Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 7
Дата загрузки 13 Апрель 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish Bajardi: ___________________ Qabul qildi: ________________ Baho: ______ Andijon 2024 Reja Kirish 1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va uning zaruratlar 2. Mahsulot sifatini boshqarishning tushunchasi va asosiy usullari 3. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarining turlari. Mahsulot sifati darajasini baholash. 4. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari.Mahsulot sifatini nazorat qilish. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Yurtimizda iqtisodiy islohotlar borgan sari chuqurlashib, bozor munosabatlariga asoslangan yangi mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish jarayonlari tezlashmoqda. Bu jarayonlarni tezlashtirishda ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiyalash va raqobatbardoshligini boshqarish o‘rni katta ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “bugungi kunda ko’plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rinlarda turadigan mamlakatlar tajribasi shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” . Shu nuqtai nazardan iqtisodiyotni modernizatsiyalash bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llabquvvatlash bo’yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mustahkan hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda ishlab chiqarigan mahsulotlarga ichki talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasi keyingi 28 yil davomida iqtisodiyotni bosqichma-bosqich tarkibiy o’zgartirish bo’yicha islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu islohotlarning asosiy maqsadlari boshida yalpi milliy mahsulotni raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan iqtisodiyotni modernizatsiyalashdan iborat. Mamlakatimizda o’z vaqtida tanlab olingan iqtisodiy taraqqiyot modelining asosiy tamoyillari asosida ishlab chiqilgan, chuqur va har tomonlama o’ylangan iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiyalash bo’yicha ishlar amalga oshirilishi natijasida 2019-yil yakunlariga ko’ra, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti – 8,0 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi – 8,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi Mamlakatimizdagi ijobiy o’zgarishlar dunyo hamjamiyatida O‘zbekistonga bo’lgan qiziqishni oshirib, uning xalqaro maydondagi nufuzini yanada mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish yo’liga o’tmoqdamiz. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2018 yilga yurtimizda ―Faol tadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab - quvvatlash yili deb nom berish taklif etildi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g’oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi. Innovatsiya - bu kelajak degani. Ma‘lumki, 2017 yil 7 fevralda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mizriyoev ―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi Farmonga imzo chekdi. Mazkur Farmon bilan‖ tasdiqlangan ―Harakatlar strategiyasi da mamlakatimizni rivojlantirishning ‖ beshta ustuvor yo‘nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati ekanligini ta‘kidlash lozim. Mamlakatimiz korxonalarida innovatsion faoliyatni rivojlantirish, uning samaradorligini xalqaro standartlar darajasida baholashning zamonaviy usullarini ishlab chiqish, ushbu faoliyatni qo‘llab - quvvatlash mexanizmini yanada takomillashtirish zarurati, iqtisodiy o‘sish innovatsiyaga bog‘liq ekan, bunda yangi ilmiy bilimlarni yaratishning tadqiqiy jarayoni modellari va yangi intellektual mahsulotlarning paydo bo‘lishi mustahkam o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan innovatsion menejment institutsional ahamiyat kasb etadi va uning tushunchasiga ham innovatsion sohaning tuzilmaviy rasmiylashtirishni, ham ixtisoslashgan boshqaruv organlaridan iborat bo‘lgan innovatsiyalarni boshqarish tizimini kiritishni va qarorlar qabul qilish vakolatlari berilgan hamda innovatsion faoliyat natijalari uchun javobgar bo‘ladigan maxsus menejerlar instituti bo‘lishini nazarda tutadi. 1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va uning zaruratlar Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiyot tizimining tuzilishini, faoliyatini va mahsulotni o'zgartirishni maqsad qiladi. Bu jarayonning asosiy maqsadi esa iqtisodiy faoliyatning sodda va samarali bo'lishini ta'minlashdir. Quyidagi zaruratlar modernizatsiyani talab qiladi: 1. Teknologik rivojlanish: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash uchun tekislik bilan so'nggi texnologiyalarni qabul qilish zarurdir. Bu texnologiyalar, ish faoliyati va mahsulotni yanada samarali qilish, energiya va resurslardan xilma-xil foydalanish va o'zgaruvchan talablarga bosh ko'rish imkoniyatini beradi. 2. Kadrlar va mutaxassislar: Modern iqtisodiyot tizimi o'zida mutaxassis va mahoratli kadrni talab qiladi. Ishlab chiqarish usullari o'zgarishi va yangi texnologiyalarning qo'llanilishi, mutaxassislik va soha bilan bog'liq rivojlanishni talab qiladi. 3. Infrastruktur rivojlanishi: Iqtisodiyotning sodda va samarali bo'lishi uchun zarur bo'lgan infrastruktur tuzilishi va rivojlanishi muhimdir. Bu, transport tarmoqlarining rivojlanishi, energetika va kommunikatsiya tizimlarining takomillashtirilishi va ta'minlanishi, shuningdek, boshqa tarmoqlarni o'z ichiga oladi. 4. Investitsiyalar va moliyaviy resurslar: Modernizatsiyani amalga oshirish uchun moliyaviy resurslar va investitsiyalar muhimdir. Bu, yangi texnologiyalarga, infrastruktur tuzilishiga, kadrlar bilan ishlashga, va iqtisodiyotni rivojlantirishga muhtoj bo'lgan loyihalarga moliyaviy qo'llanilarni ta'minlashni o'z ichiga oladi. 5. Bozor integratsiyasi va xalqaro hamkorlik: Iqtisodiyotning modernizatsiyalashida xalqaro bozorlar bilan integratsiya muhim ahamiyatga ega. Xalqaro savdo munosabatlari o'zaro bog'liqlikni yanada kuchaytiradi va innovatsiyalar ommaviy foydalanishiga yordam beradi. Bu zaruratlar, iqtisodiyot tizimining sodda, samarali va raqobatbardosh bo'lishini ta'minlash uchun zarurdir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida, bu jarayonlar ustida ishlash, iqtisodiy faoliyatning yangi bosqichga olib borilishida juda muhimdir. Modernizatsiyalashning tushunchasi va ahamiyati Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatning yangi texnologiyalar, innovatsiyalar va tajribalar bilan yangilanishi va rivojlanishi jarayonini ifodalaydi. Bu jarayon sodda iqtisodiy faoliyatni yanada samarali va raqobatbardosh qilish maqsadini o'z ichiga oladi. Quyidagi tushuncha va ahamiyatlar modernizatsiyalashni aniqlaydi: 1. Teknologik yangilanish: Modernizatsiyalash, so'nggi texnologiyalar, texnikalar va innovatsiyalarni qo'llashni o'z ichiga oladi. Bu, ish faoliyatining samaradorligini oshirish, mahsulotni sifatini yaxshilash, va muvaffaqiyatli bozor bo'lib qolish uchun zarurdir. 2. Energetika va resurslarni samarali ishlash: Modernizatsiyalash, energiya va resurslar bilan samarali ishlashni ta'minlashda yordam beradi. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar, energiya va resurslar o'zlarini yanada samarali foydalanishga imkoniyat yaratadi, shuningdek, texnologik yo'nalishlar yordamida atrof-muhitni ta'siridan himoya qiladi. 3. Iqtisodiy ravishning rivojlanishi: Modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatning raqobatbardoshligini oshiradi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini kuchaytiradi. Yangi texnologiyalar, ishlab chiqarish va xizmatlar sektorlarida innovatsiyalarni kengaytirish, daromadning oshishiga yordam beradi. 4. Kadrlar va rivojlanayotgan mutaxassislar tayyorlash: Modernizatsiyalash, kadrlar va mutaxassislar rivojlanishini talab qiladi. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar bilan ishlash uchun mutaxassislar va sifatli kadrlar kerak bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida ishlab chiqarishni o'rganish va yetakchi soha mutaxassislarini tayyorlashga alohida e'tibor beradi. 5. Xalqaro bozorlar bilan integratsiya: Modernizatsiyalash, mamlakatni xalqaro bozorlarga integratsiyalashni rag'batlantiradi. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar orqali mamlakatlar o'zlarining mahsulotlarini dunyo bozorlarida qo'llashadi va xalqaro savdo munosabatlarini kuchaytiradi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, iqtisodiy faoliyatni yangilash va rivojlantirishda asosiy vosita bo'lib, daromad va ishlab chiqarishni yanada oshiradi. Bu jarayon, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida kritik ahamiyatga ega va sodda va samarali iqtisodiyotni ta'minlash uchun zarurdir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning sabablari va faollashtirish Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning bir nechta sabablari va ularni faollashtirish uchun muhim qadamlar quyidagicha: Sabablari: 1. Teknologik rivojlanish: Teknologik rivojlanish, iqtisodiyotning yangilanishi va rivojlanishida kritik ahamiyatga ega. Yangi texnologiyalar, ish faoliyatini yanada samarali qiladi, mahsulotning sifatini oshiradi va yangi sohalarda innovatsiyalarni olib boradi. 2. Majburiy zaroatlar: Global iqtisodiyot va xalqaro bozorlar o'zgaruvchanliklar bilan ajralib turadi. Bu majburiy zaroatlarga mos ravishda javob berish uchun, iqtisodiyotning modernizatsiyalashiga zarur bo'lgan muvofiqlashish va yangi usullar va texnologiyalarni qo'llash talab qilinadi. 3. Rivojlanish kuniy yondashuvlari: Har kuniy yondashuvlar, yangi texnologiyalar, turli sohalarda rivojlanish va innovatsiyalarni talab qiladi. Bu sababdan, iqtisodiyotni modernizatsiyalash, rivojlanishga yo'l qo'yish va daromadni oshirish uchun zarur bo'lgan qadamdir. Faollashtirish: 1. Davlat siyosati: Davlatning to'g'ri siyosati va iqtisodiyotning modernizatsiyalashga qarshiyo chiqishlarini bartaraf etish muhimdir. Davlat tomonidan texnologik rivojlanishni kuchaytirish, investitsiyalarni rag'batlantirish va innovatsiyalarni o'zlashtirish uchun qo'llanma va qonun-hukmlar ishlab chiqilishi kerak. 2. Investitsiyalar: Davlat va korxonalar tomonidan investitsiyalar ishlash, yangi texnologiyalarni qo'llash va innovatsiyalarni o'zlashtirish uchun zarur bo'lgan moliyaviy resurslar ta'minlash muhimdir. 3. Kadrlar tayyorlash va rivojlanishi: Texnologik rivojlanish va innovatsiyalar bilan ishlash uchun mutaxassislar va sifatli kadrlar kerak. Universitetlar, kasb- hunar kollejlari va korxonalarda mutaxassislar va rivojlanayotgan mutaxassislar tayyorlash uchun dasturlar o'zgartirilishi kerak. 4. Korxonalarning innovatsion faoliyati: Korxonalarning innovatsion faoliyati va yangi texnologiyalarni qo'llashga yondashuvchi huquqiy va ma'muriy muhitni yaratish zarur. Bu, korxonalarning yangi texnologiyalarni qo'llash va innovatsiyalarni o'zlashtirishga bo'lgan qiziqishlarini oshirishi mumkin. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashni muvaffaqiyatli faollashtirish, har bir taraflar uchun kuchli qarorlar, konsensus va amalga oshirishni talab qiladi. Bu faoliyatlar natijasida iqtisodiyotning samarali, sodda va raqobatbardosh bo'lishiga olib keladi. Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlari Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlarini quyidagi tartibda ko'rib chiqamiz: 1. Daromadni oshirish: Mahsulot sifatini boshqarish, daromadni oshirish va iste'molchilarga ko'plab foydani yetkazish imkonini yaratadi. Sifatli mahsulotlar, sotib olishni oshiradi va iste'molchilarning ko'nglini qozonadi. 2. Bozor qarorlarini aniqlash: Mahsulot sifatini boshqarish, bozor so'rovlarini tushuntirish va aniqlashga yordam beradi. Bozor talablari va iste'molchilar uchun ma'lumotlarga asoslanib, sotish va marketing strategiyalarini belgilashda muhimdir. 3. Hamkorlik va integratsiya: Mahsulot sifatini boshqarish, korxonalarning hamkorlik qilishini va bozorlar bilan integratsiyasini kuchaytiradi. Xalqaro bozorlar bilan integratsiya, korxonalarga keng doirada bozor bo'lish imkonini yaratadi. 4. Xavfsizlik va ishonch: Sifatni boshqarish, iste'molchilar uchun mahsulotlarga ishonchli va ishonchli bo'lishlarini ta'minlaydi. Bu esa bozor ishini kuchaytiradi va uzluksizlikni ta'minlaydi. 5. Qo'shimcha qiymat qo'shish: Sifatni boshqarish, mahsulotlarga qo'shimcha qiymat qo'shish va uning sotish narxini oshirish imkonini beradi. Bu esa korxonalarning daromadini oshiradi va innovatsiyalarni rag'batlantiradi. 6. Ko'rsatkichlar va monitorinq: Iqtisodiy zaruratlar qaror qilishda, ko'rsatkichlar va monitorinqning muhim ro'li bor. Mahsulot sifatini boshqarish, iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan mahsulot xususiyatlari haqida ma'lumotlarni ta'minlash va korxonalarning faoliyatini nazorat qilish imkonini beradi. Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy zaruratlarini tushuntirish, korxonalarning samarali ishlashini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu zaruratlar asosida korxonalarning sifatni yaxshilash, daromadni oshirish va bozorlar bilan integratsiyani kuchaytirishga qaratiladi. Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari Mahsulot sifatini boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari ko'p tomondan hisoblanadi. Quyidagi oqibatlarning ba'zilari uchun: 1. Bozor konkurentsiyasi va rivojlanish: Mahsulot sifatini boshqarish, korxonalarning bozor konkurentsiyasida o'zlarini ajratib chiqishlari va rivojlanishlari uchun zarurdir. Sifatli mahsulotlar sotib olishda qo'llanilgan bo'lishi mumkin va bozor bo'lishini ta'minlashga yordam beradi. 2. Ishsizlik va daromadning oshishi: Mahsulot sifatini boshqarish, yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari orqali korxonalarning ish faoliyatini samarali qilish imkonini yaratadi. Bu esa ish o'rinlari yaratish va daromadni oshirishga olib keladi. 3. Sifatli hayot standarti: Sifatli mahsulotlar, iste'molchilar uchun ko'proq qulaylik va yaxshi hayot standartlarini ta'minlash imkonini yaratadi. Bu esa ijtimoiy rivojlanishga, insonlarning hayot sifatining oshirilishiga olib keladi. 4. Ijtimoiy islohotlar: Sifatli mahsulotlar iste'molchilarning islohotlarini o'zgartirishi mumkin. Masalan, yaxshi muhiti ta'lim olish, ish qilish, sog'liqni saqlashni talab qilish o'qibatida, sifatli mahsulotlar iste'molchilar uchun yaxshi tarzda qo'llanilgan bo'lishi mumkin. 5. Innovatsiyalar va yangiliklar: Mahsulot sifatini boshqarish, innovatsiyalar va yangiliklarni rivojlantirish va qo'llash imkonini yaratadi. Bu, iqtisodiyotning rivojlanishini kuchaytiradi va yangi sohalar yaratishda muhim rol o'ynaydi. 6. Ommaviy foydalanish: Sifatli mahsulotlar, ommaviy sohada foydalanishni oshiradi. Bu, insonlarning hayotini yaxshilash, o'zlarining ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy qatlamni rivojlantirishga olib keladi. Sifatni boshqarishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari juda ko'p tomondan ta'sir ko'rsatadi. Mahsulot sifatini oshirish, bozor ishini kuchaytiradi, daromadni oshirishga yordam beradi va ijtimoiy rivojlanishni kuchaytiradi. Bu jarayonlar boshqarilishi lozimki, bu oqibatlardan o'zlashtirilgan foydani ortga qo'yish uchun. 2. Mahsulot sifatini boshqarishning tushunchasi va asosiy usullari Mahsulot sifatini boshqarish, mahsulotlar yoki xizmatlar sifatini yaxshilash, ta'minlash va boshqarish jarayonini ifodalaydi. Bu jarayon, iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish va ularga sifatli mahsulotlar taqdim etish uchun juda muhimdir. Quyidagi tushuncha va asosiy usullar mahsulot sifatini boshqarishda o'rnini egallaydi: 1. Tushuntirish: Mahsulotning qanday sifatga ega ekanligini mustahkamlash uchun tushuntirish kerak. Bu, mahsulotning xususiyatlarini, qulayliklarini, foydalanish tavsiflarini va uning o'zining afzalliklarini tushuntirishni o'z ichiga oladi. 2. Standartlashtirish: Mahsulotlar uchun standartlar va sertifikatlar o'rnatilishi, ularga ishonch yaratishda muhimdir. Bu standartlar, sifat va mustahkamlashni ta'minlash, bozor ishini tuzish va iste'molchilar uchun xavfsizlikni ta'minlash uchun zarurdir. 3. Teknologiyalarni qo'llash: Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish vositalari sifatni yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Bu usullar, mahsulotlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtiradi va sifatni nazorat qilishni osonlashtiradi. 4. Mahsulotni monitoring qilish: Mahsulotni monitoring qilish, sifatni nazorat qilish uchun muhimdir. Bu, mahsulotning har bir bosqichida sifatni o'rganish va aniqlashga yordam beradi, shuningdek, iste'molchilar tomonidan qabul qilingan ta'sirlar va talablar haqida ma'lumotlarni taqdim etadi. 5. Tadbirlar va ta'limotlar: Korxonalarda xodimlarni va mahsulot ishlab chiqaruvchilarini sifatni boshqarish bo'yicha tadbirlar va ta'limotlar o'tkazilishi muhimdir. Bu tadbirlar, sifatni oshirish va qabul qilish jarayonini yaxshilashga yordam beradi. 6. Iste'molchilar bilan aloqalar: Istiqomatga ega bo'lish va iste'molchilar bilan bog'liq bo'lish, mahsulot sifatini boshqarishda muhimdir. Iste'molchilarning fikrlari va talablari bilan xavfsizlik, xavfsizlik va sifatni yaxshilashga o'z ko'rsatmalarini ta'minlash. Bu asosiy usullar, mahsulot sifatini boshqarishda muhim o'rin egallaydi va korxonalarga sifatni oshirish va iste'molchilar ehtiyojlariga mos mahsulotlar taqdim etishda yordam beradi. Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchasi Sifatni yaxshilash jarayoni mahsulotni sotish yoki xizmatlar ko’rsatishda faqatgina ko’proq foyda olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun ham zarurdir. Ma’lum foydalilikka ega bo’lib, sotilish bahosi bilan tannarx o’rta-sidagi farqga ega bo’lgan tovarlar albatta sotilishi kerak. SHunday qilib tovarni sotilishining muhim shartlari-xaridorning uning kafolatlangan sifatiga ishonch va bahosidir. Mahsulot sifati deb , mana shu mahsulotga nisbatan qo’yilgan xalq ehtiyoji talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko’rinishi, ishlatilishining qulayligiga aytiladi. Sifatni shakllantiruvchi elementlar sifat ko’rsatkichlari deyiladi va turlicha usullar yordamida aniqlanadi. Mahsulotning texnikaviy tavsifi orqali aniqlanuvchi tovarlar yaroq-liligining asosiy elementlari konstruktsiya sifati deyiladi. Konstruktsiya sifatini takomilashtirilishi bilan uning qiymati ham ortadi. 1.-rasm. Konstruktsiya sifati. 1-rasmda konstruktsiya sifatining uning bahosi va tannarxiga bog’liqligi ko’rsatilgan. Grafikning tannarx va baho egri chiziqlarining kesishuv nuqtalari Q1 va Q2 bilan ajratilgan qismi rentabellikni ifodalaydi. Baho va tannarx egri chiziqlari orasidagi eng katta masofani belgilovchi Q0 nuqtasi eng yuqori foydani ta’minlovchi konstruktsiya sifatini ifodalaydi. Raqobatlashuvchi mahsulotlar mavjud bo’lgan sharoitda korxona mahsulotini realizatsiya qilishda iqtisodiy strategiya va taktikaning turli variantlaridan eng muqbilini tanlashi kerak. Bunda sarf-harajatlar ortiqroq bo’lsada yuqori sifatni ta’minlovchi Q3 konstruktsiya sifatida yoki tannarxning pasaytirilishiga asoslangan Q4 konstruktsiya sifatida to’xtash mumkin. Odatda, ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarning umumiy miqdori asosiy ishlab chiqarish sarf-harajatlari hamda nazoratga va yaroqsiz, defekt mahsulotlarni ishlab chiqarishga ketgan harajatlardan iborat bo’ladi. Nazorat qanchalik aniq, asosli o’tkazilsa, defekt mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga yo’qotishlar shunchalik qisqaradi, nazorat sarf-harajatlari ortadi. 2 -rasm. Boshqaruv sikli. Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, texnikaviy nazoratni amalga oshirish bilan bir qatorda sifatni boshqarishning boshqa uslublarini ham yoddan chiqarmaslik kerak. Boshqaruv o’zi nima? Boshqaruv - korxona sharoitida aylanma siklda amalga oshuvchi “rejalashtirish-amalga oshirish-nazorat- boshqaruv” jarayonlarining yig’indisidir. 2-rasmda boshqaruv sikli keltirilgan. Boshqacha aytganda boshqaruvning bu sikli korxonada sifatni boshqarishning asosi hisoblanadi. Rejalashtirish funktsiyasi loyihalashtirish bosqichida korxona rahbariyati tomonidan bozordagi talab-taklifni, kapital sarf-harajatlarining samaradorlik koeffitsentini, korxonaning texnik darajasini, nazoratning samaradorligini hisobga olgan holda amalga oshirilib, mahsulotning sifati darajasini aniqlashni nazarda tutadi. 3-rasm. Korxonada sifatni boshqarish Amalga oshirish funktsiyasi konstruktsiyaning loyihalashtirilgan sifatini tayyor mahsulotda mujassamlashuvini bildiradi. U texnologik jarayonlarni loyihalashtirish, qo’llanadigan dastgohlar, mashinalar, instrumentlar turini, shuningdek ishni bajarish va nazorat qilish uslublarini aniqlashni o’z ichiga oladi. Nazorat funktsiyasi mahsulot ishlab chiqarish bosqichidagina emas, uni realizatsiya qilish bosqichida ham amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, mahsulotning yaroqliligi uni sotilishi bilan tasdiqlanadi. Boshqaruvning ta’siri funktsiyasi mahsulotni realizatsiya qilish chora-tadbirlarini belgilash, agar sotilgan tovar sifat shartlariga javob bermasa unga qayta ishlov berishni tashkil etishni o’z ichiga oladi. Yuqorida sanab o’tilgan rejalashtirish - amalga oshirish – nazorat – boshqaruvning ta’siri funktsiyalarini aniq boshqarish uchun korxonaning barcha bo’limlari boshqaruv va nazoratning texnikasini, maxsus texnologiyani, shuningdek statistik uslublarni qo’llab, mahsulot sifatining muhim ahamiyatini his etgan holda ma’suliyat bilan o’z vazifalarini bajarishlari lozim. SHunday qilib, korxonada sifatni boshqarish – bu “iste’molchilarning ehtiyojini qondiradigan, yetarlicha yuqori darajadagi foydalilikka ega bo’lgan tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotishni ta’minlovchi boshqaruv faoliyati turidir” 3. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarining turlari. Mahsulot sifati darajasini baholash. Mahsulot sifatini baholash va uni oshirish uchun sifat darajasini baholash zarurdir. Mahsulot sifatini miqdoriy jihatdan baholash bilan bog’liq bo’lgan faoliyat sohasiga kvalimetriya deyiladi. Mahsulotning sifati darajasini baholash mahsulot sifatini sistemasida zaruriy boshqaruv ta’sirini amalga oshirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy ko’rinishida mahsulot sifatini baholash quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi mumkin. 4- rasm. Mahsulot sifati darajasini baholash bosqichlari Bosqichlarning mazmuni va ularning har birida bajariladigan ishning hajmi mahsulot sifatini baholashdan qo’yilgan maqsadga bog’liqdir. Baholashdan maqsad: Ko’rib chiqish uchun sifatning qaysi ko’rsatkichlarini tanlash, qanday aniqlikda ularning qiymatini aniqlash, buning uchun qanday vositalar zarurligi, baholash natijalarini qanday formada ifodalash va ko’rsatkichlarni qanday qayta ishlash mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Mahsulotning xossa va xususiyatlari miqdoriy hamda sifat jihatdan tavsiflanishi mumkin. Sifat tavsiflari-bular, masalan, mahsulotning zamonaviy moda yo’nalishiga, dizaynga, ranglarga mos kelishi va boshqalar bo’lishi mumkin. Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga sifat ko’rsatkichi deyiladi. Sifat ko’rsatkichlarini tanlash – mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi va uning sifati darajasini baholashga imkon beruvchi mahsulot xususiyatlari miqdoriy tavsifining nomlarini aniqlashdir. Sifat ko’rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish quyidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:  Mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab chiqarilganligi;  Iste’molchi talablarining tahlili;  Mahsulot sifatini boshqarish masalalari;  Tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi;  Sifat ko’rsatkichlariga nisbatan qo’yilgan asosiy talablar (4. rasm) 5- rasm. Sifat ko’rsatkichlari klassifikatsiyasi. Xalq iste’moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy, funktsional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi iste’mol ko’rsatkichlarini o’rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Zarurat tug’ilsa, tovarlarini sifatini baholash va tahlil qilish iste’molchilarning talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ijtimoiy ko’rsatkichlar maxsus ko’rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat ko’rsatkichlari va iste’mol xususiyatlariga ko’ra quyidagicha klassifikatsiyalanadi. Ijtimoiy ko’rsatkichlari Ushbu ko’rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ehtiyojlarga javob bera olishi va uning turli guruh iste’molchilari uchun ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaydi. Bu ko’rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati, tovarning optimal assortimentga mos kelishi, ma’naviy eskirish va boshqa ijtimoiy samaralar ko’rsatkichlari kiradi. Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko’rsatkichi mana shu tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi aholining mana shu tovarlarga nisbatan ta’minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Masalan, oyoq kiyimlar tiraji bog’cha yoshdagi, maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o’g’il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga bo’linadi. Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko’rsatkichi uning mana shu tur mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining samaradorligini tavsiflaydi. Ma’naviy eskirish ko’rsatkichi moda yo’nalishlari o’zgarishi, mavsum o’zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotni ma’naviy eskrishini ko’rsatadi. Yondosh ijtimoiy samaralar ko’rsatkichilari deb mazkur guruh tovarlarini ommaviy ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid qilishlariga ta’sirini tavsiflovchi ko’rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruh tovarlarini ishlab chiqarishganda, boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo’lgan talab keskin o’zgarishi mumkin. Kiyimlariga nisbatan modalarning o’zgarishi, kiyinish stilining o’zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo’lgan talabni o’zgartirishi mumkin. Funktsional ko’rsatkichlar. Mahsulot sifatining funktsional ko’rsatkichlari ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma’naviy ehtiyojlarni qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko’rsatkichlar asosiy funktsiyalarining bajarilishini takomillashtirish ko’rsatkichi, universallik ko’rsatkichlari va yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko’rsatkichlariga bo’linadi. Asosiy funktsiyani bajarishni takomillashtirish ko’rsatkichlari iste’molning foydali samarasini, mahsulotning iste’molchilar tomonidan foydalanilganda ma’lum ehtiyojni qondirish darajasini ko’rsatadi. Universallik ko’rsatkichi mahsulotning o’z o’rniga qarab ishlatilishi bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkinligini ko’rsatadi. Yordamchi funtsktsiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko’rsatkichi mahsulotni “inson-mahsulot-tashqi muhit” sistemasida asosiy va yordamchi faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida: transportirovka, o’rnatish, ta’mirlash, xizmat ko’rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatadi. Yordamchi operatsiyalarni bajarilishini takomillashtirish uchun asosiy faoliyatining bajarilishini takomillashtirishga ham ta’sir ko’rsatadi. Ishonchlilik ko’rsatkichi mahsulotning iste’mol yoki espluatatsiya vaqtida yaroqli holda bo’lishini ko’rsatadi. Bunga to’xtamasdan ishlashi, uzoqqa chidamliligi, ta’mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi ko’rsatkichlar kiradi. To’xtamasdan ishlash ko’rsatkichi mahsulotning ma’lum vaqt davomida to’xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko’rsatadi. Uzoqqa chidamlilik ko’rsatkichi xizmat ko’rsatish muddati davomida uzluksiz ishlashi mumkinligini ko’rsatadi. Ta’mirlanuvchanlik ko’rsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonida ba’zi mayda kamchiligini tuzatish mumkinligini ko’rsatadi. Saqlanuvchanlik ko’rsatkichi mahsulotni saqlash va trasportirovka qilish jarayonida va undan keyin ham o’zining iste’mol qiymatini saqlash xususiyati tushuniladi. Ergonometrik ko’rsatkichlar. Ergonometrik ko’rsatkichlar “inson- mahsulot” sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik, antropometrik, gigienik xususiyatlarini hisobga oladi. Gigenik ko’rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy faoliyatining gigenik shartlariga mos kelishini ko’rsatadi. Antroponometrik ko’rsatkichlar mahsulot konstruktsiyasi undan foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini ko’rsatadi. Estetik ko’rsatkichlar. Estetik ko’rsatkichlarga ajralib turuvchanlik, tashqi ko’rinishning ratsional bo’lishi, kompozitsiyasining to’liq bo’lishi, mahsulotni ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo’lishi, tovar ko’rinishlarining stabil bo’lishi kabi ko’rsatkichlar kiradi. Ajralib turuvchanlik mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik dunyo qarashlarini aks ettiradi. Bu ko’rsatkich mahsulotni boshqa analogik maqsulotni ajralib turishini, davr talabiga, zamon talablariga, moda yo’nalishlariga javob berish darajasini ko’rsatadi. Tashqi ko’rinishining ratsional bo’lishi mahsulotni funktsional - konstruktiv mohiyatining to’g’ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash va ekspluatatsiya qilishning ob’ektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi. Kompozitsiyasini to’liqligi mahsulot qismlarini organik bog’liqligini, uning boshqa ansambllariga ham mos kelishini ko’rsatadi. Ushbu ko’rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ranglari o’zaro aloqada qo’llashda, konstruktsiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to’liq kompozitsion yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko’rsatadi. Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal bo’lishi va tovar ko’rinishining stabil bo’lishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko’rinishiga ta’sir ko’rsatadi va uni ishlab chiqarishda tashqi ko’rinishining mukammal bo’lishi, firma belgilarining aniq bo’lishi, informatsion material va hujjatlarning to’liq bo’lishi va mahsulot tashqi ko’rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o’rash-joylash ishlarining yaxshi yo’lga qo’yish darajasini ko’rsatadi. Iste’molning havfsizligi ko’rsatkichi mahsulotni ekspluata-tsiya yoki iste’mol qilish, montaj, xizmat ko’rsatish, ta’mirlash, saqlash, ortish va tashishda kishilarning xavfsizligini ta’min-lovchi xususiyatlarini tavsiflaydi. Iste’molning xavfsizligi ko’rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma’lum vaqt davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi; valtli zanjirlarning elektr mustahkamligi kabilarni keltirishimiz mumkin. Ekologik ko’rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste’molda atrof muhitga zararli ta’sir ko’rsatishini xisobga olish tabiat muxitiga ishlab chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik resurslardan ratsional foydalanish, ularni saqlash, atmosferani ifloslanish darajasini pasaytirishni ta’minlash kerak. Ekologik ko’rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste’molda, ortish, tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin. Iqtisodiy ko’rsatkichlar - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan o’tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik ob’ektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar. Sifat ko’rsatkichlari fizikaviy ko’rsatkichlar singari o’lchamga ega bo’lishi yoki ega bo’lmasliklari mumkin. Sifat ko’rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda ma’lum birliklardagi ularning o’lchamalari tushuniladi. Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo’lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi. Mahsulot sifati darajasini baholash Mahsulot sifati qanday degan savolga javob berish uchun bir turdagi mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini ikkinchisi bilan taqqoslanadi. Taqqoslash natijasida qaysi mahsulotning sifati yuqori ekanligi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. (6-rasm) 6 – rasm. Mahsulot sifati ko’rsatkichlarini aniqlash usullari klassifikatsiyasi. O’lchash usuli texnik o’lchov asboblari yordamida olingan ma’lumotlarga asoslangan. O’lchash usuli yordamida mahsulotning og’irligi, bo’yi, eni, razmeri kabi parametrlarini aniqlash mumkin. Hisoblash usuli nazariy yoki empirik bog’lanishlar yordamida olingan ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan. Bu usuldan loyiha bosqichida mahsulotlarning og’irligini, unumdorligini, quvvati, chidamliligi kabi ko’rsatkichlarni aniqlashda qo’llaniladi. Organoleptik usul – sezgi organlari: ko’rish, eshitish, sezish organlari orqali olingan ma’lumotlarni tahlil qilishga asoslangan. Organoleptik usuldan qandolatchilik mahsulotlari, tamaki mahsulotlarining sifatini baholashda, gazlamaga berilgan ranglarning tiniqligini, gullarning shaklini, poyafzal mahsulotlari, tikuvchilik mahsulotlarining tashqi ko’rinishi, ko’zga tashlanuvchanligini baholashda qo’llaniladi. Qayd etish usuli ma’lum voqeliklar, predmetlar yoki xarajatlarning, masalan, sinov paytida sinovdan o’tolmagan mahsulotlar sonini hisoblash yo’li bilan olingan ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan. An’anaviy usul – muassalar va korxonalarning maxsus eksperimental va hisoblar bo’liimlaridagi mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi (ularga ixtisoslashgan laboratoriyalar, poligonlar, sinov stendlari va boshqalar kiradi). Ekspert usulida mahsulot sifat ko’rsatkichlarini baholash mutaxassis ekspertlar guruhi, ya’ni dizaynerlar, degustatorlar, tovarshunoslar va shu kabilar tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy usuli mahsulotning haqiqatdagi yoki potentsial iste’molchilariga tayanadi. Iste’molchilarning fikri to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash, so’roq qilish yoki maxsus so’roq anketalari orqali, ko’rgazmalar, konferentsiyalar va boshqalar orqali amalga oshiriladi. Bitta turdagi mahsulotning sifati darajasini baholash differentsial, kompleks va aralash usullar orqali amalga oshiriladi. Mahsulot sifati darajasini baholashning differentsial usuli baholanayotgan mahsulot turining sifat ko’rsatkichlarini tegishli bazis ko’rsatkichlari bilan taqqoslash orqali, ya’ni baholanayotgan mahsulotning sifat ko’rsatkichi R1 taqqoslash asosi qilib qabul qilingan namuna ko’rsatkichlari R1 baza bilan taqqoslanadi. Har bir ko’rsatkich uchun baholanayotgan mahsulotning nisbiy sifat ko’rsatkichlari quyidagi formulalar orqali aniqlanadi: Qi=Pi/Pibaz (1.1) Qi=Pibaz/Pi(1.2) Bu yerda Ri – baholanayotgan mahsulot i-sifat ko’rsatkichining miqdoriy qiymati; Ribaz-taqqoslash asosi qilib qabul qilingan namunaning i-sifat ko’rsatkichining miqdoriy qiymati. (1.1.) formula sifat ko’rsatkichining absolyut jihatdan ortishi mahsulot sifatining yomonlashuviga olib keladigan holatlarda qo’llaniladi. Ba’zan mahsulot sifati darajasini baholashda mushkul holatlar ham uchraydi. Bunday xolatlarda barcha ko’rsatkichlarni ahamiyatlilik darajasiga ko’ra ikki guruhga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruhga mahsulotning muhim xossaxususiyatlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, ikkinchi guruhga esa ikkinchi darajali ko’rsatkichlarni kiritiladi. Agar birinchi guruhga qiymati birdan katta yoki birga teng bo’lgan barcha nisbiy ko’rsatkichlarni kiritib, ikkinchi guruhga esa asosiy qismi birdan kichik bo’lmagan ko’rsatkichlarni kiritilsa, taqqosalanayotgan mahsulotning sifat darajasi namunaning sifat ko’rsatkichlaridan past emasligini ko’rishimiz mumkin. Sifat darajasini baholashning kompleks usuli sifatning kompleks (umumlashgan) ko’rsatkichlaridan foydalanishga asoslangan. Bu usuldan mahsulot sifati darajasini faqat bitta son bilan ifodalash maqsadga muvofiq bo’lgan holatlarda foydalaniladi. Kompleks usuliga ko’ra sifat darajasi baholanayotgan mahsulotning umumlashgan sifat ko’rsatkichini taqqoslash asosi qilib qabul qilingan namunaning umumlashgan sifat ko’rsatkichi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Kompleks baholashning mukammalligi umumlashgan sifat ko’rsatkichini ob’ektiv topishdadir. Baholanayotgan mahsulotning umumlashgan sifat ko’rsatkichlari bilan e’tiborga olinayotgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqlikni tavsiflash imkoniyati bo’lgan barcha holatlarda quyidagi funktsional bog’liqlikdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Q  f ( n * Pi )  1 (1.4.) Barcha bo’lishi mumkin bo’lgan usullar, shu jumladan ekspert usulida ham ushbu bog’liqlikning ko’rinishi turlicha bo’lishi mumkin. Odatda, bunday hollardaumumlashgan ko’rsatkich qilib mahsulotning xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri qabul qilinadi. Aralash usul da mahsulot sifatini baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 1. Sifatning birlik ko’rsatkichlarini bir qator guruhlarga birlashtiriladi. Guruhlar bo’yicha sifatning kompleks ko’rsatkichlari aniqlanadi. Mahsulot sifatini baholashda quyidagi tushunchalarni bir-biridan farqlash muhim ahamiyatga ega:  Mahsulotning sifati ko’rsatkichi deb uning sifatini belgilovchi bir yoki bir necha xossa-xususiyatlarning miqdoriy tavsifiga aytiladi.  Mahsulotning belgisi – uning barcha xususiyat va holatlarining sifat va miqdoriy tavsifidir.  Mahsulotning parametri – uning belgisi bo’lib, barcha miqdoriy xususiyat va xolatlarni ifodalaydi.  Mahsulot sifatining birlik ko’rsatkichi deb, uning biror xossa yoki xususiyatini ifodalovchi ko’rsatkichga aytiladi. Mahsulot sifatining birlik ko’rsatkichiga misol qilib, gazlamalarning havo o’tkazuvchanligi, cho’ziluvchanligi, chidamliligi kabi xususiyatlarini keltirishimiz mumkin.  Mahsulot sifatining kompleks ko’rsatkichi deb, uning bir necha xossa xususiyatlarini ifodalovchi ko’rsatkichlarga aytiladi. Mahsulot sifatining kompleks ko’rsatkichiga tortilgan o’rtacha qiymat ko’rinishida aniqlangan ko’rsatkichni misol qilib keltirishimiz mumkin: Ki- mahsulotning i xususiyatining ko’rsatkichi. Zi- Ki ko’rsatkichning ulushini ifodalovchi koeffitsient. 2. Guruhlar bo’yicha aniqlangan kompleks ko’rsatkichlar hamda alohida ajratib ko’rsatilgan, muhim ahamiyatga ega bo’lgan birlik ko’rsatkichlar taqqoslash asosi qilib qabul qilingan ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Odatda, o’lchash yo’li bilan mahsulot sifatining birlik ko’rsatkichlari aniqlanadi. Huquqiy-patent va iqtisodiy ko’rsatkichlar, mahsulotning bir tekisdaligi ko’rsatkichi, standartlash va unifikatsiyalash hisoblash orqali amalga oshiriladi. Hisoblash yo’li bilan, yuqorida aytib o’tganimizdek, sifatning kompleks ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin. Sifat ko’rsatkichlarini taqqoslashni intervallar shkalasi yoki nisbatlar shkalasi orqali ham ifodalash mumkin. Sifat ko’rsatkichlarini taqqoslashda ko’rsatkichlar dinamikasining tavsifi ham e’tiborga olinadi. Texnikaviy daraja – mahsulotni texnikaviy takomillashtirishning nisbiy tavsifi bo’lib, mana shu mahsulot turini takomillashtirishda fan-texnika yutuqlarini tavsiflovchi, mahsulot sifatini belgilovchi eng asosiy xossa-xususiyatlarining yig’indisiga aytiladi. 7- rasm. Sifat ko’rsatkichlarini nisbatlar shkalasi bo’yicha taqqoslash. Texnikaviy darajani baholash - mahsulotning jahon, regional, milliy yoki tarmoq darajasiga javob berishini o’rnatishdan iborat. Bu vazifa mahsulotning texnikaviy darajasi ko’rsatkichini bazis namuna ko’rsatkichi bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Taqqoslash asosi qilib qabul qilingan bazis namuna – bu baholanayotgan mahsulot analoglari guruhidan ajratilgan va fan-texnikaning ilg’or yutuqlarini o’zida mujassamlashtiruvchi mahsulot namunasidir. Baholash natijasida mahsulotni quyidagi uchta darajadan biriga kiritiladi:  Jahon darajasidan yuqori;  Jahon darajasiga javob beradi;  Jahon darajasiga javob bermaydi. Baholash natijalari yangi tur mahsulotini ishlab chiqarishda foydalaniladi:  Texnikaviy topshiriqqa (TT) kiruvchi shartlarni asoslab berishda;  Normativ xujjatlarga (NH) kiruvchi shartlarni asoslab berishda;  Mahsulotni ishlab chiqarishga qo’yish to’g’risidagi qarorni qabul qilishda;  Mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlash yoki almashtirishning maqsadga muvofiqligini asoslab berishda;  Mahsulotni eksporti yoki importi bo’yicha muloxazalarning shakllanishida. Mahsulotning texnikaviy darajasini baholash bosqichlari o’z ichiga quyidagilarni oladi: A. Baholash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar nomenklaturasini aniqlash: Ko’rsatkichlar nomenklaturasi bir turdagi mahsulot namunalarini, ya’ni bir xil nomdagi va bir xil maqsadda foydalanilaniladigan mahsulot namunalarini taqqoslashni ta’minlashi zarur. Baholovchi ko’rsatkichlar baholanayotgan namunani bazis namuna bilan bevosita taqqoslash uchun va iste’mol xususiyatlarini, ishonchlilik, havfsizlik, ekologik hamda iqtisodiy ko’rsatkichlarni baholash uchun qo’llaniladi. B. Analoglar guruhining shakllanishi va ko’rsatkichlarining ahamiyati: Analoglar guruhiga kiritilganlarning hammasi va baholanayotgan mahsulot ishlatilish maqsadlari va qo’lanish sohasiga ko’ra mos bo’lishi, ya’ni bir xil guruhlovchi ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Guruhlarga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarishga joriy etilayotgan mahsulotni baholashda– baholanayotgan mahsulotni ishlab chiqarish davrida jahon bozoriga kelib tushishi kutilayotgan ilg’or hamda eksperimental namunalar; - ishlab chiqarilayotgan mahsulotni baholashda – ko’rsatkichlarining qiymati ularning hujjatlari yoki sinov natijalari asosida o’rnatilgan, jahon bozorida sotilayotgan namunalar. V.Analoglar guruhidan bazis namunalarni ajratish: Bazis namuna sifatida baholanayotgan ko’rsatkichlar qiymati bo’yicha barcha analoglarni ketma-ket jufti bilan taqqoslash usuli bilan analoglar guruhidan bazis namuna sifatida eng yaxshilari ajratib olinadi. 4. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari.Mahsulot sifatini nazorat qilish. Mahsulotlarning sifatini boshqarish va nazoratning statistik metodlari. 8-rasm. Mahsulotni tayyorlashning umumiy sxemasi. Mahsulotni tayyorlash GOST 15.001 «tayyorlash sistemasi va mahsulotlarini ishlab chiqarishga qo’yish» bilan muvofiq holda quyidagilarni ko’zda tutadi: - texnik vazifalarni tayyorlash; - texnik va normativ hujjatlarni tayyorlash; - mahsulot namunalarini sinash va tayyorlash; - tayyorlash natijalarini qabul qilish. Texnik vazifa (TV) mahsulot tayyorlash uchun boshlang’ich asosiy hujjat bo’lib hisoblanadi. Unda mahsulotga texnik – iqtisodiy talablar, kaytarish tartibi va tayyorlash natijalarini kabul kilish ko’rib o’tiladi. TV talablariga standartga ziddiyatda bo’lgan qo’shimchalarga yo’l qo’yilmaydi. TV o’z-o’zidan bo’lajak mahsulotning texnik darajasini garovga qo’yadi. Mahsulotning muhim turlarini tayyorlashda TV sifat ko’rsatkichini, muvofiq perspektiv darajani, ya’ni sifat darajasini, dunyo bozoridagi eng yaxshi analogik sifatni aniqlashi kerak. Berilgan ma’lumotlarga ko’ra "sifat zahirasi" mahsulotni ishlab chiqarishga chiqish vaqtigacha uni muvofiq eng yaxshi yo’l bilan bir necha yil o’rin egallab turishini ta’minlash bilan, mahsulotni o’rganishga imkon beradi. Etalon - namun asosida ishlab chiqarilgan mahsulotni ishlab chiqarishga qo’yish, ishlab chiqarish va saqlashda tasviriy-estetik ko’rsatkichlari bo’yicha ishlab chiqaruvchida mahsulot yoki tovarlar partiyasining sifatiga da’vo va reklamatsiyalarning oldini olish maqsadida taqqoslash uchun saqlanadi. Aktning tasdiqlanishi qabul qilish komissiyasining tasdiqlagan qarorini tayyorlash tamomlanganligini, TV harakati to’htatilganligini va mahsulotni ishlab chiqarishga ruxsat berilganligini bildriradi. Oluvchi korxona mahsulotlar partiyasi tarkibida etalon – namuna nusxasini kirish nazoratini amalga oshirish uchun berilishini talab qilishi mumkin. Nusxa yorlig’i tasviriy – texnik kengash yoki boshqa shaxs tomonidan etalon nusxa muvofiqligi haqida yozma holatda tasdiqlangan bo’lishi kerak. 1.9- rasmda loyixalash sohasidagi mutaxassislarning ishini tushunish uchun kalit vazifasini bajaruvchi, mahsulotlarni loyixalash jarayoni sxemasi misol sifatida keltirilgan. Mahsulotlarni ishlab chiqarish uch bosqichni o’z ichiga oladi:  ishlab chiqarishga qo’yish;  ishlab chiqarishga yo’l berish;  ishlab chiqarishdan olib tashlash. Ishlab chiqarishga qo’yish ishlab chiqarishga tayyorlash va o’zlashtirishni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarishga tayyorlash mahsulotlarning texnologik jarayonini ta’minlash va tayyorlash xarakatlarini ko’zda tutadi. Direktiv ishlab chiqarish – mahsulotlarni to’liq ishlab chiqilgan konstruktorlik va texnologik hujjatlar asosida ishlab chiqarishdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash – mahsulotlarning sanoat ishlab chiqarilishini to’htatish tadbirlari majmuidir. Mahsulotlarni ishlab chiqarishni to’xtatish quyidagi xollarda amalga oshiriladi: zamonaviy talablarga mos kelmasa; yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan yangi mahsulotlarning yaratilishida; ekspluatatsiya yoki ehtiyoj xususiyatlari kamayganda, odamlar sog’ligiga va atrof muhit xolatiga yomon ta’sir qiladi deb aytilganda. Muomala va sotish – mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan yuklatilgandan to iste’molchi olguniga qadar bo’lgan hayot siklining bir qismidir. Muomala va sotishmahsulotni ekspluatatsiya qilish – uning sifatini tiklanishiga va saqlanib turishiga yordam beruvchi mahsulot hayot siklining bosqichidir. Mahsulot sifatini nazorat qilish Boshqarilayotgan ob’ekt to’g’risida ma’lumotlar to’plash maqsadida sifatni nazorat qilishning zaruriyligi GOST 15467-79 da ko’rsatilgan: «Mahsulot sifatini boshqarish – mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki iste’mol sohasida mahsulot sifatida muntazam nazorat qilish va sifatga ta’sir qiluvchi omillarni maqsadga yo’naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat darajasini o’rnatish, ta’minlash va saqlab turishdan iboratdir». Mahsulotni nazorat qilish ikki bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda mahsulotning holati to’g’risida ma’lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat belgilari to’g’risida); olingan ma’lumotlarni oldindan o’rnatilgan texnik shartlar bilan taqqoslash, ya’ni ikkilamchi ma’lumotlarni olish. Haqiqatdagi ko’rsatkich, normativ shartlarga mos kelmagan hollarda nazorat ob’ektiga normativ shartlardan chekilanishni yo’qotish maqsadida boshqaruv ta’sirini amalga oshiriladi. Nazoratning asosiy tushunchalari GOST 16.501-81 da ko’rsatilgan. Nazorat turlarining klassifikatsiyasi 1.10-rasmda keltirilgan. Sifat muammosining murakkabligi korxonada mahsulot sifatini boshqarishga kompleks yondoshishni talab qiladi. 1.11- rasmda yirik korxonalarda sifatni boshqarish xizmatlarining funktsiyalari keltirilgan. Yirik korxonalarda sifatni nazorat qilish sistemasiga mahsulotni ishonchlilik ko’rsatkichlari bo’yicha nazorat qilish, mahsulotning tajriba namunalarini, maketlarni tekshirish bo’linmalari kiradi. Nazorat funktsiyalariga bevosita o’lchov vositalaridan, elektron, kompyuter qurilmalaridan to’g’ri foydalanishni ta’minlaydigan, ularning holatini nazorat qiladigan ishlab chiqarishni metrologik ta’minlash ham qo’shilib ketadi. Nihoyat, dasturlarni tayyorlash va kadrlarni o’qitish va malakasini oshirish, ularni motivlashtirish va rag’batlantirish sifat masalalarining muvaffaqiyatli yechilishi uchun zarurdir. Har bir korxona ham sifatni boshqarish sifatlarini to’liq imkoniyatiga ega emas. Kichik korxonalar, odatda, maxsus maslahatchi, injiniring firmalarining xizmatidan foydalanadilar, sifat bo’yicha muhandis bo’lishi bilan cheklanadilar. Zamonaviy texnikaviy nazoratning asosi bo’lib matematika-statistik uslublar hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish ikkita usulda ta’minlanishi mumkin: mahsulotni yaroqli va yaroqsizga ajratish bilan va texnologik aniqlikni oshirish yo’li bilan. Ko’pdan beri nazorat usullari mahsulotni yakuniy bosqichda murakkab tekshirish orqali yaroqsiz mahsulotni tahlil qilishga olib kelardi. Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, aholining talab va ehtiyojlarining keskin o’sib borishi, shuningdek, jahon bozorida global raqobat kuchayib borayotgan bir sharoitda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, kichik biznes sub’ektlari mahsulotlarining sifatini oshirish orqali ularning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash masalalari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda respublikamizda ichki va tashqi bozorlarda barqaror talabga ega bo’lgan ishlab chiqarishni yanada kengaytirish, sifatli va raqobatbardosh tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida korxonalarda, jumladan kichik biznes sub’ektlarida xalqaro standartlarni joriy etishga qaratilgan ishlar keng miqyosda amalga oshirilmoqda. Xususan, O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to’g’risida», «Metrologiya to’g’risida», «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida»gi Qonunlariga muvofiq O’zbekiston standartlashtirish davlat tizimi (O’z SDT), O’zbekiston Respublikasining o’lchashlar birliligini ta’minlash davlat tizimi (O’z O’DT), O’zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish milliy tizimi (O’z SMT) ni takomillashtirish va rivojlantirish maqsadida raqobatbardosh va sifatli mahsulot bilan ta’minlash, shuningdek bozor iqtisodiyoti sharoitlarida aholi sog’lig’i, mahsulot xavfsizligi, mamlakatning mudofaa qobiliyati, atrof muhit va ekologiyani muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan xalqaro talablar bilan uyg’unlashtirilgan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilmoqda. Bizning fikrimizcha, iste’mol bozori talablarining o’zgaruvchanligi sharoitida kichik biznes sub’ektlari mahsulotlarining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun sifati xalqaro va milliy standartlarga mos keluvchi mahsulotlar ishlab chiqarish, shu asosda iste’molchilarning qoniqishini ta’minlash, natijada mahsulot sotish bozorlarini kengaytirish va mahsulot eksporti hajmini oshirish lozim. Shu jihatdan, respublikamizda aksionerlik jamiyatlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini oshirish orqali ularning raqobatbardoshligini ta’minlash, sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, shakllantirish va sertifikatlashtirishda yuzaga keladigan muammolarni o’rganish, xalqaro standartlar talablari asosida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish va rivojlantirish talab etiladi. Ma’lumki, bozor sharoitida ko’pgina ko’rsatkichlar orasida aynan sifat tovarlar va ularni ishlab chiqaruvchilarning saqlanib qolish shartiga, ularning iqtisodiy faoliyatining samaradorligi hamda mamlakat iqtisodiy farovonligii ko’rsatkichiga aylanadi. Marketing nuqtai nazaridan sifat – ma’lum iste’molchining ma’lum ehtiyojlarini qondiruvchi tovarning iste’mol xususiyatlari jamlanmasidir. Shunday qilib, sifatliroq mahsulot aniq bir tovar yoki xizmatni aniq xaridorlar ko’proq ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini nazarda tutadi. Tovarlarning iste’mol xususiyatlari jamlanmasidan foydalanish darajasi nuqtayi nazaridan sifat va foydali xossa tushunchalarini farqlash zarur. Aksionerlik jamiyatlarida tovar sifat tizimini shakllantirish xo’jalik faoliyatining uchta yo’nalishiga asoslanishi mumkin: sifatni ta’minlash, sifatni boshqarish va sifatni yaxshilash. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarish jarayonlarida mahsulot sifatini boshqarishning zamonaviy texnologiyalarini tatbiq etish, jahon talablari va standartlariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish hisobiga ishlab chiqariladigan mahsulot turlarini yangilash hamda kengaytirish, ularning sifati va raqobatbardoshligini oshirish, aksionerlik jamiyatlarida sifatni boshqarish tizimini joriy etishda yuzaga keladigan muammolarni o’rganish milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T., 2013-y. 2. O’zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi Qonuni.-T.:2.09.1994 3. O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi Qonuni.-T., Qonunlar to‘plami, Adolat, 2002-y. 4. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi qonuni, 06.01.2012. №319.- T.: O’zbekiston, 2012-y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 14-martdagi “Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlashga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi №3860-sonli Farmoni. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlar to’g’risida”gi 361-sonli Qarori.- T.:22.08.1998. 7. “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-2015-yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi 2010- yil 15-dekabrdagi PQ-1442-sonli Qarori. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora tadbirlari to’g’risida. 2008-yil 28-noyabr, PF4058-son. 9. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.: “O’zbekiston” -2013. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Karimov I.Aning “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi” nomli mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.: “O’zbekiston”- 2012. 17. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasi ishtirokida “Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish” loyihasini amalga oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4830-sonli Prezident qarori. 15.09.2020. https://lex.uz/docs/-5000808 Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Ulashev.O.I., Atamuradov.A.Sh. “Korxonalar iqtisodiyoti va menejmenti”. Darslik .-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.232. 2. Gulyamov S., Qosimov G’. va boshqalar. “Zamonaviy ishlab chiqarish menejmenti”. Darslik.-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.456 3. Sharifxo’jayev M., Abdullayev Y., “Menejment”. Darslik.-T.: “O’qituvchi”, 2014. – B.702 4. Yuldashev N., Sobirjonova D., To’lagoanova Sh. “Strategik menejment”. O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2013. –B.150 5. Sabirjanova D., Sulaymonov B., “Ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatni boshqarish”. O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2017. –B.200 6. Nurimbetov R., Ahmedov S., “Ishlab chiqarish menejmenti”. O’quv qo’llanma. T.:”Talqin”, 2018. – B.112 7. Hojiahmedov G’. H., Yaxyayeva I. K., Yo’ldoshev N. Q. “Mahsulot sifatini boshqarish” o’quv qo’llanma. T.: “Iqtisodchi”, 2018. –B.150 8. Peregudov L., Fayziyev R. va boshqalar. “Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish”. Toshkent –“ Moliya” – 2018. 67-69-betlar. 9. Bakiyev.A. va boshqalar. “Ishlab chiqarishni tashkil qilish va iqtisodiyot”. O‘quv qo‘llanma. Т.:«IQTISOD-MOLIYA», 2019. 208-bet. 10. S.Sayfullayev, N.Komilova. Sanoat iqtisodiyoti. Toshkent, “G’afur G’ulom” nashri. 2019-yil. 123-128-betlar. 11. Bozorov B.U., Jalolov K.M. Industrial va innovatsion iqtisodiyot. Samarqand Davlat Universiteti, 2019-yil. 56-60-betlar. 12. Abdurahim Ortiqboyev. Sanoat va ishlab chiqarish iqtisodiyoti. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, “Sano-standart” nashriyoti, 2019. 88-120-betlar.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahsulot sifatini boshqarish

Купить