Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	3
Дата загрузки	13 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot
sifatini boshqarish
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

Reja
Kirish
1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va uning zaruratlar
2. Mahsulot sifatini boshqarishning tushunchasi va asosiy usullari
3. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarining turlari. Mahsulot sifati darajasini baholash.
4. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari.Mahsulot sifatini nazorat qilish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Yurtimizda iqtisodiy islohotlar borgan sari
chuqurlashib, bozor munosabatlariga asoslangan yangi mustaqil milliy
iqtisodiyotni barpo etish jarayonlari tezlashmoqda. Bu jarayonlarni tezlashtirishda
ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiyalash va raqobatbardoshligini
boshqarish o‘rni katta ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “bugungi kunda ko’plab rivojlangan va
jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rinlarda turadigan mamlakatlar tajribasi shuni
so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga erishish
va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish,
tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori
texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining
jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini
modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan
amalga oshirilishi mumkin” .
Shu nuqtai nazardan iqtisodiyotni modernizatsiyalash bozor iqtisodiyoti
sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llabquvvatlash bo’yicha
birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarish, hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mustahkan
hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda ishlab chiqarigan mahsulotlarga ichki
talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasi
keyingi 28 yil davomida iqtisodiyotni bosqichma-bosqich tarkibiy o’zgartirish
bo’yicha islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu islohotlarning asosiy maqsadlari
boshida yalpi milliy mahsulotni raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan
iqtisodiyotni modernizatsiyalashdan iborat.
Mamlakatimizda o’z vaqtida tanlab olingan iqtisodiy taraqqiyot modelining
asosiy tamoyillari asosida ishlab chiqilgan, chuqur va har tomonlama o’ylangan
iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiyalash bo’yicha ishlar amalga
oshirilishi natijasida 2019-yil yakunlariga ko’ra, mamlakatning yalpi ichki

mahsuloti – 8,0 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi – 8,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi
Mamlakatimizdagi ijobiy o’zgarishlar dunyo hamjamiyatida O‘zbekistonga
bo’lgan qiziqishni oshirib, uning xalqaro maydondagi nufuzini yanada
mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bugun biz davlat va jamiyat hayotining
barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish yo’liga
o’tmoqdamiz. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan 2018 yilga yurtimizda ―Faol tadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va
texnologiyalarni qo’llab - quvvatlash yili deb nom berish taklif etildi. Bu bejiz
emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda
kim yutadi? Yangi fikr, yangi g’oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi.
Innovatsiya - bu kelajak degani.
Ma‘lumki, 2017 yil 7 fevralda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mizriyoev
―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida gi Farmonga imzo chekdi. Mazkur Farmon bilan‖
tasdiqlangan ―Harakatlar strategiyasi da mamlakatimizni rivojlantirishning
‖
beshta ustuvor yo‘nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar
hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati
ekanligini ta‘kidlash lozim. Mamlakatimiz korxonalarida innovatsion faoliyatni
rivojlantirish, uning samaradorligini xalqaro standartlar darajasida baholashning
zamonaviy usullarini ishlab chiqish, ushbu faoliyatni qo‘llab - quvvatlash
mexanizmini yanada takomillashtirish zarurati, iqtisodiy o‘sish innovatsiyaga
bog‘liq ekan, bunda yangi ilmiy bilimlarni yaratishning tadqiqiy jarayoni modellari
va yangi intellektual mahsulotlarning paydo bo‘lishi mustahkam o‘rin egallaydi.
Shu nuqtai nazardan innovatsion menejment institutsional ahamiyat kasb etadi va
uning tushunchasiga ham innovatsion sohaning tuzilmaviy rasmiylashtirishni, ham
ixtisoslashgan boshqaruv organlaridan iborat bo‘lgan innovatsiyalarni boshqarish
tizimini kiritishni va qarorlar qabul qilish vakolatlari berilgan hamda innovatsion
faoliyat natijalari uchun javobgar bo‘ladigan maxsus menejerlar instituti bo‘lishini
nazarda tutadi.

1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va uning zaruratlar
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiyot tizimining tuzilishini, faoliyatini
va mahsulotni o'zgartirishni maqsad qiladi. Bu jarayonning asosiy maqsadi esa
iqtisodiy faoliyatning sodda va samarali bo'lishini ta'minlashdir. Quyidagi
zaruratlar modernizatsiyani talab qiladi:
1. Teknologik rivojlanish: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash uchun tekislik
bilan so'nggi texnologiyalarni qabul qilish zarurdir. Bu texnologiyalar, ish faoliyati
va mahsulotni yanada samarali qilish, energiya va resurslardan xilma-xil
foydalanish va o'zgaruvchan talablarga bosh ko'rish imkoniyatini beradi.
2. Kadrlar va mutaxassislar: Modern iqtisodiyot tizimi o'zida mutaxassis va
mahoratli kadrni talab qiladi. Ishlab chiqarish usullari o'zgarishi va yangi
texnologiyalarning qo'llanilishi, mutaxassislik va soha bilan bog'liq rivojlanishni
talab qiladi.
3. Infrastruktur rivojlanishi: Iqtisodiyotning sodda va samarali bo'lishi uchun
zarur bo'lgan infrastruktur tuzilishi va rivojlanishi muhimdir. Bu, transport
tarmoqlarining rivojlanishi, energetika va kommunikatsiya tizimlarining
takomillashtirilishi va ta'minlanishi, shuningdek, boshqa tarmoqlarni o'z ichiga
oladi.
4. Investitsiyalar va moliyaviy resurslar: Modernizatsiyani amalga oshirish
uchun moliyaviy resurslar va investitsiyalar muhimdir. Bu, yangi texnologiyalarga,
infrastruktur tuzilishiga, kadrlar bilan ishlashga, va iqtisodiyotni rivojlantirishga
muhtoj bo'lgan loyihalarga moliyaviy qo'llanilarni ta'minlashni o'z ichiga oladi.
5. Bozor integratsiyasi va xalqaro hamkorlik: Iqtisodiyotning
modernizatsiyalashida xalqaro bozorlar bilan integratsiya muhim ahamiyatga ega.
Xalqaro savdo munosabatlari o'zaro bog'liqlikni yanada kuchaytiradi va
innovatsiyalar ommaviy foydalanishiga yordam beradi.
Bu zaruratlar, iqtisodiyot tizimining sodda, samarali va raqobatbardosh
bo'lishini ta'minlash uchun zarurdir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida, bu
jarayonlar ustida ishlash, iqtisodiy faoliyatning yangi bosqichga olib borilishida
juda muhimdir.

Modernizatsiyalashning tushunchasi va ahamiyati
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatning yangi texnologiyalar,
innovatsiyalar va tajribalar bilan yangilanishi va rivojlanishi jarayonini ifodalaydi.
Bu jarayon sodda iqtisodiy faoliyatni yanada samarali va raqobatbardosh qilish
maqsadini o'z ichiga oladi. Quyidagi tushuncha va ahamiyatlar
modernizatsiyalashni aniqlaydi:
1. Teknologik yangilanish: Modernizatsiyalash, so'nggi texnologiyalar,
texnikalar va innovatsiyalarni qo'llashni o'z ichiga oladi. Bu, ish faoliyatining
samaradorligini oshirish, mahsulotni sifatini yaxshilash, va muvaffaqiyatli bozor
bo'lib qolish uchun zarurdir.
2. Energetika va resurslarni samarali ishlash: Modernizatsiyalash, energiya va
resurslar bilan samarali ishlashni ta'minlashda yordam beradi. Yangi
texnologiyalar va innovatsiyalar, energiya va resurslar o'zlarini yanada samarali
foydalanishga imkoniyat yaratadi, shuningdek, texnologik yo'nalishlar yordamida
atrof-muhitni ta'siridan himoya qiladi.
3. Iqtisodiy ravishning rivojlanishi: Modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatning
raqobatbardoshligini oshiradi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini
kuchaytiradi. Yangi texnologiyalar, ishlab chiqarish va xizmatlar sektorlarida
innovatsiyalarni kengaytirish, daromadning oshishiga yordam beradi.
4. Kadrlar va rivojlanayotgan mutaxassislar tayyorlash: Modernizatsiyalash,
kadrlar va mutaxassislar rivojlanishini talab qiladi. Yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar bilan ishlash uchun mutaxassislar va sifatli kadrlar kerak bo'ladi. Bu
esa, o'z navbatida ishlab chiqarishni o'rganish va yetakchi soha mutaxassislarini
tayyorlashga alohida e'tibor beradi.
5. Xalqaro bozorlar bilan integratsiya: Modernizatsiyalash, mamlakatni
xalqaro bozorlarga integratsiyalashni rag'batlantiradi. Yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar orqali mamlakatlar o'zlarining mahsulotlarini dunyo bozorlarida
qo'llashadi va xalqaro savdo munosabatlarini kuchaytiradi.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatni yangilash va
rivojlantirishda asosiy vosita bo'lib, daromad va ishlab chiqarishni yanada oshiradi.
Bu jarayon, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida kritik ahamiyatga ega va sodda
va samarali iqtisodiyotni ta'minlash uchun zarurdir.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning sabablari va faollashtirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning bir nechta sabablari va ularni
faollashtirish uchun muhim qadamlar quyidagicha:
Sabablari:
1. Teknologik rivojlanish: Teknologik rivojlanish, iqtisodiyotning
yangilanishi va rivojlanishida kritik ahamiyatga ega. Yangi texnologiyalar, ish
faoliyatini yanada samarali qiladi, mahsulotning sifatini oshiradi va yangi
sohalarda innovatsiyalarni olib boradi.
2. Majburiy zaroatlar: Global iqtisodiyot va xalqaro bozorlar
o'zgaruvchanliklar bilan ajralib turadi. Bu majburiy zaroatlarga mos ravishda javob
berish uchun, iqtisodiyotning modernizatsiyalashiga zarur bo'lgan muvofiqlashish
va yangi usullar va texnologiyalarni qo'llash talab qilinadi.
3. Rivojlanish kuniy yondashuvlari: Har kuniy yondashuvlar, yangi
texnologiyalar, turli sohalarda rivojlanish va innovatsiyalarni talab qiladi. Bu
sababdan, iqtisodiyotni modernizatsiyalash, rivojlanishga yo'l qo'yish va
daromadni oshirish uchun zarur bo'lgan qadamdir.
Faollashtirish:
1. Davlat siyosati: Davlatning to'g'ri siyosati va iqtisodiyotning
modernizatsiyalashga qarshiyo chiqishlarini bartaraf etish muhimdir. Davlat
tomonidan texnologik rivojlanishni kuchaytirish, investitsiyalarni rag'batlantirish
va innovatsiyalarni o'zlashtirish uchun qo'llanma va qonun-hukmlar ishlab
chiqilishi kerak.

2. Investitsiyalar: Davlat va korxonalar tomonidan investitsiyalar ishlash,
yangi texnologiyalarni qo'llash va innovatsiyalarni o'zlashtirish uchun zarur
bo'lgan moliyaviy resurslar ta'minlash muhimdir.
3. Kadrlar tayyorlash va rivojlanishi: Texnologik rivojlanish va innovatsiyalar
bilan ishlash uchun mutaxassislar va sifatli kadrlar kerak. Universitetlar, kasb-
hunar kollejlari va korxonalarda mutaxassislar va rivojlanayotgan mutaxassislar
tayyorlash uchun dasturlar o'zgartirilishi kerak.
4. Korxonalarning innovatsion faoliyati: Korxonalarning innovatsion faoliyati
va yangi texnologiyalarni qo'llashga yondashuvchi huquqiy va ma'muriy muhitni
yaratish zarur. Bu, korxonalarning yangi texnologiyalarni qo'llash va
innovatsiyalarni o'zlashtirishga bo'lgan qiziqishlarini oshirishi mumkin.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashni muvaffaqiyatli faollashtirish, har bir
taraflar uchun kuchli qarorlar, konsensus va amalga oshirishni talab qiladi. Bu
faoliyatlar natijasida iqtisodiyotning samarali, sodda va raqobatbardosh bo'lishiga
olib keladi.
Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlari
Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlarini quyidagi tartibda
ko'rib chiqamiz:
1. Daromadni oshirish: Mahsulot sifatini boshqarish, daromadni oshirish va
iste'molchilarga ko'plab foydani yetkazish imkonini yaratadi. Sifatli mahsulotlar,
sotib olishni oshiradi va iste'molchilarning ko'nglini qozonadi.
2. Bozor qarorlarini aniqlash: Mahsulot sifatini boshqarish, bozor so'rovlarini
tushuntirish va aniqlashga yordam beradi. Bozor talablari va iste'molchilar uchun
ma'lumotlarga asoslanib, sotish va marketing strategiyalarini belgilashda
muhimdir.
3. Hamkorlik va integratsiya: Mahsulot sifatini boshqarish, korxonalarning
hamkorlik qilishini va bozorlar bilan integratsiyasini kuchaytiradi. Xalqaro
bozorlar bilan integratsiya, korxonalarga keng doirada bozor bo'lish imkonini
yaratadi.

4. Xavfsizlik va ishonch: Sifatni boshqarish, iste'molchilar uchun
mahsulotlarga ishonchli va ishonchli bo'lishlarini ta'minlaydi. Bu esa bozor ishini
kuchaytiradi va uzluksizlikni ta'minlaydi.
5. Qo'shimcha qiymat qo'shish: Sifatni boshqarish, mahsulotlarga qo'shimcha
qiymat qo'shish va uning sotish narxini oshirish imkonini beradi. Bu esa
korxonalarning daromadini oshiradi va innovatsiyalarni rag'batlantiradi.
6. Ko'rsatkichlar va monitorinq: Iqtisodiy zaruratlar qaror qilishda,
ko'rsatkichlar va monitorinqning muhim ro'li bor. Mahsulot sifatini boshqarish,
iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan mahsulot xususiyatlari haqida
ma'lumotlarni ta'minlash va korxonalarning faoliyatini nazorat qilish imkonini
beradi.
Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlarini tushuntirish,
korxonalarning samarali ishlashini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu zaruratlar
asosida korxonalarning sifatni yaxshilash, daromadni oshirish va bozorlar bilan
integratsiyani kuchaytirishga qaratiladi.
Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari
Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari ko'p
tomondan hisoblanadi. Quyidagi oqibatlarning ba'zilari uchun:
1. Bozor konkurentsiyasi va rivojlanish: Mahsulot sifatini boshqarish,
korxonalarning bozor konkurentsiyasida o'zlarini ajratib chiqishlari va
rivojlanishlari uchun zarurdir. Sifatli mahsulotlar sotib olishda qo'llanilgan bo'lishi
mumkin va bozor bo'lishini ta'minlashga yordam beradi.
2. Ishsizlik va daromadning oshishi: Mahsulot sifatini boshqarish, yangi
texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari orqali korxonalarning ish faoliyatini
samarali qilish imkonini yaratadi. Bu esa ish o'rinlari yaratish va daromadni
oshirishga olib keladi.
3. Sifatli hayot standarti: Sifatli mahsulotlar, iste'molchilar uchun ko'proq
qulaylik va yaxshi hayot standartlarini ta'minlash imkonini yaratadi. Bu esa
ijtimoiy rivojlanishga, insonlarning hayot sifatining oshirilishiga olib keladi.

4. Ijtimoiy islohotlar: Sifatli mahsulotlar iste'molchilarning islohotlarini
o'zgartirishi mumkin. Masalan, yaxshi muhiti ta'lim olish, ish qilish, sog'liqni
saqlashni talab qilish o'qibatida, sifatli mahsulotlar iste'molchilar uchun yaxshi
tarzda qo'llanilgan bo'lishi mumkin.
5. Innovatsiyalar va yangiliklar: Mahsulot sifatini boshqarish, innovatsiyalar
va yangiliklarni rivojlantirish va qo'llash imkonini yaratadi. Bu, iqtisodiyotning
rivojlanishini kuchaytiradi va yangi sohalar yaratishda muhim rol o'ynaydi.
6. Ommaviy foydalanish: Sifatli mahsulotlar, ommaviy sohada foydalanishni
oshiradi. Bu, insonlarning hayotini yaxshilash, o'zlarining ehtiyojlarini qondirish
va ijtimoiy qatlamni rivojlantirishga olib keladi.
Sifatni boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari juda ko'p tomondan
ta'sir ko'rsatadi. Mahsulot sifatini oshirish, bozor ishini kuchaytiradi, daromadni
oshirishga yordam beradi va ijtimoiy rivojlanishni kuchaytiradi. Bu jarayonlar
boshqarilishi lozimki, bu oqibatlardan o'zlashtirilgan foydani ortga qo'yish uchun.

2. Mahsulot sifatini boshqarishning tushunchasi va asosiy
usullari
Mahsulot sifatini boshqarish, mahsulotlar yoki xizmatlar sifatini yaxshilash,
ta'minlash va boshqarish jarayonini ifodalaydi. Bu jarayon, iste'molchilarning
ehtiyojlarini qondirish va ularga sifatli mahsulotlar taqdim etish uchun juda
muhimdir. Quyidagi tushuncha va asosiy usullar mahsulot sifatini boshqarishda
o'rnini egallaydi:
1. Tushuntirish: Mahsulotning qanday sifatga ega ekanligini mustahkamlash
uchun tushuntirish kerak. Bu, mahsulotning xususiyatlarini, qulayliklarini,
foydalanish tavsiflarini va uning o'zining afzalliklarini tushuntirishni o'z ichiga
oladi.
2. Standartlashtirish: Mahsulotlar uchun standartlar va sertifikatlar o'rnatilishi,
ularga ishonch yaratishda muhimdir. Bu standartlar, sifat va mustahkamlashni
ta'minlash, bozor ishini tuzish va iste'molchilar uchun xavfsizlikni ta'minlash
uchun zarurdir.
3. Teknologiyalarni qo'llash: Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish
vositalari sifatni yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Bu usullar, mahsulotlar yoki
xizmatlar ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtiradi va sifatni nazorat qilishni
osonlashtiradi.
4. Mahsulotni monitoring qilish: Mahsulotni monitoring qilish, sifatni nazorat
qilish uchun muhimdir. Bu, mahsulotning har bir bosqichida sifatni o'rganish va
aniqlashga yordam beradi, shuningdek, iste'molchilar tomonidan qabul qilingan
ta'sirlar va talablar haqida ma'lumotlarni taqdim etadi.
5. Tadbirlar va ta'limotlar: Korxonalarda xodimlarni va mahsulot ishlab
chiqaruvchilarini sifatni boshqarish bo'yicha tadbirlar va ta'limotlar o'tkazilishi
muhimdir. Bu tadbirlar, sifatni oshirish va qabul qilish jarayonini yaxshilashga
yordam beradi.
6. Iste'molchilar bilan aloqalar: Istiqomatga ega bo'lish va iste'molchilar bilan
bog'liq bo'lish, mahsulot sifatini boshqarishda muhimdir. Iste'molchilarning fikrlari

va talablari bilan xavfsizlik, xavfsizlik va sifatni yaxshilashga o'z ko'rsatmalarini
ta'minlash.
Bu asosiy usullar, mahsulot sifatini boshqarishda muhim o'rin egallaydi va
korxonalarga sifatni oshirish va iste'molchilar ehtiyojlariga mos mahsulotlar
taqdim etishda yordam beradi.
Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchasi Sifatni yaxshilash
jarayoni mahsulotni sotish yoki xizmatlar ko’rsatishda faqatgina ko’proq foyda
olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun ham zarurdir.
Ma’lum foydalilikka ega bo’lib, sotilish bahosi bilan tannarx o’rta-sidagi farqga
ega bo’lgan tovarlar albatta sotilishi kerak. SHunday qilib tovarni sotilishining
muhim shartlari-xaridorning uning kafolatlangan sifatiga ishonch va bahosidir.
Mahsulot sifati deb , mana shu mahsulotga nisbatan qo’yilgan xalq ehtiyoji
talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko’rinishi,
ishlatilishining qulayligiga aytiladi. Sifatni shakllantiruvchi elementlar sifat
ko’rsatkichlari deyiladi va turlicha usullar yordamida aniqlanadi. Mahsulotning
texnikaviy tavsifi orqali aniqlanuvchi tovarlar yaroq-liligining asosiy elementlari
konstruktsiya sifati deyiladi. Konstruktsiya sifatini takomilashtirilishi bilan uning
qiymati ham ortadi.
1.-rasm. Konstruktsiya sifati.
1-rasmda konstruktsiya sifatining uning bahosi va tannarxiga bog’liqligi
ko’rsatilgan. Grafikning tannarx va baho egri chiziqlarining kesishuv nuqtalari Q1
va Q2 bilan ajratilgan qismi rentabellikni ifodalaydi. Baho va tannarx egri
chiziqlari orasidagi eng katta masofani belgilovchi Q0 nuqtasi eng yuqori foydani

ta’minlovchi konstruktsiya sifatini ifodalaydi. Raqobatlashuvchi mahsulotlar
mavjud bo’lgan sharoitda korxona mahsulotini realizatsiya qilishda iqtisodiy
strategiya va taktikaning turli variantlaridan eng muqbilini tanlashi kerak. Bunda
sarf-harajatlar ortiqroq bo’lsada yuqori sifatni ta’minlovchi Q3 konstruktsiya
sifatida yoki tannarxning pasaytirilishiga asoslangan Q4 konstruktsiya sifatida
to’xtash mumkin. Odatda, ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarning umumiy miqdori
asosiy ishlab chiqarish sarf-harajatlari hamda nazoratga va yaroqsiz, defekt
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ketgan harajatlardan iborat bo’ladi. Nazorat
qanchalik aniq, asosli o’tkazilsa, defekt mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga
yo’qotishlar shunchalik qisqaradi, nazorat sarf-harajatlari ortadi.
2 -rasm. Boshqaruv sikli.
Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, texnikaviy nazoratni
amalga oshirish bilan bir qatorda sifatni boshqarishning boshqa uslublarini ham
yoddan chiqarmaslik kerak. Boshqaruv o’zi nima? Boshqaruv - korxona sharoitida
aylanma siklda amalga oshuvchi “rejalashtirish-amalga oshirish-nazorat-
boshqaruv” jarayonlarining yig’indisidir. 2-rasmda boshqaruv sikli keltirilgan.
Boshqacha aytganda boshqaruvning bu sikli korxonada sifatni boshqarishning
asosi hisoblanadi. Rejalashtirish funktsiyasi loyihalashtirish bosqichida korxona
rahbariyati tomonidan bozordagi talab-taklifni, kapital sarf-harajatlarining
samaradorlik koeffitsentini, korxonaning texnik darajasini, nazoratning

samaradorligini hisobga olgan holda amalga oshirilib, mahsulotning sifati
darajasini aniqlashni nazarda tutadi.
3-rasm. Korxonada sifatni boshqarish
Amalga oshirish funktsiyasi konstruktsiyaning loyihalashtirilgan sifatini
tayyor mahsulotda mujassamlashuvini bildiradi. U texnologik jarayonlarni
loyihalashtirish, qo’llanadigan dastgohlar, mashinalar, instrumentlar turini,
shuningdek ishni bajarish va nazorat qilish uslublarini aniqlashni o’z ichiga oladi.
Nazorat funktsiyasi mahsulot ishlab chiqarish bosqichidagina emas, uni
realizatsiya qilish bosqichida ham amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda,
mahsulotning yaroqliligi uni sotilishi bilan tasdiqlanadi. Boshqaruvning ta’siri
funktsiyasi mahsulotni realizatsiya qilish chora-tadbirlarini belgilash, agar sotilgan
tovar sifat shartlariga javob bermasa unga qayta ishlov berishni tashkil etishni o’z
ichiga oladi. Yuqorida sanab o’tilgan rejalashtirish - amalga oshirish – nazorat –
boshqaruvning ta’siri funktsiyalarini aniq boshqarish uchun korxonaning barcha
bo’limlari boshqaruv va nazoratning texnikasini, maxsus texnologiyani,
shuningdek statistik uslublarni qo’llab, mahsulot sifatining muhim ahamiyatini his
etgan holda ma’suliyat bilan o’z vazifalarini bajarishlari lozim. SHunday qilib,
korxonada sifatni boshqarish – bu “iste’molchilarning ehtiyojini qondiradigan,
yetarlicha yuqori darajadagi foydalilikka ega bo’lgan tovarlarni loyihalashtirish,
tayyorlash va sotishni ta’minlovchi boshqaruv faoliyati turidir”

3. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarining turlari. Mahsulot sifati
darajasini baholash.
Mahsulot sifatini baholash va uni oshirish uchun sifat darajasini baholash
zarurdir. Mahsulot sifatini miqdoriy jihatdan baholash bilan bog’liq bo’lgan
faoliyat sohasiga kvalimetriya deyiladi. Mahsulotning sifati darajasini baholash
mahsulot sifatini sistemasida zaruriy boshqaruv ta’sirini amalga oshirishda asos
bo’lib xizmat qiladi. Umumiy ko’rinishida mahsulot sifatini baholash quyidagi
bosqichlarda amalga oshirilishi mumkin.
4- rasm. Mahsulot sifati darajasini baholash bosqichlari
Bosqichlarning mazmuni va ularning har birida bajariladigan ishning hajmi
mahsulot sifatini baholashdan qo’yilgan maqsadga bog’liqdir.
Baholashdan maqsad: Ko’rib chiqish uchun sifatning qaysi ko’rsatkichlarini
tanlash, qanday aniqlikda ularning qiymatini aniqlash, buning uchun qanday
vositalar zarurligi, baholash natijalarini qanday formada ifodalash va
ko’rsatkichlarni qanday qayta ishlash mumkinligini aniqlashdan iboratdir.
Mahsulotning xossa va xususiyatlari miqdoriy hamda sifat jihatdan tavsiflanishi
mumkin. Sifat tavsiflari-bular, masalan, mahsulotning zamonaviy moda
yo’nalishiga, dizaynga, ranglarga mos kelishi va boshqalar bo’lishi mumkin.
Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga sifat
ko’rsatkichi deyiladi. Sifat ko’rsatkichlarini tanlash – mahsulot sifati tarkibiga

kiruvchi va uning sifati darajasini baholashga imkon beruvchi mahsulot
xususiyatlari miqdoriy tavsifining nomlarini aniqlashdir. Sifat ko’rsatkichlarining
nomlarini tanlashni asoslab berish quyidagilarni hisobga olgan holda amalga
oshiriladi:
 Mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab chiqarilganligi;
 Iste’molchi talablarining tahlili;
 Mahsulot sifatini boshqarish masalalari;
 Tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi;
 Sifat ko’rsatkichlariga nisbatan qo’yilgan asosiy talablar (4. rasm)
5- rasm. Sifat ko’rsatkichlari klassifikatsiyasi.
Xalq iste’moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy,
funktsional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi iste’mol
ko’rsatkichlarini o’rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Zarurat tug’ilsa,
tovarlarini sifatini baholash va tahlil qilish iste’molchilarning talablarini ham
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ijtimoiy ko’rsatkichlar maxsus
ko’rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat ko’rsatkichlari va iste’mol
xususiyatlariga ko’ra quyidagicha klassifikatsiyalanadi.

Ijtimoiy ko’rsatkichlari
Ushbu ko’rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ehtiyojlarga javob bera
olishi va uning turli guruh iste’molchilari uchun ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaydi.
Bu ko’rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati, tovarning
optimal assortimentga mos kelishi, ma’naviy eskirish va boshqa ijtimoiy samaralar
ko’rsatkichlari kiradi. Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko’rsatkichi
mana shu tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini
ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi aholining
mana shu tovarlarga nisbatan ta’minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Masalan,
oyoq kiyimlar tiraji bog’cha yoshdagi, maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o’g’il
bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga bo’linadi.
Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko’rsatkichi uning mana
shu tur mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining
samaradorligini tavsiflaydi.
Ma’naviy eskirish ko’rsatkichi moda yo’nalishlari o’zgarishi, mavsum
o’zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotni ma’naviy
eskrishini ko’rsatadi.
Yondosh ijtimoiy samaralar ko’rsatkichilari deb mazkur guruh tovarlarini
ommaviy ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid qilishlariga ta’sirini
tavsiflovchi ko’rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruh tovarlarini ishlab
chiqarishganda, boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo’lgan talab keskin

o’zgarishi mumkin. Kiyimlariga nisbatan modalarning o’zgarishi, kiyinish stilining
o’zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo’lgan talabni o’zgartirishi mumkin.
Funktsional ko’rsatkichlar. Mahsulot sifatining funktsional ko’rsatkichlari
ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma’naviy ehtiyojlarni
qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko’rsatkichlar asosiy funktsiyalarining
bajarilishini takomillashtirish ko’rsatkichi, universallik ko’rsatkichlari va
yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko’rsatkichlariga bo’linadi.
Asosiy funktsiyani bajarishni takomillashtirish ko’rsatkichlari iste’molning
foydali samarasini, mahsulotning iste’molchilar tomonidan foydalanilganda
ma’lum ehtiyojni qondirish darajasini ko’rsatadi.
Universallik ko’rsatkichi mahsulotning o’z o’rniga qarab ishlatilishi bilan bir
qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkinligini
ko’rsatadi.
Yordamchi funtsktsiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko’rsatkichi
mahsulotni “inson-mahsulot-tashqi muhit” sistemasida asosiy va yordamchi
faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida: transportirovka, o’rnatish,
ta’mirlash, xizmat ko’rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni o’ziga
xos xususiyatlarini ko’rsatadi. Yordamchi operatsiyalarni bajarilishini
takomillashtirish uchun asosiy faoliyatining bajarilishini takomillashtirishga ham
ta’sir ko’rsatadi.
Ishonchlilik ko’rsatkichi mahsulotning iste’mol yoki espluatatsiya vaqtida
yaroqli holda bo’lishini ko’rsatadi. Bunga to’xtamasdan ishlashi, uzoqqa
chidamliligi, ta’mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi ko’rsatkichlar kiradi.
To’xtamasdan ishlash ko’rsatkichi mahsulotning ma’lum vaqt davomida
to’xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko’rsatadi.
Uzoqqa chidamlilik ko’rsatkichi xizmat ko’rsatish muddati davomida
uzluksiz ishlashi mumkinligini ko’rsatadi.
Ta’mirlanuvchanlik ko’rsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonida
ba’zi mayda kamchiligini tuzatish mumkinligini ko’rsatadi.

Saqlanuvchanlik ko’rsatkichi mahsulotni saqlash va trasportirovka qilish
jarayonida va undan keyin ham o’zining iste’mol qiymatini saqlash xususiyati
tushuniladi. Ergonometrik ko’rsatkichlar. Ergonometrik ko’rsatkichlar “inson-
mahsulot” sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik, antropometrik,
gigienik xususiyatlarini hisobga oladi.
Gigenik ko’rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy faoliyatining
gigenik shartlariga mos kelishini ko’rsatadi.
Antroponometrik ko’rsatkichlar mahsulot konstruktsiyasi undan
foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini ko’rsatadi.
Estetik ko’rsatkichlar. Estetik ko’rsatkichlarga ajralib turuvchanlik, tashqi
ko’rinishning ratsional bo’lishi, kompozitsiyasining to’liq bo’lishi, mahsulotni
ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo’lishi, tovar ko’rinishlarining stabil
bo’lishi kabi ko’rsatkichlar kiradi.
Ajralib turuvchanlik mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik
dunyo qarashlarini aks ettiradi. Bu ko’rsatkich mahsulotni boshqa analogik
maqsulotni ajralib turishini, davr talabiga, zamon talablariga, moda yo’nalishlariga
javob berish darajasini ko’rsatadi. Tashqi ko’rinishining ratsional bo’lishi
mahsulotni funktsional - konstruktiv mohiyatining to’g’ri ifodalanishini mahsulotni
tayyorlash va ekspluatatsiya qilishning ob’ektiv sharoitlariga mos kelishini
tavsiflaydi.
Kompozitsiyasini to’liqligi mahsulot qismlarini organik bog’liqligini, uning
boshqa ansambllariga ham mos kelishini ko’rsatadi. Ushbu ko’rsatkichlar
mahsulotni modellashtirishda turli ranglari o’zaro aloqada qo’llashda,
konstruktsiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to’liq kompozitsion yechimga
erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko’rsatadi. Mahsulotni
ishlab chiqarishning mukammal bo’lishi va tovar ko’rinishining stabil
bo’lishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko’rinishiga ta’sir ko’rsatadi va uni
ishlab chiqarishda tashqi ko’rinishining mukammal bo’lishi, firma belgilarining
aniq bo’lishi, informatsion material va hujjatlarning to’liq bo’lishi va mahsulot

tashqi ko’rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o’rash-joylash ishlarining yaxshi
yo’lga qo’yish darajasini ko’rsatadi.
Iste’molning havfsizligi ko’rsatkichi mahsulotni ekspluata-tsiya yoki iste’mol
qilish, montaj, xizmat ko’rsatish, ta’mirlash, saqlash, ortish va tashishda
kishilarning xavfsizligini ta’min-lovchi xususiyatlarini tavsiflaydi. Iste’molning
xavfsizligi ko’rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma’lum vaqt davomida xatarsiz
ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi; valtli zanjirlarning elektr
mustahkamligi kabilarni keltirishimiz mumkin.
Ekologik ko’rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste’molda
atrof muhitga zararli ta’sir ko’rsatishini xisobga olish tabiat muxitiga ishlab
chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik resurslardan ratsional
foydalanish, ularni saqlash, atmosferani ifloslanish darajasini pasaytirishni
ta’minlash kerak. Ekologik ko’rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli
chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste’molda, ortish,
tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan
o’tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik
ob’ektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar. Sifat ko’rsatkichlari
fizikaviy ko’rsatkichlar singari o’lchamga ega bo’lishi yoki ega bo’lmasliklari
mumkin. Sifat ko’rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda ma’lum birliklardagi
ularning o’lchamalari tushuniladi. Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan
mehnat sarfi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo’lib,
ishchi-soatlarda ifodalanadi.
Mahsulot sifati darajasini baholash Mahsulot sifati qanday degan savolga
javob berish uchun bir turdagi mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini ikkinchisi bilan
taqqoslanadi. Taqqoslash natijasida qaysi mahsulotning sifati yuqori ekanligi
to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. (6-rasm)

6 – rasm. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarini aniqlash usullari klassifikatsiyasi.
O’lchash usuli texnik o’lchov asboblari yordamida olingan ma’lumotlarga
asoslangan. O’lchash usuli yordamida mahsulotning og’irligi, bo’yi, eni, razmeri
kabi parametrlarini aniqlash mumkin.
Hisoblash usuli nazariy yoki empirik bog’lanishlar yordamida olingan
ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan. Bu usuldan loyiha bosqichida
mahsulotlarning og’irligini, unumdorligini, quvvati, chidamliligi kabi
ko’rsatkichlarni aniqlashda qo’llaniladi.
Organoleptik usul – sezgi organlari: ko’rish, eshitish, sezish organlari orqali
olingan ma’lumotlarni tahlil qilishga asoslangan. Organoleptik usuldan
qandolatchilik mahsulotlari, tamaki mahsulotlarining sifatini baholashda,
gazlamaga berilgan ranglarning tiniqligini, gullarning shaklini, poyafzal
mahsulotlari, tikuvchilik mahsulotlarining tashqi ko’rinishi, ko’zga
tashlanuvchanligini baholashda qo’llaniladi.
Qayd etish usuli ma’lum voqeliklar, predmetlar yoki xarajatlarning, masalan,
sinov paytida sinovdan o’tolmagan mahsulotlar sonini hisoblash yo’li bilan olingan
ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan.
An’anaviy usul – muassalar va korxonalarning maxsus eksperimental va
hisoblar bo’liimlaridagi mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi (ularga
ixtisoslashgan laboratoriyalar, poligonlar, sinov stendlari va boshqalar kiradi).
Ekspert usulida mahsulot sifat ko’rsatkichlarini baholash mutaxassis
ekspertlar guruhi, ya’ni dizaynerlar, degustatorlar, tovarshunoslar va shu kabilar
tomonidan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy usuli mahsulotning haqiqatdagi yoki potentsial iste’molchilariga
tayanadi. Iste’molchilarning fikri to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash, so’roq qilish

yoki maxsus so’roq anketalari orqali, ko’rgazmalar, konferentsiyalar va boshqalar
orqali amalga oshiriladi. Bitta turdagi mahsulotning sifati darajasini baholash
differentsial, kompleks va aralash usullar orqali amalga oshiriladi. Mahsulot sifati
darajasini baholashning differentsial usuli baholanayotgan mahsulot turining sifat
ko’rsatkichlarini tegishli bazis ko’rsatkichlari bilan taqqoslash orqali, ya’ni
baholanayotgan mahsulotning sifat ko’rsatkichi R1 taqqoslash asosi qilib qabul
qilingan namuna ko’rsatkichlari R1 baza bilan taqqoslanadi. Har bir ko’rsatkich
uchun baholanayotgan mahsulotning nisbiy sifat ko’rsatkichlari quyidagi
formulalar orqali aniqlanadi:
Qi=Pi/Pibaz (1.1) Qi=Pibaz/Pi(1.2)
Bu yerda Ri – baholanayotgan mahsulot i-sifat ko’rsatkichining miqdoriy
qiymati; Ribaz-taqqoslash asosi qilib qabul qilingan namunaning i-sifat
ko’rsatkichining miqdoriy qiymati.
(1.1.) formula sifat ko’rsatkichining absolyut jihatdan ortishi mahsulot
sifatining yomonlashuviga olib keladigan holatlarda qo’llaniladi. Ba’zan mahsulot
sifati darajasini baholashda mushkul holatlar ham uchraydi.
Bunday xolatlarda barcha ko’rsatkichlarni ahamiyatlilik darajasiga ko’ra ikki
guruhga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruhga mahsulotning muhim
xossaxususiyatlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, ikkinchi guruhga esa ikkinchi
darajali ko’rsatkichlarni kiritiladi. Agar birinchi guruhga qiymati birdan katta yoki
birga teng bo’lgan barcha nisbiy ko’rsatkichlarni kiritib, ikkinchi guruhga esa
asosiy qismi birdan kichik bo’lmagan ko’rsatkichlarni kiritilsa, taqqosalanayotgan
mahsulotning sifat darajasi namunaning sifat ko’rsatkichlaridan past emasligini
ko’rishimiz mumkin. Sifat darajasini baholashning kompleks usuli sifatning
kompleks (umumlashgan) ko’rsatkichlaridan foydalanishga asoslangan. Bu
usuldan mahsulot sifati darajasini faqat bitta son bilan ifodalash maqsadga muvofiq
bo’lgan holatlarda foydalaniladi. Kompleks usuliga ko’ra sifat darajasi
baholanayotgan mahsulotning umumlashgan sifat ko’rsatkichini taqqoslash asosi
qilib qabul qilingan namunaning umumlashgan sifat ko’rsatkichi bilan taqqoslash
orqali aniqlanadi.

Kompleks baholashning mukammalligi umumlashgan sifat ko’rsatkichini
ob’ektiv topishdadir. Baholanayotgan mahsulotning umumlashgan sifat
ko’rsatkichlari bilan e’tiborga olinayotgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqlikni
tavsiflash imkoniyati bo’lgan barcha holatlarda quyidagi funktsional bog’liqlikdan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Q  f ( n * Pi )  1 (1.4.)
Barcha bo’lishi mumkin bo’lgan usullar, shu jumladan ekspert usulida ham
ushbu bog’liqlikning ko’rinishi turlicha bo’lishi mumkin. Odatda, bunday
hollardaumumlashgan ko’rsatkich qilib mahsulotning xususiyatlarini tavsiflovchi
asosiy ko’rsatkichlardan biri qabul qilinadi.
Aralash usul da mahsulot sifatini baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga
oshiriladi: 1. Sifatning birlik ko’rsatkichlarini bir qator guruhlarga birlashtiriladi.
Guruhlar bo’yicha sifatning kompleks ko’rsatkichlari aniqlanadi. Mahsulot sifatini
baholashda quyidagi tushunchalarni bir-biridan farqlash muhim ahamiyatga ega:
 Mahsulotning sifati ko’rsatkichi deb uning sifatini belgilovchi bir yoki bir
necha xossa-xususiyatlarning miqdoriy tavsifiga aytiladi.
 Mahsulotning belgisi – uning barcha xususiyat va holatlarining sifat va
miqdoriy tavsifidir.
 Mahsulotning parametri – uning belgisi bo’lib, barcha miqdoriy xususiyat
va xolatlarni ifodalaydi.
 Mahsulot sifatining birlik ko’rsatkichi deb, uning biror xossa yoki
xususiyatini ifodalovchi ko’rsatkichga aytiladi. Mahsulot sifatining birlik
ko’rsatkichiga misol qilib, gazlamalarning havo o’tkazuvchanligi,
cho’ziluvchanligi, chidamliligi kabi xususiyatlarini keltirishimiz mumkin.
 Mahsulot sifatining kompleks ko’rsatkichi deb, uning bir necha xossa
xususiyatlarini ifodalovchi ko’rsatkichlarga aytiladi. Mahsulot sifatining kompleks
ko’rsatkichiga tortilgan o’rtacha qiymat ko’rinishida aniqlangan ko’rsatkichni
misol qilib keltirishimiz mumkin:
Ki- mahsulotning i xususiyatining ko’rsatkichi. Zi- Ki ko’rsatkichning
ulushini ifodalovchi koeffitsient.

2. Guruhlar bo’yicha aniqlangan kompleks ko’rsatkichlar hamda alohida
ajratib ko’rsatilgan, muhim ahamiyatga ega bo’lgan birlik ko’rsatkichlar taqqoslash
asosi qilib qabul qilingan ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Odatda, o’lchash yo’li
bilan mahsulot sifatining birlik ko’rsatkichlari aniqlanadi. Huquqiy-patent va
iqtisodiy ko’rsatkichlar, mahsulotning bir tekisdaligi ko’rsatkichi, standartlash va
unifikatsiyalash hisoblash orqali amalga oshiriladi. Hisoblash yo’li bilan, yuqorida
aytib o’tganimizdek, sifatning kompleks ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin. Sifat
ko’rsatkichlarini taqqoslashni intervallar shkalasi yoki nisbatlar shkalasi orqali
ham ifodalash mumkin. Sifat ko’rsatkichlarini taqqoslashda ko’rsatkichlar
dinamikasining tavsifi ham e’tiborga olinadi.
Texnikaviy daraja – mahsulotni texnikaviy takomillashtirishning nisbiy
tavsifi bo’lib, mana shu mahsulot turini takomillashtirishda fan-texnika yutuqlarini
tavsiflovchi, mahsulot sifatini belgilovchi eng asosiy xossa-xususiyatlarining
yig’indisiga aytiladi.
7- rasm. Sifat ko’rsatkichlarini nisbatlar shkalasi bo’yicha taqqoslash.
Texnikaviy darajani baholash - mahsulotning jahon, regional, milliy yoki
tarmoq darajasiga javob berishini o’rnatishdan iborat. Bu vazifa mahsulotning
texnikaviy darajasi ko’rsatkichini bazis namuna ko’rsatkichi bilan taqqoslash
orqali amalga oshiriladi. Taqqoslash asosi qilib qabul qilingan bazis namuna – bu
baholanayotgan mahsulot analoglari guruhidan ajratilgan va fan-texnikaning ilg’or

yutuqlarini o’zida mujassamlashtiruvchi mahsulot namunasidir. Baholash
natijasida mahsulotni quyidagi uchta darajadan biriga kiritiladi:
 Jahon darajasidan yuqori;
 Jahon darajasiga javob beradi;
 Jahon darajasiga javob bermaydi. Baholash natijalari yangi tur mahsulotini
ishlab chiqarishda foydalaniladi:
 Texnikaviy topshiriqqa (TT) kiruvchi shartlarni asoslab berishda;
 Normativ xujjatlarga (NH) kiruvchi shartlarni asoslab berishda;
 Mahsulotni ishlab chiqarishga qo’yish to’g’risidagi qarorni qabul qilishda;
 Mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlash yoki almashtirishning
maqsadga muvofiqligini asoslab berishda;
 Mahsulotni eksporti yoki importi bo’yicha muloxazalarning shakllanishida.
Mahsulotning texnikaviy darajasini baholash bosqichlari o’z ichiga quyidagilarni
oladi:
A. Baholash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar nomenklaturasini aniqlash:
Ko’rsatkichlar nomenklaturasi bir turdagi mahsulot namunalarini, ya’ni bir xil
nomdagi va bir xil maqsadda foydalanilaniladigan mahsulot namunalarini
taqqoslashni ta’minlashi zarur.
Baholovchi ko’rsatkichlar baholanayotgan namunani bazis namuna bilan
bevosita taqqoslash uchun va iste’mol xususiyatlarini, ishonchlilik, havfsizlik,
ekologik hamda iqtisodiy ko’rsatkichlarni baholash uchun qo’llaniladi.
B. Analoglar guruhining shakllanishi va ko’rsatkichlarining ahamiyati:
Analoglar guruhiga kiritilganlarning hammasi va baholanayotgan mahsulot
ishlatilish maqsadlari va qo’lanish sohasiga ko’ra mos bo’lishi, ya’ni bir xil
guruhlovchi ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Guruhlarga quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqarishga joriy etilayotgan mahsulotni baholashda– baholanayotgan
mahsulotni ishlab chiqarish davrida jahon bozoriga kelib tushishi kutilayotgan
ilg’or hamda eksperimental namunalar;

- ishlab chiqarilayotgan mahsulotni baholashda – ko’rsatkichlarining qiymati
ularning hujjatlari yoki sinov natijalari asosida o’rnatilgan, jahon bozorida
sotilayotgan namunalar.
V.Analoglar guruhidan bazis namunalarni ajratish: Bazis namuna sifatida
baholanayotgan ko’rsatkichlar qiymati bo’yicha barcha analoglarni ketma-ket jufti
bilan taqqoslash usuli bilan analoglar guruhidan bazis namuna sifatida eng
yaxshilari ajratib olinadi.

4. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari.Mahsulot sifatini
nazorat qilish.
Mahsulotlarning sifatini boshqarish va nazoratning statistik metodlari.
8-rasm. Mahsulotni tayyorlashning umumiy sxemasi.
Mahsulotni tayyorlash GOST 15.001 «tayyorlash sistemasi va mahsulotlarini
ishlab chiqarishga qo’yish» bilan muvofiq holda quyidagilarni ko’zda tutadi:
- texnik vazifalarni tayyorlash; - texnik va normativ hujjatlarni tayyorlash;
- mahsulot namunalarini sinash va tayyorlash; - tayyorlash natijalarini qabul
qilish. Texnik vazifa (TV) mahsulot tayyorlash uchun boshlang’ich asosiy hujjat
bo’lib hisoblanadi. Unda mahsulotga texnik – iqtisodiy talablar, kaytarish tartibi va
tayyorlash natijalarini kabul kilish ko’rib o’tiladi.
TV talablariga standartga ziddiyatda bo’lgan qo’shimchalarga yo’l
qo’yilmaydi.
TV o’z-o’zidan bo’lajak mahsulotning texnik darajasini garovga qo’yadi.
Mahsulotning muhim turlarini tayyorlashda TV sifat ko’rsatkichini, muvofiq
perspektiv darajani, ya’ni sifat darajasini, dunyo bozoridagi eng yaxshi analogik
sifatni aniqlashi kerak. Berilgan ma’lumotlarga ko’ra "sifat zahirasi" mahsulotni
ishlab chiqarishga chiqish vaqtigacha uni muvofiq eng yaxshi yo’l bilan bir necha
yil o’rin egallab turishini ta’minlash bilan, mahsulotni o’rganishga imkon beradi.
Etalon - namun asosida ishlab chiqarilgan mahsulotni ishlab chiqarishga qo’yish,

ishlab chiqarish va saqlashda tasviriy-estetik ko’rsatkichlari bo’yicha ishlab
chiqaruvchida mahsulot yoki tovarlar partiyasining sifatiga da’vo va
reklamatsiyalarning oldini olish maqsadida taqqoslash uchun saqlanadi.
Aktning tasdiqlanishi qabul qilish komissiyasining tasdiqlagan qarorini
tayyorlash tamomlanganligini, TV harakati to’htatilganligini va mahsulotni ishlab
chiqarishga ruxsat berilganligini bildriradi. Oluvchi korxona mahsulotlar partiyasi

tarkibida etalon – namuna nusxasini kirish nazoratini amalga oshirish uchun
berilishini talab qilishi mumkin. Nusxa yorlig’i tasviriy – texnik kengash yoki
boshqa shaxs tomonidan etalon nusxa muvofiqligi haqida yozma holatda
tasdiqlangan bo’lishi kerak. 1.9- rasmda loyixalash sohasidagi mutaxassislarning
ishini tushunish uchun kalit vazifasini bajaruvchi, mahsulotlarni loyixalash
jarayoni sxemasi misol sifatida keltirilgan.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish uch bosqichni o’z ichiga oladi:
 ishlab chiqarishga qo’yish;
 ishlab chiqarishga yo’l berish;
 ishlab chiqarishdan olib tashlash. Ishlab chiqarishga qo’yish ishlab
chiqarishga tayyorlash va o’zlashtirishni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarishga
tayyorlash mahsulotlarning texnologik jarayonini ta’minlash va tayyorlash
xarakatlarini ko’zda tutadi.
Direktiv ishlab chiqarish – mahsulotlarni to’liq ishlab chiqilgan
konstruktorlik va texnologik hujjatlar asosida ishlab chiqarishdir.
Mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash – mahsulotlarning sanoat
ishlab chiqarilishini to’htatish tadbirlari majmuidir.
Mahsulotlarni ishlab chiqarishni to’xtatish quyidagi xollarda amalga
oshiriladi: zamonaviy talablarga mos kelmasa; yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan
yangi mahsulotlarning yaratilishida; ekspluatatsiya yoki ehtiyoj xususiyatlari
kamayganda, odamlar sog’ligiga va atrof muhit xolatiga yomon ta’sir qiladi deb
aytilganda.
Muomala va sotish – mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan
yuklatilgandan to iste’molchi olguniga qadar bo’lgan hayot siklining bir qismidir.
Muomala va sotishmahsulotni ekspluatatsiya qilish – uning sifatini
tiklanishiga va saqlanib turishiga yordam beruvchi mahsulot hayot siklining
bosqichidir.
Mahsulot sifatini nazorat qilish Boshqarilayotgan ob’ekt to’g’risida
ma’lumotlar to’plash maqsadida sifatni nazorat qilishning zaruriyligi GOST
15467-79 da ko’rsatilgan: «Mahsulot sifatini boshqarish – mahsulotni ishlab

chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki iste’mol sohasida
mahsulot sifatida muntazam nazorat qilish va sifatga ta’sir qiluvchi omillarni
maqsadga yo’naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat darajasini
o’rnatish, ta’minlash va saqlab turishdan iboratdir». Mahsulotni nazorat qilish ikki
bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda mahsulotning holati to’g’risida
ma’lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat belgilari to’g’risida); olingan
ma’lumotlarni oldindan o’rnatilgan texnik shartlar bilan taqqoslash, ya’ni
ikkilamchi ma’lumotlarni olish. Haqiqatdagi ko’rsatkich, normativ shartlarga mos
kelmagan hollarda nazorat ob’ektiga normativ shartlardan chekilanishni yo’qotish
maqsadida boshqaruv ta’sirini amalga oshiriladi. Nazoratning asosiy tushunchalari
GOST 16.501-81 da ko’rsatilgan. Nazorat turlarining klassifikatsiyasi 1.10-rasmda
keltirilgan. Sifat muammosining murakkabligi korxonada mahsulot sifatini
boshqarishga kompleks yondoshishni talab qiladi. 1.11- rasmda yirik korxonalarda
sifatni boshqarish xizmatlarining funktsiyalari keltirilgan. Yirik korxonalarda
sifatni nazorat qilish sistemasiga mahsulotni ishonchlilik ko’rsatkichlari bo’yicha
nazorat qilish, mahsulotning tajriba namunalarini, maketlarni tekshirish
bo’linmalari kiradi. Nazorat funktsiyalariga bevosita o’lchov vositalaridan,
elektron, kompyuter qurilmalaridan to’g’ri foydalanishni ta’minlaydigan, ularning
holatini nazorat qiladigan ishlab chiqarishni metrologik ta’minlash ham qo’shilib
ketadi. Nihoyat, dasturlarni tayyorlash va kadrlarni o’qitish va malakasini oshirish,
ularni motivlashtirish va rag’batlantirish sifat masalalarining muvaffaqiyatli
yechilishi uchun zarurdir. Har bir korxona ham sifatni boshqarish sifatlarini to’liq
imkoniyatiga ega emas. Kichik korxonalar, odatda, maxsus maslahatchi, injiniring
firmalarining xizmatidan foydalanadilar, sifat bo’yicha muhandis bo’lishi bilan
cheklanadilar.
Zamonaviy texnikaviy nazoratning asosi bo’lib matematika-statistik uslublar
hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish ikkita usulda ta’minlanishi mumkin:
mahsulotni yaroqli va yaroqsizga ajratish bilan va texnologik aniqlikni oshirish
yo’li bilan. Ko’pdan beri nazorat usullari mahsulotni yakuniy bosqichda murakkab
tekshirish orqali yaroqsiz mahsulotni tahlil qilishga olib kelardi.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, aholining talab va ehtiyojlarining keskin
o’sib borishi, shuningdek, jahon bozorida global raqobat kuchayib borayotgan bir
sharoitda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha
birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini
kengaytirish, kichik biznes sub’ektlari mahsulotlarining sifatini oshirish orqali
ularning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash masalalari
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bugungi kunda respublikamizda ichki va tashqi bozorlarda barqaror talabga
ega bo’lgan ishlab chiqarishni yanada kengaytirish, sifatli va raqobatbardosh
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida korxonalarda,
jumladan kichik biznes sub’ektlarida xalqaro standartlarni joriy etishga qaratilgan
ishlar keng miqyosda amalga oshirilmoqda.
Xususan, O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to’g’risida»,
«Metrologiya to’g’risida», «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish
to’g’risida»gi Qonunlariga muvofiq O’zbekiston standartlashtirish davlat tizimi
(O’z SDT), O’zbekiston Respublikasining o’lchashlar birliligini ta’minlash davlat
tizimi (O’z O’DT), O’zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish milliy tizimi
(O’z SMT) ni takomillashtirish va rivojlantirish maqsadida raqobatbardosh va
sifatli mahsulot bilan ta’minlash, shuningdek bozor iqtisodiyoti sharoitlarida aholi
sog’lig’i, mahsulot xavfsizligi, mamlakatning mudofaa qobiliyati, atrof muhit va
ekologiyani muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan xalqaro talablar bilan
uyg’unlashtirilgan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilmoqda.
Bizning fikrimizcha, iste’mol bozori talablarining o’zgaruvchanligi sharoitida
kichik biznes sub’ektlari mahsulotlarining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun
sifati xalqaro va milliy standartlarga mos keluvchi mahsulotlar ishlab chiqarish,
shu asosda iste’molchilarning qoniqishini ta’minlash, natijada mahsulot sotish
bozorlarini kengaytirish va mahsulot eksporti hajmini oshirish lozim.
Shu jihatdan, respublikamizda aksionerlik jamiyatlari tomonidan ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini oshirish orqali ularning

raqobatbardoshligini ta’minlash, sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish,
shakllantirish va sertifikatlashtirishda yuzaga keladigan muammolarni o’rganish,
xalqaro standartlar talablari asosida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish va
rivojlantirish talab etiladi.
Ma’lumki, bozor sharoitida ko’pgina ko’rsatkichlar orasida aynan sifat
tovarlar va ularni ishlab chiqaruvchilarning saqlanib qolish shartiga, ularning
iqtisodiy faoliyatining samaradorligi hamda mamlakat iqtisodiy farovonligii
ko’rsatkichiga aylanadi. Marketing nuqtai nazaridan sifat – ma’lum
iste’molchining ma’lum ehtiyojlarini qondiruvchi tovarning iste’mol xususiyatlari
jamlanmasidir.
Shunday qilib, sifatliroq mahsulot aniq bir tovar yoki xizmatni aniq xaridorlar
ko’proq ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini nazarda tutadi. Tovarlarning iste’mol
xususiyatlari jamlanmasidan foydalanish darajasi nuqtayi nazaridan sifat va foydali
xossa tushunchalarini farqlash zarur.
Aksionerlik jamiyatlarida tovar sifat tizimini shakllantirish xo’jalik
faoliyatining uchta yo’nalishiga asoslanishi mumkin: sifatni ta’minlash, sifatni
boshqarish va sifatni yaxshilash.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, bugungi kunda respublikamizda
ishlab chiqarish jarayonlarida mahsulot sifatini boshqarishning zamonaviy
texnologiyalarini tatbiq etish, jahon talablari va standartlariga javob beradigan
mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish hisobiga ishlab chiqariladigan mahsulot
turlarini yangilash hamda kengaytirish, ularning sifati va raqobatbardoshligini
oshirish, aksionerlik jamiyatlarida sifatni boshqarish tizimini joriy etishda yuzaga
keladigan muammolarni o’rganish milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga
o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T., 2013-y.
2. O’zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi Qonuni.-T.:2.09.1994
3. O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi Qonuni.-T.,
Qonunlar to‘plami, Adolat, 2002-y.
4. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi qonuni, 06.01.2012.
№319.- T.: O’zbekiston, 2012-y.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 14-martdagi “Ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlashga oid
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi №3860-sonli Farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Aksiyadorlik jamiyatlarini
boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlar to’g’risida”gi 361-sonli
Qarori.- T.:22.08.1998.
7. “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-2015-yillarda O’zbekiston
Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi 2010-
yil 15-dekabrdagi PQ-1442-sonli Qarori.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real
sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va
eksport salohiyatini oshirish chora tadbirlari to’g’risida. 2008-yil 28-noyabr,
PF4058-son.
9. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli mavzusidagi
ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.: “O’zbekiston” -2013.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Karimov I.Aning “2012-yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi” nomli
mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.: “O’zbekiston”-
2012.
17. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasi ishtirokida
“Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish” loyihasini amalga

oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4830-sonli Prezident
qarori. 15.09.2020. https://lex.uz/docs/-5000808
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar:
1. Ulashev.O.I., Atamuradov.A.Sh. “Korxonalar iqtisodiyoti va menejmenti”.
Darslik .-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.232.
2. Gulyamov S., Qosimov G’. va boshqalar. “Zamonaviy ishlab chiqarish
menejmenti”. Darslik.-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.456
3. Sharifxo’jayev M., Abdullayev Y., “Menejment”. Darslik.-T.:
“O’qituvchi”, 2014. – B.702
4. Yuldashev N., Sobirjonova D., To’lagoanova Sh. “Strategik menejment”.
O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2013. –B.150
5. Sabirjanova D., Sulaymonov B., “Ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatni
boshqarish”. O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2017. –B.200
6. Nurimbetov R., Ahmedov S., “Ishlab chiqarish menejmenti”. O’quv
qo’llanma. T.:”Talqin”, 2018. – B.112
7. Hojiahmedov G’. H., Yaxyayeva I. K., Yo’ldoshev N. Q. “Mahsulot
sifatini boshqarish” o’quv qo’llanma. T.: “Iqtisodchi”, 2018. –B.150
8. Peregudov L., Fayziyev R. va boshqalar. “Mahsulot sifati va
raqobatbardoshligini boshqarish”. Toshkent –“ Moliya” – 2018. 67-69-betlar.
9. Bakiyev.A. va boshqalar. “Ishlab chiqarishni tashkil qilish va iqtisodiyot”.
O‘quv qo‘llanma. Т.:«IQTISOD-MOLIYA», 2019. 208-bet.
10. S.Sayfullayev, N.Komilova. Sanoat iqtisodiyoti. Toshkent, “G’afur
G’ulom” nashri. 2019-yil. 123-128-betlar.
11. Bozorov B.U., Jalolov K.M. Industrial va innovatsion iqtisodiyot.
Samarqand Davlat Universiteti, 2019-yil. 56-60-betlar.
12. Abdurahim Ortiqboyev. Sanoat va ishlab chiqarish iqtisodiyoti. Toshkent
davlat iqtisodiyot universiteti, “Sano-standart” nashriyoti, 2019. 88-120-betlar.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish

Купить