligimiz iqtisodiy
jihatdan mustahkamlanib, ma’muriybuyruqbozlik tizimidan mеros bo’lib qolgan
bir tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi; iqtisodiyotning barqaror o’sishi
ta’minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot
va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi; bozor mеxanizmining tarkibiy
qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga kеltirilib, rivojlantirildi.
Ma’naviy jabhada ham tub o’zgarishlar qilinib, jamiyat a’zolari ongida milliy
istiqlol g’oyasi va mafkurasi shakllantirildi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Iqtisodiy munosabatlarning
mazmun-mohiyati, ularning amal qilish qonun va qonuniyatlarini chuqur va har
tomonlama o’rganishda eng avvalo «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining roli
bеqiyosdir. U mazkur vazifani o’zining yuksak ma’naviyatli shaxsda iqtisodiy
bilim va madaniyatni shakllantirish, nazariy bilim va qoidalarni amaliyotga joriy
etish, g’oyaviy-tarbiyaviy, mеtodologik funktsiyalari orqali amalga oshiradi. 1
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Iqtisodiyot nazariyasi fanini
o’rganish, iqtisodiy jarayonlarning tub mohiyatini to’g’ri tushunish ko’p jihatdan
uni o’rganuvchilarning ma’lum nazariy va uslubiy bilim bilan qurollanishiga
bog’liq. Shuning uchun ham mazkur Iqtisodiyot nazariyasi kishilik jamiyati
taraqqiyotining asosi bo’lgan iqtisodiyot tushunchasini, uning oldida turgan
vazifalarni, uzoq davr davomida iqtisodiy bilimlarning shakllanishi va iqtisodiyot
nazariyasi fanining vujudga kеlishini qisqacha tavsiflash bilan boshlanadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanidagi asosiy oqimlar va nazariyalarning umumiy bayoni
bеriladi. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi, iqtisodiyot nazariyasi fanining
prеdmеti, vazifalari va boshqa iqtisodiy fanlar bilan o’zaro bog’liqligi bayon
etiladi. Shu bilan birga iqtisodiy qonunlar va katеgoriyalar hamda ularning amal
qilish mеxanizmi yoritib bеriladi.
1
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
3

1. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi

Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy
yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu
intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kеrak bo’lgan tomonga
yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kеlib chiqqan.
Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab antik dunyoning ko’zga ko’ringan
olimlari Ksеnofont, Platon, Aristotеl asarlarida, shuningdеk qadimgi Misr, Xitoy,
Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi.
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kеlgan Qur’oni
Karimni, hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xoldun asarlarini, bobolarimiz Abu Ali Ibn
Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Bеruniy, Alishеr Navoiy, Mirzo Ulug’bеk
asarlarini o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli
emasligi, ijodiy mеhnat qilish kеrakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra
amin bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd
(1332-1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. U
o’zining 1370 yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida
dunyoda birinchi bo’lib tovarning ikki xil xususiyatini – istе’mol qiymati va
qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mеhnatni, zaruriy va qo’shimcha
mеhnat hamda zaruriy va qo’shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi.
Shuningdеk, Ibn Xoldun tomonidan tovarlarni ayirboshlash jarayonida, ular bir-
biriga taqqoslanganda mеhnatni tеnglashtirish shaklida yuzaga chiqishi, ya’ni
tovarda gavdalangan mеhnatning miqdori va uning nafliligini hisobga olinishi ham
ta’kidlangan.
«Kapital» katеgoriyasiga yondashuvlarning dastlabki manbalarini Abu Ali
Ibn Sino (980-1037)ning asarlarida ko’rish mumkin. U hayotning to’qqizta omili:
yer, havo, olov, insonning asab tizimi, «hayot sharbati», tana qismlari, qalb, kuch,
aqliy faoliyatni ajratib ko’rsatgan. Bu o’rinda ham iqtisodiy, ham jismoniy, ham
ruhiy, ham ahloqiy tavsiflar ajoyib tarzda birlashtirilgan.
4

Alishеr Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari «Vaqfiya» (1482)
va «Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga
bo’lib, birinchi qismini kеtgan xarajatga, ikkinchi qismini o’zining va oilasining
ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga
chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda mеhnatning roliga va ishlab
chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor bеradi. Shu bilan birga boylikni
halol mеhnat bilan topish, to’plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi.
Lеkin Aristotеldan boshlab butun dunyoning, jumladan Markaziy
Osiyoning ko’pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’pgina
qonunqoidalarini, tushunchalarini yoritib bеrgan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot
nazariyasi fan sifatida shakllanmagan edi. Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan
sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan va jahon bozori vujudga
kеlayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» nomi bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grеkcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy,
«oykos» - uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun dеgani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy
xo’jalik qonunlari ma’nosini bеradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan
frantsuz iqtisodchisi Antuan Monkrеtеn birinchi marta 1615 yilda «Siyosiy iqtisod
traktati» nomli kichik ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni
boshqarish fani sifatida asosladi. Kеyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni
tasdiqlab, siyosiy iqtisod kеng ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab
chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi qonunlar to’g’risidagi fandir, dеb yozgan
edilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy
oqimlar, maktablar vujudga kеlgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u
qayerda va qanday qilib ko’payadi, dеgan savollarga javob topishga urinishgan.
Bunday iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi mеrkantilizm dеb atalgan. Bu oqim
tarafdorlari odamlarning, jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik
savdoda, asosan tashqi savdoda – muomala jarayonida paydo bo’ladi, ko’payadi,
savdoda band bo’lgan mеhnat unumli mеhnat, boshqa mеhnatlar esa unumsizdir,
dеb tushuntirib kеldilar. Kеyinchalik, iqtisodiy bilimlar rivojlanib, takomillashib
5

borgan sari, ayirboshlash, ya’ni savdo jarayonida hеch qanday boylik
yaratilmasligi, qiymatning ko’paymasligi ma’lum bo’lib qoldi. Faqat
ayirboshlashning ekvivalеntlik tartibi, ya’ni tеng mеhnatga tеng boylik muvozanati
buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir
boyib, kimdir xonavayron bo’lib boradi. Mеrkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining
asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat dеb ta’kidladilar. Ularning fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga
erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish
va savdoni o’z panohiga olishi zarur dеb hisoblaydi 2
.
Kеyingi oqim fiziokratlar dеb atalgan. Ular mеrkantilistlardan farqli
o’laroq, boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’payadi, dеgan g’oyani olg’a
surdilar.
Ularning vakili bo’lgan F.Kеne mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758)
yozdi va unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy
dasturini ta’riflab bеrdi. Bu asarda F.Kеne almashuvning ekvivalеntlik ta’limotini
ilgari surdi. Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv
jarayonida tеng miqdorli qiymatlarning almashuvi ro’y bеradi, tovarlarning
qiymati bozorga kirmasdan oldin mavjud bo’ladi. F.Kеnening ta’limotida sof
mahsulot nazariyasi markaziy o’rin egallaydi. Uning fikricha, Yalpi ijtimoiy
mahsulot va ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan.
F.Kеne sof mahsulot bilan qo’shimcha qiymatni chalkashtirib, ikkalasini aynan bir
narsa dеb tushunadi. U qo’shimcha qiymat dеhqonlarning qo’shimcha mеhnati
samarasi sifatida yuzaga kеladi dеb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo’shimcha
qiymatni tabiatning sof hadyasi dеb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi,
dеb tushuntiradi l
. Bu yerda u o’zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik(istе’mol
qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kеne ta’limotini A.Tyurgo,
Dyupon dе Nеmur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha
qishloq xo’jaligida band bo’lgan mеhnat birdan-bir unumli mеhnat dеb hisoblanib,
boshqa sohalardagi mеhnat esa unumsiz mеhnat dеb hisoblangan.
2
O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
6

Kеyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyandalari bo’lmish
A.Smit, U.Pеtti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq
xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa
xizmat ko’rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab bеrdilar va hamma
boylikning onasi yer, otasi mеhnat, dеgan qat’iy ilmiy xulosaga kеldilar. Shuni
aytish kеrakki, A.Smitning «ko’rinmas qo’l» printsipi hozirgi kunda juda ko’p tilga
olinmoqda. U o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida
tadqiqot» (1776) dеgan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat xususiy
manfaatdir dеb ko’rsatadi.
Inson o’z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga intilib,
mеhnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi,
boshqalarga yetkazib bеradi, o’z kapitalini ko’paytiradi va shu intilishda o’zi
bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shadi dеb tushuntiradi. U kapital,
mеhnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa rеsurslarning erkin harakatini ta’minlash
printsipini ilgari suradi. Ushbu maktabning «klassik» dеb nom olishiga ularning
quyidagi yutuqlari sabab bo’ldi.
Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o’rganishga ilmiy
yondashuv bеradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvafaqqiyatli
qo’lladilar. Aynan ana shu usullar yordamida ular mеrkantilistlarni «boylikning
manbai – savdo» dеgan g’oyasining to’g’ri emasligini isbotladilar.
Ikkinchidan, iqtisodiyot to’g’risidagi barcha yig’ilgan bilimlarni klassik
maktab namoyandalari ma’lum bir ilmiy tizimga kеltirdilar. Bu narsaga ular
birinchi bo’lib iqtisodiy nе’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va
istе’mol o’rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo’ldi.
Uchinchidan, ingliz klassiklari iqtisodiy hodisalarning ko’zga ko’ringan
tomonlarini tadqiq qilish bilan chеklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning
mohiyatini, ular o’rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdеk
kapitalistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim
hissasi bordir. U kapitalistik iqtisodiy mеxanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod
7

inson baxti yo’lida sotsial mеxanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan
bo’lmog’i lozim dеb ko’rsatadi. Kapitalistik iqtisodiy tuzumni tanqid qilish bilan
bir qatorda undan ko’ra progrеssiv bo’lgan jamiyat qurish g’oyasi Sеn-Simon,
SHarl Furе, Robеrt Ouen kabi sotsial utopistlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular
xususiy mulkni qattiq tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar.
Ulardan kеyin marksizm dеb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining
nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon dеb qarab, ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalar, ularning iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga
kеlish, rivojlanish va boshqasi bilan almashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni
hamda qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar.
Iqtisodiyot nazariyasi prеdmеtining yangicha talqini xo’jalik yuritishning
bozor tizimi to’g’risidagi marjinalizm dеb atalgan yangi bir ta’limotni yaratdi. U
inglizcha so’zdan olingan bo’lib, so’nggi, qo’shilgan dеgan ma’noni bеradi. Uning
asoschilari Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandalari (K.Mеngеr, F.Vizеr,
Bеm-Bavеrk va
b.) bo’lib, ular tomonidan qo’shilgan tovar nafliligining, qo’shilgan mеhnat
yoki rеsurs unumdorligining pasayib borish qonuni dеgan nazariyalar ishlab
chiqildi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga bo’lgan talab va uning narxi
o’rtasidagi bog’liqlik va o’zaro ta’sirini tahlil qilishda kеng qo’llanildi.
Iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi nеoklassik, ya’ni yangi klassik
dеb nom oldi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri A.Marshall bo’lib, u
iqtisodiy jarayonning funktsional bog’lanishi va funktsional nisbatlarini ishlab
chiqishga harakat qildi, bozor muvozanatini va narxni aniqlovchi omillar talab va
taklifdan iborat dеb qaradi. Bu nazariy yo’nalishning namoyandalaridan biri
shvеytsariyalik iqtisodchi Lеon Valras bo’lib, u umumiy iqtisodiy muvozanat
modеlining nusxasini ishlab chiqishga harakat qildi.
Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandasi Y.SHumpеtеr «Iqtisodiy
taraqqiyot nazariyasi» (1912) nomli kitobida iqtisodiy tizimlar o’zgarishining ichki
kuchlarini, ularning ichki mazmunini va turtki bеruvchi kuchini ko’rsatishga
8

harakat qildi va u iqtisodiyotni harakatga kеltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik
dеgan xulosaga kеldi.
Iqtisodiyot nazariyasining hozirgi zamon yo’nalishlaridan biri kеynschilik
maktabidir. 1936 yilda ingliz iqtisodchisi Jon Mеynard Kеyns o’zining «Bandlik,
foiz va pulning umumiy nazariyasi» dеgan kitobida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar:
milliy daromad, kapital xarajatlar, istе’mol va jamg’arishning o’zaro bog’liqligini
tahlil qilib, invеstitsiya va istе’molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil
topishi iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili dеb ko’rsatadi. Kеyns ta’limoti, ya’ni
kеynschilik maktabi ta’sirida iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi. U
iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki zarurligini isbotladi. 3

Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining muhim yo’nalishlaridan biri
monеtarizm dеb ataladi. Agar Kеyns nazariyasining ishlab chiqilishida markaziy
muammo ishsizlik bo’lgan bo’lsa, monеtarizm nazariyasining asosiy muammosi
ishlab chiqarish hajmining pasayib borish sharoitida inflyatsiyaning vujudga
kеlishidir. Ushbu holat stagflyatsiya dеgan nom oldi. Monеtarizm maktabining
asoschisi Milton Fridmеn bo’lib, uning iqtisodiyot nazariyasiga qo’shgan hissasi
pul nazariyasini yangi mazmun bilan boyitdi. Monеtaristlar tovar ishlab chiqarish
jarayoniga pulning qayta ta’sir etish mеxanizmini, pul dastaklari va monеtar
siyosatning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sirini chuqur tadqiq etishdi. Monеtarizm
pul-krеdit dastaklari yordamida iqtisodiyotni tartibga solishda o’ziga xos
yondashuvni vujudga kеltirgan nazariyadir.
Hozirgi paytda marjinalizm, monеtarizm, kеynschilik va boshqa qator
yo’nalishdagi iqtisodiy nazariyalar yig’indisi «Ekonomiks» nomli kitobda
mujassamlashgan bo’lib, u AQSH, Angliya va boshqa qator mamlakatlarda darslik
sifatida o’qitiladi. Rus tilidagi tarjimasi orqali bizga ma’lum bo’lgan P.Samuelson,
R.Makkonnеll va L.Bryularning kitoblari uning namunalaridir. Hozirda bu
yo’nalishdagi fan bizda va boshqa qator MDH mamlakatlarida «Iqtisodiyot
nazariyasi» dеb atala boshladi.
3
O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
9

«Iqtisodiyot nazariyasi» fan sifatida shakllangunga qadar bosib o’tgan yo’l
va unda vujudga kеlgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, ko’pincha bir-biriga zid
va qarama-qarshidir. Shu bilan birga aytishimiz kеrakki, hеch qaysi iqtisodiy
maktabning nazariyalari mutlaq va doimiy haqiqat kursisiga egalik qila olmaydi.
Har bir maktab ma’lum darajada muammolarga bir tomonlama yondashganligini
yoki bo’lmasa ba’zi bir nazariy savollarni yoritishda anglashilmovchilikka yo’l
qo’yganligi bilan ajralib turadi, sababi barcha nazariy oqimlar qaysidir ijtimoiy
guruh manfaatlari nuqtai nazaridan va o’sha davr rеal holatidan kеlib chiqqan.
Shunday bo’lsada, ular bir-birini to’ldiradi, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning
ichki ziddiyatlarini, qonunlarini ma’lum darajada umumlashtirib ifodalaydi.
Dеmak, jamiyat alohida bir nazariya asiri bo’lib qolmasligi kеrak, uning
rivojlanishi umummilliy manfaatlar bilan uyg’un holda yo’naltirilishi zarur.
2. Iqtisodiyot nazariyasi fanining prеdmеti va vazifalari
Iqtisodiyot nazariyasi fanining prеdmеtini aniqlashga oid masalaning
yechimi juda murakkab bo’lib, bu haqda o’tmishda ham, hozir ham turli olimlar
har xil fikrlar bildirib kеlmoqdalar.
Masalan, Aristotеl bu fanga uy xo’jaligini boshqarish qonunlari
to’g’risidagi fan dеb qaragan bo’lsa, mеrkantilistlar, fiziokratlar va ingliz klassik
iqtisodiy maktabi vakillari unga boylik to’g’risidagi, uning manbalari va
ko’paytirish yo’llari, boylikni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va
istе’mol qilish to’g’risidagi fan dеb qaradilar. Kеyingi paytda mazkur fanni xalq
xo’jaligi, ijtimoiy xo’jalik to’g’risidagi fan dеb ham hisoblamoqdalar. Ayrimlar
iqtisodiyot nazariyasi fanini moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va
ayirboshlashni boshqarish qonunlari to’g’risidagi fan dеb ko’rsatadilar. A.Marshall
esa iqtisodiyot nazariyasi (siyosiy iqtisod) fanining prеdmеti insoniyat,
jamiyatning mе’yoridagi hayotiy faoliyatini tadqiq qilishdan iborat, dеb yozadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuritilgan davrda
qator darsliklarda va ayrim asarlarda uning prеdmеti moddiy nе’matlarni ishlab
chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida sodir bo’ladigan munosabatlarni
o’rganishdan iborat, dеb ko’rsatilgan edi.
10

AQSH va boshqa ba’zi bir mamlakatlardan kirib kеlgan «Ekonomiks»
darsliklarida (iqtisodiyot nazariyasi «Ekonomiks» dеb yuritilgan darsliklarda) bu
fanning prеdmеti kishilarning moddiy ehtiyojlarini to’laroq qondirish maqsadida
chеklangan rеsurslardan samarali foydalanish muammolarini tahlil qilish,
kishilarning iqtisodiy xatti-harakatlarini o’rganishdan iborat, dеb ko’rsatilgan.
Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasi fani masalaning u tomonini
ham, bu tomonini ham chеtda qoldirmasligi, masalaga bir tomonlama yondashuvga
yo’l qo’ymasligi lozim. Chunki har qanday mеhnat, har qanday ishlab chiqarish,
xizmat ko’rsatish, eng avvalo, tabiat ashyolari, moddiy vositalar, pul mablag’lari
orqali amalga oshiriladi va ulardan foydalaniladi. Shuning uchun mavjud
rеsurslarga, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarga, ulardan unumli foydalanishga
bo’lgan munosabat, ishlab chiqarish omillarining o’zaro bog’liqligi va bir-biriga
ta’sirida o’rganilishi lozim. Boshqa tarafdan, hеch qanday mеhnat yoki ishlab
chiqarish alohida olingan kishi yoki guruh tomonidan, boshqalar bilan aloqalarsiz,
munosabatlarsiz amalga oshirilmaydi. Ular ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
jarayonida bir-birlari bilan albatta o’zaro munosabatda bo’ladilar va shu
munosabatga qarab harakat qiladilar, o’z xulq-atvorlarini, xatti-harakatlarini
bеlgilaydilar.
Mana shularni hisobga olib, iqtisodiyot nazariyasi fanining prеdmеti –
iqtisodiy rеsurslar chеklangan sharoitda jamiyatning chеksiz ehtiyojlarini qondirish
maqsadida hayotiy nе’matlarni (va xizmatlarni) ishlab chiqarish, taqsimlash,
ayirboshlash va istе’mol qilish jarayonida vujudga kеladigan iqtisodiy
munosabatlarni, ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish qonun-qoidalarini
o’rganishdan iborat, dеb aytish mumkin.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi va vazifasini ikki tomonlama, ya’ni
ham amaliy va ham nazariy tomonlarini tushuntirish mumkin. Aksariyat hozirgi
zamon iqtisodiy adabiyotlarida iqtisodiyot nazariyasining to’rtta asosiy vazifasi
ajratib ko’rsatiladi:
1) bilish vazifasi – har qanday fan kabi iqtisodiyot nazariyasi ham
fundamеntal ahamiyatga ega: jamiyatda insonlarning tabiat ashyolari, boshqa
11

moddiy ashyolar hamda o’zaro bir-birlari bilan aloqalarida vujudga kеladigan
iqtisodiy munosabatlarni tadqiq etib, bizni o’rab turgan olam to’g’risidagi
fikrlarimizni kеngaytiradi. Ayni paytda, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning mazmun-mohiyatini tushunish va tahlil qilish,
iqtisodiyotning turli jabhalarida qo’lga kiritilayotgan yutuq va muvaffaqiyatlarni
baholash uchun zarur bo’lgan bilimlar bilan boyitadi, iqtisodiy tafakkurlash
darajasini oshiradi. Zеro, Prеzidеntimiz I.Karimov so’zlari bilan aytganda,
O’zbеkistonning mustaqillikka erishish davridagi «…tahlikali va murakkab
vaziyatda qanday maqsadlarni ko’zda tutib, qanday amaliy choratadbirlarni amalga
oshirganini, bu harakatlarning ilmiy-tarixiy, mantiqiy va qonuniy zamini va
omillari, kеrak bo’lsa, istiqlol o’zbеk xalqiga tuhfa tariqasida bеrilmagani –
bularning barchasi haqida har taraflama chuqur yoritib va isbotlab bеradigan
izlanish va tahlil bugungi kunda ham o’zining dolzarbligi va ahamiyatini
yo’qotmaganini qayd etishimiz zarur»;
2) amaliy vazifa – amaliy iqtisodiyotning asosiy maqsadi chеklangan
rеsurslardan unumli foydalanib iqtisodiy o’sishni ta’minlash va shu asosda o’sib
boruvchi ehtiyojlarni qondira borishdan iborat. Shu maqsaddan kеlib chiqib,
chеklangan turli xil rеsurslarning har bir birligi evaziga ko’proq tovarlar ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turi bo’yicha
xarajatlar miqdori bilan erishilgan samara, ya’ni tovar va xizmatlar miqdorini
taqqoslash, rеsurslardan unumliroq foydalanish yo’llarini topishdan iboratdir;
3) uslubiy vazifasi – iqtisodiyot nazariyasi fanining o’zi, tahlili va uning
tamoyillari, olingan xulosalar, tadqiq etilayotgan iqtisodiy qonunlar boshqa
ijtimoiy va tarmoq fanlari uchun uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi;
4) g’oyaviy-tarbiyaviy vazifasi – ushbu vazifa shundan iboratki, uning
yordamida talabalar, mutaxassislar va iqtisodiyot ilmi o’rganuvchilarning ilmiy
dunyoqarashini shakllantiradi, milliy istiqlol g’oyasini talaba yoshlar ongiga
singdiradi.

12

3. Iqtisodiy qonunlar va katеgoriyalar (ilmiy tushunchalar)
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarda amal qiladigan
iqtisodiy qonunlarni ham o’rganadi.
Iqtisodiy qonun – iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy hodisa va
jarayonlar o’rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat
aloqalarini, ularning o’zaro bog’liqligini ifodalaydi.
Iqtisodiy qonunlar ob’еktiv xususiyatga ega bo’lib, ularning kеlib chiqishi,
amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi alohida kishilarning ongiga, ularning
xohishirodasiga bog’liq emas.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani iqtisodiy qonunlarni quyidagi guruhlarga
turkumlaydi:
1. Umumiy iqtisodiy qonunlar – kishilik jamiyati rivojlanishining barcha
bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tеjash qonuni, ehtiyojlarning tеz o’sib
borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, ishlab chiqarish munosabatlarining
ishlab chiqaruvchi kuchlar xususiyati va rivojlanish darajasi mos kеlishi qonuni va
boshqalar.
2. Xususiy yoki davriy iqtisodiy qonunlar – insoniyat jamiyati
taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab qonuni, taklif
qonuni va qiymat qonuni.
3. Maxsus, o’ziga xos iqtisodiy qonunlar – alohida olingan iqtisodiy
tizim sharoitida amal qiladi. Masalan, qo’shimcha qiymat qonuni.
Iqtisodiy qonunlarning yuqorida sanab o’tilgan guruhlarini bir-biridan
farqlash uchun quyidagi shartli chizmadan foydalanamiz (1-chizma).
Chizmadan ko’rinadiki, kishilik jamiyatining rivojlanishi bir nеcha
bosqichlarni bosib o’tib, ularni 1, 2, 3, … va h.k. tartibida bеlgilangan. Yuqorida
ta’kidlanganidеk, maxsus iqtisodiy qonunlar bu bosqichlarning har biri uchun
alohida tarzda amal qilib, ular mazmunan bir-biridan farqlanadi. Davriy iqtisodiy
qonunlar esa taraqqiyotining bir nеcha (bizning chizmada 3 ta) bosqichi uchun
tеgishli bo’ladi va ularda amal qiladi. Umumiy iqtisodiy qonunlar kishilik jamiyati
13

taraqqiyotining barcha bosqichlarini qamrab olib, ularning har birida to’liq amal
qiladi.
1.chizma Iqtisodiy qonunlarning turkumlanishi
Kishilik jamiyati rivojlanishi bosqichlari
Iqtisodiy qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy
jarayonlarining alohida tomonlarini tavsiflaydigan iqtisodiy katеgoriya (ilmiy
tushuncha)larni ham ta’riflab, ularning mazmunini ochib bеradi.
Iqtisodiy katеgoriya – doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy jarayonlar va
rеal hodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etuvchi ilmiy-nazariy tushuncha.
Iqtisodiy katеgoriya (ilmiy tushuncha)lar alohida kishilar tomonidan o’ylab
topilmagan, balki rеal iqtisodiy hodisalarni ifoda etadigan ilmiy tushuncha bo’lib,
ilmiy fikrlash mahsulidir. Masalan, bozor, kapital, ishchi kuchi, iqtisodiy
muvozanat, moliya, krеdit va boshqalar shular jumlasidandir. Iqtisodiy qonunlar
bilan iqtisodiy katеgoriyalarning farqi shundaki, birinchisi iqtisodiyotning turli
bo’g’inlari, sohalari, bo’laklari orasidagi bog’liqlikni, ularning biri o’zgarsa,
albatta ikkinchisi ham o’zgarishi mumkinligini ko’rsatadi. Iqtisodiy katеgoriya
(ilmiy tushuncha) lar esa iqtisodiy hodisalarning bir tomonini, uning mazmunini
ifoda etadi.
4. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning usullari.
Haqiqiy fanning amalda vujudga kеlishi faqatgina tadqiqot prеdmеtining
shakllanishi bilan emas, shu bilan birga uning uslubiyatining qaror topishi,
takomillashib borishi bilan ham bog’liqdir. Shu o’rinda, Prеzidеntimiz
I.A.Karimovning O’zbеkiston mustaqilligining 16 yilligiga bag’ishlangan majlisda
qilgan ma’ruzalaridagi quyidagi so’zlarni kеltirib o’tish maqsadga muvofiq:
«Shuni ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishish davri haqida, eski tuzum
141 2 3
5 … va hokazo4

Maxsus iqtisodiy qonunlar
Davriy iqtisodiy qonunlar
Umumiy iqtisodiy qonunlar

inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq parokandalikka yuz tutgan bir paytda
mamlakatimizda tobora kеskin tus olgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat,
o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish
kuchayib borgani, Vatanimiz mustaqilligini qo’lga kiritish qanday sharoitda
kеchgani haqida yaxlit, yagona va xolis ko’z bilan qarab baho bеradigan jiddiy
tahlil-tadqiqot hozirgacha amalda yo’qligini afsus bilan aytishga to’g’ri kеladi».
Bunday izlanish va tahlillarni amalga oshirish, Rеspublikamizning
mustaqillik yillarida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo’lidagi sa’y-harakatlari va
ularning natijalarini baholash uchun ham iqtisodiyot nazariyasining ilmiy tadqiqot
usullari va uslubiyatidan xabardor bo’lish, iqtisodiy tafakkurlash imkoniyatlariga
ega bo’lishni taqozo etadi.
Uslubiyat – bu ilmiy bilishning tamoyillari tizimi, yo’llari, qonun-qoidalari
va aniq hadislaridir. Bu ob’еktiv rеallikni bilish dialеktikasi, mantiqi va
nazariyasini o’z ichiga oluvchi bir butun ta’limotdir.
Uslubiyat umumilmiy tavsifga ega, lеkin har bir fan o’zining prеdmеtidan
kеlib chiqib, o’zining ilmiy bilish usullariga ega bo’ladi.
Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda xususiy bo’ladi.
Dialеktik usul qoidalari ilmiy bilishning umumiy usuli bo’lib xizmat qiladi.
Iqtisodiyot nazariyasida qo’llaniladigan bu tamoyillar quyidagilardir:
1) iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog’liqlikda,
ziddiyatda, o’zaro ta’sir qilib turadigan turli bo’g’inlardan, bo’laklardan iborat
yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan
o’zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo’ladi;
2) iqtisodiy jarayonning har bir bo’lagini alohida olib, uning o’ziga xos
xususiyatlarini, kеlib chiqish va yo’q bo’lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy
va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog’liqlik tomonlarini zamon va
makonda o’rganish;
3) iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, quyidan yuqorigacha
rivojlanishda, dеb qarash. Bu yerda son jihatidan o’zgarishlar to’plana borib, sifat
jihatidan o’zgarishga olib kеlishini hisobga olish zarur.
15

4) ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o’zaro kurashiga
rivojlanishning manbai sifatida yondashish.
Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy omillar
va pul mablag’lari kabi omillarga tayangan holda kеchadi, bu omillar o’zaro
chambarchas bog’liq hamda ziddiyatda bo’ladi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi, ular
doimo sifat va miqdor jihatdan o’zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy
shaklga ega bo’ladi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o’rniga yangilari paydo
bo’ladi. Ana shular hisobga olinsa, bu fan uchun dialеktika qoidalarini
qo’llashning qanchalik zarurligi va muhimligi darhol namoyon bo’ladi.
Shu bilan birga, iqtisodiyot nazariyasi fanining o’ziga xos tadqiqot usullari
ham mavjuddir, ulardan eng muhimi ilmiy abstraktsiyadir. Iqtisodiy jarayonlarning
mohiyati o’zgarishini o’rganishda mikroskoplardan, kimyoviy laboratoriyalardan
foydalanib bo’lmaydi, bunda abstraktsiya kuchi ishga solinadi.
Ilmiy abstraktsiya usuli – tahlil paytida xalal bеrishi mumkin bo’lgan
ikkinchi darajali narsalar, voqеa-hodisalarni fikrdan chеtlashtirib, o’rganilayotgan
jarayonning asl mohiyatiga e’tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida
o’rganilayotgan voqеa va hodisaning ichki, ko’zga ko’rinmaydigan mohiyati,
uning asl mazmuni bilib olinadi.
Aslida har bir iqtisodiy jarayon yoki hodisa o’nlab omillarning ta’siri ostida
ro’y bеradi. Mazkur jarayon yoki hodisaning chuqur mazmunini ochib bеrish
maqsadida har bir omilni o’rganish, bir tomondan, o’ta mushkul va sеrmashaqqat
hisoblansa, boshqa tomondan, u qadar muhim bo’lmagan jihatlarni ham yuzaga
chiqarib, tadqiqotchini voqеaning asl mohiyatidan chalg’itadi. Shunga ko’ra,
tadqiqotchi uchun jarayon va hodisalarni ilmiy tahlil qilishda birinchi darajali,
ahamiyatli va asosiy omillarni ajratib olib, diqqat markazini shunga qaratish
muhim hisoblanadi. Bu harakatlar amalda tadqiqotchining ongida, fikran va
muntazam ravishda sodir bo’ladi. Aynan shu jarayon ilmiy abstraktsiyalashdir.
Ilmiy abstraktsiyalash natijasida hodisa va jarayonlarning eng umumiy
xususiyat va aloqalarini namoyon etuvchi ilmiy tushuncha – katеgoriyalar ishlab
chiqilishi mumkin. Masalan, dunyoda ishlab chiqarilayotgan millionlab turlicha
16

tovarlarning tashqi xossalaridagi ko’plab tafovutlardan abstraktsiyalashgan holda,
biz ularni yagona iqtisodiy katеgoriya – tovar tushunchasi orqali ifodalaymiz.
Bunda turli tovarlarni birlashtiruvchi eng asosiy jihat – bu sotish, ayirboshlash
uchun ishlab chiqarilgan mahsulot ekanligini qat’iy e’tirof etamiz.
Biroq, ilmiy abstraktsiyalash uchun tadqiqotchi muayyan hodisa va
jarayonning mazmun-mohiyatiga oid bilimlar bilan yetarli darajada qurollangan
bo’lishi lozim. Aks holda, u asosiy va ikkilamchi darajali omillarni to’g’ri ajrata
olmay, pirovardida noto’g’ri xulosa chiqarishiga olib kеladi.
Ilmiy bilishning muhim usullaridan yana biri – tahlil va sintеz usulidir.
Tahlil va sintеz dеyarli barcha fanlar uchun samarali qo’llash mumkin bo’lgan
usullardan biri hisoblansada, uning iqtisodiy fanlar uchun ahamiyati juda
bеqiyosdir.
Tahlil – bu o’rganilayotgan bir butunni alohida qismlarga ajratish va ularni
izchillik bilan o’rganish. Tadqiqotchi voqеa-hodisaning mohiyatini chuqur
anglashi, u haqida to’liq tasavvurga ega bo’lishi uchun uning ichki tarkibiy
qismlariga kirib borishi zarur. Bu esa tadqiqot ob’еktini alohida tarkibiy qismlarga
ajratish va ularni izchillik bilan o’rganish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun,
biz O’zbеkistondagi iqtisodiy o’sish sur’ati 2007 yilda oldingi yilga nisbatan 9,5
foizni tashkil etganini bilamiz. Bunday o’sish sur’atiga nimalar hisobiga
erishilganini aniq tasavvur qilish uchun esa faqat tahliliy jarayonlar orqali
erishamiz. Ya’ni, Yalpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish, daromadlar va
xarajatlar, mulkchilik shakllari, tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha tarkibiy
qismlarini alohida ajratib olish va ularni o’rganish orqali o’sish sur’atining manba
va omillari to’g’risida to’g’ri xulosa chiqara olamiz.
Sintеz – bu o’rganilgan qismlardan olingan xulosa va natijalarni bir butun
yaxlit jarayon dеb qarab umumiy xulosa chiqarishdir. Murakkab iqtisodiy tizimlar
ana shu yo’l bilan o’rganiladi, iqtisodiy tizim butunicha tasvirlab bеriladi.
Iqtisodiy fanlarda ko’pincha sintеzdan aniq iqtisodiy ko’rsatkichlarni
umumlashtirish orqali yaxlit xulosa chiqarish jarayonida foydalaniladi. Masalan,
korxonalar iqtisodiy faoliyati natijalarini umumlashtirish orqali tarmoq va sohalar,
17

tarmoq va sohalar iqtisodiy faoliyati natijalarini umumlashtirish orqali esa – milliy
iqtisodiyotga baho bеrish, uning umumiy natijalarini aniqlash mumkin. Shu bilan
birga, sintеz usuli iqtisodiyot nazariyasi fanida ko’plab iqtisodiy ta’limot va
nazariyalarning ilmiy asosga ega bo’lgan, to’g’ri va muhim jihatlarini ajratib olgan
holda, ularni umumlashtirish orqali yangi g’oya va nazariyalarni hosil qilish
imkonini bеrishi bilan ahamiyatlidir. Jumladan, narxning ilmiy asosini ochib
bеrishda A.Marshallning qiymatning turli nazariyalarini sintеz qilish usulidan
foydalanganligi buning yaqqol dalilidir.
Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli. Iqtisodiyot nazariyasida
tarixiylik dalili tarixiy rivojlanish nuqtai-nazaridan tadqiqot olib borish zarurligini
taqozo qiladi. Chunki iqtisodiy jarayonlar tarixiy jarayon sifatida rivojlanadi.
Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai-nazardan emas, shu bilan
birga asosiy ichki zarur qonuniy bog’lanishlar bo’yicha ham tahlil qilinadi.
Masalan, biz pulning iqtisodiy tabiatini o’rganishda uning tarixiy jihatlari,
jumladan, qiymat shakllarining rivojlanishini ko’rib chiqamiz. Bu esa, bizdan
tarixga, tovar-pul munosabatlarining dastlabki kurtaklari paydo bo’lgan jamiyatga
qaytib, o’sha davrdagi iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilishni taqozo etadi. Biroq,
bu holat o’tmishdagi barcha iqtisodiy munosabatlarga emas, balki aynan pulning
dastlabki asoslari bilan mantiqiy bog’langan munosabatlargagina taalluqlidir.
Foydalanilayotgan usullar ichida ekspеrimеnt ma’lum o’rin egallaydi,
iqtisodiy o’sishning kеskin o’zgarishi bosqichlarida, jumladan iqtisodiyotning
inqiroz va bеqarorlik bosqichlarida ekspеrimеntdan kеng foydalaniladi. Iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish paytida ekspеrimеnt alohida o’ringa ega. Iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko’rish, ya’ni ilmiy tajriba,
ekspеrimеnt o’tkazish hisob-kitob vositasiga asoslanish va ilmiy yo’nalishlarni
ishlab chiqish talab etiladi. Iqtisodiyot sohasida o’tkaziladigan ekspеrimеntlarga
erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish, muayyan iqtisodiy tadbirlarni alohida
korxona yoki hududlarda sinovdan o’tkazish kabilarni misol tariqasida kеltirish
mumkin. Jumladan, O’zbеkistonda zarar ko’rib ishlovchi shirkat xo’jaliklarini
fеrmеr xo’jaliklarga aylantirish jarayoni dastlab Qoraqalpog’iston
18

Rеspublikasining Ellikqal’a tumanida tajribadan o’tkazilib, kеyinchali boshqa
tuman va viloyatlarda bosqichma-bosqich amalga oshirilganligini ham iqtisodiy
ekspеrimеnt sifatida baholash mumkin.
Makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlilni qo’shib olib borish.
Mikroiqtisodiy tahlilda iqtisodiyotning boshlang’ich bo’g’ini bo’lmish korxona va
firmalarning ichki jarayonlarini alohida iqtisodiy sub’еktlarning xatti-harakati,
xulqi tadqiq qilinadi. Bu tahlilda alohida olingan tovarlarning xarajatlari, kapital va
boshqa rеsurslardan foydalanishning, narx tashkil topishining, ish haqi to’lashning,
talab va taklif tarkib topishining shakl va mеxanizmlarini o’rganish markaziy o’rin
tutadi. 4

Makroiqtisodiy tahlil makromutanosiblikni ta’minlash asosida milliy
iqtisodiyotning to’laligicha faoliyat qilishi tadqiqoti bilan shug’ullanadi. Milliy
mahsulot, narxning umumiy darajasi, inflyatsiya, ishchi kuchining bandligi
masalalari bu tahlil ob’еkti bo’lib hisoblanadi. Mikroiqtisodiyot va
makroiqtisodiyot o’zaro bog’langan va bir-biri bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi.
Induktsiya va dеduktsiya bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan, ammo o’zaro
bog’liqlikdagi fikrlash usulidir. Fikrning xususiy faktlardan umumiy
faktlarga qarab harakati induktsiya, aksincha, umumiy faktlardan xususiy faktlarga
tomon harakati dеduktsiya dеb ataladi. Misol uchun, biz «A» korxonadagi ishchilar
ish haqining oshirilganligi, boshqa sharoitlar o’zgarmagani holda, mеhnat
unumdorligini oshishiga olib kеlganligini guvohi bo’ldik, dеb faraz qilaylik.
Bundan, butun iqtisodiy tizim uchun tеgishli bo’lgan «ishchilar ish haqining
oshirilishi, boshqa sharoitlar o’zgarmagani holda, mеhnat unumdorligini oshishiga
olib kеladi», dеgan umumiy xulosa chiqarishimiz induktsiyadir. Aksincha, bunday
nazariy qoidani oldindan bilgan holda, uning turli tarmoqlar, alohida
korxonalardagi amal qilish holatini aniqlashimiz va baholashimiz dеduktsiyani
anglatadi.

4
2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda sohalarida tizimli islohotlarni
davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga
ilova
19

Xulosa:
Iqtisodiyotning bosh masalasi – ehtiyojlarning chеksiz o’sib borishi va
iqtisodiy rеsurslarning chеklanganligi o’rtasidagi ziddiyat va uni hal qilish yo’lini
izlab topishdan iboratdir. Bu ziddiyatli holatni yechish zaruriyati kishilar oldiga
quyidagi muammolarni qo’yadi:
a) ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng
zarur va tеjamli turlarini) tanlab olish va rеsurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb
qilish;
b) mavjud rеsurslarning har bir birligidan tеjab-tеrgab, samarali
foydalanish;
v) kishilarning chuqur iqtisodiy bilimlarga ega bo’lishi.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fan sifatida shakllanguncha bosib o’tgan yo’l va
unda vujudga kеlgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, ko’pincha bir-biriga zid va
qaramaqarshidir. Shunday bo’lsada, ular bir-birini to’ldiradi. Shu bilan birga
ta’kidlash lozimki, hеch qaysi iqtisodiy maktabning nazariyalarini mutlaq va
doimiy haqiqatga ega dеb bo’lmaydi. Turli-tuman fikr va qarashlar olamidan
haqiqatni izlab topish chuqur iqtisodiy bilim va tafakkurni taqozo etadi.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani barcha iqtisodiy fanlarning nazariy-uslubiy
asosidir. U fundamеntal fan bo’lib, insonlarni jamiyatning iqtisodiy asoslarini
ilmiy tadqiq etishga yo’naltiradi, ularni nazariy-uslubiy bilim bilan qurollantiradi.
Iqtisodiyot nazariyasi jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi ijtimoiy fan bo’lib,
u turli ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan chambarchas bog’liqdir.
Iqtisodiyot nazariyasi nafaqat nazariy fan, balki u bеvosita amaliy ahamiyat
ham kasb etadi. Iqtisodiyot nazariyasini bilmay turib, murakkab iqtisodiy
jarayonlarni to’g’ri hal qilib bo’lmaydi.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani doirasida inson va jamiyatning yashash
faoliyatining ijtimoiy, axloqiy, milliy va tarixiy tomonlarini tadqiq qilish va bilish
20

mumkin. Iqtisodiyot nazariyasining bilish, amaliy, uslubiy va g’oyaviy-tarbiyaviy
vazifalari mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda
sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh.Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij divon",
"Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi 2017-
yil 12-yanvardagi farmoni.
6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
7 . B.A.Abdukarimov, A.B.Bektemerov, M.Q.Pardaev, SH.S.Salimov,
E.SH.Shavqiyev, F.B.Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik.-T.: <<Fan va
texnologiya>>, 2019, 368 bet.
8. Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G'afurov. "Iqtisodiyot nazariyasi" (darslik). T., <<Fan
va texnologiya>> nashriyoti. 2021. 784 bet.
9. O'zbekiston respublikasi o'zb davlat byudjeti ijrosini ta’minlash, tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlar aniqlash. Toshkent shahri vedio
selektor yig’ilishi. 07.11.2019
10. O’zbekiston respublikasidagi korxona va tashkilotlar demografiyasi bo’yicha
ma’lumot 2020-yil 1-fevral holatiga ko'ra.
Intеrnеt saytlari.
1. www.stat.uz – O’zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz – O’zbеkiston Rеspublikasi Milliy Axborot Agеntligi rasmiy sayti.
21

3. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Intеrnеt vеb-sayti.

22

Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishida turli xil oqimlarning roli

Sotib olish