Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	754.0KB
Покупки	15
Дата загрузки	25 Январь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Mirjalol

Дата регистрации 25 Январь 2024

15 Продаж

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI

SIRTQI BO‘LIM
“IQTISODIYOT VA TURIZM” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nazariyalari
mavzusidagi
KURS ISHI
BAJARDI: II- kurs ___-23 guruhi talabasi ________________.

ILMIY RAHBAR: __________________.

Jizzax 2024
MUNDARIJA
KIRISH. ……………………………………………………………….…………3
I BOB. IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH
TO‘G ʻ RISIDAGI MAVJUD NAZARIYA VA QARASHLAR.
1.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni tartibga solish…………………..5
1.2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi va vazifalari ….9
II BOB. DAVLAT IQTISODIYOTGA FAOL ARALASHIB, BOZOR
MEXANIZMINING AMAL QILISHIGA KO ʻ MAKLASHISHI.
2.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli ……………..16
2.2 Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi usul va vositalari ….………..22
III BOB. O ʻ ZBEKISTONDA IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN
TARTIBGA SOLISHNING AMALIY NATIJALARI.
3.1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning amaliy natijalari tahlili va
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish yo‘nalishlari ………………………….28
3.2 Milliy iqtisodiyotda modernizatsiyalash va tarkibiy o‘zgartirishlar jarayonini
jadallashtirish …………………………………………………………………………33
XULOSA ……….….…………………………………………………………..39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………..........41

2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Bozor iqtisodiyoti o‘zining ob ’ ektiv
qonunlari hamda o‘zini-o‘zi tartiblash dastaklari, vositalari orqali amal qiladi.
Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham
mavjuddir. Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va
munosabatlar, regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanati hamda
mutanosibliklarining buzilishi oqibatida vujudga keladigan nomutanosibliklarning
kuchayishi, iqtisodiy tanglik va inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy
pasayish, ishsizlik, infyatsiyaning kuchayishi, xalq turmush darajasining
yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Shu boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi
va uni ustuvir ravishda iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartiblashi zarur
bo‘ladi. Bu esa zamonaviy bozor iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartiblashining bozor
mexanizmi bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini
uyg‘unlashtirishni hamda unga mos ravishda davlat iqtisodiy siyosatini
shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun davlatning
iqtisodiy siyosati mamlakatimizda rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini tartiblash
mexanizmini yanada takomillashtirish va bozorning o‘zini-o‘zi tartiblashning
ob’ektiv mexanizmi bilan uyg‘unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o‘ziga xos ahamiyat kasb etib, har
biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-biridan
iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati
bo‘yicha keskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko‘proq davlat tomonidan
boshqarishga tayansa, boshqasi bozor mexanizmi orqali tartiblashga ustunlik
beradi.
Mamlakatizmining deyarli barcha sohalarida davlat aralashuvi juda yuqori.
Bu o‘z navbatida iqtisodiy rivojlanishimizda bir qator muammolarni yuzaga
keltirmoqda. Bu to‘g‘risida prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tomonidan quyidagi
fikrlarning bildirilgan bizning fikrimiz asoslanganligini ayon qildi. Xususan,
davlatimiz rahbari “...iqtisodiyotni boshqarishda davlat aralashuvini keskin
kamaytirish lozim. Bugungi kunda mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati
3

faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, ularning 486 tasida davlat ulushi 52 trillion so‘mni
tashkil etmoqda. Yoqilg‘i-energetika, neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida
davlat ishtiroki yuqori darajada saqlanib qolayotgani ularni bozor mexanizmlari
asosida rivojlantirish, investitsiyalar jalb etishga to‘sqinlik qilmoqda. Ayrim
vazirliklar o‘zi nazorat qiladigan sohadagi korxonalarda ta sischi ekani erkin vaʼ
sog‘lom raqobatga yo‘l bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish kerak.
Ushbu bildirilgan fikrlar va qarashlar mazkur kurs ishining naqadar
dolzarbligini bildiradi.
Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni davlat tomonidan qisman tartibga
solinishini, uning zaruriyatini asoslash va mavjud imkoniyatlarni amaliyotda
qo‘llash bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish to‘g‘risidagi mavjud nazariya
va qarashlarni ochib berish;
- iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning rolini o‘rganish;
- davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi usul va vositalarini tahlil qilish;
- O‘zbekistonda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning amaliy
natijalarini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
bo‘yicha mavjud qarashlar, nazariyalar hamda shakllar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solinishida amalga oshirilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi, uning zaruriyati va shakllari
borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil
etadi.
4

I BOB. IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA
SOLISH TO‘G RISIDAGI MAVJUD NAZARIYA VA QARASHLAR.ʻ
1.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni tartibga solish
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotni tartibga solish ob’ektiv holat hisoblanadi. Hozirgi kunda dunyoda
nechta bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakat bo‘ladigan bo‘lsa, barchasida
iqtisodiyot davlat tomonidan tartib solinib turiladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning hozirgi zamon usullari - bevosita, bilvosita va tashqi iqtisodiy
usullar hamda davlatning maxsus iqtisodiy dasturlari orqali amalga oshiriladi.
Milliy iqtisodiyotning samaradorligiga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Ayniqsa, uning darajasi ko‘p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki bozor tizimining
tutgan roliga bog‘liq. Chunki milliy iqtisodiyotning yuqori samaradorligiga asosan
quyidagi yo‘llar orqali erishiladi (1-rasm):
1) iqtisodiyotni tartibga solishning bozor usullarini qo‘llash;
2) iqtisodiyotni faqat davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarish;
3) takror ishlab chiqarish jarayoniga davlatning aralashuvi va bozor usullarini
uyg‘unlashtirish.
Hozirgi davrda O‘zbekistonning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun ko‘proq
uchinchi yo‘l xususiyatli hisoblanadi.
Davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy asosda birinchi marta A.Smit
tomonidan ko‘rib chiqilgan 1
. Uning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini
tadqiq qilish haqida» (1776 yil) degan kitobida bozor usullari orqali
iqtisodiyotning o‘zini o‘zi tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o‘tilgan.
A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat nazoratidan
to‘liq ozod bo‘lishi zarur. Ana shundagina iste’molchilar talabiga mos ravishda
1
Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010. – 599 bet.
5

ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni mavjud bo‘ladi. Bunda bozor vositasida
tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun
jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi.
1-rasm. Milliy iqtisodiyot samaradorligini ta’minlovchi yo‘llar 2
A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda
faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Biroq, uning mazkur nazariyasi
1929-1933 yillarda bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni
qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va
ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni
taqozo qildi.
Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M. Keynsning «Ish bilan
bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli kitobida o‘z aksini
topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan
foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag‘batlantirishni va aholining ish bilan
bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi.
2
Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi darsligi ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi.
6

Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko‘rsatmalar u yoki bu
darajada bozor iqtisodiyoti amalda ustun bo‘lgan barcha mamlakatlarda
foydalanildi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolini yanada ko‘proq
oshib borishi ro‘y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning
muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlikni
ta’minlash, balki iqtisodiy o‘sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab
chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag‘batlantirish tan olinadi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali
izohlanadi.
Birinchidan, davlat o‘ziga milliy iqtisodiyotda bozor vositasida o‘zini-o‘zi
tartibga solish orqali bajarish mumkin bo‘lmagan yoki samarali ravishda amalga
oshirib bo‘lmaydigan vazifalarni oladi.
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va iste’molning
xususiy tavsifi bir qator ijobiy va salbiy oqibatlarni tug‘diradi. Davlat yakka
tadbirkor yoki iste’molchidan farqli, jamiyat manfaatini ifodalab, qo‘shimcha
ijobiy samarani rag‘batlantirishga va aksincha salbiy samara bilan bog‘liq
faoliyatni tartibga solishi va cheklashga harakat qilishi zarur.
Uchinchidan, davlatning iqtisodiy jarayonlariga aralashuvi shu sababli ro‘y
beradiki, individual iste’molchilar hamma vaqt u yoki bu tovarni iste’mol
qilishning oqibatlarini ob’ektiv baholay olmaydi. Shu nuqtai nazardan, davlat
foydali iste’molni kengaytirish va aksincha sog‘liqqa salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi
tovarlar iste’molini cheklash vazifasini o‘z zimmasiga oladi.
To‘rtinchidan, davlat o‘z zimmasiga bozorning tabiatidan kelib chiqadigan
ayrim holatlarni qisman yengillashtirish vazifasini oladi.
Beshinchidan, hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish vazifasi ham davlatning zimmasiga tushadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham
mavjud bo‘lib, ular davlatning ishlab chiqarish samaradorligi ta’siridan kelib
chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo
7

etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha
xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli
bozor muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga
solishni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlarning miqdori
davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam
bo‘lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini
belgilab beradi.
XX asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ
konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash
jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz
kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo‘li bilan davlat sektori ulushi
qisqartirildi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari
kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi.
Jumladan, AQShda bu tadbirlar «Amerikaning yangi rivojlanish yo‘li: iqtisodiy
jihatdan yangilanish dasturi» nomli yo‘nalish asosida amalga oshirilib, unda
daromad solig‘i stavkalarining pasaytirilishi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
maqsadida yirik korporatsiyalar investitsiyalari uchun soliq imtiyozlarini qo‘llash,
federal hukumat xarajatlarini cheklash, xususiy biznes faoliyatining davlat
tomonidan tartibga solinishini kamaytirish, inflyatsiyaga qarshi pul-kredit
siyosatini o‘tkazish ko‘zda tutilgan edi.
Biroq, olib borilgan tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Masalan, AQShda
YaMMdagi davlat sarflari ulushi 1980 yilda 22,6% bo‘lsa, 1987 yilga kelib 27%ga
qadar o‘sdi. Davlat qarzlari kamayish o‘rniga o‘sib ketdi, inflyatsiyaning pasayishi
moliya tizimining izdan chiqishdan saqlab qola olmadi. Aksincha, inflyatsiyaning
cheklanganligi uchun o‘sish sur’atlarining pasayishi, ishsizlikning o‘sishi, real ish
haqining pasayishi kabi holatlar yuzaga keldi. Bunday jarayonlar Angliya,
Yaponiya, Avstriya, Italiya va boshqa mamlakatlarda ham ro‘y berdi 3
.
3
Iqtisodiyot nazariyasi asoslari. Siyosiy iqtisod: Darslik / Ed. D.D.Moskvin. - M .: URSS tahririyati, 2003, 392-393-
b.
8

90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar
yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
yangi tipi davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi munosabatlarni ro‘yobga chiqarish,
davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti o‘zining ob’ektiv qonunlari hamda o‘zini-o‘zi tartiblash
dastaklari, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy
jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjuddir. Ularning eng asosiysi
iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va munosabatlar, regulyatorlar asosida
shakllanadigan bozor muvozanati hamda mutanosibliklarining buzilishi oqibatida
vujudga keladigan nomutanosibliklarning kuchayishi, iqtisodiy tanglik va
inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik, infyatsiyaning
kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Shu boisdan
ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvir ravishda iqtisodiy dastak va
vositalar yordamida tartiblashi zarur bo‘ladi. Bu esa zamonaviy bozor
iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartiblashining bozor mexanizmi bilan uni davlat
tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg‘unlashtirishni hamda unga mos
ravishda davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalarni
amalga oshirish uchun davlatning iqtisodiy siyosati mamlakatimizda
rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini tartiblash mexanizmini yanada
takomillashtirish va bozorning o‘zini-o‘zi tartiblashning ob’ektiv mexanizmi bilan
uyg‘unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi.
1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi va
vazifalari
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv tavsif kasb etadi.
Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
9

tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi
yanada kuchayadi;
- ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida
alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham
topadi;
- ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi;
- turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi
jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi.
Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish
munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum
darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat
bo‘ladi.
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab
chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular
10

jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va
mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya
qilish kabilarni kiritish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq
tasavvurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari
hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish
hisoblanadi.
Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga
iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy
tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish
mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning
quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi (2-rasm):
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos
va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2) raqobatni himoya qilish;
3) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4) resurslarni qayta taqsimlash;
5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
11

o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
2-rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy
vazifalari 4
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni
saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va
xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga
kiritish kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida
taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z
zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir
qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi.
Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko‘rsatiladi.
4
Sh . SH . Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi darsligi ma ’ lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi .
12

Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib
chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish
qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni
subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi
va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z
zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini
resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga
erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng
muhim vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy
va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy
ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy
sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yuqorida bayon qilingan
umumiy vazifalaridan tashqari hokimiyat organlari zimmasiga yuklatilgan aniq
vazifalar ham mavjud.
Ularga quyidagilar:
- iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish;
- to‘liq va samarali bandlik;
- iqtisodiy samaradorlikka erishishni ko‘zlash;
13

- narxning barqaror darajasi;
- iqtisodiy erkinlik;
- daromadlarning odilona taqsimlanishi;
- mamlakat tashqi savdo balansining mutanosibligi 5
(3-rasm).
3-rasm. Davlat boshqaruv organlarining milliy iqtisodiyotni tartibga
solish bo‘yicha vazifalari 6
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zaro bog‘liq
maqsadlarni ishiab chiqish va asoslash hukumatning mamlakatni boshqarish
san’ati hisoblanadi. ljtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining murakkabligi va
o‘zaro bog‘liqligining qarama-qarshiligi, ularning ijobiy yoki salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkinligi tartibga soluvchi davlat organlarining o‘z maqsadlarini
alohida holda emas, balki birgalikda ularning o‘zaro bog‘liqligini inobatga olgan
holda ishiab chiqishga majbur qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zaro bog‘liq
maqsadlarni ishlab chiqish va asoslash hukumatning mamlakatni boshqarish
san’ati hisoblanadi.
5
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish M. Rossiya yo'li. // Iqtisodiy adabiyot. 2002 yil 26-27
6
H.P. Abulqosimov, O.Y. Hamraevlarning Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nomli O’quv qo’llanmasi
ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi.
14

Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining murakkabligi va o‘zaro
bog‘liqligining qarama-qarshiligi, ularning ijobiy yoki salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkinligi tartibga soluvchi davlat organlarining o‘z maqsadlarini alohida
holda emas, balki birgalikda, ularning o‘zaro bog‘liqligini inobatga olgan holda
ishlab chiqishga majbur qiladi.
Iqtisodiyotni tartibga solish bo‘yicha davlal organlari oldida turgan maqsadlar
ko‘p, lekin ularning ichida eng muhimlari quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy o‘sishni ta’minlash;
- mehnatga layoqatli aholi ish bilan bandligining yuqori darajasini ta’minlash;
- narxlar barqarorligi hamda pul muomalasi barqarorligini ta’minlash;
- tashqi iqlisodiy muvozanatni saqlash 7
.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning umumiy bosh maqsadi
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish, mavjud tuzumni mustahkamlash va
takomillashtirish, o‘zgarib borayotgan sharoitga adaptatsiya qilish, moslashish
hisoblanadi. Demak, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish hozirgi zamon iqtisodiy tizimlarining xarakterli,
asosiy belgisi hisoblanadi. Shu boisdan ko‘plab mamlakatlarda, shu jumladan,
rivojlangan mamlakatlarda ham davlatning iqtisodiyot sohalariga aralashuvi
kuchaymoqda.

II BOB. DAVLAT IQTISODIYOTGA FAOL ARALASHIB, BOZOR
MEXANIZMINING AMAL QILISHIGA KO‘MAKLASHISHI
2.1. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli
Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish
borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib,
bozor mexanizmining amal qilishiga ko‘maklashadi, raqobatchilik muhitini
yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko‘radi. Bozor
7
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. -M.: Universitetlar uchun darslik / T.G. Morozova va D-UNITI-
DANA. 2001.- B.27
15

iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy maqsad bozor
munosabatlarini muayyan va ma’lum yo‘nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy
taraqqiyot sur’atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish
choralarini ko‘rishdan iboratdir.
Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasida
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi
hisoblanadi. Shu munosabat bilan o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini
davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi
birinchi Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o‘tish davrida davlatning o‘zi bosh
islohotchi bo‘lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiy taraqqiyotning yetakchi
yo‘nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning
ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab
chiqishi va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak”, – deb ta’kidlagan edi.
Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo‘yicha rivojlangan
mamlakatlarda hozirgacha to‘plangan boy tajribalarni o‘rganishi va ularni
respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda tadbiq
etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug‘dirmaydi.
Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga
solishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi,
regulyatori bo‘lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar
va xizmatlar iste’molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat
ko‘rsatish) uchun rag‘bat vazifasini o‘taydi.
Ishlab chiqarish jarayonida iste’mol tovarlari, ko‘rsatiladigan xizmatlar
qanchalik kamyob bo‘lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo‘lib, shunga
muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo‘ladi. Boshqacha aytganda,
tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste’mol qilinadi, taqsimlanadi va
qayta taqsimlanadi.
IqtisodiyI
q Makroiqtisodiy
16

faoliyatning huquqiy
asoslarini yaratishtisodiyotni davlat tom
onidan
tartibga
solishning
asosiy
yo‘nalishlari barqarorlikni ta’minlash
choralarini ko‘r ish
Monopolizimga
qarshi kurash siyosatini
о ’ tkazish Kichik va o‘rta
biznesni qo‘llab-
quvvatlash
Bozor
ifratuzilmasini barpo
etish Tashqi iqtisodiy
faoliyatni tartibga solish
Davlat tadbirkorligi
amalga oshirish Fan-texnika
taraqqi у otining ustivor
yo‘nalishlarini belgilash
Daromadlarni qayta
taqsimlash Mamlakatning
mudofaa qudratini
mustahkamlash
Aholini ijtimoiy
muhofaza etish
choralarini ko‘rish Jamiyatning
ekologik xavfsizligini
ta’minlash
3-rasm. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli namoyon bo‘luvchi
asosiy yo‘nalishlari 8
Narxlarning o‘garib turishi, ya’ni ko‘tarilib yoki pasayib turishi ishlab
chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar
(xizmat) narxining o‘sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko‘payishiga, ushbu
tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga
sabab bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta’minlaydigan tovarlar
(xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan
tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni
ishlab chiqarish foydani ta’minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday
tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab
chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori
vazifasini o‘tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda
8
H.P. Abulqosimov, O.Y. Hamraevlarning Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nomli O’quv qo’llanmasi
ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi.
17

keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o‘tib turadi.
Yuqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub’ektlar
o‘zgalarning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub’ektlar aniq tovarlar
bozorida o‘z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o‘zaro
raqobatga kirishadilar. Ko‘p sonli o‘zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub’ektlarning
faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o‘rtasida
nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste’mol
o‘rtasidagi ziddiyatda o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy
iste’molga nisbatan o‘sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo‘lishi mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil
saqlab turishga qodir bo‘lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga
solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug‘diradi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to‘liq bajara olmagan
vazifalarni o‘z zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy
muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy
ishlab chiqarishning barqaror o‘sishini ta’minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi
uchun imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga
oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining
samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun davlat raqobatni rag‘batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o‘z
zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif
qonunlarining amal qilishi ko‘p jihatdan raqobatga bog‘liq bo‘ladi. Raqobatchilik
muhitini rag‘batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni
nazarda tutadi:
-iqtisodiy sub’ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash;
-aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to‘g‘irsidagi axborotlardan
xabardor qilish;
-iqtisodiyot sub’ektlari o‘rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga
ko‘maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish.
18

Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta’minlaydigan
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti
uchun zarur bo‘lgan, aholining ko‘pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va
xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday
ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo‘llar, yong‘indan himoya qilish,
mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarishni
va ulardan foydalanishni davlatning o‘zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur
bo‘ladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi
sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon yetkazuvchi
omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo‘jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o‘zini
o‘ylaydi, o‘z manfaati yo‘lida faoliyat ko‘rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda
tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi
mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko‘p sonli
tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a’zolari manfaatlariga
mushtarakligini ta’minlash choralarini ko‘rishni taqozo etadi.
Xo‘sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi?
Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud
bo‘lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi
qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya’ni uning barcha
uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning so‘zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta’kidlab o‘tish zarur.
Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo‘lgan yuzlab qonunlarning qabul
qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini
belgilab beradi.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya’ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
19

manfaatlariga bevosita ta’sir ko‘rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta’sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko‘tarilsa, korxona (firma)
foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko‘payadi.
Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko‘p jihatdan
undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog‘liq. Soliqlar stavkasini oshirish
yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini
sekinlashtirish (hatto to‘xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag‘batlantirish
mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri
sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat
korxonalariga ko‘rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib
yuborish yoki uni o‘zga sub’ektlar hisobidan qoplash, qarzni to‘lash muddatlarini
kechiktirish, qarz uchun to‘lanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma
berib, uning haqini oldindan to‘lab qo‘yish va hokazolar sanatsiya shakllari
hisoblanadi.
Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan
ajratiladigan moliya mablag‘lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban
o‘zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta’minlash,
ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar
(subsidiyalar) ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat
kasb etadi.
Bojxona to‘lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog‘i,
eksport va importni cheklash yoki rag‘batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Ularning stavkalari ko‘paysa, chegaradan o‘tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va
aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko‘payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o‘tish joizki, davlat o‘zining kredit siyosati orqali
iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o‘zining ta’sirini o‘tkazib turadi.
20

Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy,
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor
yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o‘rin tutadi. Aholining
yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot
tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash maqsadidagi
daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta
taqsimlash tizimida davlat muhim o‘rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning
qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy
barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o‘zgarib turadi, iqtisodiy o‘sish uning
pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va
ishsizlarning ko‘payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko‘p
qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
mexanizmi yordamida iqtisodiy o‘sish siklidan tanglikka (pasayishga) o‘tishdagi
salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o‘sish sari o‘tish
imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatuvchi va ko‘maklashuvchi chora-
tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
2.2 Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi usul va vositalari
Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi.
Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
 bevosita ta’sir qilish usullari;
 bilvosita ta’sir qilish usullari;
 tashqi iqtisodiy usullar.
21

Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlatning
iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo‘lsa,
bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga
solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning
davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga
asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo‘l orqali shakllanadi:
1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar bilan
tovon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish;
2) davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit
tarmoqlarni barpo etish;
3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aksiyalarini sotib olish va
aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish.
4-rasm. Milliy iqtisodiyotni tartibga solishda foydalaniladigan
usullarning guruhlanishi 9
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan
foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash,
ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa
ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish
tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik
beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko‘rsatish mumkin:
a) iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari – transport, aloqa, atom va elektr
energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish. Bunda
9
Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi darsligi ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi.
22

davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o‘ziga qarashli korxona va tashkilotlar
iqtisodiy hayotida faol qatnashadi;
b) narxlar va ish haqini «muzlatib» qo‘yish siyosati. Bu iqtisodiyotga
aralashishning antiinflyatsion tadbirlari hisoblanib, inflyatsiyani yumshatishga
qaratiladi;
v) ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish. Davlat
bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish choralarini ko‘radi. Ularni
zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan ta’minlanmaganlarga nafaqa beradi,
muhtojlarga yordam ko‘rsatadi;
g) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish
va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank
sohalari, qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda
tutuvchi qonunlar).
Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo‘li bilan
kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, monopoliyalarga
yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi.
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga
ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
- hisob stavkasini tartibga solish;
- moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal
hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish;
- davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat
majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash).
Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini
kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga beriladigan
pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan foydalanadi. Davlat
kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali quyidagi yo‘llar bilan
o‘zgartiradi:
23

- davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga
beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi;
- Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning
kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
- davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z
obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif
etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi. Davlatning pulga bo‘lgan talab
va taklifini o‘zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi.
Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini
o‘zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy
mablag‘larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Ulardan
xo‘jalik sub’eklari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikga ta’sir ko‘rsatishda xam
keng foydalaniladi.
Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq tizimiga,
soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to‘lashda berilgan
imtiyozlarga bog‘liq bo‘ladi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham
foydalanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga
hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o‘ynaydi. U
hozirgi sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni
rag‘batlantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikli va bandlikka ta’sir
ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol o‘ynaydi.
Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki inqiroz sharoitida
xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odatda o‘sadi. Shu
orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga
harakat qiladi.
Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator
shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin:
24

davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;
ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni
davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy siljishlarni
ta’minlash;
investitsiya jarayoni va iqtisodiy o‘sishni davlat tomonidan tartibga solish;
ishchi kuchi bozorga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish;
qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning oliy shakli davlat iqtisodiy
dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va
vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat.
Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favquloddagi va maqsadli bo‘lishi mumkin.
O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda besh yilga tuziladi. Favquloddagi
dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli
inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega bo‘ladi.
Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va
ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar
yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali
mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga
bevosita ta’sir ko‘rsatiladi.
Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini
rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va
eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki
bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga
chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yicha tadbirlar, mamlakatga chetdan
ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo
uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga
solishning asosiy vositalaridir.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish va bozor munosabatlarini
chuqurlashtirish jarayonida liberallashtirish, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotning
25

barcha jabhalarini demokratlashtirish, milliy xo‘jalikda tarkibiy o‘zgarishlarni
jadallashtirish makroiqtisodiy mutanosiblikning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
bo‘lib kelayotir. Liberallashtirish tamoyillari tufayli qator yillar mobaynida
mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish barqaror turibdi.
O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish korxonalarni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish,
milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
keng ko‘lamda rivojlantirish orqali amalga oshirilmoqda. Liberallashtirish
uzluksiz, doimiy jarayon sifatida bundan keyin takomillashib boraveradi. Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik, oila tadbirkorligini rivojlantirish, «Har bir oila —
tadbirkor» Dasturini izchil amalga oshirish uning kafolati bo‘la oladi. Ayrim
davrlarda davlat “charchagan” xususiy va jamoa mulki ob’yektlarini “jonlantirib”,
keyin ularni xususiy qo‘llarga sotishi mumkin.
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tishning ilk bosqichida chakana
savdo va umumiy ovqatlanish shaxobchalari, uy-joy va maishiy xizmat ob’yektlari
xususiy qo‘llarga sotildi, imtiyozli va tekin berildi. Maqsad aholida bozor
ko‘nikmalarini hosil qilish va mustahkamlash edi. Ikkinchi va uchinchi
bosqichlarda o‘rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi. Natijada
aksiyadorlik jamiyatlari, davlat ulushi bo‘lgan kompaniyalar, uyushmalar yuzaga
keldi.
Bozor qanchalik mukammal vosita bo‘lmasin, barcha muammolarni hal
etishga qodir emas. U davlat aralashuvisiz iqtisodiy muvozanatni ta’minlay
olmaydi. 2007-2008 yillarda boshlangan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz
saboqlari buni yaqqol ko‘rsatdi. Bozor o‘zicha barchaga barobar foiz stavkasi,
baho va daromadlar mexanizmini yarata olmaydi. Iste’mol va jamg‘arish
o‘rtasidagi nisbatni saqlash mikrodarajada davlat ishtiroki va nazorati bilangina
ta’minlanishi mumkin. Xuddi mana shu ikki narsada ishlab chiqarish va aholi
daromadlarini o‘stirishning beqiyos imkoniyati mujassam.
Bosqichma-bosqich erkinlashtirib borish o‘tish davrining o‘zidayoq o‘zining
ijobiy natijalarini bera boshladi. 90-yillar o‘rtalariga kelib yalpi sanoat mahsuloti,
26

keyin esa yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish bozor islohotlaridan oldingi
darajada tiklandi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yillarida ham iqtisodiyotda
o‘sish davom etdi. Islohotlarni chuqurlashtirish, tarkibiy qayta qurishlar, ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, kichik biznesni rivojlantirish,
xususiy mulkning ustuvor rolini ta’minlash, davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini
bosqichma-bosqich kamaytirib borish hisobiga iqtisodiy samaradorlik ta’minlandi.
Mamlakatimizda har yili 30 mingdan ziyod kichik biznes sub’yektlari barpo
etilmoqda. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 56,9 foizga, sanoat
ishlab chiqarishida esa 45 foizga yetkazildi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan
daromadlar ulushi 52 foizni tashkil etdi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning qarab
chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari (vosita va dastaklari) birgalikda
milliy iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi
iqtisodiy aloqalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
III BOB. O‘ZBEKISTONDA IQTISODIYOTNI DAVLAT
TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING AMALIY NATIJALARI .
3.1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning amaliy natijalari
tahlili va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga
ko‘ra, yalpi ichki mahsulotning 81 foizi nodavlat, 19 foizi esa davlat sektorida
ishlab chiqarilmoqda. Yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlari, chakana savdo va
27

umumiy ovqatlanish sohasida nodavlat sektor ulushi 100 foizga yaqinlashib qoldi.
Ish bilan band aholining 80 foizdan ziyodi mazkur tizimda mehnat qilayotir.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy
barqarorlikni va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davlat tomonidan tartibga solingan
asosiy ustuvor vazifa etib belgilab kelindi. Ma’lumki, davlat tomonidan tartibga
solinish natijasida erishilgan makroiqtisodiy barqarorlik mamlakatning YaIMda
namoyon bo‘ladi va u davlatning iqtisodiy qudratiga baho beradi.
Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2019-yilda O‘zbekiston Respublikasi yalpi
ichki mahsuloti (YaIM) hajmi joriy narxlarda 511 838,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi
va 2018-yil 1 bilan taqqoslaganda 5,6 % ga o‘sdi. YaIM deflyator indeksi 2018-
yildagi narxlarga nisbatan 119,2 % ni tashkil etdi.
2019-yil yakunlariga ko‘ra, YaIM tarkibida tovarlar ishlab chiqarishda 300
304,2 mlrd. so‘m, xizmatlar ko‘rsatish sohasida - 165 053,2 mlrd. so‘m miqdorida
yalpi qo‘shilgan qiymat yaratildi, mahsulotlarga sof soliqlar esa 46 480,7 mlrd.
so‘mni tashkil etdi.
Keltirilgan diagrammada ko‘rinib turibdiki, 2019-yilda YaIM o‘sishi 2018-
yildagi 5,4 % va 2017-yildagi 4,5 % ga nisbatan 5,6 % gacha jadallashdi. YaIM
deflyator indeksining o‘sishi esa 2018-yildagi 27,5 % va 2017-yildagi 19,4 % ga
nisbatan 2019-yilda 19,2 % gacha sekinlashdi (5-rasm).
28

5-rasm. 2017-2019 yillarda YaIM fizik hajmi indeksi va deflyator indeksi
dinamikasi 10
Mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur’atlarda o‘sishi davlat tomonidan amalga
oshirilayotgan barcha mavjud imkoniyatlarning safarbar qilinayotganligi hamda
o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasining izchil davom ettirilayotganligi hisobiga
ta’minlanmoqda. Xususan:
– xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish, mahalliy va xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish
borasida aniq chora-tadbirlarning amalga oshirilishi;
– sanoatni rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilash, yuqori texnologiyali va zamonaviy ishlab chiqarish
ob’ektlarini ishga tushirish, ushbu sohada keng qamrovli investitsion dasturlarning
izchillik bilan amalga oshirilishi;
– iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmini tubdan oshirish, bunda sanoat
kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar
ishlab chiqarishni mahalliylashtirish ko‘lamining yanada kengaytirilishi;
10
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 1 bet.
29

6-rasm. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha umumiy iste’mol narxlar
indeksi (inflyatsiya) dinamikasi, % 11
– banklarning kapitallashuvi, likvidligi va resurs bazasini yanada
mustahkamlash hamda ularning investitsion faolligini yanada oshirishga qaratilgan
izchil va aniq maqsadli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi;
– ijtimoiy sohani rivojlantirish, aholi bandligi va real daromadlarining
oshishini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi
iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o‘sishiga zamin yaratmoqda 12
.
Mazkur omillar ta’sirida 2019 yilda mamlakatimizda YaIMning real o‘sishi
2018 yilga nisbatan 5,6 foizni tashkil qilib, uning mutlaq hajmi 511,8 trln. so‘mga
teng bo‘ldi.
Ma’lumki, iqtisodiyot davlat tomonidan ma’muriy, iqtisodiy va ijtimoiy
usullar bilan tartibga solinadi. Ma’muriy usullar antimonopol tadbirlar, majburiy
standartlarni o‘rnatish, tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash va sub’ektlarni
ro‘yxatga olish kabilarni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy usullarga davlat ijtimoiy
ta’minoti, minimal ish haqini o‘rnatish, ishsizlik nafaqalarini berish kabilar kiradi.
Iqtisodiy usullar byudjetdan moliyalashtirish, davlat xaridi, davlat sektori faoliyati
kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri usullarni va byudjet-soliq hamda pul-kredit siyosatidan
iborat bevosita tartibga solish usullarini o‘z ichiga oladi.
Mamlakatimizda iste’mol narxlari indeksi (inflyatsiya) 2000 yilda 28,2 foizni,
2001 yilda 26,6 foizni, 2002 yilda 21,6 foizni tashkil qilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich
2003 yilda 3,8 foizni tashkil qilgan. 2002 yilga nisbatan 2003 yilda inflyasiya
darajasining keskin pasayishiga makroiqtisodiy siyosatdagi o‘zgarishlar hamda
metodologiyadagi o‘zgarishlar ta’sir ko‘rsatgan.
2019-2018-yillarning o‘n ikki oyi davomidagi qisqa muddatli oylik umumiy
iste’mol narxlari indeksi taqqoslash natijalariga ko‘ra, ko‘rsatkichlar orasidagi
maksimal chekinish yana avgust oyiga to‘g‘ri keladi (2019-yildagi 102,9 %ga
qarshi 2018-yildagi 100,3 %). Dekabr oyidagi farq esa 0,4 darajani tashkil etgan
(2019-yil dekabrdagi 101,7 %ga qarshi 2018-yil dekabr oyidagi 102,1 %).
11
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 3 bet.
12
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki rasmiy sayti – http://www.cbu.uz/uzc/node/39959 /12/02/2015
30

O‘tgan yilning dekabr oyiga nisbatan 2018 va 2019-yillarning oylar
davomidagi umumiyligining taqqoslash natijalariga ko‘ra ko‘rsatkichlar orasidagi
minimal tafovut aprel oyida qayd etilgan (105,3 %ga qarshi 105,8 %, yoki 0,5
daraja). Sezilarli darajadagi farqlanish esa avgust oyi natijasiga to‘g‘ri keladi
(108,2 %ga qarshi 106,2 % yoki 2,0 daraja). Dekabr oyida ko‘rsatkichlar orasidagi
uzilish 0,9 darajani tashkil etgan (115,2 %ga qarshi 114,3 %) (6-rasm).
Makroiqtisodiy siyosatdagi o‘zgarishlar:
1. 2003 yildan boshlab davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun Markaziy
bank tomonidan kreditlash to‘xtatildi.
2. Markaziy bank tomonidan markazlashgan kreditlarni berishga chek
qo‘yildi. Natijada inflyasiyaning ikki yirik o‘chog‘i so‘ndirildi.
7-rasm. 2017-2019-yillarda aholi jon boshiga hisoblangan YaIMning
o‘sish hajmi (joriy narxlarda, ming so‘m) va
sur’atlari (o‘tgan yilga nisbatan % da) 13
Respublikamiz aholisining iste’mol savatiga kiruvchi meva-sabzavotlar
guruhidagi 16 turdagi mahsulotlarni xalqaro andozalarda belgilanganidek har oyda
bir xil miqdorda emas, balki eng pishiqchilik fasllarida, masalan, kartoshka, piyoz,
sabzi kabi mahsulotlarni katta miqdorda, odatda oktyabr va noyabr oylarida eng
arzon paytda ko‘p miqdorda xarid qilib, qish oylarida, ya’ni narxi qimmat fasllarda
kamroq xarid qilinishini hisobga olib, metodologiyaga ma’lum o‘zgartirishlar
13
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 3 bet.
31

kiritilgan. Unga ko‘ra yilning har bir oyida aholi tarafidan 16 turdagi meva-
sabzavotlarni qancha miqdorda xarid qilingan bo‘lsa, iste’mol savatida ushbu vazn
qo‘llanila boshlandi. Ya’ni, yangi metodologiyaga ko‘ra turli davr mobaynida
istemol va xarid qilinayotgan maxsulotlarning tarkibining o‘zgarishlari ham
hisobga olina boshlangan.
Natijada, aholi jon boshiga daromadlarda o‘sish kuzatildi. Xususan, 2019-yil
yakunlariga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o‘rtacha yillik
kursi bo‘yicha hisoblangan YaIM hajmi 57 907 mln. AQSh dollarini tashkil etdi
(2018-yilda - 50 397 mln. AQSh doll.).
Ma’lumot uchun: AQSh dollarining so‘mga nisbatan rasmiy kursi o‘rtacha
yillik hisobda 2018-yilda 8 069 so‘m, 2019-yilda 8 839 so‘mga teng bo‘lgan.
Aholi jon boshiga hisoblangan YaIM 15 242,0 ming so‘mni (yoki 1 724
AQSh doll. ekvivalentida) tashkil etdi va bu ko‘rsatkich 2018-yil bilan
taqqoslaganda 3,6 % ga o‘sdi. Aholi jon boshiga YaIM o‘sishi 2017- va 2018-
yillarda mos ravishda 2,7 % va 3,6 % ni tashkil etgan (7-rasm).
Ma’lumot uchun: Aholi jon boshiga YaIM, joriy narxlardagi YaIM umumiy
hajmini mamlakatning ma’lum bir davrdagi o‘rtacha aholisi soniga bo‘lish yo‘li
bilan aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi doimiy aholisining yillik o‘rtacha soni
2017-yilda 32 389 ming kishini, 2018-yilda 32 956 ming kishini va 2019-yilda 33
581 ming kishini tashkil qilgan.
Shuningdek, davlat tomonidan iqtisodiyotni rivojlantirish borasida amalga
oshirilgan qisman tartibga solish siyosati natijasida 2019 yilda sanoat ishlab
chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo
aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1 foizga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0 foizga oshdi (1-jadval).
3.2 Milliy iqtisodiyotda modernizatsiyalash va tarkibiy o‘zgartirishlar
jarayonini jadallashtirish.
Milliy iqtisodiyotda modernizatsiyalash va tarkibiy o‘zgartirishlar jarayonini
jadallashtirishda uning muhim tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan
32

yangilamasdan erishib bo‘lmaydi. Iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini
moderniza siya lash orqali iqtisodiyotni yan gilashga, fan si g‘imkorligi yuqori
bo‘lgan ustuvor sohalarni rivojlantirishga, mamlakat iqtisodiyotini innovatsion
rivojlantirish yo‘liga o‘tkazishga, milliy iqtiso diyotining raqobat bardoshligini
oshirishga va aholining o‘sib, o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarini to‘laroq
qondirishga erishiladi.
Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalashning jahon tajribasi tahlili
ko‘rsatishicha, mamlakatni modernizatsiyalash uchun dastlab mamlakat
iqtisodiyotini, shu jumladan, sanoatning hozirgi holatini chuqur va konkret
baholash lozim. Natijada iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport
kommunikatsiyalarini yanada rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini
barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo‘nalishga aylanadi.
1-jadval
2017-2019-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha o‘sish
sur’atlari (o‘tgan yilga nisbatan % da) 14
2017-yil 2018-yil 2019-yil
1. YalM, jami 104,5 105,4 105,6
shu jumladan
Tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan
qiymati 104,3 105,4 105,6
Mahsulotlarga sof soliqlar 105,7 105,9 105,6
II. Tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan
qiymati 104,3 105,4 105,6
Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi 101,2 100,3 102,5
Sanoat (qurilishni qo‘shgan holda) 105,4 111,5 108,9
Sanoat 105,2 110,8 106,6
Qurilish 106,0 114,3 119,0
Xizmatlar 106,4 105,5 105,1
savdo, yashash va ovqatlanish bo‘yicha
xizmatlar 102,1 105,4 105,0
tashish va saqlash, axborot va aloqa 111,3 106,9 105,6
14
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet
33

boshqa xizmat tarmoqlari 105,9 104,8 105,0
“Jadal va mutanosib iqtisodiy o‘sish, chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga
oshirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda faol va aniq
yo‘naltirilgan investitsiya siyosatiyuritish eng muhim omil hisoblanadi.
2019-yil yanvar-dekabr oylarida 189924,3 mlrd. so‘m asosiy kapitalga
investitsiyalar o‘zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134329,5 mlrd. so‘m jalb etilgan
mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilgan bovlsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z
mablag‘lari hisobidan 29,3 % yoki 55594,8 mlrd. so‘m moliyalashtirildi.
Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yilida amalga oshirilgan keng
ko‘lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib,
o‘tgan yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi.
8-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
bo‘yicha tarkibi, mlrd. so‘m 15
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo‘yicha, 2019-yilning yanvar-
dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan
15
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 4 bet.
34

moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o‘tgan yilning mos
davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd.
so‘mni tashkil etdi.
2019-yil yanvar-dekabr oylarida o‘zlashtirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar hajmi jadal o‘sib, 37171,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2018- yilning
mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko‘payib,
19,6 % ni tashkil etdi (8-rasm).
Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan
24856,0 mlrd. so‘m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 13,1 % ini tashkil
etib, o‘tgan yilga nisbatan 4,7 % punktga kamaydi), O‘zbekiston Respublikasi
kafolati ostidagi xorijiy kreditlar 27866,4 mlrd. so‘m (14,7 % va 0,9 % punktiga
ko‘payish), kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 21615,4
mlrd. so‘m (11,4 % va 8,3 % punktga ko‘payish), Tiklanish va taraqqiyot
jamg‘armasi 6511,9 (3,4 % va 3,0 % punktga kamayish), Respublika byudjeti
14518,0 mlrd. so‘m (7,6 % va 1,1 % puktiga kamayish), Suv ta’minoti va
kanalizatsiya tizimlarini rivojlantirish jamg‘armasi 1759,2 mlrd. so‘m (0,9 % va
0,3 % punktga ko‘payish) va Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish jamg‘armasi
hisobidan esa 31,3 mlrd. so‘m asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirildi.
Asosiy kapitalga investitsiyalar o‘sish sur’atlarini moliyalastirish manbalari
bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich kafolatlanmagan hamda boshqa xorijiy
investitsiya va kreditlarda kuzatildi – o‘tgan yilga nisbatan 4,1 marta o‘sish.
Shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan moliyalashtirilgan
ivestitsiyalarda ham yuqori o‘sish sur’atlari – 3,6 martaga o‘sish kuzatilib, bu
mahsulot taqsimoti kelishuvi shartlari asosida gaz-kimyo majmuasi qurilishi bilan
“Mustaqillikning 25 yilligi” konlarida qidiruv ishlarini yakunlash va ishlar olib
borish, O‘zbekiston Respublikasi investitsiya bloklarida (Kultak-Qamashi,
Muborak, Surxon, Ashibuloq va Koskud, g‘arbiy Farg‘ona investitsiya bloklari)
neft-gaz konlariga ishlov berish va geologik qidiruv ishlarini amalga oshirish,
hududlarda sement ishlab chiqarishini tashkil etish, to‘qimachilik mahsulotlarini
35

ishlab chiqarishni tashkil etish kabi yirik investitsiya loyihalarining jadal olib
borilayotgani bilan bog‘liq.
Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta
qurishlar asosida butunlay yangi iqtisodiyot majmuasining bunyod etilganligi,
birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini
davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy
e’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini
takomillashtirishga qaratiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda samarali tarkibiy tuzilmaning shakllanishida
xususiy sektor sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, o‘tish davri iqtisodiyotida xususiy
sektorning rivojlanmaganligi bu tadbirlarning barchasini davlatning zimmasiga
yuklaydi. Natijada investitsiya va xo‘jalik yuritishga oid vazifalarning xususiy
korxona va tadbirkorlarga berilishi jarayonlari sekinlashadi. Shu bilan birga,
moliyaviy resurslarning davlat ixtiyorida to‘planishi xususiy sektorning
kuchsizlanishiga olib keladi.
Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradorligi oshib
borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi
ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. O‘zbekiston
Respublikasida keyingi yillarda sanoat tarmoqlarining YaIM dagi ulushi ortib
borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi.
O‘zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirishning barcha bosqichlarida
ichki va tashqi raqobatbardoshlikni oshirish tarkibiy o‘zgartirishlarning ustuvor
vazifasi edi. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ushbu masalani hal
etishning dolzarbligi yanada ortdi va u iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda
modernizatsiyalashning davomiy strategik yo‘nalishi sifatida qaralmoqda.
Mamlakat raqobatbardoshligining muhim ko‘rsatkichlaridan biri – barqaror
iqtisodiy o‘sish va makroiqtisodiy balanslashuvning ta’minlanishidir. Bizning
mamlakatimizni global inqirozning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siridan himoya qilgan
makroiqtisodiy muvozanatlashuvining asosiy omillari qatoriga 2005 yildan
boshlab kuzatilayotgan byudjet profitsitining ta’minlanishi, oltin-valyuta rasmiy
36

zaxiralarining yuqoriligi va davlatning tashqi qarzlarining past darajasi, barqaror
bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridagi ehtiyotkorona aloqalar kabilarni
kiritishimiz mumkin.
Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida milliy iqtisodiyotni
raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha tizimli tadbirlar belgilangan bo‘lib, unda
dastlab real sektordagi tovar va mahsulotlarni eksport qiluvchi korxonalarni
qo‘llab-quvvatlash, ularni tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash,
qat’iy tejamkorlikni qo‘llash, mahsulot tonnarxi va xarajatlarini pasaytirishni
rag‘batlantirish, shu jumladan, energiya tejamkorligini samarali tizimini qo‘llash
va energiya sig‘imini qisqartirish bo‘yicha choralar, ichki bozorda yalpi talabni
rag‘batlantirish va boshqalar belgilangan edi.
Real sektorda yuqori qo‘shilgan qiymatga ega bo‘lgan tayyor mahsulotlarni
ishlab chiqarish, raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish maqsadida xom ashyoni
chuqur qayta ishlovchi tarmoqlar ulushini oshirishga qaratilgan iqtisodiyotdagi
tarkibiy o‘zgarishlar O‘zbekiston korxonalarining tashqi bozordagi barqaror
holatini ta’minlaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotini uzoq muddatli rivojlantirishning maqsadi va
ustuvor yo‘nalishlari jaxonning o‘rtacha rivojlangan mamlakatlari qatoriga kirish
masalasi bilan bog‘liqdir.
Mamlakat miqyosida iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini
modernizatsiyalashda, raqobatbardoshlikni aniqlashda asosiy e’tibor yaratilgan
makroiqtisodiy muhitga (inflyasiyaning belgilangan me’yori, soliq og‘irligi, kredit
resurslarini olish imkoniyati, milliy valyuta kursining dinamikasini bilish va uning
eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos
kelishi), davlat institutlarining sifati, infratuzilmaning rivojlanish darajasi, inson
kapitali va ta’lim tizimining sifati, tadbirkorlik muhiti, tovar, moliya va mexnat
bozorlarining rivojlanishiga qaratiladi.
37

XULOSA
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor qanchalik mukammal vosita bo‘lmasin, barcha muammolarni hal
etishga qodir emas. U davlat aralashuvisiz iqtisodiy muvozanatni ta’minlay
olmaydi. 2007-2008 yillarda boshlangan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz
saboqlari buni yaqqol ko‘rsatdi. Bozor o‘zicha barchaga barobar foiz stavkasi,
baho va daromadlar mexanizmini yarata olmaydi. Iste’mol va jamg‘arish
o‘rtasidagi nisbatni saqlash mikrodarajada davlat ishtiroki va nazorati bilangina
ta’minlanishi mumkin. Xuddi mana shu ikki narsada ishlab chiqarish va aholi
daromadlarini o‘stirishning beqiyos imkoniyati mujassam.
Davlat tomonidan tartibga solish juda muhim vazifa hisoblanadi. Jumladan,
bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish
borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Chunki, davlat iqtisodiyotga faol
aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko‘maklashadi.
Bozor munosabatlarini tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy maqsad bozor
munosabatlarni muayyan va ma’lum yo‘nalishlar asosida rivojlantirib, aholining
turmush darajasini oshirish choralarini ko‘rishdan iboratdir. Shunday ekan,
38

iqtisodiyot qancha rivojlansa, kamol topsa aholi turmush darajasi ham shuncha
rivojlanadi va yaxshilanadi.
O‘ylaymanki, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat uchun
hozirgi kunda asosiy vazifalardan biriga aylangan.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi taqozo etuvchi sabablardan
biri ahilini inson salomatligiga va tabiatga ziyon yetkazuvchi omillardan himoya
qilish zaruratidir. Shunday ekan bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo‘jalik
yurituvchi tadbirkor avvalo, o‘zini o‘ylaydi, o‘z manfaati yo‘lida faoliyat
ko‘rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon
etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya’ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
manfaatlariga bevosita ta’sir ko‘rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta’sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nazariyalari tahlili shuni
ko‘rsatdiki, bozorning o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmlari va davlat
mexanizmlarini qo‘shib amalga oshirish bozor iqtisodiyoti samarali amal qilishi
uchun yetarli sharoit yaratadi va iqtisodiyot rivojlanib boradi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning hozirgi zamon usullari -
bevosita, bilvosita va tashqi iqtisodiy usullar hamda davlatning maxsus iqtisodiy
dasturlari orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga
ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: hisob
stavkasini tartibga solish; moliya- kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi
zaxiralari minimal hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish; davlat muassasalarining
qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat obligatsiyalarini chiqarish,
39

ularni sotish va to‘lash). Davlat byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar
qismini o‘zgartirishga qaratilib, bu usulning eng asosiy dastagi soliqlar
hisoblanadi.
40

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2017 y.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2018 yil, 28 dekabr.
4. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent, 51 bet.
5. Shodmonov Sh.Sh., G‘ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik;
O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-
MOLIYA, 2010.
6. Iqtisodiyot nazariyasi asoslari. Siyosiy iqtisod: Darslik / Ed. D.D.Moskvin.
- M .: URSS tahririyati, 2003, 392-393-b.
7. Qarshiyev R.Q., Kamilova N.A. Iqtisodiyot nazariyasi. Uslubiy qo‘llanma-
C.: SamISI, 2003
8. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish M. Rossiya yo‘li.
//Iqtisodiy lsheratura. 2002 yil 26-27
9. O‘lmasovA., Vahobov A.V. Iqtisodiy nazariyasi. Darslik.-T.: “Sharq”
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006.
10. Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun
o‘quv qo‘llanma. Akad. M.Sharifxo‘jaevning ilmiy tahriri ostida. - T.:
«O‘qituvchi». 2002. 61-63 b.
11. Gordienko D.V. Davlatning iqtisodiy xavfsizligi asoslari. Ma’ruza kursi:
darslik. - usul. nafaqa. - M: Moliya va statistika. INFRA - M., 2009. 17-bet.
12. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. -M.: Universitetlar uchun
darslik / T.G. Morozova va D-UNITI-DANA. 2001.- B.27.
13. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi Press-relizlar,
Toshkent, 2019
41

14. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi
rasmiy veb-sayti;
15. www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki rasmiy sayti;
16. www.mineconomy.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy Taraqqiyot va
Kambag‘allikni Qisqartirish Vazirligi rasmiy veb-sayti
17. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining
veb-sayti.
18. www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
19. www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog‘i.
20. www.wikipedia.org - global internet tarmog‘i ensiklopediyasi.
42

kurs ishi

Купить