Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 66.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Iqtisodiyotni yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish orqali sog’lom raqobat muhitini yaratish

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT KAFEDRASI “ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: IQTISODIYOTNI YETAKCHI TARMOQLARINI ISLOH QILISH VA RIVOJLANTIRISH ORQALI SOG’LOM RAQOBAT MUHITINI YARATISH Bajardi : 74-24 guruh talabasi Sarvar Rahimqulov Ilmiy rahbar : ______________________________ Kurs ishi taqrizga topshirilgan sana “____” _______202 5 y . Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “ ____ ” _______20 2 5 y. Kurs ishi himoya qilingan sana “____” _______202 5 y. Baho “ _____ ” _________ ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari: __________________ _________________ MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................2 I BOB. Iqtisodiyotning kapital rivojlanishini rivojlantirishning nazariy asoslari………………………………………………....................……………...4 1.1. Iqtisodiyot sohalarining jamiyatdagi o'rni va ahamiyati ………4 1.2. Iqtisodiyotning moliyaviy boshqaruvini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayoni ……………………………………….......6 1.3. Sog'lom muhitini tajribada xalqaro tajribalardan sayohat………………...… 8 II BOB. Iqtisodiyotning resurslarini isloh qilish va faylbardoshligini tuzatish yo'llari………………………....................................…….....…….....……..…..10 2.1. Milliy iqtisodiyotda sanoatni rivojlantirish holati ……..……….21 2.2. Qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalaridagi ishlab chiqarish 2.3. Davlatning iqtisodiy resurslarida sog'lom oziqlanish jarayonidagi chora- tadbirlari…………………………………….....…………… .....………… ……25 XULOSA ....................................................................................... .....……... .....26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ….............……... … ........ .31 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yetakchi iqtisodiy tarmoqlarni isloh qilish va raqobatbardoshlikni oshirish yo’llarini o’rganish, nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy tomondan ham dolzarb ahamiyatga ega. Bu borada samarali strategiyalarni ishlab chiqish, davlat va xususiy sektor hamkorligini mustahkamlash, shuningdek, xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribalarini o’rganish orqali milliy iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirish mumkin. Zamonaviy global iqtisodiy sharoitda har bir davlatning barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligi, birinchi navbatda, uning yetakchi iqtisodiy tarmoqlarining samarali isloh qilinishi va modernizatsiyasiga bog’liq. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari – sanoat, qishloq xo’jaligi, xizmat ko’rsatish, energetika, transport va axborot texnologiyalari kabi sohalar – nafaqat milliy daromadlarni shakllantiradi, balki ijtimoiy farovonlik, ish bilan ta’minlash va innovatsion taraqqiyot uchun ham asos bo’lib xizmat qiladi. Raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirishda yetakchi tarmoqlarni isloh qilish va ularni rivojlantirishning ahamiyati ortib bormoqda. Chunki dunyoda texnologik taraqqiyotning jadal sur’atlari, yangi bozorlar paydo bo’lishi va global iqtisodiy integratsiya davlatlarni o’z tizimlarini doimiy yangilashga majbur qilmoqda. Bunday sharoitda mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, diversifikatsiyalash va xalqaro tajribalardan foydalanish orqali sog’lom raqobat muhitini yaratish zaruriyatga aylanmoqda. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi – iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish orqali sog’lom raqobat muhitini shakllantirishning nazariy va amaliy jihatlarini o’rganish, shu bilan birga quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: Iqtisodiyot tarmoqlarining jamiyatdagi o’rni va ularni rivojlantirishning dolzarb masalalarini tahlil qilish; Yetakchi tarmoqlarni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayonlarini o’rganish; Sog’lom raqobat muhitini shakllantirishda xalqaro tajribalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash; Milliy iqtisodiyotdagi sanoat, qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish sohalaridagi islohotlarni baholash; Davlatning raqobatni rag’batlantirishdagi rolini va amaliy choratadbirlarini taklif qilish. Kurs ishining maqsadi Ishda zamonaviy sharoitda iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning yangicha usullari, shuningdek, raqobatbardoshlikni oshirish uchun innovatsion yondashuvlar tahlil qilinadi. Xususan, raqamli iqtisodiyot, yashil texnologiyalar va barqaror rivojlanish tamoyillari asosida tarmoqlarni qayta qurish masalalari ko’rib chiqiladi. Kurs ishining vazifasi va manbalar Tadqiqotda tizimli, solishtirmatahliliy, statistik va ijtimoiyiqtisodiy metodlardan foydalanilgan. Asosiy manbalar sifatida O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari, rasmiy statistik ma’lumotlar, xalqaro tashkilotlar (Jahon banki, BMT, XTT) hisobotlari, shuningdek, iqtisodiyot va raqobatbardoshlik masalalariga bag’ishlangan ilmiy adabiyotlar ishlatilgan. Kurs ishi tarkibi: Ushbu kurs ishi 3ta bob va har bir bobda 3tadan rejadan iborat murakkab reja va kurs ishi 36 betdan iborat. I bob – Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirishning nazariy asoslari, jumladan, ularning jamiyatdagi o’rni, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlari, shuningdek, xalqaro tajribalar tahlili; II bob – Yetakchi tarmoqlarni isloh qilish va raqobatbardoshlikni oshirish yo’llari, jumladan, sanoat, qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish sohalaridagi holat, davlat siyosati choralari; I BOB. IQTISODIYOTNING KAPITAL RIVOJLANISHINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiyot sohalarining jamiyatdagi o'rni va ahamiyati Iqtisodiyot tarmoqlarining jamiyatdagi o’rni va ahamiyati juda katta bo’lib, ular inson hayotining barcha sohalariga ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot tarmoqlari – bu ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi, sanoat, transport, aloqa, qurilish, savdo, moliya va boshqa sohalarni o’z ichiga oladi. Ularning jamiyatdagi ahamiyatini quyidagi jihatlardan ko’rish mumkin. Ish o’rinlarini yaratish va bandlikni ta’minlash Iqtisodiyot tarmoqlari turli kasbhunarlarni rivojlantirib, aholiga ish bilan ta’minlash orqali ijtimoiy barqarorlikka hissa qo’shadi. Masalan, qishloq xo’jaligi, sanoat va xizmat ko’rsatish sohalari millionlab odamlar uchun daromad manbai hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) va iqtisodiy o’sishga hissa Har bir tarmoq YaIMga o’z hissasini qo’shadi. Rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko’rsatish sohasi, sanoat va texnologiyalar yuqori daromad keltirsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo’jaligi va resurslar qazib olish muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiytarmoq infratuzilmasini rivojlantirish Transport, aloqa, energetika, sog’liqni saqlash va ta’lim kabi sohalar jamiyatning asosiy ehtiyojlarini qondiradi. Ular ishlab chiqarish va turmush darajasini oshirish uchun zarurdir. Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotga turtki bo’lish Texnologik jihatdan rivojlangan tarmoqlar (masalan, IT, sun’iy intellekt, robototexnika) yangi mahsulotlar va xizmatlarni yaratib, jamiyatning rivojlanishiga yordam beradi. Tashqi savdo va global iqtisodiy integratsiya Tarmoqlarning rivojlanishi eksport imkoniyatlarini oshiradi, xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi va mamlakatni global bozorga integratsiya qiladi. Atrofmuhit va barqaror rivojlanish Zamonaviy iqtisodiyotda ekologik toza texnologiyalar, qayta ishlash va barqaror qishloq xo’jaligi kabi sohalar atrofmuhitni muhofaza qilishda muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiy tenglik va qashshoqlikni qisqartirish Iqtisodiy tarmoqlarning muvozanatli rivojlanishi aholining turmush darajasini oshirib, ijtimoiy adolatni ta’minlaydi. Iqtisodiyot tarmoqlari jamiyatning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, ish bilan ta’minlash, innovatsiyalarni rag’batlantirish va mamlakatning global iqtisodiyotdagi o’rnini mustahkamlashda asosiy omil hisoblanadi. Ular birbiri bilan uzviy bog’liq bo’lib, barqaror iqtisodiy o’sish va farovonlikni ta’minlash uchun muhimdir. Iqtisodiyot tarmoqlarining jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini chuqurroq tushunish uchun, quyidagi qo’shimcha jihatlarni ham ko’rib chiqish mumkin: Maddiy boyliklar yaratish va resurslardan samarali foydalanish Har bir iqtisodiy tarmoq (masalan, neftgaz, qishloq xo’jaligi, to’qimachilik) tabiiy resurslarni qayta ishlab, qo’shilgan qiymat yaratadi. Bu esa davlat va aholining daromadlarini oshiradi. Mintaqaviy taraqqiyotga ta’sir Tarmoqlarning rivojlanishi ayrim hududlarni iqtisodiy jihatdan rag’batlantirishi mumkin. Masalan: Qishloq xo’jaligi– viloyatlarda ish o’rinlari yaratadi. Turizm– tarixiy va tabiiy boylikka ega hududlarni rivojlantirish imkonini beradi. Texnoparklar va IT zonasi – yangi iqtisodiy markazlar vujudga keltiradi. Demografik va ijtimoiy o’zgarishlarga ta’sir Shaharlashuv – sanoat va xizmat ko’rsatish tarmoqlari rivojlangan hududlarga migratsiyani kuchaytiradi. Aholining malakasi – yuqori texnologiyali sohalar (masalan, dasturiy injiniring) yangi kasblarni talab qiladi, bu esa ta’lim tizimiga yangicha talablar yuzaga keltiradi. Davlat byudjetiga soliqlar orqali hissa Yirik korxonalar, banklar va eksportga yo’naltirilgan tarmoqlar soliq tushumlarini oshiradi, bu esa ijtimoiy dasturlar (pensiyalar, sog’liqni saqlash, ta’lim) uchun mablag’ ajratish imkonini beradi. Strategik mustaqillik va xavfsizlik Oziqovqat xavfsizligi – qishloq xo’jaligi tarmog’i mamlakatni importga qaram qilmaslik uchun muhim. Energiya xavfsizligi – elektr energiyasi va neftgaz sohasi milliy iqtisodiyotni himoya qiladi. Milliy mudofaa sanoati – qurolyarog’ ishlab chiqarish mustaqillikni ta’minlaydi. Madaniyat va turmush tarziga ta’sir Savdo va marketing – yangi iste’molchilik madaniyatini shakllantiradi. Telekommunikatsiya va internet – global madaniy almashinuvni oshiradi. Ko’ngilochar sanoat – kino, musiqa va sport iqtisodiyotning yangi tarmog’i sifatida rivojlanmoqda. Inson kapitalini rivojlantirish Tibbiyot, ta’lim va ilmiy tadqiqotlar tarmoqlari inson salomatligi va bilim darajasini oshirish orqali uzoq muddatli iqtisodiy o’sishga hissa qo’shadi. 1.2. Iqtisodiyotning moliyaviy boshqaruvini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayoni Iqtisodiyot tarmoqlari nafaqat pul ishlab topish vositasi, balki jamiyatning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik jihatlarini ham shakllantiradi. Ular birbiri bilan bog’liq holda ishlashi kerak, chungki bir tarmoqning inqirozi (masalan, energetika) boshqa sohalarga zanjir reaksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun muvozanatli va barqaror rivojlanish – zamonaviy davlatlar uchun asosiy maqsaddir. Iqtisodiyot tarmoqlari deganda mamlakat ishlab chiqarishining birbiri bilan uzviy bog’liq bo’lgan sohalari majmuasi tushuniladi. Zamonaviy iqtisodiyotda tarmoqlarni quyidagicha tasniflash mumkin: 1 Tabiiy resurslarga asoslangan tarmoqlar: Qishloq xo’jaligi (dehqonchilik, bog’dorchilik, chorvachilik) O’rmon xo’jaligi va baliqchilik Ishlab chiqarish va qayta ishlash Konchilik sanoati (neft, gaz, metall rudalari qazib olish) sanoati: Og’ir sanoat (mashinasozlik, metallurgiya) Qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoati. Xizmat ko’rsatish sohasi: Transport va logistika Telekommunikatsiya va axborot texnologiyalari Moliyaviy xizmatlar (banklar, sug’urta) Savdo va tarqatish tizimi Turizm va mehmondo’stlik Ilg’or texnologiyalar sohasi: Dasturiy ta'minot va IT xizmatlari Biotexnologiyalar Nanotexnologiyalar Qayta tiklanadigan energiya manbalari Iqtisodiyot tarmoqlarining jamiyat taraqqiyotidagi o’rni. Iqtisodiyot tarmoqlari jamiyat hayotida quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: Moddiy boyliklar yaratish: Yalpi ichki mahsulotning shakllanishi Davlat byudjetini to’ldirish Aholining daromad darajasini oshirish Ijtimoiy infratuzilmani shakllantirish: Ish o’rinlarini yaratish Kasbhunar malakasini oshirish Aholining turmush darajasini yaxshilash . Innovatsion rivojlanishni ta'minlash: Yangi texnologiyalarni joriy etish Ilmiytadqiqot ishlarini rag’batlantirish Raqamli iqtisodiyotga o’tishni qo’llabquvvatlash Mintaqaviy taraqqiyotni rag’batlantirish: Hududlarning ixtisoslashuvini aniqlash Mahalliy resurslardan samarali foydalanish Infratuzilmani rivojlantirish Iqtisodiyot tarmoqlarining o’zaro bog’liqligi Zamonaviy iqtisodiyotda barcha tarmoqlar o’zaro uzviy bog’liq holda ishlaydi. Masalan: Qishloq xo’jaligi oziqovqat sanoati uchun xom ashyo yetkazib beradi Sanoat qurilish sohasi uchun materiallar ishlab chiqaradi Transport tizimi barcha tarmoqlar uchun logistika xizmatlarini ko’rsatadi IT sohasi barcha tarmoqlarning raqamlashtirilishini ta'minlaydi O’zbekiston iqtisodiyotidagi yetakchi tarmoqlarning ahamiyati 1.3. Sog'lom muhitini tajribada xalqaro tajribalardan sayohat O’zbekiston iqtisodiyotida quyidagi tarmoqlar strategik ahamiyatga ega: O’zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlarini rivojlantirish uchun quyidagi yo’nalishlar muhim ahamiyatga ega: 1. 3 .1 jadval Tarmoq Jamiyatdagi o’rni Sanoat Ishlab chiqarish quvvatini oshirish va texnologik innovatsiyalarni joriy etish Qishloq xo’jaligi Aholining oziqovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini ta’minlash Xizmatlar sohasi Transport, aloqa, turizm, ta’lim va tibbiyot xizmatlarini rivojlantirish Savdo va logistika Ichki va tashqi bozorlarda mahsulot ayirboshlash jarayonini boshqarish Energetika Ishlab chiqarish va kundalik hayotda muhim resurslar bilan ta’minlash Jadval 1.3.1 ga ko’ra Iqtisodiyot tarmoqlarining jamiyatdagi o’rni 1. Qishloq xo’jaligi: Paxtachilik va ipakchilik an'anaviy tarmoqlari Bog’dorchilik va polizchilikning rivojlanishi Chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 2. Energetika tarmog’i: Tabiiy gaz va neft qazib olish Elektr energiyasi ishlab chiqarish Qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish 3. Yengil sanoat: To’qimachilik va tikuvchilik Ipyigirish korxonalari Ko’npoyabzal sanoati 4. Xizmat ko’rsatish sohasi: Turizm potentsialini oshirish Moliyaviy xizmatlarni rivojlantirish Transport logistikasi Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning dolzarb muammolari O’zbekiston iqtisodiyotida tarmoqlarni rivojlantirishda quyidagi muammolar mavjud: Texnologik jihatdan qoloqlik: Eski ishlab chiqarish uskunalari Iqtisodiyot tarmoqlari har qanday mamlakat taraqqiyotining asosini tashkil etadi. O’zbekiston uchun an'anaviy tarmoqlarni modernizatsiya qilish bilan birga yangi, innovatsion sohalarni rivojlantirish ayniqsa muhimdir. Tarmoqlarning muvozanatli rivojlanishi, ularning o’zaro bog’liqligini mustahkamlash va xalqaro kelajakda barqaror iqtisodiy o’sishni ta'minlashning asosiy garovidir. Innovatsion texnologiyalarning etarli darajada joriy etilmasligi Infratuzilma nuqsonlari: Transport tizimining yetarli darajada rivojlanmaganligi Energetika tarmog’idagi uzilishlar Malakali kadrlar yetishmasligi: Mutaxassislarning malakasini oshirish zarurati Yangi kasblarga bo’lgan talabning ortishi Investitsiyalarning yetishmasligi: Tarmoqlarni modernizatsiya qilish uchun mablag’ etishmasligi Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdagi qiyinchiliklar Tarmoqlarni rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishlari II BOB. Iqtisodiyotning resurslarini isloh qilish va faylbardoshligini tuzatish yo'llari 2.1. Milliy iqtisodiyotda sanoatni rivojlantirish holati Modernizatsiyalashning strategik ahamiyati global raqobatbardoshlikni oshirish: OECD ma'lumotlariga ko'ra, texnologik jihatdan rivojlangan korxonalarning unumdorligi an'anaviy korxonalarnikiga qaraganda 35 baravar yuqori. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish: Avtomatlashtirish tufayli ishlab chiqarish xarajatlari 2540% ga qisqarishi mumkin (McKinsey, 2023). Barqaror rivojlanish: "Yashil texnologiyalar"ni joriy etish CO2 chiqindilarini 30% ga kamaytirishi mumkin. 1 Moliyalashtirish Mexanizmlari Davlat qo’llabquvvatlash dasturlari: 2024yil uchun sanoat modernizatsiyasi uchun 1,2 trillion so’m ajratilgan. Xorijiy investitsiyalar: GE Healthcare Toshkentda 120 mln dollarlik tibbiyot uskunalari ishlab chiqarish zavodi Ijara sxemalari: "Uzleasing" kompaniyasi orqali yangi texnologiyalarni sotib olish imkoniyatlari Horizontal diversifikatsiya: Bir xil turdagi mahsulotlar assortimentini kengaytirish (masalan, paxtadan ip emas, to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish).Vertikal diversifikatsiya: Ishlab chiqarish zanjirini kengaytirish (neftni qazib olishdan tortib neft mahsulotlari ishlab chiqarishgacha) Konglomerat diversifikatsiya: Butunlay yangi sohalarga kirish (masalan, telekommunikatsiya kompaniyasining bank sohasiga kirishi) O’zbekiston Amaliyotidagi Muvaffaqiyatli Misollar "UzAuto Motors" ning elektr avtomobillari ishlab chiqarishga o’tishi (2025yilgacha 25 000 dona ishlab chiqarish rejasi). "Qizilqumsement" kompaniyasining qurilish materiallari assortimentini 12 yangi turga kengaytirishi 1 Usmonov A. “O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish yo‘llari” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi ning petrokimyo mahsulotlari ishlab chiqarishni boshlashi Eksport turlarining ko’payishi: 20202023 yillarda eksport mahsulotlari turlari 120 dan 230 taga oshgan Ish o’rinlarining ko’payishi: Har bir yangi yo’nalish o’rtacha 5001000 yangi ish o’rni yaratadi Barqarorlikni oshirish: Bir tarmoqdagi inqiroz boshqa tarmoqlardagi faoliyatga jiddiy ta'sir ko’rsatmaydi Texnologik jihatdan qoloqlik: Ko’pgina korxonalarda ishlab chiqarish uskunalarining o’rtacha yoshi 25 yil. Malakali kadrlar yetishmasligi: IT mutaxassislarining 65% talab qanchalik yetishmovchiligi Moliyaviy cheklovlar: Katta loyihalar uchun uzoq muddatli kreditlar foiz stavkasi 1822% ni tashkil etadi. Texnologik xom ashyo soliqlarini imtiyozli tartibda belgilash Malaka oshirish markazlarini tashkil etish (2024yil uchun 35 ta yangi markaz qurilishi rejalashtirilgan). Sanoat zonaslarida 7 yilgacha soliq imtiyozlari Janubiy Koreya modeli: "Chaebol" korporatsiyalarining diversifikatsiyasi (Samsungning elektronikadan tibbiyotga o’tishi) Germaniyaning "Industrie 4.0" dasturi: Kichik va o’rta korxonalarning modernizatsiyasi uchun maxsus grantlar Birlashgan Arab Amirliklarining diversifikatsiya strategiyasi: Neftdan turizm va moliyaga o’tish "Smart specialization" konsepsiyasi: Har bir viloyatning o’ziga xos ixtisoslashuvini aniqlash Davlatxususiy sheriklikni rivojlantirish: PPP loyihalari uchun maxsus qonuniy bazani takomillashtirish Innovatsion klasterlarni yaratish: Toshkent axborot texnologiyalari parki misolida ㅤ 20242030 yillardagi Asosiy Maqsadlar ㅤ Sanoat ishlab chiqarishida ulushni 35% ga oshirish ㅤ Ishlab chiqarishning aksariyat qismini (75%) zamonaviy texnologiyalar asosida amalga oshirish ㅤ Xizmat ko’rsatish sohasining YaIMdagi ulushini 45% ga yetkazish ㅤ Amalga Oshirilayotgan Loyihalar ㅤ "Yashil energetika" dasturi: ㅤ 2030yilgacha qayta tiklanadigan energiya ulushini 25% ga oshirish "Raqamli sanoat" tashabbusi: ㅤ 500 dan ortiq korxonani raqamlashtirish "Eksport yo’l" programmasi: ㅤ 10 ta yangi eksport mahsuloti turlarini joriy etish 1. ㅤ Integratsiyalashgan yondashuvni qo’llash: ㅤ Modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini birgalikda amalga oshirish 2. ㅤ Xususiy sektor ishtirokini kuchaytirish: ㅤ Korporativ boshqaruvni yaxshilash, korrupsiyaga qarshi kurash 3. ㅤ Xalqaro standartlarni joriy etish: ㅤ ISO 9001, ISO 14001 kabi sertifikatlash tizimlarini kengaytirish 4. ㅤ Monitoring tizimini takomillashtirish: ㅤ Har bir loyihaning samaradorligini real vaqt rejimida baholash Ushbu strategiyani amalga oshirish O’zbekiston iqtisodiyotini strukturaviy jihatdan qayta qurishga, global bozorda raqobatbardoshligini oshirishga va barqaror rivojlanishni ta'minlashga yordam beradi. Modernizatsiyalash va Diversifikatsiyalashda Davlatning Rolini Takomillashtirish ㅤ Soliq imtiyozlarini optimallashtirish: ㅤ Yangi texnologiyalar sotib olish uchun QQS imtiyozlari (2024yildan 5 yil muddatga) Modernizatsiya loyihalari uchun daromad solig'i stavkasini 12% dan 8% ga qisqartirish Ilg'or texnologiyalar importida bojxona to'lovlarini 50% gacha kamaytirish Qonunchilik bazasini yaxshilash: ㅤ "Sanoat innovatsiyalari to'g'risida" yangi qonun loyihasi (2024yil III chorak) Intellektual mulk huquqlarini himoya qilishni kuchaytirish Ijtimoiy mas'uliyatli korporatsiyalar uchun preferensiyalar Infratuzilmani Rivojlantirish ㅤ Maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ): ㅤ Har bir viloyatda kamida 1 ta yuqori texnologiyali MIZ (2025yilgacha) Navoiy viloyatida "Yashil metallurgiya" xususiy zonasini yaratish Farg'ona vodiysida agroximyo klasteri Logistika markazlari: ㅤ Toshkent xalqaro logistika markazi (500 gektar) Termiz chegaradosh savdo markazi "Oltin halqa" transport yo'llari modernizatsiyasi Moliyaviy Mexanizmlar Sanoatni qo'llabquvvatlash fondi: ㅤ 2024yil uchun 500 mln dollar ajratish Loyihalarni moliyalashtirishda 3 bosqichli tizim: 1. Startap uchun grantlar (500 mln so'mgacha) 2. Kichik biznes uchun subsidiyalangan kreditlar (515 mld so'm) 3. Yirik loyihalar uchun sarmoya (50 mln dollargacha) Venture kapitalni rivojlantirish: ㅤ "Startup Uzbekistan" fondini 100 mln dollarga kengaytirish Xorijiy investitsion fondlar bilan hamkorlik (Masalan: SoftBank Vision Fund) Innovatsion Taraqqiyot uchun IlmiyTadqiqot Bazasini Mustahkamlash ㅤ Muhandislik maktablari: ㅤ 14 ta yangi texnik universitet ochish (20242026) Koreya Texnologiya Universiteti filialini Toshkentda ochish Har yili 10,000 talabani texnologik yo'nalishlarda xorijda o'qitish Malaka oshirish: "Digital Skills" milliy dasturi (yillik 100,000 mutaxassis) Korxonalar uchun maxsus MBA dasturlari Germaniya dual ta'lim modelini joriy etish Ilmiy Markazlar Tarmog'i ㅤ Yirik tadqiqot institutlari: Materialshunoslik milliy markazi Biotexnologiyalar xalqaro instituti Sun'iy intellekt markazi (Toshkent va Samarqandda) Maxsus iqtisodiy yo'nalishlar: 2 . 1 .1 - jadval Jarayon Mazmuni Texnologik modernizatsiya Yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish Diversifikatsiya Turli yo’nalishlarga sarmoya kiritish va iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlash Innovatsion rivojlanish Ilmiy tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalarni iqtisodiyotga tatbiq etish Xalqaro hamkorlik Chet el investitsiyalarini jalb qilish va xalqaro bozorga chiqish 2.1.1-jadval qishloq joylarini rivojlantirish . Agroklasterlar 100 ta yangi agroklaster (20242026) Har bir tuman uchun ixtisoslashgan mahsulot turlari "Birlashgan fermer" kooperativlari tizimi Qishloq infratuzilmasi: 5,000 km yangi qishloq yo'llari 1,000 ta yangi suv ta'minoti ob'ektlari Raqamli qishloq xo'jaligi tizimini joriy etish Mehnat unumdorligi o'sishi (%) Mahsulot sifatining ISO standartlariga mosligi Energiya samaradorligi ko'rsatkichlari Yangi mahsulot turlari soni Eksport tarkibidagi yangi mahsulotlar ulushi Xususiy sektor investitsiyalarining o'sishi Barcha yirik korxonalarning real vaqt rejimida monitoring Avtomatik hisobot tuzish tizimi Xavfxatarlarni erta aniqlash algoritmlari Yetakchi mamlakatlar bilan hamkorlik: Janubiy Koreya (avtomobilsozlik va elektronika) Germaniya (qurilish mashinalari va kimyo) BAA (turizm va qayta tiklanadigan energetika) Jahon bankining "Yashil iqtisodiyot" dasturi BMTning sanoat rivojlanishi tashkiloti (UNIDO) Islom taraqqiyot banki loyihalari 1. ㅤ "Smart Modernization" konsepsiyasini qo'llash: ㅤ Har bir tarmoq uchun individual modernizatsiya yo'li 2. ㅤ Kichik biznesni diversifikatsiyaga jalb qilish: ㅤ Maxsus inkubatorlar va akeleratorlar tarmog'ini yaratish 3. ㅤ Davlatxususiy sektor muvozanatini ta'minlash: ㅤ PPP loyihalarining ulushini 40% ga yetkazish 4. ㅤ Iqtisodiyotning "yashil transformatsiyasi": ㅤ 2025yilgacha 20 ta yirik ekologik toza korxona yaratish 5. ㅤ Inson kapitaliga sarmoyani oshirish: ㅤ Har yili YaIMning 5% ni ta'lim va tadqiqotlarga ajratish Ushbu keng qamrovli yondashuv orqali O'zbekiston iqtisodiyoti 2030yilga kelib mintaqada yetakchi o'rinni egallashi, barqaror rivojlanishni ta'minlashi va aholining farovonligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun davlat, xususiy sektor va fuqarolik jamiyatining uzviy hamkorligi, shuningdek izchil va uzoq muddatli strategiya muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Sog’lom raqobat muhiti – bu barcha iqtisodiy subyektlar uchun teng shartlar yaratadigan, innovatsiyalarni rag’batlantiruvchi va iste’molchilar huquqlarini himoya qiluvchi iqtisodiy muhit. ㅤ Asosiy tamoyillar: ㅤ Tenglik va shaffoflik: ㅤ Barcha ishtirokchilar uchun bir xil qoidalar Innovatsion iqtisodiyotni qo’llabquvvatlash: ㅤ Yangi texnologiyalar va biznes modellarga imkoniyatlar Monopoliyaga qarshi kurash: ㅤ Bozorni monopolistik tuzilmalardan himoya qilish Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish: ㅤ Sifatli mahsulot va xizmatlarni ta’minlash AQSh Modeli ("Sherman qonuni" asosida) ㅤ Antitrust qonunchiligi: ㅤ Monopoliyalarga qarshi qattiq choralar (masalan, Microsoft va Google ishlari) Startap ekotizimi: ㅤ Silikon vodiysi modeli – soliq imtiyozlari, venture kapital Regulyatorlar mustaqilligi: ㅤ FTC (Federal Trade Commission)ning keng vakolatlari Davlat yordamini nazorat qilish: ㅤ Kompaniyalarga beriladigan subsidiyalarni qattiq tartibga solish Transchegaraviy nazorat: ㅤ Yirik korporatsiyalarning birlashishini qat’iy tartibga solish (masalan, Google’ning 2,4 mlrd evro jarimasi) Yagona bozor printsipi: ㅤ 27 davlatda bir xil raqobat qoidalari Oligarxiyaga qarshi kurash: ㅤ Yirik konglomeratlarning hokimiyatini cheklash Kichik biznesni qo’llabquvvatlash: ㅤ "Korea SMEs and Startups Agency" maxsus agentligi Texnologik innovatsiyalarni rag’batlantirish: ㅤ Ilg’or sanoatlar uchun soliq imtiyozlari Ishonchli biznes muhiti: ㅤ Dunyoda 2o’rinda (Doing Business 2023) Raqamli iqtisodiyotga o’tish: ㅤ "Smart Nation" strategiyasi Davlatxususiy sheriklik: ㅤ Infratuzilma loyihalarida PPP modeli Raqobatni muhofaza qilish qonunini yangilash: ㅤ Xorijiy tajriba asosida (AQSh va EU qonunlarini sintez qilish) Monopolistik faoliyat uchun jazolarni oshirish: ㅤ Daromadning 10% gacha jarimalar Davlat tenderlarida shaffoflik: Barcha tenderlar elektron platformada 2 Institutsional Islohotlar Raqobatni muhofaza qilish qo’mitasining vakolatlari kengaytirish: Iqtisodiy konsentratsiyani nazorat qilish Narxlar manipulyatsiyasiga qarshi kurash Bozor tahlili markazini tashkil etish Iqtisodiy Choralar ㅤ Kichik biznesni qo’llabquvvatlash: Soliq solinadigan daromadning birinchi 1 mlrd so’miga 0% stavka 2 www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlar bazasi. Mikrokreditlar uchun 5% li subsidiyalangan stavkalar Innovatsion loyihalar uchun maxsus rejimlar: ㅤ Texnopark rezidentlari uchun 7 yilgacha soliqlardan ozod qilish Startaplar uchun "regulyatoriy sandiq" mexanizmi Vertikal integratsiyani cheklash: ㅤ Yirik korxonalarning butun zanjirni nazorat qilishiga to’sqinlik qilish Klaster modelini rag’batlantirish: ㅤ Kichik va yirik korxonalar hamkorligi (masalan, avtomobilsozlik klasterlari) Dehqonlar bozori institutini mustahkamlash: ㅤ Xususiy savdo platformalari Eksport monopoliyalariga qarshi kurash: ㅤ Har bir fermerning to’g’ridanto’g’ri eksport qilish huquqi ㅤ Bank sohasida raqobatni oshirish: ㅤ Yangi litsenziyalar berishda imtiyozlar Telekommunikatsiyada narxlarni tartibga solish: ㅤ "Net neutrality" printsipini joriy etish Bozordagi raqobat darajasi indeksi ㅤ (HerfindahlHirschman indeksi) Yangi ishtirokchilar soni ㅤ (yillik 1520% o’sish) Antimonopol choralar samaradorligi ㅤ (yillik jarimalar miqdori) OECD raqobat siyosati ko’rsatkichlari ㅤ World Economic Forum raqobatbardoshlik indeksi ㅤ UNCTAD bozor tartibi qoidalari ㅤ 1. ㅤ "Smart Regulation" modelini joriy etish: ㅤ Qoidalar qattiq, ammo moslashuvchan bo’lishi kerak 2. ㅤ Xalqaro ekspertlarni jalb qilish: ㅤ OECD va UNCTAD mutaxassislaridan konsalting xizmatlari 3. ㅤ Raqobat madaniyatini shakllantirish: ㅤ Biznes va jamiyatda teng imkoniyatlar g’oyasini targ’ib qilish 4. ㅤ Dinamik monitoring tizimi: ㅤ Bozor o’zgarishlariga tez reagirlash mexanizmlari Xalqaro tajribalarni O’zbekiston sharoitiga moslashtirib, sog’lom raqobat muhitini shakllantirish orqali iqtisodiyotning barqaror o’sishi, innovatsion rivojlanish va aholi farovonligining oshishi ta’minlanishi mumkin. Buning uchun qat’iy qonunchilik bazasi, mustaqil nazorat mexanizmlari va izchil siyosatni amalga oshirish zarur. O’zbekiston sanoati tarkibi quyidagi asosiy yo’nalishlarni o’z ichiga oladi: 2.1. 2 jadval Sohalar Islohotlar Qishloq xo’jaligi Agrotexnologiyalarni joriy etish, zamonaviy uskunalar bilan ta’minlash Bank tizimi Raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish va moliyaviy inklyuziya Turizm Ichki va xalqaro turizmni rivojlantirish bo’yicha davlat dasturlari Sog’liqni saqlash Tibbiy xizmat sifatini oshirish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish Ta’lim O’quv dasturlarini yangilash va xalqaro standartlarga moslashtirish 2.2.1 jadval sohala va islohotlar Global raqobatbardoshlik indeksi bo’yicha (2023): Umumiy o’rin: 79o’rin (141 mamlakat orasida) Asosiy zaif tomonlar: Logistika xarajatlari (dengiz transportiga chiqish yo’qligi) Elektr energiyasining beqaror ta’minoti Kredit olish qiyinligi (foiz stavkasi o’rtacha 22%) Amalga oshirilayotgan loyihalar: ㅤ "UzAuto Motors" ㅤ elektr avtomobillari ishlab chiqarish loyihasi (2025yilgacha 50,000 dona) Navoiy konmetallurgiya kombinati ㅤ yangi qayta ishlash sexlari (2024yilda ishga tushirildi) "Qizilqumcement" ㅤ yangi liniyalari (ishlab chiqarish quvvatini 2 baravar oshirdi Janubiy Koreya ㅤ bilan qo’shma loyihalar (Hyundai va KIA uchun komponentlar ishlab chiqarish) Germaniya ㅤ bilan texnologik hamkorlik (Siemens bilan avtomatlashtirish loyihalari) Xitoy ㅤ investitsiyalari (Xinjiang viloyati bilan qo’shma to’qimachilik korxonalari) Asosiy islohotlar: ㅤ Er mulk huquqlarini mustahkamlash: ㅤ Fermer xo’jaliklariga erlarni ijaraga olish muddatini 50 yilgacha uzaytirish Suv ta’minoti tizimini modernizatsiya qilish: ㅤ 2024yilda 1,200 km yangi kanallar qurilishi Eksport imkoniyatlarini kengaytirish: ㅤ 2023yilda 23 yangi mahsulot (organik mevasabzavotlar) eksport qilingan Paxta maydonlari 30% qisqargan (20172023) Bog’dorchilik mahsulotlari eksporti 3 baravar o’sgan Chorva mollari soni 12% ga ko’paygan 3 ㅤ Turizm sohasi: ㅤ Viza rejimini soddalashtirish (72 mamlakat fuqarolari uchun viza bepul) Mehmonxonalar soni 40% ga o’sgan (20202023) 3 . www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy sayti . "Yangi Samarkand" loyihasi (yillik 2 million sayyohni jalb qilish) ㅤ IT sohasi : "IT Park" rezidentlari soni 1,200 taga yetgan Dasturiy mahsulot eksporti $300 mln (2023) 5G texnologiyasini joriy etish bosqichlari ㅤ Moliya sohasi : ㅤ Banklar aktivlari 2 baravar o’sgan (20202023) Mikrokredit tashkilotlari soni 25% ga kamaytirilgan (sifat nazorati tufayli) "Hisob.uz" davlat to’lovlar platformasi (yillik 5 trln so’m operatsiyalar) Qonunchilik Islohotlari ㅤ "Raqobatni muhofaza qilish to’g’risida" yangi qonun (2023): ㅤ Monopolistik faoliyat uchun jarimalarni 3 baravar oshirish Davlat xaridlarida kichik biznes uchun 15% kvota Bozor tahlili uchun maxsus markaz tashkil etish "Yangi O’zbekiston" transport tarmog’i: ㅤ 500 km yangi temir yo’l liniyalari Toshkent halqa yo’li loyihasi 10 ta yangi aeroport modernizatsiyasi Energetika sohasi: 5 ta yangi GES qurilishi (2027yilgacha) 3 ta yadro elektr stansiyasi loyihasi (Rosatom hamkorligida) Sanoat subsidiyalari: Yangi texnologiyalar sotib olish uchun 30% kompensatsiya Eksport yo’nalishlari uchun 7% li kreditlar Startaplar uchun 5 mln so’mlik grantlar Kadrlar Tayyorlash ㅤ "Ishlab chiqarish universitetlari" tarmog’i: 14 ta yangi texnik ta’lim muassasasi 50,000 talabani xorijda o’qitish dasturi Koreya hamkorligida "Skills Center" lari Raqobatbardoshlikni Oshirishning Istiqbolli Yo’nalishlari ㅤ Texnoparklar tarmog’ini kengaytirish: Har bir viloyatda kamida 1 ta texnopark "Silicon Valley" modelidagi Toshkent IT xalqasi Biotexnologiyalar maxsus zonasini yaratish Yangi bozorlarga kirish: ㅤ ASEAN mamlakatlari (Indoneziya, Vyetnam) Sharqiy Yevropa (Polsha, Chexiya) Afrika bozorlari (Nigeriya, Janubiy Afrika) 2.2. Qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalaridagi ishlab chiqarish "Yashil Iqtisodiyot"ga o’tish ㅤ Qayta tiklanadigan energiya manbalari: 2030yilgacha energiyaning 25% ni qayta tiklanadigan manbalardan olish. "Yashil energetika" fondini tashkil etish. Karbon solig’ini joriy etish bosqichlari 1. ㅤ Sanoat siyosatini isloh qilish: ㅤ Har bir tarmoq uchun individual rivojlanish strategiyasi 2. ㅤ Qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish: ㅤ An’anaviy ekinlardan yuqori rentabellikdagi mahsulotlarga o’tish 3. ㅤ Xizmat ko’rsatish sohasini rag’batlantirish: ㅤ Xususan IT va turizmni taraqqiy ettirish 4. ㅤ Raqobatbardoshlikni monitoring qilish: ㅤ Har chorakda bozor tahlillarini o’tkazish 5. Xalqaro standartlarni qo’llash: ㅤ ISO sertifikatlarini olishni rag’batlantirish Ushbu choratadbirlar samaradorligi quyidagi ko’rsatkichlar orqali baholanadi: Ishlab chiqarish unumdorligining o’sishi ㅤ (yillik 79%) Eksport tarkibidagi yangi mahsulotlar ulushi ㅤ (2027yilgacha 40%) Global raqobatbardoshlik indeksidagi o’rin ㅤ (2030yilgacha top 50 ga kirish) Raqobatbardoshlikni oshirish – bu faqat iqtisodiy emas, balki strategik masaladir. Uni amalga oshirish uchun davlat, xususiy sektor va jamiyatning uzviy hamkorligi, shuningdek izchil va uzoq muddatli siyosat olib borish zarur. ㅤ Strukturaviy Islohotlar ㅤ Er mulk huquqlarini kengaytirish: ㅤ 2023yilgi yangi qonunchilik: Fermerlarga 50 yilgacha ijaraga olish huquqi Xususiylashtirish: 2024yil uchun 500 ta davlat fermer xo’jaliklarini auktsionga qo’yish Etijorat platformasi: "AgroExchange" elektron er bozori (yillik 1.2 trln so’m aylanma)Texnologik Innovatsiyalar ㅤ Aniq qishloq xo’jaligi (Precision Agriculture): 120 ta fermer xo’jaligida dronlar orqali ekish/parvarishlash 45 ta xo’jalikda IoT asosidagi sug’orish tizimlari 2025yilgacha 80% paxta maydonlarida sun'iy intellekt yordamidagi hosildorlik prognozlash Yangi qurilgan obyektlar: ㅤ 2.2.1 jadval Davlat Raqobatbardoshlik omillari AQSh Yuqori texnologik sanoat va innovatsion yondashuv Germaniya Ishlab chiqarish samaradorligi va eksport hajmining yuqoriligi Xitoy Tezkor iqtisodiy o’sish va diversifikatsiyalangan tarmoqlar Yaponiya Robototexnika va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish Janubiy Koreya IT sektori va elektronika sanoatining rivojlanishi Jadval 2.2.1ga asosa Xalqaro tajribalar Asosiy yo’nalishlar : ㅤ Rossiya: ㅤ Organik mevalar (yillik 250,000 tonna) Xitoy: ㅤ Quruq mevalar (120,000 tonna) Yevropa Ittifoqi: ㅤ Ekologik toza mahsulotlar (2024yil uchun 45,000 tonna kvota) Logistika yechimlari: ㅤ Xalqaro sertifikatlash (GlobalG.A.P, Organic EU) "Zafar" maxsus eksport zonasidagi sovutgichli konteynerlar terminali Xizmat Ko’rsatish Sohasidagi Transformatsiya ㅤ Strategik loyihalar: ㅤ "Silk Road Heritage" dasturi: 14 ta tarixiy obidalarni restavratsiya qilish "Uzbekistan VisaFree" dasturi: 2024yilda 15 ta yangi mamlakat qo’shildi Mehmonxona infratuzilmasi: 45 yulduzli 32 ta yangi mehmonxona (2025yilgacha) Yangi texnoparklar: ㅤ Toshkent AI Hub (Sun'iy intellekt markazi) Samarqand CyberCity (Kiberxavfsizlik markazi) Farg’ona DevValley (Dasturiy ta'minot ishlab chiqarish) Bank islohotlari : ㅤ 3 ta davlat bankini xususiylashtirish (20242026) "Milliy karta" tizimi: 2025yilgacha 18 million egasi Kriptovalyuta qonunchiligi: 2024yil sentyabrdan litsenziyalash boshlandi Qishloq xo’jaligi sohasida Isroil bilan suv tejovchi texnologiyalar bo’yicha 15 ta qo’shma loyiha Niderlandiyabilan issiqxona xo’jaliklari dasturi (100 ta yangi xususiy fermer xo’jaligi) Xizmat ko’rsatishda Koreya bilan telemeditsina loyihalari (10 ta viloyat shifoxonasini jihozlash) AQSh "Amazon" bilan ecommerce platformasi ("Uzum" marketpleys) 1. Agroklasterlarni rivojlantirish: Har bir viloyatda ixtisoslashgan klasterlar (masalan, Andijonda mevasabzavot, Buxoroda uzumchilik) Yiliga 200 ta yangi fermer xo’jaligini klasterlarga jalb qilish 2. Turizmni diversifikatsiya qilish: Ekoturizmni rivojlantirish (Chatqol biosfera qo’riqxonasi) Tibbiy turizm (Samarqandda 5 ta yangi shifoxona) 3. Raqamli transformatsiyani chuqurlashtirish: "Blockchain" texnologiyasini qishloq xo’jaligi zanjiriga joriy etish AI asosidagi turistik gidlar tizimi 4. Moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish: "Zayom" mikrokredit platformasini kengaytirish Agrosug’urta tizimini isloh qilish (hosilning 60% gacha sug’urtalanishi) Ushbu islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun integral yondashuvzarur: qonunchilik islohotlari, infratuzilma qurilishi, xususiy sektor ishtiroki va xalqaro hamkorlikning uyg’un kombinatsiyasi. Bunda muhim omil – barcha ishtirokchilarning manfaatlarini muvozanatlash va barqaror rivojlanish tamoyillariga qat'iy amal qilishdir. 2023yilgi "Raqobatni muhofaza qilish to’g’risida" yangi qonun monopolistik kelishuvlar uchun jarimalarni daromadning 10% gacha oshirish bozor ulushi 35% dan ortiq korxonalar uchun qo’shimcha nazorat davlat xaridlarida kichik biznes uchun 25% majburiy kvota ajratildi. MILLIY IQTISODIYOTDA SANOATNI RIVOJLANTIRISH HOLATI Sanoat milliy iqtisodiyotning tayanch tarmog’i bo’lib, mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi, eksport salohiyati, ichki talabni qondirish darajasi va texnologik taraqqiyotini belgilab beruvchi asosiy omillardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida so’nggi yillarda sanoatni rivojlantirishga qaratilgan strategik yondashuvlar iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, innovatsiyalarni joriy etish va ish o’rinlari yaratish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish imkonini bermoqda. Avvalo, sanoat ishlab chiqarishi hajmidagi o’sish tendensiyasini ko’rib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko’ra, 2023-yilda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 580,5 trillion so’mni tashkil etdi va bu 2022-yilga nisbatan real hajmda 5,2 foizga oshdi. Eng katta ulushni qayta ishlash sanoati egallagan bo’lib, u umumiy sanoat ishlab chiqarishining 81 foizini tashkil etdi. Energetika, tog’-kon sanoati, kimyo, qurilish materiallari va mashinasozlik tarmoqlarida o’sish ko’rsatkichlari kuzatildi. Sanoatni hududiy rivojlantirish borasida ham muhim siljishlar kuzatilmoqda. Viloyatlar kesimida eng yuqori sanoat ishlab chiqarish hajmi Toshkent shahri, Toshkent viloyati, Navoiy viloyati va Andijon viloyatlariga to’g’ri keldi. Bu hududlarda sanoat zonalari, texnoparklar va erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritmoqda. Masalan, 2023-yilda Navoiy viloyatida sanoat ishlab chiqarishi hajmi 90,7 trillion so’mga yetib, mamlakat sanoat ishlab chiqarishining 15,6 foizini tashkil etdi. Yirik ishlab chiqarish klasterlari va texnoparklarning tashkil etilishi sanoatni rivojlantirishda muhim bosqich bo’ldi. Jumladan, “Chirchiq”, “Urgut”, “Xazorasp”, “Namangan”, “Jizzax” kabi texnoparklarda yuqori texnologiyali, innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Bu texnoparklarda 2023-yil yakuniga qadar 500 dan ortiq korxona faoliyat yuritib, 25 mingdan ortiq ish o’rni yaratildi. Sanoatni modernizatsiya qilish, avtomatlashtirish va raqamlashtirish jarayonlari ham jadallashmoqda. Xususan, “raqamli sanoat” tamoyillari asosida ishlab chiqarishni optimallashtirish, energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish orqali samaradorlik oshirilmoqda. Bu jarayon sanoat mahsulotlarining tannarxini pasaytirib, ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qilmoqda. O’zbekistonning eksport salohiyatida sanoat tarmoqlarining o’rni tobora ortib bormoqda. 2023-yilda sanoat mahsulotlari eksporti umumiy eksportning 70 foizini tashkil etdi. Ayniqsa, rangli metallar, tekstil mahsulotlari, avtomobil qismlari, elektrotexnika, kimyo va qurilish materiallari eksportida sezilarli o’sish kuzatildi. Eksport geografiyasi kengayib, Osiyo, Yevropa, Yaqin Sharq va Afrika davlatlariga yangi bozorlar ochildi. Sanoatda import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Import hajmini kamaytirish maqsadida yurtimizda ilgari xorijdan olib kelingan tovarlarning o’rnini bosuvchi maxsus loyihalar moliyalashtirilmoqda. 2022–2023-yillarda jami 2500 dan ortiq import o’rnini bosuvchi loyiha amalga oshirilib, minglab yangi sanoat korxonalari ishga tushirildi. Sanoat sohasida xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha ham sezilarli natijalar erishilmoqda. Misol uchun, 2023-yil davomida sanoat tarmoqlariga jalb etilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi 5,1 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Xitoy, Rossiya, Turkiya, Janubiy Koreya, Germaniya kabi mamlakatlar bilan qo’shma korxonalar tashkil etildi. Bu esa zamonaviy texnologiyalarni olib kirish va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirdi. Kichik va o’rta biznes subyektlari ham sanoat rivojiga o’z hissasini qo’shmoqda. Hozirgi kunda respublikada faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalarining 85 foizi kichik biznes subyektlari hisoblanadi. Ular asosan mahalliy xomashyo asosida ishlaydigan, oziq-ovqat, yengil sanoat, qurilish materiallari, mebel va maishiy texnika ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Sanoat tarmog’ini kadrlar bilan ta’minlash, ilm-fan va texnika bilan integratsiyalash ham muhim yo’nalishlardan biridir. Oliy ta’lim muassasalari huzurida ishlab chiqarishga yo’naltirilgan ilmiy laboratoriyalar, dual ta’lim dasturlari, sanoatga yo’naltirilgan grantlar tizimi shakllantirildi. 2023-yildan boshlab sanoat uchun maxsus oliy ta’lim kvotalari ajratilishi ham bu boradagi islohotlar samarasidir. Shu bilan birga, ba’zi muammolar saqlanib qolmoqda. Xususan, ayrim hududlarda infratuzilmaning yetarli emasligi, moliyalashtirish manbalarining cheklanganligi, texnologik uskunalarning eskiligi va malakali mutaxassislar tanqisligi sanoat rivojiga to’siq bo’layotgan omillardan sanaladi. Biroq mavjud muammolarni bosqichma-bosqich bartaraf etish, davlat dasturlari orqali moliyaviy va institutsional yordam ko’rsatish davom ettirilmoqda. Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda sanoatni rivojlantirish holati barqaror o’sish yo’liga kirgan bo’lib, bu yo’nalishda olib borilayotgan islohotlar milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlash, eksportni ko’paytirish, ichki talabni qondirish va yangi ish o’rinlari yaratish orqali aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qilmoqda. QISHLOQ XO’JALIGI VA XIZMAT KO’RSATISH SOHALARIDAGI ISHLAB CHIQARISH Qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish sohasi — O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining muhim tayanch tarmoqlari bo’lib, aholining bandligini ta’minlash, oziq-ovqat xavfsizligini kafolatlash, ichki bozorni to’ldirish va eksport hajmini oshirishda alohida o’rin tutadi. Ushbu sohalarda olib borilayotgan islohotlar mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan bo’lib, ularning ishlab chiqarishdagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish holati O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko’ra, 2023- yilda qishloq xo’jaligi umumiy ishlab chiqarish hajmi 407,1 trillion so’m ni tashkil etdi. Bu 2022-yilga nisbatan 4,1 foizga o’sishni anglatadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining asosiy qismini dehqonchilik (60,7%) va chorvachilik (38,3%) egalladi. So’nggi yillarda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini diversifikatsiyalash, resurs tejamkor texnologiyalarni joriy etish, tomorqalardan samarali foydalanish va eksportga yo’naltirilgan mahsulotlar yetishtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Dehqonchilik yo’nalishi Dehqonchilikda g’alla, paxta, sabzavot, meva-sabzavot, uzum va dukkakli mahsulotlar yetishtirish hajmi o’sishda davom etmoqda. Jumladan, 2023-yilda:  G’alla yetishtirish hajmi 7,1 million tonnaga yetdi.  Paxta xomashyosi — 3,3 million tonna.  Sabzavotlar — 12,6 million tonna.  Mevalar — 3,6 million tonna.  Uzum — 1,5 million tonna. Zamonaviy issiqxonalar soni 2023-yil oxirida 8 mingdan oshdi va ularning umumiy maydoni 7 ming gektardan ortiqni tashkil etdi. Bu issiqxonalar yil davomida eksportbop sabzavot va mevalar yetishtirish imkonini bermoqda. Chorvachilik yo’nalishi Chorvachilikda ham barqaror o’sish kuzatilmoqda. 2023-yil yakuniga ko’ra:  Qoramollar soni – 13,2 million bosh;  Qo’y va echkilar – 22,8 million bosh;  Parrandalar – 92 million bosh;  Go’sht ishlab chiqarish – 2,5 million tonna;  Sut ishlab chiqarish – 11 million tonna. Har bir xonadon, fermer xo’jaligi va dehqonlarning chorvachilik faoliyatiga jalb etilishi mahalliy mahsulotlar hajmini oshirmoqda. Shu bilan birga, qoramolchilik, parrandachilik, baliqchilik va asalarichilik kabi sohalarga davlat tomonidan kreditlar, subsidiya va soliq imtiyozlari ajratilmoqda. Qishloq xo’jaligi eksporti O’zbekistonning qishloq xo’jaligi eksporti ham izchil rivojlanmoqda. 2023- yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksporti 2,2 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Asosan yangi meva-sabzavotlar, yong’oqlar, quritilgan mevalar, paxta tolasi, yog’li ekinlar va don mahsulotlari Rossiya, Qozog’iston, Xitoy, Pokiston va Yevropa davlatlariga eksport qilindi. Xususan, O’zbekiston 2023-yilda Xitoy bozoriga 25 ming tonnadan ortiq uzum eksport qilgan. Xizmat ko’rsatish sohasida ishlab chiqarish holati Xizmatlar sohasi O’zbekiston iqtisodiyotining eng jadal rivojlanayotgan segmentlaridan biri bo’lib, mamlakat YAIMining 40 foizidan ortig’ini tashkil etmoqda. 2023-yil yakunlariga ko’ra, xizmatlar hajmi 472,4 trillion so’m ga yetdi, bu 2022-yilga nisbatan 15,5 foizlik o’sishni anglatadi. Eng yirik ulushni quyidagi sohalar egalladi:  Savdo (ulgurji va chakana) – 31,2%  Transport va logistika xizmatlari – 17,5%  Axborot-kommunikatsiya xizmatlari – 10,6%  Moliyaviy xizmatlar – 8,9%  Ta’lim va tibbiyot xizmatlari – 6,4%  Turizm va mehmonxona xizmati – 4,7% Xizmatlar sohasi ayniqsa yirik shaharlarda, xususan Toshkent, Samarqand, Andijon, Farg’ona viloyatlarida jadal rivojlanmoqda. Aholi sonining o’sishi, urbanizatsiya, ichki va tashqi turizmning tiklanishi bu sohadagi ishlab chiqarishning kengayishiga olib kelmoqda. Raqamli xizmatlar va innovatsion sohalar Raqamli iqtisodiyot doirasida IT xizmatlari, elektron savdo, onlayn to’lov tizimlari va raqamli marketing xizmatlari tez sur’atda kengaymoqda. Masalan, 2023-yilda IT xizmatlari eksporti 300 million dollarga yetib, 2025-yilga borib 1 milliard dollarlik eksport rejalashtirilgan. Davlat xizmatlari ham raqamlashtirilib, my.gov.uz , soliq.uz , e-auksion.uz kabi platformalar orqali yuzlab xizmatlar onlayn shaklda ko’rsatilmoqda. Bu esa xizmat ko’rsatish tizimining shaffofligi va tezkorligini ta’minlamoqda. Turizm va transport xizmatlari Pandemiyadan keyingi davrda turizm sohasi tiklanib, yangi bosqichga ko’tarilmoqda. 2023-yilda mamlakatga 5,2 milliondan ortiq xorijiy sayyoh tashrif buyurdi va bu yo’nalishdagi xizmatlar hajmi 1 milliard dollardan oshdi. Turizm xizmatlarining eksport salohiyati yildan-yilga oshib bormoqda. Transport xizmatlari sohasida avtomobil, temiryo’l va aviatsiya tashuvlari hajmi o’smoqda. “Uzbekistan Airways” va “Humo Air” orqali parvozlar soni ko’paymoqda, “UzAuto Trans” esa Yevropa va Osiyoga yuk tashishda faol ishtirok etmoqda. Xizmatlar sohasi eksporti Xizmatlar eksporti 2023-yilda 3,6 milliard dollarni tashkil etdi. Bu asosan transport, IT, turizm, moliya va ta’lim xizmatlaridan iborat. Xizmat ko’rsatish bozoriga xususiy sektorning faol kirib kelishi va raqamli imkoniyatlarning kengayishi eksport hajmini yanada oshirmoqda. Xulosa Qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish sohalaridagi ishlab chiqarish O’zbekiston milliy iqtisodiyotining barqarorligi va ijtimoiy farovonligi uchun strategik ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo’jaligida ichki va eksport talabiga mos mahsulotlar yetishtirilayotgani, xizmatlar sohasida esa raqamli yechimlar, startaplar va logistika imkoniyatlarining kengayishi ishlab chiqarishning sifat va hajm jihatdan rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Kelgusi yillarda bu sohalarning rivoji zamonaviy texnologiyalar, innovatsiyalar va inson kapitaliga asoslangan holda davom etadi. 2.3 Davlatning iqtisodiy resurslarida sog'lom oziqlanish jarayonidagi chora-tadbirlari. Nazorat tizimini takomillashtirish Raqobatni nazorat qilish agentligining yangi vakolatlari: Narxlar manipulyatsiyasini aniqlash uchun AI tizimlari Bozor tahlili markazi tomonidan choraklik monitoring Iste'molchilarning 80% shikoyatlarini 5 ish kunida ko’rib chiqish Kreditlar bo’yicha yangi qoidalar: Eksport loyihalari uchun 7% stavka Yangi texnologiyalarga 10% stavka Qishloq xo’jaligi mavsumiy kreditlarida 3 oylik imtiyozli muddat Kadrlar Siyosati va IlmiyTadqiqotlar "Industry 4.0" kadrlar dasturi:14 ta yangi texnik kollej (20242025) Koreya hamkorligida 5 ta "Smart Factory" o’quv markazi Yiliga 50,000 mutaxassisni qayta tayyorlash Korrupsiyaga qarshi kurash indeksini 50 ballga oshirish (2023: 35 ball) "Doing Business" reytingida 40o’ringa chiqish (2023: 69o’rin) Raqobatbardoshlik indeksi: Global raqobatbardoshlik indeksidagi o’rin (maqsad: 2027yil 50o’rin) Bozordagi yangi ishtirokchilar soni (yillik 15% o’sish) "Business Climate" tizimi: Barcha litsenziyalarni elektronlashtirish Korxonalarning soliq yuki monitoring Davlat xaridlari shaffofligi indeksi 1. "Smart Regulation" modelini joriy etish: Qonunlar qattiq, ammo moslashuvchan bo’lishi kerak 2. Xususiy sektor ishtirokini kuchaytirish: Davlat korxonalarining ulushini 2027yilga kadar 40% ga kamaytirish 3. Innovatsion iqtisodiyotga o’tish: YaIMning 3% ni ilmiytadqiqotlarga ajratish 4. Mintaqaviy muvozanatni ta'minlash: ㅤ Har bir viloyat uchun maxsus ixtisoslashgan rivojlanish strategiyasi 5. Xalqaro standartlarni qo’llash: ISO sertifikatlari sonini 5 baravar oshirish (2023: 1,200 → 2027: 6,000) 2.3.1 - jadval Davlat choralari Tavsif Monopoliyaga qarshi kurash Bozorda erkin raqobatni ta’minlash va monopollarning oldini olish Soliq siyosati Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun soliq yukini kamaytirish Investitsiya muhitini yaxshilash Xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb qilish Infratuzilmani rivojlantirish Transport va aloqa infratuzilmasini yaxshilash Kichik biznesni qo’llabquvvatlash Kredit va grant dasturlari orqali yangi bizneslarni rivojlantirish 2.3.1-jadval Xalqaro Tashkilotlar bilan Hamkorlik OECD standartlariga moslashtirish. Ushbu choratadbirlar samaradorligini quyidagi ko’rsatkichlar orqali baholash mumkin: Ishlab chiqarish samaradorligi: Yillik 810% o’sish Investitsiyalar hajmi: YaIMning 30% gacha (2023: 22%) Ishsizlik darajasi: 7% dan 5% gacha kamaytirish. Davlatning raqobatbardosh muhitni shakllantirishdagi roli faqat qonun chiqaruvchi emas, balki "aqlli regulyator", "infratuzilma yaratuvchi" va "innovatsion ekotizim katalizatori" vazifalarini o’zida mujassam etishi kerak. Buning uchun doimiy monitoring, tezkor o’zgarishlarga moslashish va barcha ishtirokchilarning manfaatlarini muvozanatlash zarur. XULOSA Hozirgi global iqtisodiy sharoitda har qanday mamlakatning barqaror rivojlanishi va xalq farovonligini ta’minlash bevosita yetakchi iqtisodiy tarmoqlarning holati bilan bog’liq. Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish orqali mamlakatning raqobatbardoshligi oshirilib, ichki va tashqi bozorlarda mustahkam o’rin egallashiga erishiladi. O’zbekiston ham so’nggi yillarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va tarmoqlarni diversifikatsiya qilish orqali sog’lom raqobat muhitini shakllantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Tadqiqot davomida iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari, ularning jamiyatdagi o’rni va ahamiyati o’rganildi. Ma’lum bo’ldiki, sanoat, qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish sohalarining o’zaro uyg’un rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti barqarorligining asosiy omillaridan biridir. Sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish va yuqori qo’shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshirish mumkin. Qishloq xo’jaligi sohasida olib borilayotgan islohotlar esa oziqovqat xavfsizligini ta’minlash, eksport hajmini oshirish va zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish orqali milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’lmoqda. Ayniqsa, dehqon va fermer xo’jaliklarini qo’llabquvvatlash, subsidiya va kredit tizimlarini rivojlantirish orqali ushbu tarmoqning raqobatbardoshligini oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Xizmat ko’rsatish sohasi esa zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib, uning rivojlanishi aholi bandligini oshirish, turizm, moliyaviy xizmatlar va axborotkommunikatsiya texnologiyalarining kengayishiga turtki beradi. Raqobatbardosh xizmat ko’rsatish sektori orqali mamlakatga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va eksportga yo’naltirilgan xizmat turlarini rivojlantirish imkoniyati mavjud. Sog’lom raqobat muhitini shakllantirish uchun esa quyidagi muhim jihatlarga e’tibor qaratish lozim: 1. Bozor iqtisodiyoti tamoyillarini mustahkamlash – ochiq va shaffof iqtisodiy muhit yaratish orqali erkin raqobatni rivojlantirish zarur. 2. Sanoatning innovatsion rivojlanishini qo’llabquvvatlash – ilmiytadqiqot ishlanmalariga asoslangan mahsulotlar ishlab chiqarish rag’batlantirilishi lozim. 3. Qishloq xo’jaligida yuqori samarali texnologiyalarni keng joriy etish – hosildorlikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish raqobatbardoshlikni ta’minlaydi. 4. Davlatning tartibga solish siyosatini takomillashtirish – monopoliyaning oldini olish, tadbirkorlik subyektlariga teng imkoniyatlar yaratish raqobat muhitining sog’lom shakllanishiga xizmat qiladi. 5. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro tajribadan foydalanish – rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o’rganish orqali iqtisodiy islohotlarni to’g’ri yo’nalishda olib borish lozim. O’zbekiston sharoitida yetakchi tarmoqlarni isloh qilish va rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan choratadbirlar iqtisodiy o’sishni jadallashtirishga xizmat qilmoqda. Xususan, sanoat korxonalarining modernizatsiya qilinishi, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoatini rivojlantirish va xizmat ko’rsatish sektorida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish muhim o’rin tutadi. Kelgusida mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun quyidagi yo’nalishlarga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi: Sanoat klasterlarini rivojlantirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llabquvvatlash; Qishloq xo’jaligida ekologik barqaror ishlab chiqarishni ta’minlash va resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish; Xizmat ko’rsatish sohasida innovatsion biznes modellarni rivojlantirish va turizm infratuzilmasini takomillashtirish; Davlatxususiy sheriklik mexanizmlarini kengaytirish orqali yetakchi tarmoqlarga investitsiya kiritish; Raqobat muhitini yaxshilash maqsadida qonunchilikni takomillashtirish va bozor mexanizmlarini rivojlantirish. Umuman olganda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish orqali sog’lom raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy barqarorlik va uzoq muddatli taraqqiyotga erishish uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shu boisdan, mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning izchil davom ettirilishi iqtisodiyotning har bir sektorini innovatsion rivojlanish sari yetaklaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent, 2024. 2. O’zbekiston Respublikasi “Raqobat to’g’risida”gi Qonuni. – 2012 yil 6yanvar. 3. O’zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi ma’lumotlari. – Toshkent, 2024. 4. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi hisobotlari. – Toshkent, 2024. 5. 6. Rivojlangan davlatlarning iqtisodiy islohotlari tajribasi (AQSh, Germaniya, Janubiy Koreya, Xitoy) // Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti ilmiy nashrlari. – Toshkent, 2023. 7. Abduraxmonov Q.X. “Iqtisodiyot nazariyasi” – Toshkent: “O’zbekiston” nashriyoti, 2022. 8. Xodjayev B. “Makroiqtisodiyot: asosiy tushuncha va tahlillar” – Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti, 2023. 9.. Usmonov A. “O’zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish yo’llari” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. 10. Porter M. “Milliy ustunlik” – Moskva: Alpina Pablisher, 2019 11. Sachs J. “Barqaror iqtisodiy rivojlanish yo’llari” – New York: Columbia University Press, 2021. 12. Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (IMF) va Jahon bankining iqtisodiy tahlillari. – Washington D.C., 2023. 13. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti. 14. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlar bazasi. 15. www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy sayti. 16. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Jamg’armasi rasmiy sayti.

Iqtisodiyotni yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish orqali sog’lom raqobat muhitini yaratish

Купить