Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 84.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Sentyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida turizm infratuzilmasiga yo’naltirilgan sanoat tovarlari bozorida raqobatni rivojlantirish strategiyasi

Sotib olish
TURIZMDA STRATEGIK MARKETING FANIDAN Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida turizm infratuzilmasiga yo’naltirilgan sanoat tovarlari bozorida raqobatni rivojlantirish strategiyasi mavzusida KURSI ISHI 1 MUNDARIJA Kirish ................................................................................................................................... 2.Raqobatning turlari, mohiyati va usullari. ...................................................................... 3.Tovarning raqobatdoshligini o’rganish va baholash usullari. ........................................ 4. Raqobat sharoitida baho siyosatining mohiyati va vazifalari ........................................ 5. Yengil sanoat tovarlarning baho strategiyasini amalga oshirish ................................... 6. O’zbekistonning yengil sanoat tovarlariga bo’lgan talabni shakllantirish va ............... sotishni rag’batlantirish ..................................................................................................... Xulosa va takliflar ............................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. ................................................................................... 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Prezidentimiz o’z ma’ruzalarida “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risidagi qonon bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga olgan xolda “Raqobat to’g’risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur.” 1 - deb ta’kidlagan edilar. Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rahbatlantrish masalalari alohida o’rin tutdi. Jumladan, to’qimachilik sanoatida eksportbop raqobatdosh mahsulotlar tayyorlashga yo’naltirilgan, yakuniy ishlab chiqarish shakliga ega bo’lgan yangi, zamonaviy to’qimachilik komplekslarni rivojlantirish ustuvor ahamiyat kasb etishi zarur. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek “Mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim istiqbolari va ustuvor yo’nalishlarini belgilab olar ekanmiz,biz ichki ehtiyojning o’sishiga alohida e’tibor qaratishimiz kerak bo’ladi,...shundan kelib chiqqan xolda, bizning yaqin istiqboldagi eng muhim vazifamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom ettirish – iste’mol talabini kengaytirish maqsadida sotsial sohani rivojlantirish, mehnatga haq to’lashni yanada oshirish xizmat ko’rsatish sektorini, infratuzilma ob’ektlarini 1 I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.: O‘zbekiston, 2010 yil 52 bet 3 rivojlantirishga, transport va komunikatsiya loyixalarin amalga oshirilishiga alohida e’tibor berishdir”. 2 Yuqoridagi xususiyatlarni hisobga olgan holda ushbu mavzu dolzarb masalardan biri bo’lib hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Dolzarbligidan kelib chiqqan xolda kurs ishida uchun bir qator vazifalar belgilab olindi:: - raqobatning jamiyatdagi va xo’jalik sohasidagi o’rnini nazariy tomondan yoritib berish; -iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirishning mohiyati va mamlakat raqobatdoshligini oshirishdagi rolini yoritib berish; - raqobatning turlari, mohiyati va usullarining mazmuni yoritish; -tovarning raqobatdoshligini o’rganish va ularni baholash; 2 “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. Halq so‘zi № 220, 13.11.2010 yil 4 1. Erkin bozor sharoitida raqobatning mohiyati va ahamiyati Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo’jaligining eng muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o’rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o’z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xom ashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni o’ziga jalb etish uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar o’zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar o’rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to’liq erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo’ladi. Raqobat iste’molchilar o’rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga ko’proq naflilikka ega bo’lishga harakat qiladilar. Arzon va sifatli tovarni sotib olish uchun kurashadilar. O’z navbatida haridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so’m harajati evaziga ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashadilar, ularning har biri arzon va sifatli tovar va xizmatlarga ega bo’lishga harakat qiladi. Aksariyat holatlarda raqobatni bevosita tovarlar yoki tarmoqlar o’rtasidagi kurash sifatida ta’riflaydilar: «Tovarlar hamda ularning ishlab chiqaruvchilari – firmalar, tarmoqlar, mamlakatlar o’zaro raqobatlashadilar. Shunga ko’ra, raqobat va raqobatbardoshlikni ham tovarlar, ham tovar ishlab chiqaruvchilarga nisbatan ko’rib chiqish mumkin». 3 3 Pugach I. Reputatsiya i torgovaya marka kak instrumenti ukrepleniya konkurentosposobnosti. – Ekonomicheskoye obozreniye, №1, 2003, s.16-b. 5 Shu o’rinda raqobatning tovarlar o’rtasidagi o’zaro munosabat sifatida qaralishi ilmiy jihatdan noto’g’ri deb hisoblaymiz. Ma’lumki, iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida kishilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni o’rganadi. Raqobat kurashi ham, yuqorida qayd etilganidek, shunday munosabatlardan biri bo’lib hisoblanadi. Tovarlar esa, o’zida qiymat va naflilikni mujassamlashtiruvchi mehnat mahsuli sifatida o’zaro munosabatga kirisha olmaydilar. Faqat kishilar o’rtasidagi raqobat munosabatlarini namoyon etishda vositachilik rolini o’ynaydilar. Ma’lumki, kurash – bu o’z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib chiqish hamda g’olib bo’lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish demakdir. Tovarlar esa raqobat jarayonida o’zlarining raqobatbardoshlik xususiyatlarini bevosita o’zgartira olmaydilar, ya’ni kurasha olmaydilar. Ularning bu jarayondagi ishtiroki passiv hisoblanadi. Tovarlarning raqobat kurashida yengib chiqishi ular ishlab chiqaruvchilarining hatti-harakati va salohiyatiga bog’liq bo’ladi. Shundan kelib chiqqan holda firma va tarmoqlar, qolaversa mamlakatlar o’rtasidagi raqobat ham pirovardida ularning tarkib toptiruvchilari hisoblangan tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi raqobat orqali namoyon bo’ladi. Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) tartibga solish vazifasi; 2) resurslarni joylashtirish vazifasi; 3) innovatsion vazifa; 4) moslashtirish vazifasi; 5) taqsimlash vazifasi; 6) nazorat qilish vazifasi. Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining 6 yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko’rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib, ularning shunchaki o’zini-o’zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo’jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o’tishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni to ’ g ’ risida to ’ laroq tushunchaga ega bo ’ lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko ’ rib chiqish zarur . Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to ’ rtta shakli alohida ajratilib ko ’ rsatiladi . Bular erkin raqobat , monopolistik raqobat , monopoliya va oligopoliyadir . Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko ’ p sonli korxonalar mavjud bo ’ ladi . Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko ’ plab sotuvchilar o ’ zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar . Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi . Chunki har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo ’ lmaydi . Shu sababli alohida korxonada ishlab chiqarishning ko ’ payishi yoki kamayishi umumiy taklifga , demak mahsulot 7 narxiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi. Monopolistik raqobat o’z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o’nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o’z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo’yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi. Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko’p bo’lmagan korxonalarning mavjud bo’lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Biz qarab chiqqan raqobatning to’rtta shaklining har biri milliy iqtisodiyotda alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodiyot sohalarini batafsil o’rganish, cheksiz ko’p har xil raqobatli vaziyatlar mavjudligi sharoitida, ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini ko’rsatadi. Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivojlanib borishi bilan ular o’rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko’rinishlarda namoyon bo’lib bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o’rtasida mavjud bo’lishiga ko’ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) monopollashmagan korxonalar o’rtasidagi raqobat; 2) monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat; 3) turli monopoliyalar o’rtasidagi raqobat; 4) monopolistik birlashmalar o’zining ichidagi raqobat. O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo’linadi. 8 Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha bo’lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo’lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o’rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi. Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo’lgan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o’zlarida ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo’qotadilar va zarar ko’radilar. Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o’rtasida eng yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda normasi kam bo’lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga kapitallarning oqib o’tishiga sabab bo’ladi. Yangi kapitallar ko’proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko’payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari natijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o’zgaradi, tovarlarga bo’lgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko’tariladi, shu bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat ob’ektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital qayerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o’rtacha foyda normasiga «baravarlashtiradi». Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g’irrom va halol raqobatlashuv usullari ham ajratib ko’rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy (ya’ni, jismoniy kuch 9 ishlatish, majburlash, raqiblarning obro’siga putur yetkazish va h.k.) usullaridan foydalanish g’irrom raqobat deb yuritiladi. G’irrom raqobat orqali firmalar o’z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni og’dirib olish, narxni keskin pasaytirish g’irrom raqobatning oddiy usullaridir. Halol raqobat – raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni qo’llash, o’zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo’llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi. Shu o’rinda halol raqobatning quyidagi belgilarini ham ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi: - qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi; - boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko’zbo’yamachilik kabi salbiy holatlarga barham beradi; - qarindosh-urug’chilikni, oshna- og’aynigarchilikni, tanish-bilishlikni, ma’muriy-buyruqbozlikni tan olmaydi. 4 Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo’lib ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Uning asosiy va eng ko’p qo’llaniladigan ko’rinishi – «narxlar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo’llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, 4 Abdullayev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. – T.: «Mehnat», 2009, 58-59-b. 10 malakaliroq ishchilarni yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi keraq bo’ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past bo’lib, mazkur tovar narxini tushurish imkoniyatini beradi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narxlarni qo’llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o’zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo’lgan narxlarda sotadi. Shu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo’qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o’zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga haraqat qiladi. Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy harid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo’shib berish, muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o’z o’rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o’z mahsulotiga narxni pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday haraqat qilishini taqozo qiladi. Bu bozorda firmalarning mavqeini o’zgartirmaydi, faqat tarmoq bo’yicha foydani kamaytiradi. Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi. Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham bo’lishi mumkin. Buning uchun yangi tovarlarning sifati oshishi va iste’mol xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga qaraganda tez ro’y berishi keraq. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko’payishi ularning sotishni rag’batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’molchilik bozorida qo’shimcha xizmat ko’rsatish orqali haridorlarni o’ziga jalb qilish keng tarqalmoqda. Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish kabi usuli ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va bir turga mansub bo’lishi, lekin turli- tuman iste’mol xossalariga ega bo’lishi mumkin. 11 Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo’lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari mumkin. Bunda dastlab tovar narxining faqat bir qismi to’lanadi, uning qolgan qismi esa shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to’lanadi. Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi korxonalar haridorlarni jalb qilish maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan iste’molchilik tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat ko’rsatishni amalga oshirmoqdalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqaruvchi firma, o’z mahsulotini sotibgina qolmasdan, balki uni o’rnatadi, korxona xodimlarini ulardan foydalanishga o’rgatadi, kafolatlangan muddatda va undan keyingi davrda ta’mir ishlarini bajaradi, texnikaviy xizmatni amalga oshiradi; mahsulotlari o’lchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi. Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o’rgangan va iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida yutib chiqadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o’zgartirish uchun o’zlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy beqarorlik davrlarida ham narx barqorligicha qolaveradi. Shunday qilib, monopoliyalar hukmron bo’lgan sharoitda narxsiz raqobat muhim o’rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, monopoliyalar tovar sifatini oshirish, iste’molchilarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash yo’li bilan sotiladigan tovar hajmini ko’paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular moliyaviy jihatdan kuchli bo’lganligi sababli masulotini yangilash, ishlab chiqarishni qayta jihozlash va reklamaga zarur bo’lgan mablag’ni sarflay oladilar Har qanday ijtimoiy tuzumda raqobat muayyan ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Keng ma’noda raqobat deganda, bir maqsad sari intilayotgan sub’ektlarning faol musobaqadagi o’zaro munosabatlari tushuniladi. Shunga ko’ra raqobat: 12 - musobaqa ishtirokchilari o’rtasida maqsadga yetishning eng yaxshi vositalariga ega bo’lganlarni va boshqalarga qaraganda ulardan mahorat ila foydalana oladiganlarni ro’yobga chiqaradi (tanlash vositasi); - muayyan vazifani (oqilona) hal etish yo’lini rag’batlantiradi va yo’lni musobaqa ishtirokchilari faoliyatining natijalarini qiyoslash, tekshirish va sinash asosida topishga yordam beradi; - bellashuv ishtirokchilari intilayotgan maqsadga erishish yoki mavjud sharoitlarda unga imkoni bor darajada yaqinlashishni rag’batlantiradi. “Raqobatsiz bozor iqtisodiyotini bo’lishi mumkin emas va bunday iqtisodiyot mavjud bo’la olmaydi ham”. 5 Raqobat ijtimoiy nuqtai nazardan maqbul narsa, yakka tartibda esa tadbirkorga imkoniyati bo’lganda raqiblar sonini cheklash yoki birgalikda raqobatni susaytirish uchun raqiblar bilan kelishishga intilish xos bo’ladi. Biron-bir yakka shaxslarni irodasiga bog’liq bo’lmagan holda raqobatni susaytiradigan omlilar ham mavjud. Masalan, murakab ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash katta moliyaviy sarflar, barqaror xomashyo manbaalari, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun yirik bozorlarni talab etadi. Bularning barchasini kattaligi bozor miqyoslari bilan qiyoslanganda sezilarli bo’lgan ulkan korxonalarni barpo etish zarurati talab qilinadi. Shunday qilib, murakkab va qimmatbaho zamoanyi texnologiyalarning joriy etilishi tarmoqda soni ko’p mayda korxonalarning emas, balki bir necha yirik korxonaning bo’lishini taqozo etadi. 5 V.A. Chjen “Bozor qonuniyati asoslari”. Biznes katalog kopaniyasi nashri, 2008 yil 135-bet 13 Nihoyat, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar raqobatni istisno etadigan yoki cheklaydigan tarmoqlar – temir yo’l transporti, aloqa, energetika tarmoqlari va boshqalar mavjud. Agar firma yoki kompaniya o’z raqiblarining xatti harakatlarini kuzatib bormasa u ko’zini boglab olib raqobatlashmoqchi bo’lgan hisoblanadi. Xuddi shaxmatdagidek raqobat kurashida ham raqibining keyingi yurishini oldindan ko’ra bilish bebaxo ahamiyatga egadir. Agar raqibining keyingi qadamini bilmasa, kompaniya Galaba qozonolmaydi. Bu boradagi raqobat kurashi quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: 1-Raqiblar strategiyasini aniqlash. Buning uchun raqib kompaniya faoliyatining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari , uning bozordagi mavqei , strategik maqsadlari raqobat strategiyasi o’rganiladi. 2-Kelajakda tarmoqning yetakchisi bo’lishi o’ki yetakchi bo’lgan firmalarni aniqlash. Buning uchun har bir firmaning potensial imkoniyatlarini o’rganib ularning ichidan boshqalardan o’zib ketish o’ki o’zib bo’lgan firmalar belgilanadi. Kelajakda qaysi firmalar o’z mavqeini yo’qotadi , qaysi biri yetakchi bo’lishi mumkinligini to’g’ri belgilash firmaning strategiyasini tuzishda muxim ahamiyat kasb etadi. 3-Raqiblarning keyingi qadamini oldindan ko’ra bilish. Agressiv raqib odatda qandaydir yangi strategik qadam qo’yadi. O’zining bozordagi mavqeidan qanoatlanadigan firmalar esa amaldagi strategiyasini saqlab turadi. Omadsiz firmalarning axvoli shuqadar yomon bo’ladi-ki, ular yaxshi o’ylanmagan bo’lsa ham xujumga o’tishga majbur bo’ladilar. Raqibning keyingi qadamini oldindan aytib berish uchun o’sha kompaniyadagi vaziyatni raxbariyatning kayfiyatini, ularning fikrlash tarzini bilish lozim. Raqib xaqida axborot yig’ishga qaratilgan razvedka faoliyati uning harakatlarini oldindan bilish va samarali qarshi choralar ko’rish imkonini beradi. Muvaffaqiyatning asosiy omillari (MAO) - muayyan tarmoqdagi moliyaviy va raqobatli muvaffaqiyatning asosiy belgilovchi omillaridir. Ularni aniqlash - strategiya ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlaridan biridir. Ular strategiyani ishlab chiqishda hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin, biroq ular turli tarmoqlarda turlicha bo’ladi. Odatda bir 14 tarmoqqa shunga o’xshash uch-to’rtta omil harakterli bo’lib, ularning bir-ikkitasi eng muhimi bo’lib, taxlilning vazifasi ularni aniqlashdan iborat bo’ladi. Quyida muvaffaqiyatning asosiy omillari ning turlari va ularning tarkibiy qismlari sanab o’tilgan: 1. Texnologiyaga bog’liq omillar: - ilmiy tadqiqotlarning saviyasi; - ishlab chiqarish jarayonlarda innovatsiyalarga qodirlik; - mahsulotda innovatsiyalarga qodirlik; - mazkur texnologiyada ekspertlarning roli. 2. Ishlab chiqarish bilan bog’liq omillar: - kam harajatli ishlab chiqarishning samaradorligi (ishlab chiqarish ko’lamidan tejash, to’plangan tajriba samarasi); - ishlab chiqarish sifati; - yuqori fond qaytimi; - ishlab chiqarish harajatlarning kam bo’lishi, kafolatlanadigan xolda joylashtirilishi; - tegishli malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash, - yuqori mexnat unumdorligi (ayniqsa ko’p mehnat talab qiladigan soxalarda); - arzon loyixalashtirish va texnik ta’minot; - ishlab chiqarishning model va o’lchamlarning o’zgarishiga moslashuvchanligi. Muvaffaqiyatning kalit omillari (M.K.O)-bu raqobatbardosh bo’lish va moliyaviy barqarorlikka erishish uchun firma ta’minlashi lozim bo’lgan raqobat imkoniyatlari va faoliyat natijalaridir. muvaffaqiyatning kalit omillari shunday omillarki, ularga firma aloxida e’tibor berishi kerak , chunki ular firmaning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilab beradi. Masalan: pivo sanoatida ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq bandligini ta’minlash shunday omilga kiradi. (bu ishlab chiqarish harajatlarini minimallashtirib beradi) muvaffaqiyatning kalit omillari har bir tarmoqda o’ziga xos xususiyatga , ko’rinishga ega bo’ladi. Ayrim tarmoqlarda muvaffaqiyatning 15 kalit omillari 3-4ta bo’lishi mumkin , lekin xal qiluvchi ahamiyatga 1 yoki 2 tasi ega bo’ladi. 2.Raqobatning turlari, mohiyati va usullari. Prezidentimiz o’z ma’ruzalarida “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risidagi qonon bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga olgan xolda “Raqobat to’g’risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur.” 6 - deb ta’kidlagan edilar. Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi. Raqobat nima ishlab chiqarish kerak? degan savolga aniq javob beradi. Chunki haridorning tovar va xizmatlarni sotib oligga sarflash uchun mo’ljallangan mablag’lari doimo cheklangan bo’ladi. O’z navbatida tovar ishlab chiqaruvchilar o’z tovarlarini sotish orqali Ushbu mablag’larga ega bo’lish maqsadida kurashadilar. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki raqobat iqtisodiy agentlarning bitimlarini uzluksiz oshirishga, rag’batlantirib turadi. Busiz raqobatda g’olib chiqish mumkin emasligini ta’kidlab, shuni aytish kerakki fan-texnika taraqqyoiti yutuqlarini vaqtida ishlab chiqarish, joriy etish yuqori saviyadagi mutaxassislarni talab etadi. Ushbu ishlarni amalga oshirmaslik esa muqarrar ravishda raqobat kurashini boy berishga olib keladi. Bozorda firmalar resurslarini arzon olish va tovarlarni qimmatroq sotishga intiladilar va foydani ko’proq olish uchun kurashadilar. Haridor mollarni bozorda arzon olmoqchi bo’lsa, sotuvchi qimmatroqqa sotishni o’ylaydi. Raqobatda aniq maqsadlar qanday bo’lmasin, pirovard natija daromad ko’rish yoki imidj ortishidan iborat. 6 I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.: O‘zbekiston, 2010 yil 52 bet 16 Raqobatsiz bozor iqtisodiyotining bo’lishi mumkin emas va bunda iqtisodiyot mavjud bo’la olmaydi ham. Bozor raqobati qanday xususiyatga ega? Birinchi navbatda, rivojlangan bozorda raqobat iste’molchilar (haridorlar) o’rtasida emas balki tovarlar va xizmatlarni sotuvchilar ham iste’molchilar singari foyda olish yo’lida harakat qiladi. Ammo ishlab chiqaruvchining shaxsiy foydani ko’zlashi raqobat bo’lganda yuqori raqobatdoshlikka erishish moddiy texnika, moliya va mehnat resurslaridan samarali foydalanish esa umuman jamiyat manfaatlariga mos keladi, chunki resurslar har qanday jamiyatda cheklangan. Raqobat mahsulot birligiga mehnat sarfini kamaytirishga eng mukammal texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy etishga, mahsulot sifatini yaxshilash va narxini pasaytirishga rag’zbat beradi. 7 Bozorning raqobatchilik tarkibiy tuzilishining turli modellari ajratib berilgan. Uning turli modeli keng e’tirof etilib, mukammal (sof) raqobat; monopolistik raqobat, oligopoliya, mukammal monopoliya kabilarga bo’linadi. Mukammal (sof) raqobat - bozorga kirib keladigan va undan chiqib ketadigan, haridor va sotuvchilarning ko’pligi bilan tavsiflanadigan, sotuvchilar bir xil ish turidagi tovarlar va xizmatlarni taklif etadigan raqobat turidir. Bunda haridor va sotuvchilarning birontasi ham aloxida bir o’zi bozor narxlariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lmaydi. Bu modelga ko’ra mukammal raqobatchi mavjud bozor narxlarida sotish uchun mo’ljallangan jami mahsulot yoki xizmatni bozorda sotish imkoniyatiga ega bo’lgan ishlab chiqaruvchi yoki tovarlarni sotuvchi hisoblanadi. U umumbozor narxlariga uni ko’tarish yoki pasaytirish tomoniga qarab hech qanday ta’sir ko’rsata olmaydi, chunki bir xil yoki turdosh tovarlar va xizmatlar savdosining umumiy xajmida uning hissasi bir ishlab chiqaruvchi bozorni o’z ichiga oladigan bo’sag’asidan past ijtimoiy manfaatlar nuqtai nazaridan xuddi shunday raqobatli bozor eng foydali hisoblanadi. Bunday bozorda yakka bir ishlab chiqaruvchi va sotuvchi narxga ta’sir ko’rasat olmaydi, jamiyat esa haridor qiyofasida tekshirib, sinab, tanlab olib ayni paytda ishlab chiqarishni nazorat qiladi va boshqaradi. 2.1-chizma. Raqobatchi firmaning o’z foydasini eng yuqori darajaga yetkazish 7 A. O‘lmasov “Iqtisodiyot asoslari” . Toshkent, “Mehnat” 2008, 94-bet 17 Bu yerda, MS=MR=P – masofa; AV=R-AS – to’g’ri burchak yuzi birbirlik mahsulotdan olinadigan o’rtacha foyda; AVSD - to’g’ri burchak yuzi firmaning eng ko’p yalpi daromadi. 1.1.1- chizmada ko’rinib turganidek firmaga hamisha ham qisqa muddatli davrda foydani eng yuqori darajaga kerak emas . Chegaraviy daromad (MR) chegaraviy harajatlar (MS)ga teng bo’ladigan va chegaraviy harajatlar egri chizig’i ko’tarilib boradigan nuqtada foyda eng yuqori darajaga yetadi: MR=MS (1). Raqobatli bozorda talab egri chizig’i to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi, shu sababli MR=R, ya’ni (1) qoidani MS=R shaklida yozish mumkin. 1.1.2-chizmada raqobatchi firmaning o’z zararlarini eng kam darajaga tushirish AYE kesma - R – AYEFD to’g’ri burchak yuzasi ishlab chiqarish xajmi q | bo’lganida olinishi mumkin bo’lgan qo’shimcha foyda; ASAVC=AFC – kesma VE – doimiy o’rtacha harajatlar; SBEF yuza – hech qanday mahsulot chiqarmaydigan maqomdagi harajatlarga teng zarar. 2.2-chizma. Raqobatchi firmaning o’z zararlarini eng kam darajaga tushirish 18 MS AS MR=AR=P B D C A q 1 q P q 1 q 1.2- chizmaning avvalgisidan asosiy farqi ishlab chiqarish doimiy harajatlarning ortib borishidir. Bu narsa umumiy o’rtacha harajatlar (AS)ni oshiradi, ammo o’rtacha o’zgaruvchan harajatlarni o’zgartirmaydi. Natijada 1.2chizmada ko’rinib turganidek baho (R) o’rtacha harajatlar (AS)dan pasayib qoladi. Shunga ko’ra AV kesmasi ishlab chiqarishning o’rtacha zararlariga teng bo’ladi. Monopolistik raqobat o’z nomiga mos xolda ustun keladigan raqobatning bir qadar monopol hukmronlik bilan aralashmasidan iborat. Raqobatchilardan anchagina sonli bo’lishi ulardan har birining bozor narxlarini nazorat qilish imkoniyatini to’liq bo’lmasada, ammo sezilarli darajada cheklaydi. Monopolistik raqobatga xos bo’lgan muxim belgi sotuvchilarni tovarlarni tabaqalashtirishga intilishidir. Tabaqalashtirish, ya’ni tovarlarga aloxida uni o’ziga o’xshash tovarlardan ajratib turadigan sifat berish sotuvchiga raqiblarining xudi shunday tovarlarga qaraganda uning tovarini afzal ko’ruvchi haridorlar haridorlar doirasini yaratish imkoniyatini beradi. Oligopoliya - tarmoqda bir necha firmaning o’zaro bog’lanib qolishi, ularning har biri o’z harakati bilan raqiblarga bevosita ta’sir ko’rsatadi, va uni o’zi ham ularning ta’siridir. Bozorning oligopoliya tuzilmasida firmalar aynan o’xshash ish deyarli bir xil yoki bo’lmasa tabaqalangan mahsulotlar ishlab chiqarishdlari mumkin. Oligopolik bozorda narx bo’yicha peshqadam bo’lish ko’p uchraydi. Bu peshqadam tarmoqdagi eng 19 MS AS P=MR D A P B C E F A V S yirik ish eng samarali ishlayotgan firma bo’ladi. Tarmoqdagi peshqadam o’z mahsuloti narxini o’zgartirish bilan boshqa hamma firmalarni narxlarini qayta ko’rib chiqishga majbur etadi. Oligopoliyada raqobatchi firmalar sonini ko’p bo’lmasligi ularning narxlar yetkazib berish xajmlari, bozorni bo’lib olishni birgalikda boshqarish maqsadlarida til biriktirish ehtimoli imkoniyatlarini keltirib chiqaradi. Oligopoliya tarmoq sharoitlarida firmalar hamkorlikni yuridik jixatdan rasmiylashtirilmasdan va bu haqida oshkora xabar bermasdan manfaatdor bo’lishlari mumkin. Xo’jalik sub’ektlarining raqobatni jiddiy cheklashga olib keladigan noqonuniy kelishuvlariga yoki o’zaro kelishilgan faoliyatiga ko’ra kurashish bozor iqtisodiyoti davlatlaridan monopoliyadanchiqish qonuniy xujatlar yordamida xal qilinayotgan vazifalaridan biridir. Mukammal (sof) monopoliya. Mukammal (sof) raqobatning butunlay aksi. Bu modelda yaqinroq o’rinbosar bo’lmagan mahsulot taklif etadigan yagona ishlab chiqaruvchi mukammal monopolist hisoblanadi. Bu modelda bozorda tanho sotuvchi yoki ularning soni naqadar kamki ularning har biri raqiblari bilan kelishilgan xolda mustaqil tovarlar va xizmatlar taklifi umumiy xajmiga va ularning narxiga ta’sir ko’rsatishga qodir. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda shu jumladan raqobat mamlakatlarda darajasi yuqori bo’lgan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda kam mavjud. Bu bir qancha sababalrni paydo qiladi. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ko’p xollarda kam chiqimli unumdor ishlab chiqarishga erishish uchun uning miqyosini kengaytirishi ham mutloq ma’noda kam harajat talab etadi. Shunday tarmoqlar ham borki ularda mahsulot yoki xizatlar borligiga to’g’ri kekeladigan harajatlarni pasaytirish ayniqsa ishlab chiqarish ko’lamiga va raqibning bor yo’qligiga bevosita bog’liq. Real bozor, mukammal raqobat – mukammal monopoliya o’qi bo’yicha turli modelning qaysi biriga muvoqfiqroq kelishiga qarab shu bozorda tovarlar va xizmatlar sotuvchisi bo’lgan tadbirkorlar raqobat kurashining turli yo’llaridan foydalanadilar. “Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida qonunlar reklama sohasidagi raqobat kurashiga monelik qilmaydi. Tadbirkorlarga xususan faqat ularning tovar yoki xizmatni 20 sotib olish g’oyani afzal ekanligiga haridorni ishontirishga urinishlarda juda katta erkinliklar beradi”. 8 Raqobat vositalarining shakl va taomyili, uning namoyon bo’lishi sohalari g’oyat ko’p va keng . Uning tarmoq ichidagi kapitalning bir tarmoqdan ikinchi tarmoqga oqib o’tishiga olib keladigan tarmoqlararo, jahon bozorlarida turli mamlakatlar xo’jalik kompleks raqobati kabi turlari mavjud. Raqobatni amalda tasavvur etish uchun shu ko’rinishlarga mansub bo’lgan hozirgi usullardan ayrimlarini ko’rib o’tamiz va jahondagi hamma mamlakatlarda qonuniy hisoblanadigan va amalda keng qo’laniladigan raqobat xulqining turli ishlarini tavsiflaymiz. Narx bilan raqobatlashuv an’anaviy shakl. Uning an’anaviy va eng ko’p qo’llaniladigan usullariga quyidagilar kiradi: - “Narxlar jangi” – yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan surib chiqarish uchun narxlarni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. “Narxlar jangi”ni boshlagan baquvvat firma tovarning sotish xajmi ko’payganligi hisobiga ko’proq daromad ko’rishni ko’zlaydi. Yirik kompaniyalarning o’zlari uchun yangi bo’lgan mamlakatlarda ochilgan korxonalari filiallari boshqa xorijiy va mahalliy ishlab chiqaruvchilar bozordan siqib chiqarish uchun aksariyat “narxlar jangi”ni qo’llaydi. Iste’molchilar dastlab tarmoqdagi “narxlar jangi”dan foyda ko’radi, ammo keyinchalik bunday monopoliyalashtirishning jabrini tortishlari mumkin. Davlat mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning tarmoqni o’zlashtirishdan manfatdor bo’lib qudratli xorijy firmalar bilan kurashda mahalliy 8 V.A. Chjen Bozor qonuniyati asoslari. Toshkent 2002 y. 181-bet 21 bozorda o’rnashib qolishga yordam berish uchun ularni aloxida imtiyozlar va afzalliklar tizimi bilan qo’llab-quuvatlashga harakat qiladi, u yoki bu tarmoqda xorijiy xo’jalik yurituvchi shakxsga tadbirokrlik faoliyati uchun mahalliy sherik ishtirokida qo’shma korxona barpo etish majburiy shart qilib qo’yadi yoki boshqa cheklash va tartibga solish choralarini ko’radi; - demping – amal qilish va maqsadlarga ko’ra “narxlar jangi”ga yaqin bo’lgan narx bilan raqobatlashuv usuli. Uning mohiyati shundaki yirik tovar ishlab chiqaruvchilar boshqa mamlakatlar xududida korxona qurmaydilar, ammo uning bozorlarida o’z ichki bozordagi narxlardan, jahon narxlaridan arzon. Dempingning ma’nosi tovar ishlab chiqaruvchi mamlakatning ichki bozorida sotilayotgan ortiqcha mahsulotni yo’qotish va yangi bozorlarga kirib olishdan iborat. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo’lgan davlatlar rivojlanishi pastroq mamlakatlarga dempingni eksportchi kompaniyalarga byudjetdan maxsus eksport mukofotlari va subsidiyalari to’lash bilan rag’batlantiradi va bu to’lovlar kompaniyalar ko’radigan zararni qisman qoplaydi. Bunday ishlardan davlatning manfaatdorligi boshqa malakat bozorida o’z ishtirokini kuchaytirish, 22 iqtisodiy manosabatlarni yanada rivojlantirish uchun negiz yaratishga intilish bilan izohlanadi. Rivojlangan mamlakatlardan rivoji pastroq mamlakatlarga demping tovar chiqarish amaliyotda doimiy xodisa. Demping narxlar iste’molchilarni so’zsiz qoniqtiradi, ammo “narxlar jangi”di bo’lgani kabi bozorda bunday tovarlarning hozir bo’lishi mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini qiyinlashtiradigan omilga aylanishi mumkin. Demping tovarlar kiritayotgan davlat - bu jarayonni savdo cheklashlarini joriy etish, muayyan turdagi tovarlarni kiritish uchun bojlarni ko’tarish bilan nazorat qilish, shuningdek demping narxlarda sotilayotgan tovarlarga o’xshash tovarlar ishlab chiqaruvchi mahalliy tadbirkorlarga yordam berish imkoniyatlariga ega. Halqaro amaliyotda mahsulot narxidan chalg’itmaslik, tovarning qiymati va sifati sohasida raqobatni qiyinlashtirmaslik uchun chegirma va saylovlarning eng yuqori miqdorlarini belgilab qo’yish kam uchraydi. Shuningdek narx bilan raqobatlashuvga quyidagilarni kiritish mumkin: - muayyan toifadagi iste’molchilar uchun imtiyozli narxlar (masalan, aviakompaniyalardan yo’lovchilar guruxiga bir yo’la olinadigan “Oilaviy” biletlar yakka-yakka olishga qaraganda arzonroq) sotiladi; - vaqti va joyiga qarab narxlarni tushirish yoki ko’tarish (kinoteatrga ertala borish kechkidan ko’ra, ish kunida borish dam olish kunidan ko’ra arzonroq turadi); - ko’rasatiladigan xizmatlar xajmi ko’paygan yoki tovarlar sifati yaxshilangan sharoitlarda ham amaldagi narxlarni saqlab turish; 23 - haridorlar uchun kredit muddatlarini uzaytirish va boshqalar. Narx bilan raqobatlashuvga kirmaydigan raqobat usullarini “narxsiz raqobat” deb ataladi. Bu atama garchi noaniq bo’lsada amaliyot va ilmiy adabiyotda keng qo’llaniladi, raqobat kurashidagi turli usullarga yagona nom berishga imkoniyat yaratadi. 3.Tovarning raqobatdoshligini o’rganish va baholash usullari. Prezidentimiz o’z ma’ruzalarida, “Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana bir yo’nalish – mamlakatimizdagi eksport qiladigan korxonalarni qo’llab quvvatlash va rag’batlantirish, eksport salohiyatini mustaxkamlash bo’yicha qabulqilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega bo’ladi.” 9 deb ta’kidlagan edilar. Shunday ekan talab, taklif va raqobatsiz bozorni tasavvur etib bo’lmaydi. Haridorning tovar va xizmatlar sotib olish uchun qilgan sarf harajatlari ikk qismdan iborat. Birinchi tovarga bo’lgan baho, ikkinchisi uni topishga ketgan vaqt va ishlatish harajatlaridir. Ularning hammasi jamiyat uchun iste’mol harajatlarini, ya’ni bahosini tashkil etadi. Iste’mol bahosi tovarning harid qilib olish narxidan ancha ko’p. Tovarlar ichida eng raqobatdoshi bo’lib boshlang’ich bahosi past emas, iste’molchi qo’lida ishlatilishi qulayligi, kam sarfligi va umumiy harajati kamligi bilan farqlanadigan hisoblanadi. Haridorlar xajmi – harakatini kuzatish shuni ko’rsatmoqdaki, ular tovarlarni taqqoslashda qaysinii qo’llash samaradorligi (R); sotib olish harajatlariga (S) nisbatan yuqori bo’lsa o’sha tovarni ko’proq tanlashadi. Demak, tovarni raqobatdoshligi (K) umumiy ko’rinishda bo’ladi. K = R Tovarning raqobatdoshligini baholash qo’yidagi bosqichlarni o’z ichichga oladi: a) bozorni tahlil qilib o’zimizni tovarimizga o’xshash tovar namunasini topib olish; b) bizning tvoar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko’rsatkichlarni 9 I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: S O‘zbekiston, 2010 yil, 39 bet 24 belgilash; v) o’zimizning tovarimizdagi integral (umumiy) raqobatdoshlik xususiyatlarini aniqlash. Bozordagi raqobatga esa ko’proq tovar sotishni rag’batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni haridorlar tovar ishlab chiqaruvchidan olinadi. Haridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat bozorda taklif talabdan yuqori bo’lganda firmalar ichida emas balki tovarlar orasida namoyon bo’ladi. Raqobat asosan quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: a) tovarlarning xizmatlari bo’yicha bir xil ehtiyojni qondirishga qaratilgan raqobat. Masalan, sport, kitoblar, plastinkalar kishining madaniy dam olishiga qaratilgan. Shuning uchun ular bir- biri bilan raqobatchi; b) bir xil tovarni har xil firmalar ishlab chiqarishi orqali bo’ladigan raqobat yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyadan tovar ishlab chiqarish; v) baholar orqali bo’ladigan raqobat – bu eng ko’p tarqalgan usullaridir. Bahoni pasaytirib bozorni egallash. Tovarlarni iste’mol qilish (ishlatish) jarayonidagi bahosini pasaytirishga elektr yoqilg’i va material sarflarini kamaytirish va xizmat qilish muddatini ko’paytirish orqali erishish. Jahon bozori tajribasida raqobatning quyidagi shart-sharoitlari mavjud: 1.Agar raqobatchilar kuchi teng va strategiyalar bir-biriga o’xshash bo’lsa bozor muvozanati uzoq saqlanmaydi, ular orasidagi kelishmovchilik susaymaydi. 2.Raqobatchining g’ashini keltiradigan harakatlar qilmang. 3.Sizning raqobatchingiz hamma narsadan xabardor deb biling. 4.Sizning harakatlaringiz o’zingizning imkoniyatlaringizga mos ekanligiga raqobatchingizni ishontiring. Raqobatchilar strategiyasini o’rganishda quyidagi savollarga javob topiladi: 1.Boshqa tovarlarning raqobatbardoshligini belgilovchi omillar qaysilar? 2.Raqobatchi firmaning reklama vositalari va sotishni raqobatlantiruvchi usullari? 3.Qaysi belgilari ishlatilmoqda? 25 3.1-chizma. Tovarning raqobatdoshligini baholash bosqichlari Ko’rsatkichlar bo’yicha asosni aniqlash 4.Tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday servis taklif qilinmoqda? 26 Bozorni o‘rganish Raqobatchilarni o‘rganish Bo‘lajak haridorlar ehtiyojin i o‘rganish Tovarga bo‘lgan talabni shakllantirish baholash uchun zarur ko‘rsatkichlar Iqtisodiy Texnik Normativ Iqtisodiy Texnik Normativ Iste’mol qiymati tahlili Raqobatbardoshligini integral ko‘rsatkichini hisoblash Raqobatbardoshligini integral ko‘rsatkichini hisoblash Qoniqarli Qoniqarsiz Tovarni ishlab chiqarishga qaror qilish Raqobatbardoshligini aniqlash tadbirlarini ishlab chiqish Tovarlarni raqobatdoshligini baholashda 4 ta usul mavjud bo’lib ular quyidagilardan iborat: 1. Ekspert baholash 2. Baholashni o’lchash-hisoblash usuli 3. Tajriba usuli 4. Sotsiologik usul Ekspert baholash – tovarlarni sifatini ekspert baholashda tovarlarni ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega. Ekspert baholashda 2 xil usul mavjud: 1) xay’at usuli; 2) yetakchi ekspert va guruh usuli. O’lchash- hisoblash usuli- bu usul bilan tovar sifatini baholash tajriba natijalari asosida o’lchanadigan ko’rsatkichni baholash, qiymatni aniqlash va oldindan ishlab chiqilgan namunaviy hisoblash formulasi, grfik va jadvallarni ishlatib o’lchashga asoslangan. Baholashni tajriba usuli – bunda tovarlarni raqobatdoshligini aniqlash tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifatini insonlarda sinab ko’radi. Baholashni sotsiologik usulida esa – tovarlarni raqobatdoshligini aniqlashni tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifati to’g’risidagi fikrlari asosida tovarga baho beriladi. Tashqi bozorga chiqish har doim raqobat krashiga tortilishi demakdir. Haridorlarning ayrim bir ehtiyojlari teng yoki qisman o’zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirish mo’ljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir vaqtda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi o’zining qiymat birligi bo’yicha raqobatchilar tovarlariga qaraganda ehtiyojni ko’proq va yuqori darajada qondiradigan tovarlarni tanlaydi. 4. Raqobat sharoitida baho siyosatining mohiyati va vazifalari Prezidentimiz o’z ma’ruzalarida, “Mamlakatimizning raqobatdoshligini oshirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish jarayonlarini chuqurlashtirish 27 siyosatini davom ettirish 2010 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturni amalga oshirishning muxim ustuvor yo’nalishiga aylanishi lozim” 10 – deb ta’kidlagan edilar Baho – bu bozor unsurlari ichida eng murakkabidir. U o’zgaruvchan, harakatchan, bozordagi kon’yukturali tebranishlarga moslashuvchan, doimo o’zgarib turuvchi mexanizmdir. U tovar qiymatining puldagi ifodasidir. Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror baholar ahvolini tovar va xizmatlar bilan ta’minlashdagi ijtimoiy haqiqatnining asosiy tamoyili degan fikr hukmron edi. O’zgarmas baholar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabini qondirishga to’siqlik qiladi. Bugungi kunda baholar tizimi ancha chalkash, uni tushunib yetish bir muncha murakkab, eng asosiysi u xo’jalikni murakkab yuritishning yangi bozorlar sharoitiga moslashmog’i lozim. Bozor baholarining asosiy xususiyati ularning doimo o’zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki baholar talab va taklifni o’zaro bog’lovchi vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun harakatchan baholar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini, tovar hayotiylik davrini turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarish bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni eskirgan modellarini bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi. Baholar hech qachon sababsiz o’zgarmaydi, masalan, biror kamchiligi bo’lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda xattoki tushurilgan baholar deb ataluvchi baholarda sotiladi. Yuqori baholar esa yuqori sifatli, ya’ni iste’mol qobiliyatiga ega bo’lgan tovarlarga o’rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo’lgan mamlakatlarda bahoni tashkil qilish muammolarini faqatgina asosiy strategik yondoshishlarigina ishlab chiqilishigina bejiz emas chunki baholarning o’zi faqat bozor sub’ektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari tomonidan o’rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Baho darajasi tovarning raqobatdoshligi va bozordagi o’rniga bog’liqdir. Buning natijasi sotiladagan tovarlar masalasida korxona ulushining oshishidir. 10 I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: O‘zbekiston, 2010 yil, 59 bet 28 Bahoni tahlil qilishda eng avvalo nimaga ahamiyat berish kerak va tovarning birlamchi bahosi qanday bo’lishi foyda olish uchun va bozorda bu mahsulotni ulushini oshirish uchun uni qanday o’zgartirish kerak? Mutaxassislar bu savollarga javob berishga turlicha yondoshadilar. Birlamchi bahoni aniqlashga vaqt bo’yicha baho darajasini aniq hisoblash ta’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga tovarni hayotiylik davriga, tovarga talab va taklifning potensial miqdoriga bog’liq bo’ladi. Tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chiqarishning barcha taqsimlashlarini almashuv va iste’molchining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda yuritiladi. Har bir bosqichda tovar bahosiga ta’sir qiluvchi unga xos omillar harakat qiladi. Tovar va xizmatlar bahosida, sarflangan harajatlar bahoda aks etgan foyda talab va taklifning nisbati hisobiga olinadi. Xudi mana shu omillar talab va taklif qiymati foydani tenglashishi kabi ob’ektiv qonuniyatlariga asosan baholarni tashkil qilishni tartibga soladi. Firma baho siyosatida tovar va xizmatlar birlamchi bahosini o’rnatishning o’ziga xos xususiyati shundaki, haridor o’z firmasiga doimo ishonadi. Masalan, firma yangi tovarga bahoni yuqori o’rnatmaydi, o’rnatsa ham u doimo o’z haridorini qoniqtiradi. Moliyaviy va bank boshqarish sistemalarining susayishi, transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi baho raqobatini oshirib yubordi. Baholar darajasi ko’p xollarda haridor tomonidan belgilanadi. Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxni pasayishi sifatni yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda korxonani mavqeini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlik darajasini pasaytiradi. Hozirda asosan baho raqobati bahosiz raqobatlarga o’z o’rnini bo’shatib bermoqda. Baholar faqat iste’moldangina emas, balki ishlab chiqarishdagi o’zgarishlardan ham darak beradi. Baholarning boshqa muxim vazifasi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchini rag’batlantirishdir. Narxlarning o’zgarishi ularni ham, bularni ham chorasini ko’rishga ayni vaqtda bunday chora imkoniyat yaratishga undaydi. 29 5. Yengil sanoat tovarlarning baho strategiyasini amalga oshirish Marketingda bir necha baho strategiyalari mavjud. Yuqori baho yoki “qaymog’ini olish” strategiyasi – avvalo tovar bahosini ishlab chiqarish narxidan ancha yuqori o’rnatib, asta-sekin uni tushirib boradi. Bu usul bilan yangi tovarlar sotiladi va bozorga kirgandan keyin segmentlar guruhini kengaytirish maqsadida arzonlashtirib boriladi. Yuqori baho strategiyasi sotuvchiga tezda sarf-harajatlarni qaytarib olishga yordam beradi. Firma bozorda yangi tovarlar taklif qilishda monopol holatda bo’lsa, talab takliflar yuqori, baland narx haridorlar tomonidan yuqori sifatli tovar belgisi deb qabul qilingan vaqtlarda bu strategiya o’zini oqlaydi. Keyinchalik bozorda o’xshash tovarlar – raqiblar paydo bo’lgandan keyin firma o’z tovari narxini tushira boshlaydi va boshqa segmentlar uchun yangi tovar modifikatsiyasini yarata boshlaydi. Tovar boshlang’ich bahosi past o’rnatilib, talab rag’batlantiriladi, raqobatda yutib chiqiladi, raqiblar tovarini bozordan siqib chiqariladi. Unda asosiy ulushini egallaydi va keyin tovar narxini oshira boshlaydi. Ammo “haridorlar” bozorida bu strategiyani qo’llash juda qiyin, faqat to’yinmagan “sotuvchilar” bozorida biror natijaga erishish mumkin. Agar tovar harakati qatnashchilari o’z tovari bahosini o’zgartirmaslikka intilsa, ko’p vaqt standart narx saqlanib turadi. “O’zgaruvchan narxlar bozorda talab ko’paysa yoki davlat miqyosida biror iqtisodiy tadbir o’tkazilsa, shunga mos ravishda tovarlar va xizmatlarga yangi baholar o’rnatishni bildiradi”. 11 Diskriminatsiya baholari ayrim sotuvchilarga ma’qul kelmagan haridorlar uchun, ayniqsa davlatlar orasidagi munosabatlar, haqiqiy siyosiy muhit buzilgan davrda o’rnatiladi. Bu narxlar o’ta yuqori, tovarni sotib oluvchiga bir necha marotaba og’ir tushadigan qilib o’rnatiladi. 11 A. Sloliyev, A. Usmonov “Tadbirkor yo‘ldoshi”. Toshkent , Universitet nashriyoti 2009 yil 38-bet 30 Yagona narx strategiyasi yoki hamma iste’molchilar uchun bir xil baho o’rnatish strategiyasi tovarlarni namunalari bo’yicha kataloglar va aloqa bo’limlari orqali sotishda ishlatiladi. Qayishqoq baholar haridorlarning imkoniyatlariga qarab va savdolashish qobiliyatlari asosida o’rnatiladi. Bu narxlar yakka tartibda shartnomalar tuzishda ishlatiladi. Tovar narxi va sifati orasidagi bog’liqlik – bu tamoyil bo’lib unga asosan iste’molchilar yuqori bahoning manbai yaxshi sifat, aksincha pats narxli mahsulot sifatsiz deb qarashini anglatadi. Demak, bozorda tovar narxining shakllanishiga juda ko’p omillar ta’sir ko’rsatadi, ularning barchasini tovar narxini belgilashda o’ziga xos holatlada hisobga olish tavsiya etiladi. Firma baho strategiyalarini bir nechasini muvofiqlashtirib, bozorning aniq kon’yunkturasi va umumiy marketing vazifalariga asoslangan ravishda qo’llaydi. Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonidan iste’molchiga yetib kelishigacha – tashish, saqlash va qo’shimcha ishlarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Tovar harakatini rejalashtirishda korxonalar tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi. Ular quyidagi uch uslubdan biri bo’lishi mumkin: - tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz to’g’ridan-to’g’ri o’zining iste’molchisi bilan bog’lanish; - tovarlarni mustaqil vositachilar orqali sotish; - aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti sarmoyalari qatnashishi orqali. Tovar harakatini shaklini tanlashda uning harajatlari quy idagi formula bilan aniqlanadi: Tx = T + O 1 + O 2 + Kx. Bu yerda. Tx – tovar harakati harajatlari summasi; T – transport harajatlari; 31 O 1 – ombor harajatlarining doimiy qismi; O 2 – ombor harajatlarining o’zgaruvchan qismi; Kx – qolgan harajatlar. Tovar harakatlari harajatlari uning sotish bahosiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko’pchilik vazifalarni bajaradi. Uning ahamiyati quyidagilar: - chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarining tor assortimentini kengaytirib taklif etadi; - katta xajmda tovar sotib olib, muomala harajatlarini kamaytiradi; - yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini chuqur o’rganadi; - tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi; - ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o’rtasida mustahkam aloqa bog’laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va b. Diler – mustaqil kichik vositachi – tadbirkor bo’lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va moddiy javobgarlikka ega. Savdo madaniyati – keng tushuncha bo’lib, iste’molchi to’g’risida chinakam, chuqur, har tomonlama g’amxo’rlik qilish uning asosi hisoblanadi. Savdo madaniyati deyilganda haridorga xushmuomalada bo’lishni, xizmat ko’rsatishni ilg’or usullarini joriy etishni, savdo maydonini bezash, did bilan jixozlashni, do’konlarning aholi uchun qulay ish vaqtlari kabilarni tushunmoq kerak. Chakana savdo madaniyati do’konning texnologiya jarayoni tashkil etilishidan boshlanadi. Tovar sotish – har qanday do’konning asosiy vazifasidir. Shu sababli tovar sotish aossiy texnologiya jarayoni hisoblanadi. Boshqa xizmatlarning hammasi yordamchi jarayonlarga kiradi. Asosiy texnologiya jarayoni, ya’ni tovar sotish quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi: 1) tovarni tavsiya qilish; 2) haridorlarga maslahat berish; 3) tovarni uning qo’liga topshirish; 4) hisob- kitob qilish. 32 Yordamchi texnologiya jarayonining quyidagi tarkibiy qismlari bor: 1) tovar qabul qilish; 2) tovarni tashib olish va saqlash uchun joylash; 3) tovarlarni sotishga tayyorlash. Do’konning texnologiya jarayonini tashkil etishda quyidagi talablar hisobga olinishi zarur: 1) tovarlarning iste’mol qiymati to’la saqlanishi; 2) tanlab olingan texnologiya variantining fan-texnika taraqqiyoti hozirgi zamon darajasiga mos kelishi; 3) texnologiya jarayonini tashkil etish uchun qilingan sarflarning iqtisodiy samaradorligi; 4) jonli mehnatni tejash, xodimlarning yuksak mehnat unumdorligini ta’minlash va og’ir jismoniy mehnatni tugatish. Tovar sotishning ilg’or texnologiyasini joriy etishni nazarda tutib, do’konlar savdo maydonlarini quyidagi talablar asosida rejalashtirish lozim: - savdo maydonini harakat qilishda, tovarlarni ko’rish va tanlab olish chog’ida haridorlar uchun eng ko’p qulaylik yaratish; - hisob-kitob qilishda navbat kutib qolishga yo’l qo’ymaslik lozim; - xodimlarning mehnat qilishi uchun qulay sharoit yaratish va savdo maydonidagi tovarlarni yordamchi xonalardagi tovarlar bilan to’ldirib turish; - savdo maydonidan yanada samarali foydalanish; - yuqori darajada ishlash qobiliyatiga erishish. Haridorlar navbat kutib qolishiga yo’l qo’ymaslik uchun hisob-kitob bo’g’ini quyidagi tartibda rejalashtiriladi: 33 1) kassalar savdo maydonidan chiqadigan joyga o’rnatiladi; 2) kassalar yonidagi yo’laklar haridorlarning bir tomonlama harakat qilishini ta’minlaydi; 3) kassalar odatda kontrolyor – kassirlarning savdo maydoniga qarab o’tirishini hamda savdo maydonini yaxshi kuzatishni ta’minlaydigan darajada joylashtiriladi; 4) haridorlar oqimi kontrolyor – kassirning chap tomonidan o’tadi. Bunda kassir o’ng qo’li bilan kasa apparatida chek bosadi, chap qo’li bilan esa tanlab olingan tovarlarni tekshiradi va pul qabul qilib oladi. 5) hisob-kitob bo’g’ini maydoni taxminan savdo maydonining 8-12 fozini egallaydi. Chakana savdo jarayoni – aholining tovar harid qilishini ta’minlaydigan usullar yig’indisidan iborat. Tovar sotish chakana savdodagi asosiy texnologiya jarayoni hisoblanadi. hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usullari qo’llanilmoqda: - tovarni peshtaxta orqali sotish; - tovarni haridorlar o’ziga-o’zi xizmat qiladigan usulda sotish; - tovarni ochiq, yoyib qo’yib sotish; - tovar namunalarini ko’rsatib sotish; - tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish. 34 6. O’zbekistonning yengil sanoat tovarlariga bo’lgan talabni shakllantirish va sotishni rag’batlantirish Tovarni sotib olishda insonlar ma’lum ehtiyojlarini qondirishni nazarda tutadilar. Shu sababli tovarning sifat ko’rsatkichlari to’g’risidagi axborot zarur. Bo’lajak iste’molchi quyidagi axborotni olishi shart: - tovarning borligi va sotilish joyi; - qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi; - iste’mol qiymatining asosiy ko’rsatkichlari; - haridorni qoniqtirmay qolgan holda ularni himoya qilish kafolatlari. Bo’lg’usi haridorlarga axborotlar yetkazish usullari: a) reklamalar b) ko’rgazmalar o’tkazish v) yig’ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali. Sotishni rag’batlantirish siyosatining vazifasi ularda firma tovarlarini keyingi vaqtda sotib olishga ishtiyoq tug’dirish hamda doimo aloqada bo’lishga chaqirishdan iborat. “Odatda talabni shakllantirish tadbirlari iste’molchilarga va sotuvchilarga qaratilgan bo’ladi”. 12 Iste’molchilarni rag’batlantirish ularga sezilarli tijorat imtiyozlari berishni ko’zda tutadi: - tovarni sotib olish xajmiga va doimiy aloqada bo’lib turishga beriladigan imtiyoz; - har xil shakldagi qarzlarga tovar sotish; - tovarning ko’p xajmda harid qilinishini ko’zlab namunalarni bepul tarqatish; - tovarni vaqtincha ishlatish uchun bepul berish; - ishlatilgan tovarni ma’lum shartlar bilan qabul qilish; - yangi tovarlarni bo’lajak haridorlarga ko’rsatish; - tovar ishlab chiqaruvchi korxonalarga sayohatlar uyushtirish; 12 P. Nosirov, Sh. Abdullayeva “Marketing – bozor iqtisodiyoti asosi”. Toshkent, O‘zbekiston 1994 y. 84-bet 35 - yangi tovarolarning bozorga kiritilishiga bag’ishlangan matbuot konferensiyalari uyushtirish; - tovar bahosini keskin tushirish to’g’risidagi radio, televideniye va matbuot orqali e’lon qilish. Talabning shakllanishi va sotishni rag’batlantirish siyosati tovarning bozordagi hayotiy bosqichlariga muvofiq kelishi va har biriga mos mazmun bag’ishlashi shart. Agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan bo’ls, unda alohida strategiya ishlab chiqiladi. Odatda, quyidagi to’rt xil marketing strategiyasidan foydalaniladi: birinchisi jadal marketing – buni ko’pchilik haridorlar tovar to’g’risida ma’lumotga ega bo’lmagan yoki bo’lgani ham uning yuqori bahosidan ta’sirlanmagan holda ishlatadi. Haridorlarni jalb qilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari o’tkazishga katta mablag’ ajratish orqali uyushtiriladi. Tovarning bahosi ham yuqori o’rnatilib ko’p foyda olish nazarda tutiladi. Ikkinchi uslub bozorga tanlov asosida kirish – uning xajmi katta bo’lmagan holatda ishlatiladi. Tovar ko’pchilikka noaniq, unga yuqori baho qo’yilsa ham haridorlar sotib olishi mumkin. Raqobatchilar bozorda juda oz va shuning uchun talabni rag’batlantirishga kam harajat qilib, ko’proq foydaga erishish mumkin. Uchinchi uslub bozorga keng ko’lamli kirib borish bo’lib, bunda bozorning xajmi katta, tovar haqida haridorlar kam taassurotga ega va uning narxi balandligiga rozi bo’lmagan davrda ishlatiladigan uslubdir. Undan tashqari raqobat kuchli, tovar ishlab chiqarishni ko’paytirish natijasida uning tannarxi pasayadi va “baholar urushiga” imkon yaratadi. Rag’batlantirishga ko’proq mablag’ ajratishga imkoniyat yaratiladi. To’rtinchi uchlub sust marketing bo’lib, bu bilan bozorning xajmi katta bo’lganda haridorlar tovarni yaxshi bilsalar-da kamroq harajatlar qilib, pastroq baho orqali raqobat kam sharoitda muvaffaqiyatga erishiladi. Bozorga kirgan tovar bilan iste’molchilar ko’proq tanishgani tufayli raqobatchilarni siqa boshlaydi. Agar bozor katta bo’lsa, raqobatchilar ham bizning tovarga o’xshash tovar ishlab chiqara boshlaydi. Raqobatchilarga qarshi o’sha bozorga 36 tovarning yangi-yangi turlari va yangi haridorlari uchun ishlab chiqiladi. Shu davrda, ayrim tovarlarning modelini yangilash va talabni shakllantirishning har xil tadbirlari o’tkaziladi. “Tovar bozorning tushkunlik davrida talabni va sotishni rag’batlantirish tadbirlari shu tovar uchun to’xtatiladi”. 13 Sotuvchilarga qaratilgan rag’batlantirish tadbirlari, asosan tovar sotilishi xajmini ko’paytirish maqsadida olib boriladi: - pul mukofoti berish; - qo’shimcha dam olish kunlari firma hisobidan sayohatlarga yuborish; - qimmatbaho sovg’alar berish; - ma’naviy rag’batlantirish; - korxona faoliyati reklamasi; - hayriya ishlarida faol qatnashish va b. Tovarlar haraktaida asosiy o’rinni reklama egallaydi. Reklamaning mohiyati ishlab chiqaruvchi manfaatidan kelib chiqib, haridorda tovarni sotib olish to’g’risida tasavvur uyg’otishi zarur. Reklamaga tovar ishlab chiqaruvchi o’z tovari bilan bozorga kirayotgani to’g’risidagi axborot deb qarash lozim. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi kommunikativ aloqa reklama hisoblanadi. Reklamaning faoliyat doirasi o’z ichiga quyidagilarni oladi: a) iste’molchining reklama qilinayotgan tovar va xizmatga hamda bozorga bo’lgan ehtiyojini o’rganish; b) maqsadga erishishni strategik rejalashtirish, bozor chegarasini aniqlash, reklama vositalaridan foydalanish rejalarini ishlab chiqish va uni moliyalashtirish yuzasidan zarur tadbirlar ishlab chiqish; v) reklama vositalarini tanlash bo’yicha harajatlar tizimini belgilashda taktik qarorlar qabul qilish, matbuotda e’lonlarning yoritilishi va namoyish qilinishi yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish; g) matn yozishni hisobga olgan holda e’lon tuzish, maket tayyorlash, uni badiiy bezash va ularni ishlab chiqarish. 13 Rubin Yu.B., Shustov V.V. Konkurensiya: reali i perspektivi. Moskva, 2009 god Znaniye 118-bet 37 Reklama beruvchilar – bular ishlab chiqaruvchilar, chakana savdogarlar, ulgurji sotuvchilar, xizmat firmalari, kasaba uyushmalari, jamiyatlar, assotsiatsiyalar, maktablar, davlat idoralari, siyosiy arboblar, alohida shaxslar va boshqalardir. Reklama beruvchilarni ikki asosiy, ya’ni umummilliy va mahalliy turga bo’lish mumkin. Ularning birinchisi qisman sotib olinadigan va uncha qimmat bo’lmagan tovarlarni reklama qiladi. Mahalliy reklama beruvchilar esa turli sotuvchilar va mulkdorlardir. Reklama agentligi – bu reklama beruvchilar uchun ixtisoslashtirilgan xizmat turlarini taklif etuvchi vositachidir. U o’z tovari uchun harior qidirayotgan buyurtmachilarga reklama tayyorlaydi va uni reklama vositalarida joylashtiradi. Reklama vositalari – ommaviy axborot, qaysiki reklama murojaatlarini keng tinglovchilar ommasiga yetkazuvchi reklama mutaxassislaridir. Reklama savdo madaniyatini oshirishga ko’maklashmog’i lozim. Reklama yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lsa, haridorlar o’zlariga zarur tovarlarni tez topib, oson va ko’p vaqt sarflamay sotib oladigan bo’ladilar. Texnikaviy vositalarni qo’llash va ulardan foydalanish uslublariga ko’ra reklama quyiagi turlarga bo’linadi: - vitrina-ko’rgazma reklamasi; - tasviriy, fotografik yoritilgan reklamalar; - bosma reklamalar; - namoyish reklamalar; - kino-televizion va diapozitiv reklamalari; - ovozli reklamalar. Derazaga, do’kon ichkarisiga va tashqarisiga qo’yilgan vitrinalar, tovarlarni do’konning o’zida ko’rsatish vitrina-ko’rgazmasi reklamasi hisoblanadi. Tasviriy reklamaning ikki turi: do’kon ichidagi va tashqarisidagi reklamalar bir- biridan farq qiladi. Do’kon ichkarisidagi reklamada har xil ko’rsatkichlar, ma’lumot peshtaxtalari, preyskurantlar, e’lonlar, rasmlarning har turlari qo’llaniladi. Do’kon tashqarisidagi tasviriy reklama vositalariga osma rasmlar, yo’llardagi ko’rsatkichlar, avtotransportga yozilgan vositalar kiradi. Savdo texnologiyasi nuqtai nazaridan savdo reklamasining quyidagi turlari bor: 38 - maxsus reklama nashrlari; - ko’p nushali bosma reklama; - bosma sanoat reklamasi. Markaziy va mahaliy matbuotda bosiladigan e’lonlar, xabarlar va maqolalar haridorlarni yangi do’konlar ochilganligi, yangi tovarlar keltirilganligi, ulardan foydalanish usullari to’g’risida xabardor qiladi. Plakatlar, afishalar, bukletlar maxsus reklama nashrlari jumlasiga kiradi. Xulosa va takliflar Xulosa qilib aytganda, «O’zbekengilsanoat» DAK qoshida to’qimachilik mahsulotlari reklamasi va marketing agentligi tashkil etilgan bo’lib, u jahon yengil sanoat mahsulotlari bozorlarining kon’yunkturasini o’rganadi, talab borasida yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qiladi, mahsulotni eksport qilish yo’nalishlari, korxonalar tomonidan narx-navo siyosatining amalga oshirilishi yuzasidan takliflar ishlab chiqish lozim. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o’rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o’z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xom ashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni o’ziga jalb etish uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar o’zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar o’rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to’liq erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo’ladi. Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. 39 Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko’rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib, ularning shunchaki o’zini-o’zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo’jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o’tishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni to’g’risida to’laroq tushunchaga ega bo’lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko’rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to’rtta shakli alohida ajratilib ko’rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir. “O’zbekengilsanoat” DAK tizimidagi korxonalarni modernizatsiya qilish istiqbollari, faoliyatining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, O’zbekiston yengil sanoati majmuida raqobatni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarni mustahkamlash bilan bog’liq taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. 40 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. И.А Каримов. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. «Халқ сўзи», 2009 й.,14февраль,№ 33-34 2. 2008 йилда ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устивор йўналишлари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси мажлисининг қарори. Тошкент, Ўзбекистон, 2009 йил 3. И.А Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент, Ўзбекистон, 1995 йил 4. И.А.Каримов. 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. 2013 йил Asosiy adabiyotlar 1. Salimov S.A. Marketingni boshqarish. T.: Aloqachi, 2010. 2. Soliyev A. Marketing. Bozorshunoslik. T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010. 234 b 3. Strategik marketing / Qosimova M., boshq. T.: O’qituv-chi, 2004y–272 б . 41 4. Tuxliyev I.S., Hayitboyev R., boshq. Turizm asoslari. O’quv qo’llanma. SamISI, 2010y. -_228 б 5. Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. -М.: Финансы и статистика, 2009. -107 с. 6. Восколович Н.А. Маркетинг туристских услуг: Учеб. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009. – 207 с. 7. Квартальнов В.А. Стратегический менеджмент в туризме: Современный опыт управления. – М., 2000. 8. Ламбен Жан-Жак Стратегический маркетинг. Учебник – СПбГУП 2003. 9. Портер М. Конкурентные стратегии. СП Питер, 2000. 10. Солиев А. Маркетинг. Дарслик. –Т.: Молия ва иқтисод, 2010. – 315 б. 11. Фатхутдинов Р.А. Стратегический маркетинг: учеб.-СПб.:Питер,2008- 368с. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., Ўзбекистон, 2012 йил 2. Ўзбекистон Pеспубликаси Президентининг “2012-2016 йилларда Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш дастури тўғрисида” ги ПҚ-1754-сонли Қарори.– 10.05.2012 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Рақобат тўғрисида» қонуни. Халқ сўзи газетаси 12 январь 2012. 4. Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тарақиётини янги босқичга кўтариладиган йил бўлди Ўзбекистон Республикаси И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси// Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14 (5434). 5. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади” Ўзбекистон Республикаси И.А.Каримовнинг 2013 йилнинг асосий якунлари ва 2014 йилда Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий 42 ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси// Халқ сўзи, 2014 йил 18 январь 6. Ўзбекистон Республикаси монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитасининг фаолиятини ташкил этиш тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2010 й., 9-сон, 67модда; 2012 й., 21- сон, 226-модда; 2013 й., 36-сон, 477-модда) 7. Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и практика. М.: Финпресс, 2000. 8. Баумгартен Л.В. Стратегический менеджмент в ту-ризме. Практикум. М.: Аспект Пресс, 2006 г-278 стр Веселов В.В. Химизация технологических процессов швейного производства. Легпромбытиздат. 2006.-315 б. 13. Шепелев Н.Н . Технология производства непродольственных товаров. Учебник для ВУЗов. М .: Феникс. 2006.-315 с. 14.Юлдашева Ш.М. Саноат тармоқлари технологияси. Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси 2006.-415 б. 15.Толибжонова В.И. “Ўзбекистонда эркин тадбиркорлик фаолиятининг салоҳиятини ошириш ва уни бошқариш механизмлари”. 2009 йил, 154 бет 16. Сайдаҳмедов А.А.”Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида ишлаб чиқриш корхонаси рақобатдошлигини оширишда маҳсулот сифатини ўрни” . ТДИУ, 2010 Internet saytlari 1. mail.tdiu.uz– ТДИУ электрон кутубхонаси 2. el.tfi.uz –ТМИ электрон кутубхонаси 3. http://elib.me –электронные учебники по стратегическому маркетингу 4. http://lex.uz– Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги 5. http://www.alleng.ru – учебник, пособие, справочник по маркетингу. 6. marketing.spb.ru– материалы по маркетинговым исследованиям м программному обеспечению 43 7. www.aup.ru –административно-управленческий портал 8. www.marktika.ru –Маркетинговое агентство, специализированное на проведении маркетинговых исследований, разработке бизнес-планов инвестиционных проектов и рекрутинге маркетингового персонала 9. www.Ziyonet.uz –таълим портали 44

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida turizm infratuzilmasiga yo’naltirilgan sanoat tovarlari bozorida raqobatni rivojlantirish strategiyasi

Sotib olish