Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 59.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

93 Продаж

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasi

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ “ ИҚТИСОДИЁТ ” КАФЕДРАСИя “ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ”ФАНИДАН КУРС ИШИ Мавзу: “Иқтисодиётга давлатнинг аралашуви ва иқтисодиётни давлаттомонидан тартибга солиш стратегияси ” Бажарди: Иқтисодиёт факултети И-53-2 гурухи талабаси Нарсаидов Санжар Носир ўғли Текширди: _____________________________ РЎЙХАТГА ОЛИНДИ “ ____ ” _______202 2 й . _______________ ___ РЎЙХАТГА ОЛИНДИ “ ____ ” _______202 2й . _______________ ___ Курс иши тақризга топширилган сана “ ____ ” _______202 2й . Курс иши тақризга топширилган сана “ ____ ” _______2022 й . Курс иши ҳимояга қилинган сана “____” _______20 2 2й. Баҳо“ ___ ” _______ __________ _ ( имзо ) __________ __ (имзо) __________ _ (имзо) Комиссия аъзолари aр и : _______________ ___ _______________ ___ _______________ ___ Тошкент Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasi REJA: KIRISH 1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati 2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari 3. Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish 4. O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi asosiy vazifalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Bozor iqtisodiyoti o’zining ob’ektiv qonunlari hamda o’zini-o’zi tartiblash dastaklari, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjuddir. Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va munosabatlar , regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanati hamda mutanosibliklarining buzilishi oqibatida vujudga keladigan nomutanosibliklarning kuchayishi, iqtisodiy tanglik va inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish , ishsizlik, infyatsiyaning kuchayishi , xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo’ladi. Shu boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvir ravishda iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartiblashi zarur bo’ladi. Bu esa zamonaviy bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartiblashining bozor mexanizmi bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg’unlashtirishni hamda unga mos ravishda davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun davlatning iqtisodiy siyosati mamlakatimizda rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini tartiblash mexanizmini yanada takomillashtirish va bozorning o’zini-o’zi tartiblashning ob’ektiv mexanizmi bilan uyg’unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati bo’yicha keskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko’proq davlat tomonidan boshqarishga tayansa , boshqasi bozor mexanizmi orqali tartiblashga ustunlik beradi. Mamlakatizmining deyarli barcha sohalarida davlat aralashuvi juda yuqori. Bu o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishimizda bir qator muammolarni yuzaga keltirmoqda. Bu to’g’risida prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tomonidan quyidagi fikrlarning bildirilgan bizning fikrimiz asoslanganligini ayon qildi. Xususan, davlatimiz rahbari “...iqtisodiyotni boshqarishda davlat aralashuvini keskin kamaytirish lozim. Bugungi kunda mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritayotgan bo’lsa, ularning 486 tasida davlat ulushi 52 trillion so’mni tashkil etmoqda. Yoqilg’i-energetika, neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida davlat ishtiroki yuqori darajada saqlanib qolayotgani ularni bozor mexanizmlari asosida rivojlantirish , investitsiyalar jalb etishga to’sqinlik qilmoqda. Ayrim vazirliklar o’zi nazorat qiladigan sohadagi korxonalarda ta sischiʼ ekani erkin va sog’lom raqobatga yo’l bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish kerak. Bunday tizimni endi o’zgartirmasak, ushbu tarmoqlarda ham va umuman , iqtisodiyotda barqaror rivojlanishga erishib bo’lmaydi” deya ta’kidlaganlar. Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta'minlashda muhim rol, davlatga tegishli. O'zining tarixi davomida davlat butun iqtisodiyotni, milliy mudofaani tashkil etish, iqtisodiyot sohasida muayyan funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti-harakati, soliq tizimi, bojxona to'lovlari tizimi, almashish kurslari, almashish kurslari, birja to'lovlari, almashish stavkalariga nisbatan bilvosita ta'sir ko'rsatish tizimi hisoblanadi boshqa cheklash vositalarida yoki aksincha, ma'lum bir faoliyatni motivatsiya qilish. Iqtisodiyotning iqtisodiyotni tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada ham erta bosh kapitalizmda narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz stavkalari va tashqi savdo bo'yicha etakchi nazorat olib borildi. Zamonaviy sharoitda har qanday davlat har qanday davlat iqtisodiyotga davlat aralashuvining turli daraja darajasiga ega bo'lgan milliy iqtisodiyotni tartibga soladi. Davlat va bozorni tartibga solishning qaysi nisbati bilan birlashtirilishi kerak, ular chegaralari va yo'nalishlari, keng iqtisodiy libopizmga to'liq fikr va yondashuvlar mavjud. Biroq, iqtisodiyotdagi ayrim funktsiyalarning holatini bajarish zarurati so'roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida davlat iqtisodiyotidagi roli bo'yicha klassik vissiyada ingliz tilida eng yaxshi ingliz tilida mag'lubiyat kaliti nomi bilan bog'liq. Uning "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" faoliyati 1936 yilda nashr etildi. "Keysiya inqilobi" da ko'rsatilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotida klassik qarashlarga olib keldi. Iqtisodiy inqirozni o'z-o'zini himoya qilish, davlat aralashuvi talabi sifatida davlat aralashuvi zarurati va iqtisodiyotni inqirozli davlatdan yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan umumiy taklif sifatida. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyot uchun muhimdir va ijtimoiy rivojlanish mamlakatlar. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga solishni amalga oshirishni amalga oshirishni amalga oshirish, byudjet, soliqlar, kredit va pul-kredit va pul-kredit, iqtisodiy qonunchilik va boshqalar kabi iqtisodiyotga keng ko'lamli vositalar va ta'sir usullaridan foydalanadi. Shunday qilib, davlat tomonidan tartibga solish diqqatga sazovordir. 1. Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omilli ko’rsatkich bo’lib, bunda samaradorlikning erishilgan darajasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki bozor tizimining tutgan roliga bog’liq bo’lishi mumkin. Chunki ancha yuqori samaradorlikka, birinchidan , bozorning tartibga solish usullari orqali; ikkinchidan , iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan ongli ravishda markazlashgan boshqarish yo’li bilan; uchinchidan , takror ishlab chiqarish jarayonida davlatning aralashuvi va bozor usullarini uyg’unlashtirish orqali erishiladi. Hozirgi davrda Respublikamizning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun ko’proq uchinchi yo’l xususiyatli xisoblanadi. Iqtisodiy tafakkur tarixida birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning " Х alqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida" (1776y.) degan kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o’tilgan. A.Smitning fikricha , bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi, davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi. Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning "Ish bilan bandlik , foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936y.) nomli kitobida o’z aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham mavjud bo’lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga davlatning ta’siridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor muvozanati , ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga solishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlarning miqdori davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam bo’lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini belgilab beradi. ХХ asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo’li bilan davlat sektori ulushi qisqartirildi, xo’jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari kuchaytirildi , iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi nazariyasi davlat va xususiy sektor o’rtasidagi munosabatlarni ro’yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish, to’g’ridan-to’g’ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari , uning ko’plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:  chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada kuchayadi;  ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi;  ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi;  turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish , takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. 2. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Bevosita ta’sir qilish usullari; 2. Bilvosita ta’sir qilish usullari; 3. Tashqi iqtisodiy usullar. Ma’lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi: 1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan tomon to’lash orqali mulkni milliylashtirish; 2) Davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; 3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun ravishda amal qilmoqda. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko’rsatish mumkin: 2010-2017 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan; 2) 2011-2019 yillar uchun ma’lumotlar XXTUT tasniflagichi asosida keltirilgan. 2011-2018 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni hisobga olgan holda keltirilgan. 3) alohida faoliyat turlarini hisoblash uslubiyatining o’zgarishi sababli 2011 yildan boshlab ma'lumotlar aniqlashtirildi Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib Respublikamizning YaIM ko’rsatgichlarida ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lgan. 2017 – 2018 yillar oralig’ida YaIM hajmi 105 trillion so’mga o’sgan. Bunda sanoat maxsulotlari va xizmatlar ko’rsatish soxalarining ulushi yetakchilik qilmoqda. Ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari) ni tashkil qilish; 4) Iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to’g’risidagi, bank sohalari , qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlar). Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi: 1) Hisob stavkasini tartibga solish; 2) Moliya-kredit muassasalarining markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; 3) Davlat muassasalrining qimmatli qog’ozlar bazoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to’lash) 4) Davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag’larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari o’zgartiradi; 5) Markaziy boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o’sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi; 6) Davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o’z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o’zgarib, bu foizga ta’sir qiladi. Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo’jalik sub’ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko’rsatishda ham keng ravishda foydalandi. Davlat iqtisodiyotni tartib solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalari muhim rol o’ynaydi. Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi turishga harakat qiladi. SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi; 2. Ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagiikibiy siljishlarni ta’minlash; 3. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga solish; 4. Ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish; 5. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o’rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo’ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag’batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash , chet ellardan investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreitlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta’sirini ko’rsatib boradi. Moliyaviy mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining mavjudligi va uni aylanma harakati muhim rol o’ynaydi. Pulning o’z vazifalarini bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi. Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlanib qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 1. Milliy pul birligi (so’m, dollar, yena, marka va x.q.); 2. Naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va kredit pullar tizimi; 3. Pul emissiyasi, ya’ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; 4. Pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari. Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi (naqd va kredit pullari) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shunday qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Mazkur davrda valyuta almashuv kursi devalvatsiyasi hisobiga tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi sub'ektlarda mahsulot va xizmatlar nominal hajmining oshishi YaIM deflyatorining keskin o’sishiga sabab bo’ldi. Jumladan, oldingi chorakka nisbatan tog’-kon sanoati, qurilish, transport va aloqa sektorlarining YaIM deflyatoridagi hissasi 3 barobarga ortdi (2.2.1-rasm). 2018 yilning 3-choragiga kelib YaIM deflyatori 31,6 foizga teng bo’ldi. Uning pasayishiga asosan devalvatsiya effektining kamayib borishi va almashuv kursining barqarorligi ta'sir ko’rsatdi. Deflyatorning YaIMning xarajatlar tarkibi bo’yicha tahlili 2018 yildagi o’sish asosan yalpi qo’yilmalar deflyatori keskin oshishi evaziga shakllanganligini ko’rsatmoqda, bu, o’z navbatida, iqtisodiyotga xorijiy valyutadagi investitsiyalar hajmining ortishi va milliy valyuta almashuv kursining devalvatsiyasi bilan izohlanadi (1-rasm) Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog’liq: 1. Muayyan davr davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasiga; 2. Pul birligining aylanish tezligiga; 3. Kreditning rivojlanishiga, puldan to’lov vositasi vazifasidan foydalanishga ham bog’liq bo’ladi: Pm = Tb – Xk + Xt – O’x-k ; Bu yerda: Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ; Tb - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori narxi); Xk – kreditga sotilgan tovarlar summasi; Xt – to’lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar summasi; O’x-k – naqd pulsiz o’zaro hisob-kitoblar; At – pulning aylanish tezligi. Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasi qonuniga quyidagicha ta’rif berish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar narxi summasiga to’g’ri mutanosib, pulning aylanish tezligiga teskari mutanosibdir. Oltin va qog’oz pul muomalasi qonunlarining o’ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud. Masalan: 1. Oltin pul muomalada bo’lganda: a) ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinadi va har xil bezaklar uchun foydalanishga chiqariladi; b) tovarlar hajmi ko’payib, muomala uchun qo’shimcha pul zarur bo’lganda xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi. Shu yo’l bilan muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori o’z-o’zidan tartiblanadi. 2. Muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori tovarlar qiymatining miqdoriga teskari mutanosiblikda, oltinning o’z qiymatiga nisbatan esa to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi: a) oltin pul qiymati va tovarlar hajmi o’zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati qancha past bo’lsa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ham shunga kam bo’ladi, agar tovarlar qiymati o’zgarmasa, pulning miqdori tovarlar hajmining ortishiga qarab unga mutanosib ravishda ko’payadi; b) agar tovarlar hajmi va qiymati o’zgarmaydi, deb faraz qilsak, muomaladagi oltin pul miqdori oltinning o’z qiymatiga qarab o’zgaradi, ya’ni uning qiymati oshsa, pul miqdori kamayadi, qiymati pasaysa, pul miqdori ko’payadi. Qog’oz pul muomalasi qonunlari oltin pul muomalasidan farq qilib, uni quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Qog’oz pul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda belgilangan qiymat miqdori muomalaga uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdorining qiymatiga teng bo’ladi. 2. Qog’oz pulning har birligida belgilangan qiymat miqdori muomalaga uchun zarur bo’lgan oltin pul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog’oz pul miqdori nisbatiga mos keladi. Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda umumiy pul massasining 9-10 fozni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik davlatlarida 35-40 foizni tashkil qiladi. Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag’lariga bo’lgan talab va pul taklifining o’zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi ko’p jihatdan inflyatsiya jarayonlariga ham ta’sir ko’rsatadi. “Inflyatsiya” atamasi (lotincha “inflation” – shishmoq, kengaymoq) ilk bora Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo’llanilib, muomalada qog’oz pullarning haddan ortiq ko’payib ketishini ifodalagan edi. Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi. Inflyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog’liq holda qog’oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir. Qog’oz pul tovarlarga, oltinga va xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanadi. Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan, iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2008 yilda 113,6; 2009 yilda 118,3ga teng bo’lsa, inflyatsiya sur’ati qo’yidagicha bo’ladi: Inflyatsiya sur’ati =118,3–113,6 x 100% = 4,1% Kelib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlari mavjud. Talab inflyatsiyasi – iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Taklif inflyatsiyasi – bu inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turlari ham mavjud: urmalab boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha , jadal inflyatsiyada 20dan 200 foizgacha, giperinflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi ko’zatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta’minlashda banklar muhim rol o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasalardir. Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga Markaziy (emission) bank va tijorat (depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. Davlat banki – mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg’arma muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra Markaziy bank “baklar banki” deyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga ijtimoiy faoliyat qilmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga qo’maklashadi. Markaziy bank ko’plab xilma-xil vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zahiralarini saqlash; 2) cheklarni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta’minlash va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirish, ularga kreditlar berish; 3) davlatning monetar siyosatini amalga oshirish; 4) barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtirish va ular ustidan nazoratni amalga oshirish; 5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlash; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish, milliy valyutani muomalaga chiqarish. Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi muassasalar hisoblanadi. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi. Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Xalq banki – mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsiz hisob- kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma korxonalarga kredit berishda qatnashadi. Investitsion banklar –maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi. Ipoteka banklar – bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalaridir, uning resurslari o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Bugungi kunda respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30dan ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar va ularning 3,7 mingdan ko’proq filiallari faoliyat qilib turadi. 2-jadval O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 6 Ko’rsatkich 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Tijorat banklari aktivlari (mlrd so’m) 3198,0 3918,2 4419,0 6400,0 6630,6 7208,0 9276,2 12065,0 Tijorat banklari yalpi kapitali hajmi (mlrd so’m) 602,0 714,7 791,0 824,0 930,9 1250,0 1502,6 2104,0 Faoliyat ko’rsatayotgan mini-banklar soni (birlik) 309 530 795 1122 1450 1500 2038 2161 Kichik tadbirkorlik sub ’ ektlariga 20 6,0 256, 0 2 94,0 353,9 419,9 547,9 743,7 1251,0 ajratilgan kreditlar hajmi ( mlrd so ’ m ) Tijorat banklarda aholi omonatlari qoldig’i (mlrd so’m) 91,5 170,1 245,0 323,0 449,5 975,0 994,6 1724,0 O’rta va uzoq muddatli kreditlarning jami ktredit qo’yilmalaridagi ulushi (foiz) 74, 0 81,0 8 1,0 82,8 81,0 85,0 86,7 - Ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuktasi bo’lib xizmat kiladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora tadbirlar hamda ustuvor yo’nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida quyidagilar ilgari suriladi; qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish , davlat budjeti defitsitini iloji boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha turlarini bosqichma-bosqich kiskartirib borish; budjet mablag’lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo’ldan ogishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari uchungina budjetdan mablag’ ajratish; Xalq xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish; Soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlari barkaror suratda to’ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, kishlok xo’jalik mahsulotini qayta ishlaydigan va xalq is’temoli mollari ishlab chiqaradigan ko’shma korxonalarning rivojlanishini rag’batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish. Byudjet xarajatlari 2017-yilga nisbatan 60 foiz yoki 29 trillion so mgaʻ oshgan. Ushbu mablag larning 5,6 trillion so mi “Obod qishloq”, “Obod mahalla”, ʻ ʻ “Yoshlar – kelajagimiz” dasturlari va arzon uy-joylar qurilishini moliyalashtirishga yo naltirildi. Yosh tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar berish, aholini ish bilan ʻ ta minlash uchun “Mikrokreditbank” aksiyadorlik tijorat bankiga 700 milliard ʼ so m va Xalq bankiga 1 trillion so mdan ziyod mablag , mamlakatimiz mudofaa ʻ ʻ ʻ qobiliyatini oshirishga 4,5 trillion so m ajratildi. ʻ Asosiysi, byudjet sohasi xodimlari ish haqi, pensiya va nafaqalarini inflyatsiya ko rsatkichidan yuqori oshirish bilan birga tarbiyachilar, o qituvchilar, ʻ ʻ ilmiy xodimlar, profescor-o qituvchilar, madaniyat xodimlarining ish haqi 30ʻ foizdan 100 foizgacha oshirildi. Xususan, 2019-yil 1-yanvardan: – tushumdan olinadigan majburiy ajratmalarni to liq bekor qilish natijasida ʻ korxonalarda qo shimcha 5,2 trillion so m daromad qoladi; ʻ ʻ – jismoniy shaxslar uchun daromad solig ining eng yuqori stavkasi 22 ʻ foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to lovi 25 foizdan 15 foizgacha tushirilishi, ʻ fuqarolarning 8 foizlik sug urta badali bekor qilinishi natijasida aholi daromadlari ʻ 6,5 foizga oshadi; – yuridik shaxslar mol-mulk solig i 5 foizdan 2 foizgacha, foyda solig i 14 ʻ ʻ dan 12 foizgacha, kichik biznes subyektlari yagona solig i 5 foizdan 4 foizgacha ʻ kamaytirilishi natijasida tadbirkorlar ixtiyorida 2 trillion so m qo shimcha mablag ʻ ʻ ʻ qoladi. Umuman olganda , mavjud 19 ta soliq va majburiy to lovlar turi 15 tagacha ʻ kamaytiriladi. Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriktsiya olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o’z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo’lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi. Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bog’liq. Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat o’rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rnatilgan barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak. Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar. Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin: qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari; mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari; mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish to’g’risidagi shartnomalar; o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar; Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini , jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak. Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy nominal summasi; hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi; mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar hajmi; va boshqalar. O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari: xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi; xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi. Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, jon boshiga moliyalashtirish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik tizimini joriy qilish kabi chora-tadbirlarning ahamiyati kattadir. 3. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo'lgan mamlakatlarda qabul qilingan qonunlarga muvofiq, Markaziy bank faoliyati hukumatning iqtisodiy siyosatining maqsadlarini bajarishga qaratilgan bo'lishi kerak. Shu bilan birga, ushbu kredit markazi hukumatga nisbatan boshqa maqomga ega bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda Markaziy bank to'liq javobgar, ba'zida kichik mustaqillik mavjud va ba'zida bu juda mustaqil mavqega ega. Mustaqillikning ma'lum darajasi Markaziy bank energiyani ajratish printsipiga asoslangan holda beriladi. G'arb mamlakatlarining tajribasi shuni ko'rsatadiki, maxsus maqom Markaziy bankka davlatning irodasi a'zosi bo'lish huquqini beradi. Qiyin iqtisodiy vaziyat sharoitida hukumat qo'shimcha miqdordagi pul tarmog'iga berish orqali moliyaviy muammolarini hal qilish uchun kredit markazini talab qila olmaydi. Amaliyot xorijiy davlatlar Shoular: Markaziy bankning operatsion mustaqilligi, qoida tariqasida, eng muvaffaqiyatli makroiqtisodiy natijalarga olib keladi. Markaziy bank pul muomalasi sohasida faoliyat yuritayotgan, turli vositalardan foydalanadi. Ularning aksariyati bilvosita ta'sir xususiyatiga ega. Bu iqtisodiyotda davlatning umumiy printsiplariga taqqoslanadi. Biroq, kredit markazining ba'zi operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilishi mumkin. Operatsiya operatsiyalari Markaziy bankning iqtisodiyotga ta'sirining eng ko'p bozoridir. Rasmiylashtirilgan maqsad mamlakatda muomalada pul miqdorini tartibga solishdir. Qimmatli qog'ozlarni tijorat banklariga sotish paytida ularda qoldiq zaxiralari mavjud. Natijada, pul massasi kamayadi. Qimmatli qog'ozlar sotib olingan taqdirda, KB biznes banklari ularning narxini to'laydilar va shu bilan xalqning aylanmasiga qo'shimcha pulni taqdim etadi. Majburiy minimal zaxiralarning siyosati - bu biznes banklarining aktivlarining Markaziy bankdagi aktivlarining bandligini bron qilish. Qonunga ko'ra, barcha banklar Markaziy bank ixtiyorida o'z aktivlarining taxminan 20 foizini ushlab turishlari shart. Ushbu mablag'lar doimiy badallar shaklida joylashtirilgan. Markaziy bankda saqlash uchun ulush "Zaxira kursi" deb nomlanadi. Rossiyada ushbu operatsiyani (majburiy qo'riqxonalar) 1990 yildan beri amal qila boshladi. Zaxira kursi 2,5 dan 18% gacha (aktivlarning turli guruhlariga ko'ra). Markaziy bankning ishlashi - bu muomaladagi pul etkazib berish miqdoriga ta'sir qilish mexanizmi hisoblanadi. Ushbu usulni tavsiflash: "Boshqa tartibga solish imkoniyatlariga nisbatan u" qo'pol "deb hisoblanadi. Bu bozor yo'nalishi (masalan, ochiq bozorda operatsiyalar bilan taqqoslaganda). Shunday qilib, tartibga solish jarayonida eng katta ta'sir ko'rsatadi: a) keng ko'lamli usullardan foydalanish, b) biznes banklarining reaktsiyasiga qarab, ulardan maqsadli ketma-ketlikda (yumshoqroqgacha). Hozirda Rossiyada asosan ikkita operatsiyani amalga oshirmoqdalar: Qayta moliyalash siyosati Majburiy minimal zaxiralarning siyosati. Markaziy bank tijorat banklari bilan biznes shartnomalarini tuzishga qaratilgan. Ushbu usul sizga tez va maxsus byurokratik bo'lmagan operatsion echimlarni qabul qilish imkoniyatini beradi. Pul siyosatini ko'rib chiqishni umumlashtirish, quyidagi xulosalar chiqarilishi mumkin: a) uni amalga oshirish jarayonida kredit siyosati bir qator samarali partiyalarga ega. Shu bilan birga, aniq xatolar mavjud; b) iqtisodiyotga ta'sir qilishning pul usullari (shuningdek, moliyaviy) ikki tomonlama tabiatga ega. Bir tomondan, ular davlat iqtisodiy siyosatini amalga oshirish mexanizmi hisoblanadi. Boshqa tomondan, bu makroiqtisodiy tartibga solishning mustaqil yo'nalishi. Iqtisodiy yoki kredit mexanizmi yordamida iqtisodiy yoki kredit mexanizmi yordamida iqtisodiy yoki kredit mexanizmi yordamida iqtisodchilar oldida muhim masala, qaysi vaziyatda ko'proq yoki boshqasi? Tegishli va boshqa jihat: moliyaviy va kredit choralarining nisbati iqtisodiyotda amalda qanday ta'sir ko'rsatadi? Moliyaviy tadbirlarni tartibga solish jarayonining tarqalishi iqtisodiy siyosat uchun Kernoriya varianti tomonidan amalga oshiriladi. Qabul qilingan kredit va pul mexanizmiga ko'proq e'tibor iqtisodiy fan "Mon Tacarizm" nomi. G'arbiy mamlakatlarda iqtisodiy siyosatni amalga oshirish amaliyoti shuni ko'rsatadiki, eng oqilona bu tartibga solishning ikkala yo'nalishi kombinatsiyasi. Biroq, uning doirasida muqobil tebranish har doim iqtisodiy vaziyat holatiga qarab bir yoki boshqa usulni kuchaytirish yo'nalishi bo'yicha kuzatilmoqda. Davlat tomonidan tartibga solish usullarida davriy tebranishlar (moliyaviy va kredit va pul-kreditlar o'rtasida) tsikllikka o'xshaydi. Biroq, mexanik takrorlash mavjud emas. Iqtisodiyot - iqtisodiy rivojlanayotgan va murakkablashishi uchun asosidir. Masalan, "Koliyatianizm" mamlakatga qaramlik darajasi zaiflashganda o'sha paytda muvaffaqiyatli ishladi. Xalqaro tanlov shunchalik shafqatsiz emas edi. Mamlakatlar hozirgi iqtisodiy ochiqlik darajasi yo'q edi. Shunday qilib, ob'ektiv voqelik shundaki, iqtisodiy siyosat bir vaqtning o'zida bir vaqtning o'zida bir vaqtning o'zida, balki bir-biriga zid bo'lgan holda bir vaqtning o'zida hal qilishi kerak. Shuning uchun davlat har doim ham osongina birlashtirilgan va ba'zan qarama-qarshi bo'lgan vositalarni (moliyaviy, pul-pulni) ishlatishga majburdir. Bu davlat tomonidan tartibga solishning asorati xususiyatlari bilan namoyon bo'ladi. Rossiyaning iqtisodiy siyosatida ikkala vositadan foydalanish amaliyoti qo'llaniladi. Islohot boshlanishi muqarrar ravishda pul-tadbirlar rolini kuchaytirdi, i.e. pul-kredit siyosati. Sababi: Ushbu yo'nalishda islohotning o'zi boshlana olmadi. 1985-1992 yillarda tartibga solishda moliyaviy hisobma-moddalarning tarqalishi. Bu tub o'zgarishlarning boshlanishini berolmadi. Shu bilan birga, pul-tadbirlarning ahamiyatini oshirish moliyaviy mexanizm uning faoliyatini kamaytirishiga olib kelmadi. Mahalliy iqtisodiyot (ayniqsa qishloq xo'jaligi va ijtimoiy tarmoqlar) ishlab chiqarishni byudjet tomonidan moliyalashtirish hisobiga katta darajada rivojlanishni rag'batlantiradi. 4. Mamlakatda davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish, samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda tadbirkorlarga yanada qulay shart- sharoitlar yaratishga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, davlat tomonidan alohida sohalarni ortiqcha tartibga solish holatlari hanuzgacha mavjudligi xususiy sektorning davlat funksiyalarini amalga oshirishdagi ishtiroki darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan, davlat funksiyalarini xususiy sektorga berish imkoniyatini o’rganishga hamda mazkur yo’nalishda tegishli shart-sharoitlarni yaratishga ko’maklashuvchi tizimning mavjud emasligi davlat organlari tomonidan ushbu masalalarga e’tibor qaratilmayotganligiga olib kelmoqda. Bozor sharoitida raqobatni yanada rivojlantirish, tadbirkorlikning yangi yo’nalishlarini rivojlantirishga qo’shimcha imkoniyatlar yaratish, fuqarolarning ishchanlik faolligini oshirish, aholiga xizmat ko’rsatish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq: 1. Adliya vazirligi, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish vazirligi, Moliya vazirligi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi va Savdo- sanoat palatasining quyidagilarni nazarda tutuvchi “Davlat funksiyalari — biznes uchun imkoniyat” loyihasini amalga oshirish to’g’risidagi taklifiga rozilik berilsin: 1-ilovaga muvofiq davlat boshqaruvi sohasiga xususiy sektorni jalb qilishning dastlabki yo’nalishlari; davlat funksiyalarini autsorsing, kraudsorsing, davlat ijtimoiy buyurtmasi, akkreditatsiya, sertifikatlashtirish va boshqa usullar orqali bosqichma-bosqich xususiy sektorga o’tkazish hamda davlat boshqaruvi sohasida amalda mavjud imkoniyatlarni kengaytirish; tegishli hududlarda davlat funksiyalari o’tkazilayotgan sohalarda yetarli miqdorda xususiy sektor subyektlari tashkil etilguniga qadar mazkur funksiyalarning davlat organlari va tashkilotlari tomonidan ham amalga oshirilishi; xususiy sektorga o’tkazilishi taklif etilayotgan davlat funksiyalari, shuningdek, xususiy sektorning tegishli takliflarini e’lon qilish va muhokamadan o’tkazish uchun elektron maydoncha faoliyatining ishga tushirilishi; vazirlik va idoralar kesimida xususiy sektorga o’tkazilishi mumkin bo’lgan davlat funksiyalarini tahlil etish mexanizmlarini yo’lga qo’yishga qaratilgan davlat funksiyalarining yagona reyestri shakllantirilishi. 2. Kadastr ishlarini bajarish sohasida: a) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-apreldagi “Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4270-son qarori bilan 2020-yil 1-yanvardan boshlab tajriba-sinov tariqasida Toshkent viloyati va Toshkent shahrida ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandisi instituti joriy etilganligi inobatga olinsin; b) belgilab qo’yilsinki, Toshkent viloyati va Toshkent shahrida o’tkazilayotgan mazkur tajriba-sinov 2022-yil 31-dekabrga qadar amal qiladi hamda uning doirasida: 2021-yil 1-apreldan boshlab Kadastr agentligi tomonidan beriladigan malaka shahodatnomasiga ega ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandislariga, shu jumladan ko’chmas mulk obyektlariga birlamchi kadastr yig’majildini tayyorlash huquqi beriladi; ko’chmas mulk obyektlariga kadastr yig’majildini, shu jumladan birlamchi kadastr yig’majildini tayyorlash jarayonlari maxsus avtomatlashtirilgan axborot tizimi orqali amalga oshiriladi hamda Kadastr agentligi tomonidan monitoringi olib boriladi; ko’chmas mulk bo’yicha kadastr muhandisi o’z faoliyatini yuridik shaxslar bilan mehnat shartnomasini tuzish orqali yoki yakka tartibdagi tadbirkor sifatida amalga oshiradi; ko’chmas mulk obyektlariga kadastr yig’majildini, shu jumladan birlamchi kadastr yig’majildini tayyorlash bo’yicha xizmatlar uchun narxlar tadbirkorlik subyekti tomonidan mustaqil ravishda Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan minimal stavkalardan kam bo’lmagan miqdorda belgilanadi hamda kelib tushadigan mablag’lar to’liq hajmda uning tasarrufida qoladi. 3. Yo’l harakati xavfsizligini ta’minlash sohasida 2021-yil 1-martdan boshlab tadbirkorlik subyektlariga avtomobil yo’llarida yo’l harakati qoidalari buzilganligini qayd etuvchi maxsus avtomatlashtirilgan foto va video dasturiy- texnik vositalari o’rnatilishini tashkil etish huquqi berilsin. Bunda: Ichki ishlar vazirligi va Avtomobil yo’llari qo’mitasi maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatilishi mumkin bo’lgan joylarning dislokatsiyasini, mazkur hududdagi transport oqimi va oxirgi ikki yilda aniqlangan yo’l harakati qoidalari turlari bo’yicha qoidabuzarliklar to’g’risidagi ma’lumotlarni “E-IJRO AUKSION” tizimidagi alohida veb-sahifada e’lon qilib boradi; maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatiladigan joylarni tadbirkorlik subyektlariga biriktirish elektron auksion savdolari orqali amalga oshiriladi; elektron auksion savdolariga qo’yish uchun maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatiladigan joylarning minimal qiymati (boshlang’ich narxi) Ichki ishlar vazirligi va Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartib asosida aniqlanadi; elektron auksion savdolarida g’olib bo’lgan tadbirkorlik subyektlariga maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari o’rnatiladigan joylar cheklanmagan muddatga va boshqa tadbirkorlik subyektiga o’tkazish huquqi bilan biriktiriladi; elektron auksion savdolarida g’olib bo’lgan tadbirkorlik subyektlari maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalarini Ichki ishlar vazirligi tomonidan belgilanadigan aniq mezonlar va texnik topshiriqlarga muvofiq xarid qiladi hamda Ichki ishlar vazirligi va Avtomobil yo’llari qo’mitasi tomonidan belgilanadigan talablar va boshqa zarur shartlarga muvofiq biriktirilgan joylarda o’rnatadi; o’rnatilgan maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy- texnik vositalarini Davlat yo’l harakati xavfsizligi xizmatining “Ma’muriy amaliyot” kompleks avtomatlashtirilgan axborot tizimiga integratsiya qilish Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi; o’rnatilgan maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy- texnik vositalarining texnik ekspluatatsiyasi va uzluksiz ishlashini ta’minlash, shu jumladan joriy elektr energiyasi xarajatlarini qoplash tadbirkorlik subyektlari zimmasiga yuklatiladi; tadbirkorlik subyektlariga tegishli maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalari orqali qayd etilgan yo’l harakati qoidalari buzilganligi uchun jarimalardan ajratmalar miqdori Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda taqsimlanadi. 2021-2022-yillarda respublika bo’yicha maxsus avtomatlashtirilgan foto va video qayd etish dasturiy-texnik vositalarini o’rnatish dasturi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 4. Milliy haydovchilik guvohnomasini berish sohasida 2021-yil 1-apreldan boshlab avtomototransport vositalari va shahar elektr transporti vositalari haydovchilarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo’yicha nodavlat ta’lim xizmatlari ko’rsatish faoliyati uchun litsenziyaga ega tadbirkorlik subyektlariga barcha toifadagi avtomototransport vositalarini (trolleybus va tramvaydan tashqari) boshqarish huquqini beruvchi haydovchilik guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlarni o’tkazish huquqi berilsin. Bunda: haydovchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishga qo’yiladigan davlat talablarida, shu jumladan tadbirkorlik subyektlari uchun zamonaviy avtodromlarni tashkil etish va ularni avtomatlashtirilgan maxsus transport vositalari bilan jihozlash bo’yicha qo’shimcha majburiyatlar nazarda tutiladi; haydovchilik guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlarni o’tkazish va baholash inson omilisiz, to’liq avtomatlashtirilgan holda amalga oshiriladi; haydovchilik guvohnomasini olish uchun nazariy va amaliy imtihonlar Davlat yo’l harakati xavfsizligi xizmati vakilining bevosita yoki onlayn nazorati ostida o’tkaziladi; haydovchilik guvohnomasini olish uchun imtihonlarni o’tkazish bo’yicha xizmatlar uchun to’lovlar miqdori tadbirkorlik subyekti tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi hamda kelib tushadigan mablag’lar to’liq hajmda uning tasarrufida qoladi; nazariy va amaliy imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan shaxslarga haydovchilik guvohnomasini olish uchun asos bo’ladigan maxsus himoyalangan sertifikatlar beriladi; maxsus himoyalangan sertifikatlarning barcha zarur rekvizitlari tadbirkorlik subyekti tomonidan davlat xizmatlari markazlari va ichki ishlar organlariga avtomatlashtirilgan holda taqdim etiladi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, davlatning iqtisodiyotga aralashishi anchagina iqtisodiyotga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Biroq davlat iqtisodiyotga to’g’ridan to’g’ri emas, o’zining richaklari orqali aralashishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. Rivojlangan mamlakatlardagi davlatning juda muhim vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy-moliyaviy inqirozlarning oldini olish, ulardan chiqish va iqtisodiy o sishni rag batlantirish bo yicha choratadbirlarʻ ʻ ʻ ko rishdir. Davlat boshqa mamlakatlar xo jaliklari bilan iqtisodiy, savdo va to lov ʻ ʻ ʻ balanslarini nazorat qiladi, ularni muvofiqlashtirishga va faollashtirishga harakat qiladi. Bularning hammasi milliy iqtisodiyotning barqarorligi, rivojlanishiga jiddiy ta sir ko rsatadi.ʼ ʻ Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi davlatlarning tobora ko proq inson va ʻ butun xalq manfaatdorlgini ko zlaydigan hamda aholining mutlaq ko pchiligi ʻ ʻ ko llab-quvvatlaydigan ʻ davlatlarga aylana borishi , kelajakda bu mamlakatlardagi jamiyatlarning, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning umum-demokratik ijtimoiy jamiyatga aylanishi kuzatilmoqda. Hozirgi davrda o zini sotsialistik hisoblab kelayotgan mamlakatlar — Xitoy ʻ Xalq Respublikasi, Vyetnam Sotsialistik Respublikasi, Koreya Xalq Demokratik Respublikasi va Kuba Respublikasida iqtisodiyot asosan umumlashgan mulkchilikka, markazdan boshqarishga va rejalashtirishga asoslangan iqtisodiyot bo lib qolmoqda. Biroq ularning ba zilari (Xitoy, Vyetnam)da jiddiy iqtisodiy ʻ ʼ islohotlar amalga oshirilmoqda, bozor iqtisodiyotini ham shakllantirish siyosati o tkazilmoqda; mamlakat iqtisodiyotida, ayniqsa, erkin iqtisodiy zonalarda, davlat ʻ nazoratida xususiy va xorijiy kapital faoliyatiga, kapital, yollanma mehnat munosabatlariga erkinlik berilmoqda. Natijada ularda Davlat kapitalizmi.ning ko lami va iqtisodiy hayotga ta siri o smoqda. ʻ ʼ ʻ Bozor iqtisodga o tayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarga xorijiy tovarlar ʻ va kapitallar juda erkin, tez kirib kelmoqda, ba zi tarmoqlarda vabozorlarda katta ʼ hukmron mavqelarga ega bo lmoqda. Davlat tomonidan tartibga solish ʻ iqtisodiyotni rivojlantirishga muvofiq zarurdir. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. Qanday bo'lmasin, har qanday mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ega bo'lgan, iqtisodiyot davlat organlarida davlat tomonidan davlat tomonidan tartibga solinadi. Davlat qonunchilikni cheklash, soliq tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, subsidiyalar, subsidiya, subsentsiya, kreditlar, kreditlar, kreditlash, davlat ijtimoiy- iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir qiladi. Xavfsizlik iqtisodiy o'sish Asosan mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga davlat ta'siri sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va belgilab olinishi va iqtisodiy o'sishni ta'minlashning ko'plab vazifalari sezilarli darajada oshib borishi va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o'sish potentsialini amalga oshirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Bozor sharoitida davlat oldidagi qiyin vazifa mavjud: bir tomondan, u bozor tizimining ishlashini qo'llab-quvvatlash va osonlashtirish kerak, boshqa tomondan, ushbu tizimni haddan tashqari ta'sir bilan buzmang. Iqtisodiy o'sish soliq yukini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali davlatdan jiddiy yordamga ega bo'lishi mumkin. Ikkinchisi davlat daromadlarining etarli darajada yuqori darajasi natijasida amalga oshirilishi mumkin. Soliq ma'muriyati darajasini oshirishda soliq stavkalarining pasayishi orqali daromadlarning davlatini ko'paytirish muammosini hal qilish. Bunga soliq to'lash uchun byudjetda imkon qadar ko'proq erishish kerak. Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Iloji boricha tezroq bozorda yuzaga keladigan turli xil yangiliklarga moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday harakatchanlikka erishish uchun asosiy to'siq - bu qonunchilik soliq jarayonining jarayoni. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati O’zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2017 2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2007 y., 4—6- son, 39-modda 3. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to’g’risida. 2012 yil 6 yanvar. 4. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.:«Adolat» 2018. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezdentining “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlanishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar Strategiyasi to’g’risida” PF-4947-sonli farmoni 6. O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2017 – yil 2 fevraldagi “Ish haqi, pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini takomillashtrishga doir chora-tadbirlar to’g’risidagi” PF-2753-sonli karori 7. SH.M.Mirziyoyev ,,Milliy taraqqiyot yo’limizni qa’tiyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz’’ 8. ,,Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’, Sh.M.Mirziyoyev,O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimidagi nutq. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 10. X.S.Xadjaev, I.A.Bakiyeva, Sh.sh. Fayziyev “Makroiqtisodiyot” darslik. T.2015. 11. Malikov T.S., Jalilov P.T. Budjet-soliq siyosati. Darslik – T.: Akadem nashr, 2011. 12. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo’mitasining rasmiy sayti 13. www.mineconomy.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi 14. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 15. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Internet veb- sayti. 16. www.economyworld.com – Photius Coutsoukis and Information Technology Associates (Axborot Texnologiyalari Assostiastiyasi) veb sayti. 17. www.Cbu.uz – o’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish strategiyasi

Купить