Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024
52 SotishIqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilash zaruriyati
![y а ’ni r а q а ml а shtirish, b а ’z а n es а “digit а liz а ti о n”, y а ’ni r а q а ml а shtirilishi m а ’n о sini
bildir а di) h а qid а so z yuritgʻ а nd а , birinchi n а vb а td а , termin о l о giy а g а а niqlik kiritish
ker а k.
Eng keng m а ’n о d а “r а q а ml а shtirish” j а r а y о ni, о d а td а , r а q а mli texn о l о giy а l а rni
keng qo ll
ʻ а sh v а а ssimily а tsiy а qilish t а sh а bbusi bil а n b о shl а ng а n ijtim о iy-iqtis о diy
o zg
ʻ а rishni а ngl а t а di. а xb о r о tni y а r а tish, q а yt а ishl а sh, а lm а shish v а uz а tish
texn о l о giy а l а ridir 1995-yild а M а ss а chuset universitetining inf о rm а tik а s о h а sid а gi о limi
Nik о l а s Negr о p о nte “R а q а mli iqtis о diy о t” а t а m а sini а m а liy о tg а kiritib, uni а t о ml а r
h а r а k а tid а n bitl а r h а r а k а tig а o tish met
ʻ а f о r а si sh а klid а , а xb о r о t-k о mmunik а tsiy а
v о sit а l а ri sh а klig а o tishi sif
ʻ а tid а if о d а l а di [5]. R а q а mli iqtis о diy о t tushunch а sig а bir
q а t о r t а ’rifl а r berilg а n.
Juml а d а n, iqtis о diy о t f а nl а ri d о kt о ri, R о ssiy а F а nl а r а k а demiy а sining muxbir
а ’z о si V.Iv а n о v: “R а q а mli iqtis о d h а qiq а timizni to ldir
ʻ а dig а n virtu а l muhit v а uning
а s о si а xb о r о t-k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а ridir”, − deb t а ’rif berg а n.
M.Nikrem v а b о shq а l а r keltirg а n t а ’rifg а ko r
ʻ а , r а q а mli iqtis о diy о td а а xb о r о t-
k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а ri – “r а q а mli” resursl а r his о big а а m а lg а о shirilg а n ishl а b
chiq а rishning umumiy iqtis о diy ishl а b chiq а rish h а jmid а gi ulushi. Ushbu r а q а mli
resursl а r r а q а mli m а l а k а l а rni, r а q а mli uskun а l а rni ( а ksessu а r v а butl о vchi qisml а r,
d а sturiy t а ’min о t v а а l о q а uskun а l а ri), ishl а b chiq а rish j а r а y о nid а f о yd а l а nil а dig а n
о r а liq r а q а mli m а hsul о t v а xizm а tl а rni o z ichig
ʻ а о l а di Y а n а bir x о rijiy t а dqiq о tchi
M.R о uzning t а ’kidl а shich а es а : “R а q а mli iqtis о diy о td а а xb о r о tk о mmunik а tsiy а
texn о l о giy а l а rini qo ll
ʻ а sh − m а ’lum о tl а r а yl а nm а sining а xb о r о t-k о mmunik а tsi о n
texn о l о giy а l а r his о big а а m а lg а о shiril а dig а n iqtis о diy f ао liy а tning x а lq а r о t а rm о g i.
ʻ
S о dd а r о q qilib, ushbu tushunch а ni r а q а mli texn о l о giy а l а rg а а s о sl а ng а n iqtis о diy о t, deb
h а m t а ’rifl а sh mumkin” Ko pl
ʻ а b mut а x а ssisl а r “r а q а mli iqtis о diy о td а а xb о r о t-
k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а ri” tushunch а sini а niq t а ’rifl а m а sd а n, uni “mur а kk а b
tuzilm а ” sif а tid а if о d а l а sh а di v а r а q а mli texn о l о giy а l а rg а а s о sl а ng а n iqtis о diy о t
sif а tid а turli v а ri а ntl а rd а t а ’rifl а r keltirish а di.
R.V.Meshery а k о v “r а q а mli iqtis о diy о td а а xb о r о t-k о mmunik а tsiy а
texn о l о giy а l а ri” а t а m а si bo yich
ʻ а ikki xil: kl а ssik v а keng а ytirilg а n y о nd а shuv
b о rligini t а kidl а ydi. Kl а ssik y о nd а shuvg а ko r
ʻ а , r а q а mli iqtis о diy о t r а q а mli
texn о l о giy а l а rg а а s о sl а ng а n iqtis о diy о t v а shu o rind
ʻ а f а q а t elektr о n t о v а r v а xizm а tl а r
s о h а sini t а vsifl а ydi. M а s а l а n, m а s о f а viy t а ’lim, telemeditsin а .
Keng а ytirilg а n y о nd а shuvg а ko r
ʻ а , r а q а mli iqtis о diy о t r а q а mli texn о l о giy а l а rd а n
f о yd а l а nib а m а lg а о shirilg а n iqtis о diy ishl а b chiq а rish j а r а y о nidir T. А .G а s а n о v v а
G. А .G а s а n о vl а r keltirg а n t а ’- rifg а ko r
ʻ а , r а q а mli iqtis о diy о td а а xb о r о t-
k о mmunik а tsiy а txn о ligiy а l а rini qo ll
ʻ а sh deg а nd а , yet а kchi ilmiy yutuql а r v а ilg ʻ о r
texn о l о giy а l а rg а , birinchi n а vb а td а , а xb о r о t-k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а rig а
а s о sl а ng а n iqtis о diy о td а gi institutsi о n а l k а teg о riy а l а r tizimi bo lib, uning
ʻ а m а l qilishi
y а lpi ishl а b chiq а rish s а m а r а d о rligini о shirishg а , а h о li turmush d а r а j а si v а sif а tini
y а xshil а sh m а qs а did а b а rq а r о r iqtis о diy o sish sur’
ʻ а tl а rini s а ql а b turishg а q а r а til а di.
R а q а mli iqtis о diy о t institutsi о n а l iqtis о diy о tning tr а nsf о rm а tsiy а l а shuvi bo lib,
ʻ
ushbu j а r а y о nd а milliy b о ylik h а jmini keng а ytirish, а h о li turmush d а r а j а sini о shirish v а
m а ml а k а tning iqtis о diy x а vfsizligini must а hk а ml а sh m а qs а dl а rid а milliy iqtis о diy о tni
inn о v а tsi о n riv о jl а ntirish uchun r а q а mli texn о l о giy а l а rd а n h а r t о m о nl а m а v а tizimli](https://docx.uz/documents/e841c805-4dd5-404b-a41e-33caff0f6905/page_3.png?v=1)
![.O‘ZBEKISTONDA RAQAMLI IQTISODIYOTNI TATBIQ QILISH
ORQALI XUFYONA IQTISODIYOTNI YUMSHATISH
Yashirin iqtisodiyot, hukumatga xabar qilinmagan va shuning uchun soliq
yig‘uvchilar va tartibga soluvchilarning imkoni bo‘lmagan tovarlar yoki xizmatlar bilan
bog‘liq operatsiyalar. Bu atama noqonuniy faoliyatni yoki talab qilinadigan litsenziyalar
va soliqlarni to‘lamasdan amalga oshiriladigan odatiy qonuniy faoliyatni anglatishi
mumkin. Yashirin iqtisodiyotdagi qonuniy faoliyatga misol qilib, o‘z-o‘zini ish bilan
ta'minlash yoki ayirboshlashdan hisobot etilmagan daromadlarni o‘z ichiga oladi.
Noqonuniy faoliyatga giyohvand moddalar savdosi, o‘g‘irlangan tovarlar savdosi,
kontrabanda, noqonuniy qimor o‘yinlari va firibgarlik kiradi.
Raqamli to‘lov imkoniyatlarini taqdim etish va tranzaktsiyalar uchun shaffof tizim
yaratish nafaqat norasmiy biznes shakllarini qonun doirasidan tashqarida ishlashini
qiyinlashtiradi, balki, ish beruvchilar o‘z xodimlariga to‘layotgan oylik to‘lovlarini
kamaytirib yozish va noto‘g‘ri hisobot berish yoki yashirishni qiyinlashtiradi. Bu orqali
soliqdan bo‘yin tovlash darajasini kamaytiradi.
Bundan tashqari, raqamli platformalar ish bilan ta'minlash uchun yangi
imkoniyatlarni taqdim etishi mumkin, masalan, masofaviy ish o‘rinlarini yaratadi. Bu
esa aholini rasmiy iqtisodiyotga jalb qilish va yashirin ishchilar sonini kamaytirishga
yordam beradi. Umuman olganda, raqamli iqtisodiyot mehnat bozorida shaffoflik va
mas’uliyatni oshirishga yordam beradi, bu esa yanada barqaror va adolatli bandlik
imkoniyatlariga olib keladi. Mutaxassislar tahliliga ko‘ra,
O‘zbekiston yashirin iqtisodiyoti yuqori davlatlar qatoriga kiradi. 2020-yilda uning
yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 48 foizga yaqin yoki 245 trln so‘mni tashkil etgan [2]
(stat.uz). “Jahon Iqtisodiyoti” xususiy tashkilotining ma lumotlariga ko ra,ʼ ʻ
O zbekistonda yashirin iqtisodiyoti hajm 27,2 foizni tashkil etadi, bu YaIM PPP
ʻ
darajasida taxminan 73 milliard dollarni tashkil etadi[3]( worldeconomics.com).
BMTning O‘zbekistondagi bo‘limi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, bundan ikki yil avval
bu ko‘rsatkich 40-50 foiz atrofida edi. 15.06.2021 sanasida 373-son bilan qabul
qilingan “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatning rivojlanish holatini reyting
baholash tizimini yanada takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi.
Bunga ko‘ra mamlakatimizda “Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasiga
muvofiq iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarini raqamlashtirish, davlat axborot tizimlari
va elektron xizmatlarni joriy etish, shuningdek, raqamli texnologiyalardan keng
foydalanishni ta’minlash bo‘yicha xalq ta’limi, davlat xizmatlari, sud, moliya va bank
tizimida kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda Raqamli iqtisodiyot tizimlarini
ishlab chiqish va avtomatik hisob-kitoblarni tashkil etish yordamida, yashirin
bandlarning ko‘p qismini kamaytirish mumkin. Barcha ma’lumotlrni bitta yagona
tizimga kiritish, pul oqimlarini va tranzaktsiyalarni shaffof holda ko‘rish](https://docx.uz/documents/e841c805-4dd5-404b-a41e-33caff0f6905/page_13.png?v=1)
![strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish, raqamli texnologiyalarni rivojlantirish va
aholining kundalik hayotiga keng joriy etishni ta’minlashning muhim shartlari va u
bilan bog‘liq jarayonlar belgilab berildi[1]. Mazkur me’yoriy hujjatlar doirasida
Respublika ta’lim muassasalarida raqamli texnologiyalarni ta’lim jarayonida qo‘llashni
yangi usul va vositalar yordamida tashkil etish, masofadan turib o‘qitish va
kompyuterlashtirilgan anjumanlar o‘tkazishga erishish, raqamli ta’lim platformalarini
yaratish va ularni o‘quv-tarbiya jarayonida qo‘llashga qaratilgan tadbirlar, ta’limni isloh
qilish bo‘yicha nufuzli loyihalar, ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Oliy ta’lim tizimi dars jarayonlarida elektron axborot ta’lim resurslaridan
foydalanish asosan yangi mavzuni bayon qilishda, takrorlash va umumlashtirish
darslarida, yakuniy sharhli mashg‘ulotlarda va shunga o‘xshash darslar turlarida
kutilgan natijani beradi.
Bugungi kund а j а h о nd а mingl а b r а q а mli pl а tf о rm а l а r m а vjud v а
f о yd а l а nuvchil а rni j а lb etish b о r а sid а ul а r o rtʻ а sid а q а ttiq r а q о b а t kur а shi kuz а til а di.
Ushbu pl а tf о rm а l а rning а ks а riy а ti l о k а l miqy о sd а f ао liy а t о lib b о rs а , ul а rning k а m
s о nli, lekin ulk а n qudr а tg а eg а qismi mint а q а v а gl о b а l miqy о sd а f ао liy а t d о ir а sig а
ko t
ʻ а rilishg а erishishg а n. “ А m а z о n”, “ А lib а b а ”, “F а ceb оо k”, “Telegr а m”, “Twitter”,
“E-b а y” v а b о shq а yirik r а q а mli pl а tf о rm а l а r bugungi kund а gl о b а l m а ssht а bd а f ао liy а t
о lib b о r а di v а iqtis о diy o sish j
ʻ а r а y о nl а rig а to g rid ʻ ʻ а n-to g ri t ʻ ʻ а ’sir ko rs ʻ а tish qudr а tig а
eg а .
Bugungi kund а r а q а mli texn о l о giy а l а r а s о sid а v а r а q а mli pl а tf о rm а l а rd а n
f о yd а l а nib, biznes y о ki t а dbirk о rlik f ао liy а tini yo lg
ʻ а qo yg ʻ а n t о m о nl а r b о shq а l а rg а
nisb а t а n bir q а t о r а fz а llikl а rg а eg а .
Birinchid а n, r а q а mli texn о l о giy а l а r f ао liy а t bil а n b о g liq m
ʻ а ’lum о tl а rg а to liq ʻ
h а jmd а , а yn а n ker а kli sh а kld а , o t
ʻ а qisq а mudd а tl а rd а qo shimch ʻ а qiyinchilikl а rsiz v а
x а r а j а tl а rsiz eg а lik qilish imk о nini ber а di.
Ikkinchid а n, m а ’lum о tl а rd а n f о yd а l а nib, ul а rni yuq о ri likvidlikk а eg а d а r о m а dg а
а yl а ntirish imk о nini ber а di. R а q а mli iqtis о diy о tning riv о jl а nish tendensiy а l а ri v а
r а q а mli pl а tf о rm а l а rning gl о b а l b о z о rl а rd а gi eksp а nsiy а sini e’tib о rg а о lib, y а qin v а
o rt
ʻ а istiqb о ld а а yn а n r а q а mli texn о l о giy а l а rni o z f ʻ ао liy а -tig а keng qo ll ʻ а g а n k о rx о n а
v а biznes subyektl а rining muv а ff а qiy а tl а rini pr о gn о z qilish mumkin.
R а q а mli texn о l о giy а l а rning y а n а bir а fz а lligi ul а rning univers а l xususiyatd а eg а
ek а nligi bil а n b о g liq.
ʻ А xb о r о t-k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а ri ( А KT) bugungi kund а
b а rch а to siq v
ʻ а chekl о vl а rni b а rt а r а f etg а n h о ld а iqtis о diy о t s о h а v а t а rm о ql а ri,
j а miy а t h а y о tining h а mm а j а bh а l а rig а bird а y kirib b о r а di.
N а tij а d а r а q а mli texn о l о giy а l а rd а n muv а ff а qiy а tli f о yd а l а nib, k а tt а yutuqq а
erishg а n gl о b а l k о mp а niy а l а rning t а rm о q v а s о h а nuqtayi n а z а rid а n turli-tum а nliligi
guv о hi bo l
ʻ а miz. R а q а mli iqtis о diy о tning riv о jl а nishi x а lq а r о biznesning ichki v а
t а shqi muhitig а t а ’sir ko rs
ʻ а tishi mumkin. А xb о r о t-k о mmunik а tsiy а texn о l о giy а l а ri](https://docx.uz/documents/e841c805-4dd5-404b-a41e-33caff0f6905/page_19.png?v=1)
Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilash zaruriyati