Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	148.9KB
Xaridlar	25
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

225 Sotish

Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari

Ilmiy rahbar: Egamberdiyeva O.A.

Bajardi: 3-kurs IQ21-S/10 guruh talabasi Nomozov Nurmanov Oybek Jamol o‘g‘li

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
Mavzu : Iqtisodiyot tizimda xufiya iqtisodiyotning o'rni va funktsiyalari
1

KIRISH……………………………………………..…………………..…….….3
1-BOB . IQTISODIYOT TIZIMIDA XUFYONA IQTISODIYOTNING
MOHIYATI.
1.1 Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar ………….…..5
1.2 Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi omil
sifatida……………………………………………………………………………12
2-BOB XUFYONA IQTISODIYOTNI O‘LCHASH VA UNING
MIQYOSLARI.
2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi chora-
tadbirlar…………………………………………………………………………19
2.2 Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari……………….26
Xulosa…………………………………………………………………………….31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………33
Kirish
2

Xufyona iqtisodiyot, — ishtirokchilar tomonidan oshkora olib
borilmaydigan, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar
to lanmaydigan, rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiyʻ
jarayonlar, iqtisodiy faoliyat turlari. Xufyona iqtisodiyotoshkora payqab
bo lmaydigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash,
ʻ
iste mol jarayonlari — iqtisodiy munosabatlar bo lib, uning negizida ayrim kishilar
ʼ ʻ
yoki kishilar guruhi manfaatlari yotadi. Xufyona iqtisodiyotdunyoning deyarli
hamma mamlakatlarida mavjud.
Xufyona iqtisodiyot ko p bosqichli hodisa, uning tur va shakllari xilmaxil.
ʻ
Xufyona iqtisodiyot maqsadi, faoliyati va iqtisodiyijtimoiy oqibatlariga ko ra bir
ʻ
necha turlarga bo linadi: 1) jinoiy iqtisodiy faoliyat. Bu mutlaqo ma n etilgan,
ʻ ʼ
qonun yo li bilan ta qib etiladigan ishlar bilan shug ullanish, mas, narkobiznes,
ʻ ʼ ʻ
pornobiznes, qurol biznesi va h.k.; 2) g ayriqonuniy, g ayriiqtisodiy usullar bilan
ʻ ʻ
daromadlarni qayta taqsimlab o zlashtirib olish, mas, o g irlik, bosqinchilik, reket,
ʻ ʻ ʻ
poraxo rlik; 3) ikkilamchi iqtisodiyot — kishilarga zarar keltirmaydigan, ular
ʻ
uchun naf beradigan, lekin rasman ruxsat etilmagan va davlat ro yxatidan
ʻ
o tmagan iqtisodiy faoliyat. Ularga yashirin tadbirkorlik, 1—2 va 5—10 kishi band
ʻ
bo lgan yashirin kichik korxonalar faoliyati kiradi. Yashirin tadbirkorlik xizmati
ʻ
ko rsatish, qishloq xo jaligi, qurilish, savdo, kiyimkechak ishlab chiqarishda keng
ʻ ʻ
tarqalgan; 4) rasman ruxsat etilgan faoliyat bilan birga qo shimcha ravishda
ʻ
yashirin ishlab chiqarishga qo l urish, ochiq ishlaydigan korxonalarda qo shimcha
ʻ ʻ
ravishda hisobga kirmagan mahsulot chiqarib, uni yashirin sotish; 5) mansabni
suiiste mol qilish va korrupsiyaga asoslangan iqtisodiy xattiharakatlar. Bular
ʼ
jumlasiga davlat idoralaridagi poraxo rlik, yashirin lobbizm, mansabdan
ʻ
foydalanib subsidiyalar olishni kiritish mumkin; 6) qalbakilashtirilgan iqtisodiy
faoliyat, bu iqtisodiyot davlat sektoriga xos bo lib, davlatni aldashga qaratiladi.
ʻ
Buning eng yaqqol namunasi davlat sektoridagi qo shib yozishlar, qilinmagan
ʻ
ishlar uchun davlatdan haq olish va boshqalar Xufyona iqtisodiyot dagi ijtimoiy
zararli faoliyat davlat tomonidan qat iyan taqiqlanadi, hamma choralar bilan unga
ʼ
qarshi kurash olib boriladi, ijtimoiy foydali faoliyatning (norasmiy bo lsada
ʻ
3

kishilar talabehtiyojlarini qondiradi) oshkoralikka chiqishi iqtisodiy jihatdan
rag batlantiriladi.ʻ
Xufyona iqtisodiyot miqyosi yashirin iqtisodiy aylanma, ya ni ruxsat
ʼ
etilmagan tovar va xizmatlarni yaratish va ularni sotish hajmi bilan belgilanadi.
Aylanma xufiyona bo lganidan uning aniq hisobkitobi bo lmaydi. Buning o rniga
ʻ ʻ ʻ
uni taxminan baholash usuli qo llaniladi. Ayrim hisobkitoblarga ko ra, o tgan asr
ʻ ʻ ʻ
oxirlarida Yer yuzidagi yashirin iqtisodiy aylanma 8 trln. dollarga yoki jahon yalpi
mahsulotining 27,5% ga teng bo lgan. BiroqYa.i. miqyosi turli mamlakatlarda
ʻ
farqlanadi. Xufyona iqtisodiyoteng rivojlangan mamlakatlarga Lotin Amerikasi va
Afrika mamlakatlari kiradi. Mas, 1999-yil Misr va Nigeriyada u yalpi ichki
mahsulotning 70% ga teng bo ldi. Xufyona iqtisodiyothissasi eng kam bo lgan
ʻ ʻ
mamlakat Osiyoda Yaponiya (1—2%), G arbiy Yevropada Shveysariya
ʻ
hisoblanadi. MDH mamlakatlarida Xufyona iqtisodiyotdarajasi o rtacha.
ʻ
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mas, AQSH va Italiyada Yashirin
iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi tegishlicha 6,4 va 11,4% ni tashkil
etdi (1997).
21-asrga kelib iqtisodiyotining globallashuvi oqibatida Xufyona iqtisodiyot
milliy doiradan chiqib xalqaro darajaga ko tarildi. Xufyona
ʻ
iqtisodiyotgloballashuvi bu bir mamlakatdagi Xufyona iqtisodiyotboshqa
mamlakatga ko chirilishida, nojo ya biznes ishlari bilan shug ullanuvchi xalqaro
ʻ ʻ ʻ
firmalarning paydo bo lishida ko rinadi. Bunga misol qilib xalqaro narkobiznesni,
ʻ ʻ
yashirin qurol savdosini, ishchi kuchining yashirin migratsiyasini uyushtirishni,
offshor zonalar orqali g ayri qonuniy yo llar bilan topilgan pulni "halollab" olish
ʻ ʻ
kabilarni ko rsatish mumkin. Bular xalqaro hamjamiyatga katta xatar tugdiradi.
ʻ
Pulni chet mamlakatga yashirin chiqarib "halollab" olishga qarshi kurash
maqsadlarida xalqaro hamjamiyat maxsus tashkilot — Xalqaro moliyaviy
harakatlar guruhini tashkil etgan (36 mamlakat a zo; 2000).
ʼ
1-BOB . Iqtisodiyot tizimida xufyona iqtisodiyotning mohiyati.
4

1.1 Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar.
Xufyona iqtisodiyot mavjudligiga dastlab 20-asrning 30-yillarida e’tibor
bera boshladilar. XX asrning 70-yillaridan boshlab xufyona iqtisodiyotni ilmiy
tadqiq qilish boshlandi. Xufyona iqtisodiyotni tahlil qilish rivojlanayotgan
mamlakatlar misolida ingliz sotsiologi K.Xart tomonidan birinchilar qatorida
boshlandi U “uchinchi dunyo” mamlakatlarida ko‘plab shaharliklarning rasmiy
iqtisodiyotga aloqador emasligini aniqladi. U norasmiy iqtisodiyot atamasini ilmiy
muomalaga kiritdi. Daromad olishning formal va noformal shakllari o‘rtasidagi
farq ish haqi va o‘zini o‘zi ish bilan band qilish asosida topilgan daromad
o‘rtasidagi farq sifatida izohlandi3. P.Gutman (AQSh) xufyona iqtisodiyot
ko‘lamiga va roliga e’tibor qilish lozimligini asosladi.
Fernando de Soto “Boshqa yo‘l” asarida xufyona iqtisodiyotni xalqning
korrupsiyalashgan davlatning qashshoqlashayotgan aholining asosiy ehtiyojlarini
qondirishga layoqatsizligiga nisbatan stixiyali va ijodiy reaksiyasi (javobi) deb
atadi. U tarnsaksiya xarajatlarini oshkoralik (legallik) va nooshkoralik (nolegallik)
kriteriyalari asosida guruhlashni taklif etgan.
20-asrning 70-yillar ikkinchi yarmi- 80-yillarning boshlarida rivojlangan
mamlakatlar olimlari va siyosatchilari amaldagi iqtisodiyot ko‘lamlari rasmiy
iqtisodiyot ko‘lamlaridan ortiqroq ekanligini aniqladilar. E. Feyg xufyona
iqtisodiyot ko‘lami 70- yillarning oxirida AQSh rasmiy YaIM ning uchdan bir
qismini tashkil etishini baholadi. 1
Bu baho AQSh Kongressining Iqtisodiy
qo‘mitasida maxsus muhokama qilindi. Faygning fikriga ko‘ra, har bir alohida
xufyona iqtisodiyot turining tafsifi uning vakillari buzadigan institutsional qoidalar
to‘plami bilan belgilanadi, ya’ni ularning faoliyati qoidalar va normalarning
o‘rnatilgan tizimi doirasidan tashqariga chiqadi yoki uni chetlab o‘tadi va, o‘z
navbatida, o‘lchanmaydi va ijtimoiy jihatdan hisobga olinmaydi5.
1991 yilda Jenevada Yevropa statistiklarining yashirin va norasmiy iqtisodiyotga
1
Hart K. Informal Urban Income Opportunities and Urban Employment in Ghana Journal of Modern African Studies.1973.Vol.
№1.P.61-90). 4 Gutmann P. The Subterranean Economy / Financial Analysts Journal. 1977. № 34. Р . 20.
5

bag‘ishlangan konferensiyasi bo‘lib o‘tgan. Uning materiallari asosida rivojlangan
bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot statistikasi bo‘yicha maxsus
ko‘rsatmalari nashr etilgan.
Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflari.
Xufyona iqtisodiyot qonun asosida man qilingan faoliyat turlari deb
ta’riflanadi. Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin
faoliyat turi.
Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko‘ra hisobga
olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo‘lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulot
va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa tortishdan
chetda qoladi.
Xufyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda mavjud
huquq(qonun) normalaridan foydalanishdan bo‘yin tovlash va yozilmagan
huquqqa, ya’ni an’analar va urf-odatlarda qayd etilgan normalarga hamda
mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni
hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat
etishidan iborat. Bozor turlari bo‘yicha xufyonaviy iqtisodiy faoliyat turlari
iste’mol tovarlari va xizmatlar bozorida; investitsiya tovarlari bozorlarida; moliya
bozorlarida; mehnat bozorlarida; boshqa bozorlarda (axborot, texnologik,
intellektual mulk) mavjud bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiy faoliyati uzoq vaqtdan beri rasmiy iqtisodiyot doirasidan
tashqariga chiqdi va jamiyatning barcha sohalarida parazitar edi: uy xo‘jaliklari
iqtisodiyotidan tortib yirik korxonalarga qadar, davlat faoliyatiga ta’sir
ko‘rsatadigan va mamlakat aholisining hayot darajasi va turmush tarzini
o‘zgartirgan. Bularning barchasi, xufyonali iqtisodiyotni quyidagi ijtimoiy
xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy iqtisodiyotning alohida segmenti sifatida ko‘rib
chiqish kerak, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi:
 universallik
 yaxlitlik
6

rasmiy iqtisodiyot bilan huquqiy iqtisodiy tuzilmalar, shuningdek, davlat va
jamiyat institutlari orqali o‘zaro yaqinlashish orqali o‘zini namoyon qiladigan
tashqi muhit bilan bog‘liqlik;
xufyona iqtisodiyotida barqaror aloqalar va munosabatlar mavjud bo‘lgan
tarkibi, uning yaxlitligi va o‘ziga xosligini ta’minlash turli xil ichki va tashqi
o‘zgarishlar bilan uning asosiy xususiyatlarini saqlab qolish qobiliyati;
iyerarxiya (strukturaning alohida holati sifatida) - xufyona iqtisodiyotining
qismlari va elementlarini yuqoridan pastgacha tartibda joylashtirish;
o‘z-o‘zini tashkil etish va uzluksiz rivojlanish, jahon iqtisodiy
munosabatlariga organik qo‘shilish qobiliyati; amaldagi maqsadlarga
erishish uchun odatiy uslublar va usullarning umumiyligidan iborat maqsadga
muvofiqligi va universal ishlash mexanizmining mavjudligi;
bir-biriga qarama-qarshi ikkita ikkita tamoyilning mavjudligi - konstruktiv
(ishlab chiqarish sektori) va buzuvchi (jinoiy sektor).
Aytish lozimki, xufyona faoliyatning turli xillari sifat jihatdan farqlanadi.
Shu sababdan, xufyona iqtisodiyotning muammolarini to‘g‘ri tushunib yetish
uchun uning asosiy segmentlari va sektorlarini ajratish kerak bo‘ladi. Xufyona
iqtisodiyot milliy xavfsizlikka tahdid sifatida alohida shaxslar, shaxslar guruhi,
institutsional sub’ektlari o‘rtasidagi moddiy ne’mat va xizmatlar ishlab
chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish yuzasidan bo‘ladigan
munosabatlar yig‘indisi bo‘lib, uning natijalari rasmiy statistikada hisobga
olinmaydi va soliqqa tortilmaydi.
Xufyona iqtisodiyot amal qilishi davlat iqtisodiy xavfsizligiga potensial va
real xavf, tahdid soladi. U normal iqtisodiy jarayonlarga, rasmiy iqtisodiyotda
sodir bo‘ladigan daromadlarning shakllanishi va taqsimlanishi, xalqaro savdo,
investitsiyalash, iqtisodiy o‘sish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy fanda iqtisodiyotning qaysi sektorga, ya’ni norasmiy, kiriminal,
fiktiv, xufyona yoki ochiq, rasmiy iqtisodiyotga tegishli ekanligini aniqlashda
quyidagi mezonlar asos qilib olinadi:
 davlatning fiskal (soliq) manfaatlari;
7

 YaIMning real hajmi;
 huquqiy parametrlar;
 ho‘jalik sub’ektlari o‘zaro harakati tavsifi.
Xufyona iqtisodiyot daromadlarni soliqqa tortishdan yashirishda namoyon
bo‘ladi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari quyidagilardan iborat:
turli banklarda bir necha hisob raqamlarini ochib, ular orqali buxgalteriya
hisobida to‘liq ko‘rsatilmagan holda pul operatsiyalarini amalga oshirish
trast, veksel va boshqa hisoblardan foydalanish;
“ikkiyoqlama buxgalteriya” yuritish, naqd pullar bilan muomala qilish, shu
orqali daromad va pul tushumlarini soliqdan yashirish;
korxonani bir shahar, tumanda ro‘yxatdan o‘tkazish, ammo hisob raqamini
boshqa shahar, tumandagi banklarda ochish orqali soliq to‘lashdan korxona
ro‘yxatga olingan joyda va faoliyat yuritgan joyda ham qochadi, ya’ni bo‘yin
tovlashadi;
hisobga olinmagan xarajatlar hisobiga sotilayotgan mahsulot (xizmat,
ishlar)ning tannarxini oshirib ko‘rsatish;
rasmiy hisob va to‘lov xujjatlarida tomonlarning kelishuviga asosan
bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymati past narxlarda ko‘rsatiladi, uning
qolgan qismini naqd pul shaklida o‘zaro taqsimlab oladilar. Naqd pullardagi
daromad soliqqa tortishdan yashiriladi.
Xufyona iqtisodiyot diorasida amalga oshiriladigan operatsiyalarni quyidagi
turlarga bo‘lish mumkin:
to‘liq buxgalterlik hisobidan chiqarilgan, hech qayerda hisobga
olinmaydigan ho‘jalik-moliya operatsiyalari. Bunday operatsiyalarni huquqiy
jihatdan ro‘yxatga olingan va umuman ro‘yxatga olinmagan korxonalar tomonidan
amalga oshiriladi;
qisman yashirilgan operatsiyalar. Bunda korxonalar tomonidan amalga
oshirilgan operatsiyalarning bir qismi, ya’ni olingan daromadning bir qismi
buxgalteriya hisobga olinmaydi, soliqqa tortishdan yashiriladi.
Xufyona iqtisodiyot amaldagi qonunchilikka zid kelishi yoki zid kelmasligi nuqtai
8

nazaridan kriminal, jinoiy yoki kuzatilmagan xufyona iqtisodiyot sektorlariga
ajratiladi. Kriminal, ya’ni jinoiy, qora xufyona iqtisodiyotda umuman iqtisodiy
faoliyat yashiriladi. Kuzatilmagan, norasmiy iqtisodiyot sektorida sarf xarajat yoki
daromad yashiriladi yoki umuman hisobga olinmaydi.
Xufyona faoliyatning turlarini farqlashning uch mezonidan foydalaniladi:
ularni “oq” (“birinchi”, rasmiy) iqtisodiyot bilan bog‘liqligi, hamda iqtisodiy
faoliyatning sub’ektlari va ob’ektlari.
Shu nuqtai nazardan yashirin iqtisodiyotni uch sektor (soha)ga ajratish
mumkin.
1. “ikkinchi” (“oq yoqalilar”);
2. “kul rang” (“norasmiy”);
3. “qora” (“maxfiy”) yashirin iqtisodiyot.
Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari yashirin ishlab
chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. 2
Rasmiy ro‘yxatga olinmagan
xo‘jalik sub’ektlariga quyidagilar kiradi:
uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura shaklidagi to‘lovlar
asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi
tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga olinmagan jismoniy shaxslar;
aholigi pullik uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;
legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin korxonalar, sexlar. Ularning
faoliyati statistika va buxgalteriyada hisobga olinmaydi.
Xufyona iqtisodiyot mikro, mezo, makro va megaiqtisodiyot darajalarida faoliyat
yuritadi. Jahon miqyosida xufyona iqtisodiyot bank va korporativ sohalarida
moliyaviy-iqtisodiy jinoyatlar, narkobiznes, foxishabozlik, odam savdosi,
pornabiznes, yashirin qurol savdosi, “harom pullarni oqlash”, ya’ni jinoyatchilik
orqali topilgan pullarni legallashtirish hamda korrupsiya shakllarida namoyon
bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiyotining iyerarxik tarkibi tarkibiy qismlar o‘rtasidagi
ko‘plab munosabatlar bilan tavsiflanadi, ularning eng xarakteristikasi
2
Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства: учебник.-М., 2005. С.34.
9

muvofiqlashtirish va bo‘ysunishdir. Muvofiqlashtirish (gorizontal tartib) va
bo‘ysunish (vertikal tartib) zamonaviy xufyona iqtisodiyotiga xosdir, shuning
uchun xufyonali iqtisodiyot nafaqat iyerarxik, balki tarmoq tuzilmasi hamdir.
Xufyona iqtisodiyotining aniq tuzilishi mamlakatda xuddi shunday rasmiy
boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan parallel davlatning mavjudligi to‘g‘risida xulosa
chiqarishimizga imkon beradi.
Xufyona iqtisodiyoti piramida prinsipiga muvofiq tashkil etilgan.
Piramidaning shakli tasodifan tanlanmagan. Birinchidan, u xufyona iqtisodiyoti
sub’ektlarining o‘zaro ta’sirining vertikalligini ("pastda joylashgan" ning
"yuqorida joylashgan" ga bog‘liqligi) qo‘llab- quvvatlaydi. Ikkinchidan, ma’lum
miqdordagi taxminlar bilan har bir gorizontal segmentdagi ishtirokchilar soni aniq
ko‘rsatilgan.
Odatda, piramida uchta segmentdan iborat ko‘rinadi (birinchisi yuqori).
Albatta, har bir mezo-, mikro- va makro darajadagi hukumat uchun, piramidaning
tarkibi har xil bo‘ladi. Federal darajadagi piramidaning yanada batafsil qurilishi
bilan, har bir segment, ehtimol, davlat tuzilishining piramidalari va mezo-mikro
birlashganda elementlar guruhlari tomonidan shakllangan ma’lum bir relyefni aks
ettiradi.
Tetraedral piramidaning sammiti quyidagilardan iborat:
1) ijro etuvchi hokimiyatning birinchi shaxslari, shuningdek, qonun
chiqaruvchi organlarning yordamchilari, zarur qarorlarni qabul qilish uchun
haqiqiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan sud, tergov, moliya organlarining birinchi
vakillari;
2) moliyaviy va sanoat kapitali - kapitali mikro va mezoskal budjetiga to‘g‘ri
keladigan tadbirkorlar;
3) uyushgan jinoiy uyushma - bir tomondan, katta biznesning vakillari,
ikkinchi tomondan - jinoiy olamning vakillari bo‘lgan jinoiy ishbilarmonlar;
4) pravoslav cherkovining avtoritar iyerarxik instituti davlat aralashuvi bilan
yopilgan katta pul oqimi bilan ko‘chmas mulkning eng yirik egasidir.
10

Piramidaning o‘rta segmentini tadbirkorlar, ishbilarmonlar, moliyachilar,
sanoatchilar tashkil etadi. Bu odamlarni bir narsa birlashtiradi - oddiy bozor
iqtisodiyotiga ega mamlakat o‘rta sinfining asosi bo‘lish istagi va imkoniyati. Bu
sinf shuningdek o‘z pozitsiyalarini shaxsiy foydalari uchun ishlatadigan bir qator
"o‘rtacha" (ta’sir doirasi bo‘yicha) mansabdor shaxslar, jinoiy unsurlarni o‘z ichiga
oladi.Piramidaning o‘rta qismidagi xufyona ishchilarining potensial ittifoqchilari,
bizning fikrimizcha, uchinchi segmentning haddan tashqari qismi - yollangan
ishchilar, oddiy davlat xizmatchilari, oddiy jinoiy elementlar bilan ifodalanadigan
piramidaning oyoqlari.Xufyona darajalari va faoliyat shakllarining ramzi
quyidagicha bo‘lishi mumkin: rasmiy, oligarx, jinoiy element, tadbirkor, yollangan
ishchi. Shunga o‘xshash taqsimotlar noaniq darajalar va iqtisodiy faoliyat
shakllarini belgilash bilan mos keladi (jinoiy unsurlar bundan mustasno). Buning
sababi shundaki, mamlakat aholisining katta qismi xufyonali faoliyat bilan
shug‘ullanadi. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari.
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot
tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul qilinishi
kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta
o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning
oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari
(masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish
jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning
byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va
h.k.
1.2 Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi omil
sifatida.
11

Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning
aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va
asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa.
Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash)
ko‘p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi:
menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va
boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham
xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi.
Va eng kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy
ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi.
Boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini
cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor munosabatlarining o‘ziga xos
xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni
taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa
shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf
eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda,
odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga
erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday
holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga
xosdir. Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun
doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq.
Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda
asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash
va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu
xarajatlarni«qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya
olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa
rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
12

qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar
(soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida;
qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy
kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini
to‘lash;
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini
kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega
mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada
bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi.
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor
erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga ma’lum
jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi
foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda
shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati
yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan
o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish ishtiyoqi ko‘proq
“ikkinchi” va “qora” Xufyona iqtisodiyotuchun xosdir.
Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari va omillari xilma-
xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1.Antropologik omillar, ya’ni
insonning qarama-qarshi tabiati, undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash
xususiyatlari.
Iqtisodiy omillar:
davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar
bilan to‘yinmaganligi;
iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning
mavjud emasligi;iqtisodiyotning siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining
pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi;
Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy
jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni
himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi;
13

Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi;
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilishi darajasi;
aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga
munosabati;
Ijtimoiy omillar:
aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi;
kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining
ko‘pligi;
mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy
kafolatlar, pensiya ta’minoti;
Ma’muriy omillar:
davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar;
byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik
darajasi;
tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va
boshqalar ;
Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari
mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish
jarayonida boshqacha rol o‘ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda
sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi
va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud
bo‘lgan har qanday jamiyatda mavjud.
Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti-harakatlarning sabablarini ikki darajada
ko‘rib chiqish mumkin:
ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog‘liq
fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o‘tish davri;
asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq aniq
sabablar.
Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo‘lgan xufyona iqtisodiy faoliyatining muhim
omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning disfunksiyalari hisoblanadi.
14

Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim mexanizmlaridan biri
bo‘lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlanishini ta’minlashi kerak.
Biroq, u qaytarib bo‘lmaydigan, ichkarida mavjud bo‘lgan disfunksiyalarga ega,
ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar, nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb
nomlanadi.Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu
bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo‘lmagan yoki istalmagan iqtisodiy
qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga javob bermaydigan
qarorlarni qabul qilishga undaydi.
Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki
ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo‘lgan
vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun
xavf tug‘diradi.Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun
xufyonali faoliyatda ham qo‘llanilishi mumkin.
Shunday qilib, davlat nazoratidan yashirilgan har qanday ma’lumot
noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi
mumkin. Bundan tashqari, axborot to‘g‘risidagi noqonuniy kelishuvning natijalari
har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin: bozor turi (pul shaklida ifodalangan foyda
olish) yoki bozorga xos bo‘lmagan, guruhlar yoki jamoalar agar ma’lumotni
oshkor qilmaslik uchun to‘lov har qanday harakatni amalga oshirishga yoki biron-
bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga majbur bo‘lsa. Ushbu jarayonni quyidagi
mexanizmlar orqali ham tavsiflash mumkin:
giperselektuallik;
sudraluvchi effekt;
oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog‘liqlik.
Shunday qilib, bozor va davlat iqtisodiy sohada ijtimoiy xavfli harakatlarni
amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadigan tubdan tuzatib bo‘lmaydigan
kamchiliklarga (nomukammalliklarga) ega. Bozor va davlatning tuzatib
bo‘lmaydigan nomukammalligi davlatning rolini haddan tashqari kuchaytirish
sharoitida ham, davlatni o‘ziga xos vazifalarini bajarishdan asossiz chiqarib
tashlash bilan ham kuchayadi.
15

Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog‘liq asosiy sabablar va
sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui
alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada
aniq sharoitlari bilan bog‘liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi:
moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar;
iqtisodiyotni barterizatsiya qilish;
iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar;
iqtisodiyotdagi monopolizm;
aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
ajratilgan annuitet miqdorining oshishi;
korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashishi;
Xufyona iqtisodiyotga dualizm xos bo‘lib, bu uning ikkiyoqlama rolidan,
ya’ni:
pozitiv (ijobiy) – biznes rivojlanishi bo‘yicha salbiy sharoitlarni yumshatish;
negativ (salbiy) – jamiyat daromadlarining qayta taqsimlanishidagi salbiy
oqibatlarning vujudga kelishi va aholi turmush darajasining yomonlashuvi,
iqtisodiyotni boshqarish tizimi samaradorligining pasayishining yuz berishida
namoyon bo‘ladi.
Shunga muvofiq ravishda xufyona iqtisodiyotga uch guruh o‘zaro
bog‘langan funksiyalar xosdir xufyona iqtisodiy faoliyat oqibatlarini bir xil
baholash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Xufyona iqtisodiyotning ko‘pgina turlari (ayniqsa “kul
rang”) rasmiy iqtisodiyotni rivojlanishiga to‘siqlik qilmasdan, balki unga
ko‘maklashadi ham. Shveysariyalik iqtisodchi Diter Kasselbozor xo‘jaligida
xufyona iqtisodiyot rivojlanishining uchta ijobiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatgan:
Umuman olganda, xufyona iqtisodiyotning jamiyatga ta’siri ijobiydan ko‘ra
ko‘proq salbiydir. Xufyona iqtisodiyotning “ikkinchi” va “qora” turlari eng katta
zarar keltiradi. Bir tomondan, jamiyat daromadlari nisbatan kam sonli imtiyozli
guruhlar (byurokratlar, mafiya) foydasiga noijtimoiy qayta taqsimlash qayta
taqsimlanadi. Ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning markazlashgan boshqaruv tizimi
buziladi: qo‘shib yozishlar hukumatda yanglish farovonlik hissini vujudga
16

keltiradi, aslida esa chuqur islohotlar zarurdir; “yashirin” bandlik hukumatning
yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha harakatlari ishsizlikni kamaytirishga olib
kelishiga yo‘l qo‘ymaydi, ammo budjet taqchilligini oshiradi va h.k. Xufyona
iqtisodiyotning har qanday shaklini rivojlanishi xo‘jalik etikasiga putur yetkazadi.
Agar bu tendensiyalar juda chuqurlashib ketsa, insonlar umumqabul qilingan
“o‘yin qoidalari” to‘g‘risidagi tushunchani yo‘qota boshlashadi, “hamma narsa
mumkin” shiori ostida yashay boshlashadi, natijada jamiyat tartibsizlikka va
beqarorlikka yuz tutadi.
Xufyona iqtisodiyotning ijobiy va salbiy samaralarining nisbati uning
miqyosiga bog‘liq bo‘ladi O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat
vazirligida 2019 yil 17 sentyabrda ”O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot: baholash,
sabablari va uni qisqartirish yo‘llari” mavzusida o‘tkazilgan davra suhbatida
O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyotning YaIMga nisbatan ulushi 40-50%ni tashkil
etishi bayon qilindi. 3

BMT Taraqqiyot dasturi konsultantlari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar
natijalari ham ushbu davra suhbatida e’lon qilindi. O‘zbekistonda xufyona
iqtisodiyot miqyosini monetar usullar asosida, shuningdek, respublika hududlarida
700 dan ortiq korxonalar va 30 nafar tadbirkor o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish yo‘li
bilan baholangan. Xufyona iqtisodiyotning asosiy sabablari soliq turlarining,
yig‘imlar, majburiy ajratmalar sonining va ular miqdorining ko‘pligi ekanligi
ta’kidlandi. Ushbu sabablarga korxonalarda yetarli miqdorda mablag‘larning
yo‘qligi , banklar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni va to‘lovlarni amalga
oshirishdagi, xizmat ko‘rsatish sifati, kredit stavkalarining yuqoriligi bilan bog‘liq
muammolar ham kiradi. Noiqtisodiy tavsifdagi sabablarga tadbirkorlarning bilim
va tajribalarining, raqobat, ishlab chiqarish infratuzilmasining yetarli emasligi,
biznesni tashkil etish va yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarning mavjudligi,
korrupsiya va mulk huquqining himoya qilinmaganligi kiradi.
BMT taraqqiyot dasturi loyihasi doirasida monetar yondashuv asosida
amalga oshirilgan hisob-kitob natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda “xufyona
3
Специалисты выявили основные причины существования теневой экономики
Узбекистана // https :// www . spot . uz / ru /2019/09/18/ shadow /
17

iqtisodiyot” salmog‘i 46,4 foizni tashkil etadi37.Ayrim ekspertlarning fikricha,
O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyotning YaIMdagi hajmi 50 foiz atrofida. Agarda
raqamlarga murojaat etadigan bo‘lsak, 2019 yilda respublikamizda Davlat budjeti
daromadlar qismi 102,6 trln so‘mni tashkil qilmoqda. Yalpi ichki mahsulot qiymati
424 trln so‘m qilib belgilandi. Shunda ekspertlar fikriga ko‘ra, yashirin
iqtisodiyotning 50 foiz ulushi 212 trln.so‘mni tashkil etmoqda. Ushbu summadan
yashirin iqtisodiyotning optimal hajmi 15% (424*15%=64)ni chiqarib
tashlanganda, 148 trln so‘m (212-64) mablag‘ iqtisodiyotdan tashqarida
aylanayotgani ma’lum bo‘ladi. Agarda biz ushbu mablag‘ning belgilangan tartibda
qonuniy aylanmasiga erisha olsak, Davlat budjetiga soliqlar to‘lanishinatijasida
qo‘shimcha o‘rtacha 15-20 trln.so‘m (2,3 mlrd AQSh dollariga teng) mablag‘
tushirilishi mumkin. Bugungi kunda bitta umumta’lim maktabini yangitdan qurish
uchun o‘rtacha 5 mlrd so‘m mablag‘ sarflanadi. Demak, bir yillik Xufyona
iqtisodiyotkeltirayotgan zararga teng mablag‘ni 4 mingga yaqin umumta’lim
maktablari qurish yoki aholi turmush sharoitlarini yanada yaxshilash uchun
yo‘naltirish imkoni paydo bo‘ladi.
2-BOB XUFYONA IQTISODIYOTNI O‘LCHASH VA UNING
MIQYOSLARI.
2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi
chora-tadbirlar.
O‘zbekistonda valyuta qora bozorini yo‘q qilish uchun noqonuniy valyuta
qora bozorlarini qonuniylashtirgan holda belgilangan intervallar doirasida bozor
18

narxlarida savdo qiluvchi valyuta ayirboshlash shahobchalarini tashkil qilish
darkor. Naqd xorijiy valyutani bemalol rasmiy soliq to‘lab faoliyat yuritadigan
xususiy shahobchalarda almashtirish imkonini berish kerak. Shundan so‘ng
yashirin savdo qilayotgan valyuta sotuvchilarni qattiq jazolash lozim.
Davlat tomonidan naqd pulsiz savdo qilayotgan tadbirkorlarga imtiyoz
preferensiyalar berish orqali qo‘llab-quvvatlash mamlakatimiz iqtisodiyoti
barqarorligini yanada ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan,
rivojlangan davlatlarda bugungi kunga kelib naqd pul muomalasi maksimal
darajada qisqartirilgan, barcha pul aylanishi bank orqali amalga oshirilishi davlat
iqtisodiyotining rivojlanishiga olib kelishi hech kimga sir emas.
«O‘zbek oziq ovqat xolding» xolding kompaniyasi raisi Tohirjon Jalilov
O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari xufiya bozori hajmini 6,8 milliard
dollarga baholadi. Kompaniya ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilning birinchi yarmi
yakunlari bo‘yicha xolding korxonalarida umumiy ishlab chiqarish hajmi 18,2 trln
so‘mni tashkil etdi. Kutilishicha, yillik hajm taxminan 38 trln so‘mga teng bo‘ladi.
«Bu juda kam. O‘ylaymanki, bizda 90-100 trillion so‘mlik mahsulot ishlab
chiqariladi. Kompaniyalar past ko‘rsatkichlar qayd etilgan hisobotlarni taqdim
etadi. Korxonalar esa kuniga 24 soat ishlayapti. Qolgan mahsulotlar qayerga
ketyapti? Bozorga chiqarilmoqda, masalan, «O‘rikzor»ga, naqd pulga. Albatta,
bularning barchasi hech qayerda hisobga olinmaydi»39, - dedi Tohirjon Jalilov.
Xolding rahbarining ta’kidlashicha, kompaniya xufiya iqtisodiyotga qarshi
kurashni tadbirkorlar yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash orqali amalga
oshirmoqchi40.O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot ko‘lamining kattaligini
norasmiy iqtisodiyot sektorida band bo‘lgan kishilar sonining kattaligi ham
ko‘rsatib turibdi. 2020 yil 18 fevral kuni Toshkentda«O‘zbekiston Respublikasida
davlat va jamiyat qurilishining yangi bosqichi, mamlakatni demokratik
modernizatsiyalashda parlament va hokimlik vakillik organlarining rolini oshirish»
mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Bandlik
va mehnat munosabatlari vazirining o‘rinbosari B.X.Umrzoqov «[2020 yil 1
yanvar holatiga] band bo‘lgan aholi soni 13 million 541 ming nafar kishini tashkil
19

etadi. Shundan 5 million 7 yuz ming kishi rasmiy mehnat faoliyati bilan
shug‘ullanadi. 8 millionga yaqini esa norasmiy. Ya’ni bu toifadagi insonlar har
kuni norasmiy ishlab, cho‘ntagini pulga to‘ldirib uyga borishadi. Bolalari, maktab,
bog‘chalar va hokazolarga berishadi. Lekin davlatga bular bir tiyin ham soliq
to‘lamaydi, to‘lovlarni qilmaydi. Ya’ni davlatimizning qudratiga, quvvatiga hissa
qo‘shmaydigan 8 million aholimiz bor», – deb ma’lumot berdi.
2.1 O‘zbekistonda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi chora-tadbirlar
O‘zbekistonda soliq to‘lovchilarning soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashlari
natijasida soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasi yaxshi emas. U taraqqiy
etgan mamlakatlardagi darajadan ancha past. Aslida, hisoblangan soliq summalari
o‘z vaqtida budjetga to‘liq o‘tkazilishi kerak. Ammo amaliyotda bu vazifani to‘liq
uddalashning iloji bo‘lmayapti. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlariga
nisbatan moliyaviy jazo qo‘llaniladi. Moliyaviy jazo qo‘llanilmasa, o‘rnatilgan
tartib-qoida buzilaveradi, unga qat’iy va to‘liq rioya qilmaslik davom etaveradi,
natijada majburiyat va soliq to‘lash burchi bajarilavermaydi.
Soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasi nisbatan past bo‘lsa,
moliyaviy jazoning darajasi, aksincha nisbatan yuqori bo‘lishi kerak. Uning ana
shunday darajasi soliqlarning undiriluv (yig‘iluv)chanlik darajasining ko‘zlangan
darajasiga yetgunga qadar saqlanib turmog‘i lozim. Unga erishilganidan keyin
moliyaviy jazoning darajasi, ma’lum bir muddatda saqlanib turilganidan so‘ng,
pasaytirilishi mumkin.
Davlat soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan haddan tashqari
qattiq moliyaviy jazolarni qo‘llashdan manfaatdor emas. Davlat soliqlarni
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan ta’sirchan moliyaviy jazolar tizimini
qonuniy tarzda joriy etishi lozim bo‘ladi. Ashaddiy bo‘lmagan soliqlarni
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarga nisbatan sharoitga va ularning moliyaviy
holatlaridan kelib chiqib, moliyaviy jazo summalarining undirilish muddatlarini
ta’sirchan tarzda ortga surish, moliyaviy ahvolini yaxshilab olishga imkon berish,
bir- ikki marta “kechirish”, shu bilan birga ashaddiy soliq to‘lashdan bo‘yin
20

tovlovchini aniqlab, unga nisbatan qattiq moliyaviy jazo qo‘llash orqali
boshqalarga namuna qilib ko‘rsatish choralari amalga oshiriladi.
Ammo soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlar uchun juda ham kam miqdorda
moliyaviy jazo qo‘llanishi hech qanday samara bermaydi va uning samaradorligini
va ta’sirchanligini yo‘qqa chiqarishi mumkin92. Jahon tajribasi ko‘rsatadiki,
rivojlangan mamlakatlarda soliqni o‘z vaqtida to‘lamaslik va ularni to‘lashdan
bo‘yin tovlash holatlari uchun qattiq moliyaviy jazo, hatto jinoiy ishlar
qo‘zg‘atiladi. Masalan, taniqli sport ustalari, san’atkorlarning soliqni o‘zvaqtida
to‘lamaganliklari yoki undan bo‘yin tovlaganliklari uchun butun dunyo
ommaviy axborot vositalarida sharmanda qilinganliklari va jinoiy ishlar
qo‘zg‘atilganligi to‘g‘risida bot-bot xabarlar tarqatiladi. Masalan, o‘z vaqtida
mashhur nemis tennischisi B.Bekker 1992-1996 yillar mobaynida olgan
daromadlarining bir qismini soliq tashkilotlariga kamaytirgan holda ko‘rsatganligi
uchun sud unga nisbatan shartli ravishda 2 yil qamoq jazosi belgilangan. Italiyalik
mashhur tenor L.Pavarotti soliq qonunchiligiga qisman rioya etmaganligi uchun
soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlikda ayblanib, ommaviy axborot vositalari orqali
butun dunyoga sharmandai sharmisor qilingan. Mashhur kinoaktrisa S.
Lorenga nisbatan ham shunday munosabat bildirilgan edi93. Yaqin yillar ichida
mashhur futbolistlar Leonel Messi, Krishtian Ronaldular ham soliq to‘lashdagi
xatoliklari uchun jazoga tortilish xavfi ostida soliq va jarimalarni to‘lab qutilib
qolishgan edilar.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi soliq to‘lovchining soliq
to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq yuzaga keladigan majburiyatini
soliq majburiyati, deb e’tirof etib, uning tizimini belgilab beradi. Shunga mos
ravishda soliq to‘lovchi tomonidan ushbu majburiyatlar tizimini buzish bilan
bog‘liq huquqshunoslik sodir etilganda qo‘llaniladigan jazo tizimi umumiy
shartlari ham soliq kodeksida belgilangan. Soliqqa oid huquqbuzarlik
uchun javobgarlik boshqa turdagi huquqshunosliklar uchun qo‘llaniladigan jazo
bilan choralaridan farq qiladi. Ushbu toifaga kiruvchi huquqshunosliklar faqat
ma’muriy yoki jinoiy jazo bilan chegaralanmaydi. Soliqqa oid huquqshunoslik
21

uchunqo‘shimcha ravishda moliyaviy jazo choralari qo‘llaniladi. O‘tgan yilning
sentabr oyidan boshlab valyuta almashuv kursi bozordagi xorijiy valyutaga bo‘lgan
joriy talab va taklif holatidan kelib chiqib shakllanib kelmoqda.
Valyuta kursining o‘zgarishi oldingi yillarda kuzatilgan doimiy devalvatsiya
tendensiyasidan farqli ravishda, joriy yilda ichki va asosan tashqi omillar ta’sirida
shakllanib, turli yo‘nalishdagi dinamikaga ega bo‘lmoqda.
2018 yilning yanvar-iyul oylarida valyuta kursi dinamikasi asosan
mavsumiy omillar ta’sirida shakllandi.
Xususan, yanvar oyida eksport va xalqaro pul o‘tkazmalari hajmining
nisbatan kam bo‘lganligi sharoitida milliy valyuta almashuv kursi 8139
so‘m/dollardan 8189 so‘m/dollargacha pasaydi. Shu bilan birga, mart-iyul oylarida
eksport va boshqa manbalardan valyuta tushumlarining oshishi natijasida so‘mning
almashuv kursi teskari dinamikaga ega bo‘lib, birinchi avgust holatiga 7782
so‘m/dollargacha qadri oshdi.
Bundan tashqari, chet el valyutasidagi kreditlar hajmining tez sur’atlarda
o‘sishi va depozitlar dollarizatsiya darajasining pasayishi ichki valyuta bozoridagi
xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni qisman qondirilishiga xizmat qildi. Shuningdek,
milliy valyutadagi muddatli va jamg‘arma depozitlar hajmining oshishi ham so‘m
almashuv kursining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Joriy yilning avgust oyidan boshlab almashuv kursi dinamikasiga tashqi
omillar, ayniqsa asosiy savdo hamkorlarimiz bo‘lgan davlatlar milliy
valyutalarining qadrsizlanishi (Rossiya – 19 foiz, Qozog‘iston – 17 foiz, Xitoy – 9
foiz, Turkiya – 56 foiz) ta’siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu davlatlar
valyutalari kurslarining keskin o‘zgarishi so‘m almashuv kursiga bir oydan uch
oygacha bo‘lgan muddatdan keyin o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Natijada so‘mning real
almashuv kursi ushbu davlatlar valyutalariga nisbatan qadri sezilarli darajada oshdi
(Rossiya rubliga nisbatan 29 foizga, Qozog‘iston tangasiga nisbatan 22 foizga,
Turkiya lirasiga nisbatan 67 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14 foizga).
22

Ushbu holat mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlardagi
raqobatbardoshligini pasaytirib, ichki valyuta bozoridagi talab va taklif darajasiga
ta’sir etmoqda.
Birinchidan, yuqorida qayd etilgan valyutalarning keskin devalvatsiyasi
tashqi bozorlarda mahalliy eksportchilar mahsulotlarini qimmatlashuviga olib
kelib, ularning valyuta tushumlarini qisqartirdi.
Ikkinchidan, ichki bozorda mahalliy mahsulotlar narxlarining chet elda
ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxlariga nisbatan raqobatbardoshligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu, o‘z navbatida, chetdan import qilishni rag‘batlantirgan
holda, xorijiy valyutaga qo‘shimcha talabni keltirib chiqarmoqda.
Uchinchidan, jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro pul
o‘tkazmalarining asosiy qismi to‘g‘ri keladigan davlatlar valyutalarining
qadrsizlanishi, ushbu davlatlardan mamlakatimizga yuboriladigan pul o‘tkazmalari
hajmining kamayishiga olib keldi.
Yuqorida keltirilgan omillar ta’sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab
so‘m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o‘zgarishi
kuzatilib, joriy yilning 18 sentabr kuni 8062 so‘m/dollarni* tashkil etdi (yil
boshida – 8139 so‘m/dollar).
Valyuta birjasi savdolaridagi so‘mning AQSh dollariga nisbatan almashuv
kursi o‘zgarishi dinamikasi
23

Shu bilan birga, 2018 yilning qolgan oylari so‘m almashuv kursining yil
boshidagi darajasiga nisbatan keskin o‘zgarishi kutilmayapti.
Valyuta kursining joriy dinamikasi tashqi omillar ta’sirini yumshatib,
iqtisodiyotimizni o‘zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashishiga yordam beradi.
Xususan, Xalqaro pul o‘tkazmalari va eksportdan tushadigan tushumlarning
kamayishi sababli yuzaga keladigan yo‘qotishlar, almashuv kursi pasayishi
natijasida uning so‘mdagi ekvivalentining oshishi hisobiga ma’lum darajada
qoplanadi.
Markaziy bank tomonidan kelgusida ham, almashuv kursining fundamental
trendiga ta’sir etmagan holda, uning keskin tebranishlarini oldini olish maqsadida,
ichki valyuta bozorida intervensiyalar amalga oshirib boriladi.
Markaziy bankning ichki valyuta bozoridagi ishtiroki oltin-valyuta rezervlari
hajmini oshirish yoki ulardan valyuta almashuv kursini ma’lum darajada ushlab
turish uchun foydalanish maqsadlarini ko‘zlamaydi. Avval ta’kidlanganidek,
Markaziy bank “oltin-valyuta rezervlar neytralligi” tamoyiliga amal qilishni davom
ettiradi.
Bunda, Markaziy bank tomonidan ichki valyuta bozorida xorijiy valyutani
sotish, ishlab chiqaruvchilardan sotib olingan oltin hajmi doirasida likvidlikni
24

sterilizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi. Intervensiyalar hajmi ichki
valyuta bozoriga kelib tushadigan xorijiy valyuta tushumlarining mavsumiyligi
ta’sirida oylar orasida o‘zgarishi mumkin.
Milliy valyutaning qadrsizlanishi ichki narxlar shakllanishiga ma’lum
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko‘ra, so‘m almashuv
kursining bir foizga qadrsizlanishi yillik inflyatsiya sur’atini o‘rtacha 0,2 foiz
bandga tezlashishiga olib keladi.
Tashqi omillar o‘zgarishi va so‘m almashuv kursi dinamikasining inflyatsiya
darajasi hamda inflyatsion kutilmalarga ta’sirini kamaytirish maqsadida pul-kredit
siyosati yo‘nalishlariga tegishli o‘zgartirish kiritish masalasi Markaziy bank
Boshqaruvining joriy yil 22 sentabridagi yig‘ilishida muhokama qilinadi.
25

2.2 Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari.
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan
iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul
qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni
puxta o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa,
buning oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p
turlari (masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish
jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning
byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va h.k. Xufyona
iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning aralashuvi haqiqatiga
munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar
ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona
iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p
jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi:
Menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va
boshqalar.
Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona
iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng
kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy
ravishdato‘lashdan bo‘yintovlashadi. Boshqa tomondan, zamonaviy xufyona
iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida,balki bozor
munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor
iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va
ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni
qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni"
urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari)
ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy
manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik
"ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir.
26

Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun
doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq.
Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda
asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash
va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu
xarajatlarni «qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya
olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa
rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar
(soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish
kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi
doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini
kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega
mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada
bo‘lgan taqdirda ham ba’zibir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi.
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina
bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga
ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor
xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda
shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish
imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat
manfaatlaridan o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish
ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun xosdir.
Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, undagi
yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari.
Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning
tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va
27

sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotni siklik
tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining
yuqoriligi;
Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi,
iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi;
huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi;
Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi;
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning haletilishi darajasi; aholining
ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati;
Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam
ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi;
mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar,
pensiya ta’minoti;
Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya,
davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga
ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar
Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari
mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish
jarayonida boshqacha rol o‘ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda
sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi
va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud
bo‘lgan har qanday jamiyatda mavjud. Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti-
harakatlarning sabablarini ikki darajada ko‘rib chiqish mumkin:
ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog‘liq
fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o‘tish davri;
asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq aniq
sabablar.
Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo‘lgan xufyona iqtisodiy
faoliyatining muhim omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning
disfunksiyalari hisoblanadi.
28

Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim
mexanizmlaridan biri bo‘lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali
taqsimlanishini ta’minlashi kerak. Biroq, u qaytarib bo‘lmaydigan, ichkarida
mavjud bo‘lgan disfunksiyalarga ega, ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar,
nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb nomlanadi.
Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu
bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo‘lmagan yoki
istalmagan iqtisodiy qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga
javob bermaydigan qarorlarni qabul qilishga undaydi.
Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki
ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo‘lgan
vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun
xavf tug‘diradi.
Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun xufyonali
faoliyatda ham qo‘llanilishi mumkin. Shunday qilib, davlat nazoratida
yashirilgan har qanday ma’lumot noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy
vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, axborot to‘g‘risidagi
noqonuniy kelishuvning natijalari har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin: bozor
turi (pul shaklida ifodalangan foyda olish) yoki bozorga xos bo‘lmagan, guruhlar
yoki jamoalar agar ma’lumotni oshkor qilmaslik uchun to‘lov har qanday
harakatni amalga oshirishga yoki biron-bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga
majbur bo‘lsa. Ushbu jarayonni quyidagi mexanizmlar orqali ham tavsiflash
mumkin:
 giperselektuallik;
 sudraluvchi effekt;
 oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog‘liqlik.
Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog‘liq asosiy sabablar va
sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui
alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada
aniq sharoitlari bilan bog‘liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi:
29

 moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar;
 iqtisodiyotni barterizatsiya qilish;
 iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar;
 iqtisodiyotdagi monopolizm;
 aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
 ajratilgan annuitet miqdorining oshishi;
 korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashish
30

Xulosa
Yashirin iqtisodiyot xufiya iqtisodiyot — ishtirokchilar tomonidan oshkora
olib borilmaydigan, davlat va jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan, soliqlar
to lanmaydigan, rasmiy davlat statistikasida qayd etilmaydigan iqtisodiyʻ
jarayonlar, iqtisodiy faoliyat turlari. Yashirin iqtisodiyot oshkora payqab
bo lmaydigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash,
ʻ
iste mol jarayonlari — iqtisodiy munosabatlar bo lib, uning negizida ayrim kishilar
ʼ ʻ
yoki kishilar guruhi manfaatlari yotadi. Yashirin iqtisodiyot dunyoning deyarli
hamma mamlakatlarida mavjud.
Xufiya iqtisodiyot murakkab ko p bosqichli hodisa, uning tur va shakllari
ʻ
xilmaxil. Yashirin iqtisodiyot maqsadi, faoliyati va iqtisodiyijtimoiy oqibatlariga
ko ra bir necha turlarga bo linadi: 1) jinoiy iqtisodiy faoliyat. Bu mutlaqo ma n
ʻ ʻ ʼ
etilgan, qonun yo li bilan ta qib etiladigan ishlar bilan shug ullanish, mas,
ʻ ʼ ʻ
narkobiznes, pornobiznes, qurol biznesi va h.k.; 2) g ayriqonuniy, g ayriiqtisodiy
ʻ ʻ
usullar bilan daromadlarni qayta taqsimlab o zlashtirib olish, mas, o g irlik,
ʻ ʻ ʻ
bosqinchilik, reket, poraxo rlik; 3) ikkilamchi iqtisodiyot — kishilarga zarar
ʻ
keltirmaydigan, ular uchun naf beradigan, lekin rasman ruxsat etilmagan va davlat
ro yxatidan o tmagan iqtisodiy faoliyat. Ularga yashirin tadbirkorlik, 1—2 va 5—
ʻ ʻ
10 kishi band bo lgan yashirin kichik korxonalar faoliyati kiradi. Yashirin
ʻ
tadbirkorlik xizmati ko rsatish, q.x., qurilish, savdo, kiyimkechak ishlab
ʻ
chiqarishda keng tarqalgan; 4) rasman ruxsat etilgan faoliyat bilan birga
qo shimcha ravishda yashirin ishlab chiqarishga qo l urish, ochiq ishlaydigan
ʻ ʻ
korxonalarda qo shimcha ravishda hisobga kirmagan mahsulot chiqarib, uni
ʻ
yashirin sotish; 5) mansabni suiiste mol qilish va korrupsiyaga asoslangan
ʼ
iqtisodiy xattiharakatlar. Bular jumlasiga davlat idoralaridagi poraxo rlik, yashirin
ʻ
lobbizm, mansabdan foydalanib subsidiyalar olishni kiritish mumkin; 6)
qalbakilashtirilgan iqtisodiy faoliyat, bu iqtisodiyot davlat sektoriga xos bo lib,
ʻ
davlatni aldashga qaratiladi. Buning eng yaqqol namunasi davlat sektoridagi
qo shib yozishlar, qilinmagan ishlar uchun davlatdan haq olish va boshqalar
ʻ
Yashirin iqtisodiyot dagi ijtimoiy zararli faoliyat davlat tomonidan qat iyan
ʼ
31

taqiqlanadi, hamma choralar bilan unga qarshi kurash olib boriladi, ijtimoiy foydali
faoliyatning (norasmiy bo lsada kishilar talabehtiyojlarini qondiradi) oshkoralikkaʻ
chiqishi iqtisodiy jihatdan rag batlantiriladi.
ʻ
Xufiya iqtisodiyot miqyosi yashirin iqtisodiy aylanma, ya ni ruxsat
ʼ
etilmagan tovar va xizmatlarni yaratish va ularni sotish hajmi bilan belgilanadi.
Aylanma xufiyona bo lganidan uning aniq hisobkitobi bo lmaydi. Buning o rniga
ʻ ʻ ʻ
uni taxminan baholash usuli qo llaniladi. Ayrim hisobkitoblarga ko ra, o tgan asr
ʻ ʻ ʻ
oxirlarida Yer yuzidagi yashirin iqtisodiy aylanma 8 trln. dollarga yoki jahon yalpi
mahsulotining 27,5% ga teng bo lgan. BiroqYa.i. miqyosi turli mamlakatlarda
ʻ
farqlanadi. Yashirin iqtisodiyot eng rivojlangan mamlakatlarga Lotin Amerikasi va
Afrika mamlakatlari kiradi. Mas, 1999-yil Misr va Nigeriyada u yalpi ichki
mahsulotning 70% ga teng bo ldi. Yashirin iqtisodiyot hissasi eng kam bo lgan
ʻ ʻ
mamlakat Osiyoda Yaponiya (1—2%), G arbiy Yevropada Shveysariya
ʻ
hisoblanadi. MDH mamlakatlarida Yashirin iqtisodiyot darajasi o rtacha.
ʻ
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mas, AQSH va Italiyada Yashirin
iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi tegishlicha 6,4 va 11,4% ni tashkil
etdi (1997).
21-asrga kelib iqtisodiyotining globallashuvi oqibatida Yashirin iqtisodiyot
milliy doiradan chiqib xalqaro darajaga ko tarildi. Yashirin iqtisodiyot
ʻ
globallashuvi bu bir mamlakatdagi Yashirin iqtisodiyot boshqa mamlakatga
ko chirilishida, nojo ya biznes ishlari bilan shug ullanuvchi xalqaro firmalarning
ʻ ʻ ʻ
paydo bo lishida ko rinadi. Bunga misol qilib xalqaro narkobiznesni, yashirin
ʻ ʻ
qurol savdosini, ishchi kuchining yashirin migratsiyasini uyushtirishni, offshor
zonalar orqali g ayri qonuniy yo llar bilan topilgan pulni "halollab" olish kabilarni
ʻ ʻ
ko rsatish mumkin. Bular xalqaro hamjamiyatga katta xatar tugdiradi. Pulni chet
ʻ
mamlakatga yashirin chiqarib "halollab" olishga qarshi kurash maqsadlarida
xalqaro hamjamiyat maxsus tashkilot — Xalqaro moliyaviy harakatlar guruhini
tashkil etgan
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev asari.
2. Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya,
2017.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi
―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan
hizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida PQ-843-son‖
qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 8 maydagi 210-
sonli ―Baholash faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida gi Qarori.
‖
5. T. Jo’rayev Iqtisodiyot nazariyasi (o’quv qo’llanma) Toshкent – 2017.
6. O. Qo’shnazarov. «Ish haqi fondi va undan foydalanish hisobi hamda
tahlili». Bitiruv malakaviy ishi. Toshkent – 2015.
7. Sadikova K. “Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya
loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash” Dissertatsiya Toshkent-2017.
8. Xodiyev B.Y., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.:
Barkamol fayz-media, 2017.
9. Shodmonov Sh.Sh., Alimov R.H., Jo’raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. - T.:
«Moliya» nashriyoti, 2002. XII bob, 227-243-b.
10. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matniG`Mualliflar jamoasi.-TDIU. IPO
"Polipaper", 2005
Internet saytlari
11. http://www.press-service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali).
12. www.gov.uz (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
13. www.gki.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi).
14. www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti).
15. www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi)
33

16. www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali)
17. www . profocenka . ru (ЗАО ―Профессиональные оценки и экспертизы)
34

Sotib olish