Ishlab chiqarish imkoniyatlari va ulardan samarali foydalanish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	48.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

66 Sotish

Ishlab chiqarish imkoniyatlari va ulardan samarali foydalanish

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Ishlab chiqarish imkoniyatlari va ulardan samarali foydalanish

Bajardi:

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH........................................................................................................... 3
I BOB. MODDIY ISHLAB CHIQARISH
1.1. Ishlab chiqarish: mohiyat va turlari...................................................... 5
1.2.Moddiy ishlab chiqarish haqida tushuncha ........................................... 10
II BOB. NOMODDIY ISHLAB CHIQARISH
2.1. Nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari................................................. 16
2.2. Ishlab chiqarish rejasi tarkibi va ko’rsatkichlar tizimi.......................... 22
XULOSA VA TAKLIFLAR .......................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................... 28
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, iqtisodiyotni taraflama erkinlashtirish amalga oshirilmoqda. Eng
muhimi, shu davr ichida milliy istiqlol g'oyasi va mafkurasi shakllanib,
kishilarimiz ongiga singib bormoqda. Mamlakatimiz Prezidenti LA. Karimov
aytganlaridek, «Istiqlol mafkurasi ko'p millatli O'zbekiston xalqining ezgu g'oya
ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo'lidagi asriy orzu
intilishlari, hayotiy ideallarini o'zida aks ettiradi». Qolaversa, ushbu davr
mobaynida bozor munosabatlari hayotimizga, xo'jalik faoliyatimizga chuqur kirib
bormoqda.
Agar oldimizda «Milliy boylikning ko'payishini, Respublikaning mustaqilligini,
odamlarning munosib turmush va ish sharoitlarini tą'minlaydigan qudratli, barqaror
va jo'shqin rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etish» kabi buyuk vazifa
turganligini, bunday iqtisodiyot Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, strategik
maqsadimiz bo'lgan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatni barpo
qilishning asosi ekanligini e'tiborga olsak, iqtisodiy muammolarimiz naqadar
ko'pligi va murakkabligi yanada ayon bo'ladi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrini va
umuman hozirgi zamon xo'jalik tizimini faqat G'arbda mavjud bo'lgan, ko’plari
eskirib ketgan va munozarali, bizning real iqtisodiy hayotimizdan ancha uzoq
nazariyalar bilan izohlab, iqtisodiyotning rivojlanish yo'lini yoritib bo'lmaydi.
Shuningdek, bizning iqtisodiy tafakkur tariximizda uzoq vaqt hukmron bo'lgan,
iqtisodiy hodisalarni asosan sinfiy nuqtai nazaridan va sinfiy kurash jihatlaridan
olib qaragan, iqtisodiy taraqqiyotning umuminsoniy tomonlarini keyingi o’ringa
surgan eski marksistik yo'nalishdagi aqida va qoidalarga asoslanib ham bozor
xo'jaligi va hozirgi zamon iqtisodiyotidagi bir qator hodisalarni tushuntirib
bo'lmaydi.
Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O‘zbekistonda moddiy va nomoddiy ishlab
chiqarish ularning bog’liqlik tomonlari.
3

Kurs ishining predmeti. O‘zbekistonda moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
ularning bog’liqlik tomonlari.
Kurs ishining maqsadi. Ishlab chiqarishning moddiy va nomoddiy turlarini
targ’ib etish.
Kurs ishining vazifasi. O’zbekiston Respublikasida moddiy va nomoddiy
ishlab chiqarishning bog’liqliklarini o’rganish.
Kurs ishining manbalari. Kurs ishini yozishda ijtimoiy tarmoqlardan, turli xil
ilmiy chop etilgan kitoblardan, inglizcha va o’zbekcha maqolalardan, Ilmiy
tadqiqotlardan va ushbu mavzuga oid turli xil iqtisodchilarning fikr va
mulohazalariga tayanilgan.
Kurs ishi tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta bo’lim, xulosa va taklif hamda
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. MODDIY ISHLAB CHIQARISH
1.1. Ishlab chiqarish: mohiyati va turlari.
Har bir inson o'z qobiliyatiga muvofiq qoniqtiradigan ehtiyojlarga ega. Oziq-
ovqat, kiyim-kechak, ba'zi moslashuvlar, bilim - bularning barchasi inson uchun
har kuni kerak. Iqtisodiy rivojlanish muammolari ehtiyojlarni qondirish uchun
foydalaniladigan resurslar bilan bog'liq. Ishlab chiqarishning o'sishi muayyan
darajada insoniyatning ko'plab dolzarb masalalarini hal qilishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish - bu to'rtta muhim omil: mehnat, er, kapital va tadbirkorlikning
ta'sir etadigan maqsadli faoliyati.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga qarab u asosiy va yordamchi bo'linadi. Asosiy
mahsulotga mahsulot ishlab chiqarishga yo'naltirilgan ishlab chiqarish tushuniladi
va yordamchi asosiy ishlab chiqarishning normal ishlashini ta'minlaydigan
muayyan xizmatlar ko'rsatadi.
Muvaffaqiyatli ishlab chiqarish - butun jamoaning aniq, to'g'ri ishi natijasidir.
Professional menejerlar ishlab chiqarishda uchta asosiy funktsiyani amalga
oshiradilar: strategiyani rejalashtirish va tashkil etish, yangi yo'nalishlarni, yangi
texnologik vositalarni ishlab chiqish va joriy etish, mavjud jarayonlarni nazorat
qilish. Ishlab chiqarish, vaqtni tejash, yangi yo'nalishlarni doimiy ravishda
tanishtirish va rivojlantirish, har doim belgilangan maqsadlarga erishadi.
Iqtisodiy mahsulotni yaratish va inson mehnatidan foydalanish bilan bog'liq
resurslarni o'zgartirish jarayoni ishlab chiqarish deb ataladi.
Ishlab chiqarish eng oddiy mahsulotlarni ishlab chiqarishdan tortib
avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishgacha bo'lgan uzoq rivojlanish yo'lini bosib
o'tdi. Ishlab chiqarish jarayonida nafaqat ishlab chiqarish usullari va usullari
o'zgaradi, balki shaxsning o'zini axloqiy, aqliy, kasbiy takomillashtirish ham sodir
bo'ladi. Ishlab chiqarish rivojlanib, odamlarning tabiat bilan o`zaro munosabati
murakkablashib, kuchayib borar ekan, endi ishlab chiqarish faoliyatimiz ikkinchi
antropogen tuzilmani yaratdi deymiz. Odamlarning tabiatga ta'siri, bunda ular o'z
5

ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy moddani o'zgartiradilar, ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanish darajasiga bog'liq.
Ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarishda band
bo'lgan odamlarning yig'indisidir.
Ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarishning moddiy tarkibiy qismini, uning
texnik tomonini tavsiflaydi, ammo ishlab chiqarishni odamlarning bir-biri bilan
o'zaro ta'sirisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
Ishlab chiqarish jarayonida odamlarning bir-biriga munosabati ishlab chiqarish
munosabatlari deyiladi.
Ko'p sonli ishlab chiqarish munosabatlarida markaziy o'rinni ishlab chiqarish
hodisalarining ijtimoiy tomonini va ishlab chiqarishning o'zini tavsiflovchi
munosabatlar egallaydi, chunki odamlar zarur tovarlarni ishlab chiqarish
jarayonida yolg'iz emas, balki birgalikda ishtirok etadilar. Ular nafaqat o'zlari
uchun, balki boshqalar uchun ham mahsulot ishlab chiqaradilar, shuning uchun
ishlab chiqarish haqida gapirganda, ular ko'pincha ijtimoiy ishlab chiqarishni
nazarda tutadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ikki sohadan iborat:
• moddiy ishlab chiqarish sohalari
• nomoddiy ishlab chiqarish sohalari
Moddiy ishlab chiqarishga sanoat tarmoqlari, moddiy xizmatlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar (transport, savdo) kiradi, nomoddiy ishlab
chiqarish tarmoqlarida nomoddiy ne'matlar, shuningdek, nomoddiy xizmatlar
(sog'liqni saqlash, madaniyat) tarmoqlarida yaratiladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish
natijasi ijtimoiy mahsulotning yaratilishidir. Ijtimoiy ishlab chiqarishning ikki
shakli mavjud:
• tabiiy ishlab chiqarish
• tovar ishlab chiqarish
Tabiiy qonun bo'lsa, odamlar o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot
yaratadilar. Shu bilan birga, iqtisodiyot yopiq. Tovar huquqida esa bozorda sotish
uchun mahsulot yaratiladi, iqtisodiyot ochiq bo'lsa, mehnat taqsimoti mavjud,
6

ishlab chiqarish iste'mol bilan bevosita bog'liq emas, mahsulot bozor orqali
sotiladi. Ishlab chiqarish faoliyati, uning turidan qat'i nazar, bitta universal
xususiyatga ega bo'lib, u doimo ma'lum turdagi iqtisodiy resurslarning ma'lum bir
iqtisodiy mahsulotga aylanishidir.
Ishlab chiqarish omillari- tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun zarur
bo'lgan resurslar. An'anaviy ravishda tarkibiy qismlarga bo'linadi:
mehnat resurslari yoki mehnat;
· investitsion resurslar yoki kapital;
· tabiiy resurslar yoki yer;
xom ashyolar;
Tadbirkorlik qobiliyati yoki tadbirkorlik qobiliyati;
Ma’lumot texnologiya - axborotning o'ziga xos shakli;
bilim yoki boshqaruv qobiliyatlari.
Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat
vositalari bo lishini taqozo etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ishlab chiqarishʻ
vositalari ishlab chiqarish va iste mol buyumlari ishlab chiqarishdan tashkil
ʼ
to’padi. Bu bo limlarning har biri ko plab xo jalik tarmoqlaridan iborat bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularda turli ishlab chiqarish vositalari va iste mol buyumlari yaratiladi. Ishlab
ʼ
chiqarish faqat mahsulot ishlab chiqarishdan iborat bo lmay, balki taqsimot,
ʻ
ayirboshlash va iste molni ham o z ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi,
ʼ ʻ
avvalo, ishlab chiqarish qurollarining o zgarishi va mukammallashishidan
ʻ
boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma a zolarining
ʼ
farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon
beradi.
Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart.
Mehnat jarayonining zaruri shartlari
Mehnat predmetlari
7

Ishchi kuchi
Mehnat vositalari
Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi
Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi.
Iqtisodiyot nazariyasi, mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib
foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish
mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy
resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda
tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq
qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan
turini tanlab olishga harakat qilinadi.
Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat
a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning
uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz
kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi.
Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning
aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini
ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun,
iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq
hajmini ta’minlash zarur.
Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot
nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib
keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning
sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz
oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish
vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga
qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga intiladi.
8

Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan foydaning (F)
ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan aniqlanadi,
ya’ni:
.
Bu yerda: R’ - foyda normasi, IХ – iqtisodiy resurs xarajatlari.
Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina
asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi.
Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan
omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan
ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi
kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab
chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga
nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi
kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU,
mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat
unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: .
Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni
kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan
aniqlanadi.
Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham
foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi
evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital
unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K,
mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak
quyidagi formulalar hosil bo’ladi:
Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan
foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan
mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi.
9

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni
ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar
ta’sir qiladi:
1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab
chiqarishda qo’llash.
2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash.
3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini
o’zgartirish.
4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish.
5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab
foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi
hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga
joriy qilish.
6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va
mutaxassislar tayyorlash.
1.2. Moddiy ishlab chiqarish haqida tushuncha.
Jamiyat va odamlar ehtiyojini qondirish uchun moddiy ne’matlar yaratish va
xizmatlar ko‘rsatish ishlab chiqarish jarayoni deb ataladi. Ishlab chiqarish
jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarga yer, kapital, mehnat
va tadbirkorlik kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish omillari deb ham ataladi. Ishlab
chiqarishning rivojlanishi unda qo‘llaniladigan omillarning soni va sifatiga bog‘liq.
Bu omillarga quyidagilar kiradi:
Inson omili. Bunga moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish uchun maxsus
kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan odamlar kiradi.
Moddiy omil. Tabiiy (yer) va inson tomonidan yaratilgan (mashinalar, texnika,
inshootlar) mehnat vositalaridan iborat.
10

Mehnat qurollari. Mazkur omilga qayta ishlanmaydigan, ish¬lab chiqarishda
bevosita foydalaniladigan tabiiy moddalar kiradi (masalan, shaxtadagi ko‘mir, ruda
va h.k.).
Yer omili. Bu tabiiy omil bo‘lib, unga tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar,
haydaladigan yerlar, bog‘lar, o‘rmonlar va h.k. kiradi.
Kapital omili. Bu tovar ishlab chiqarishda va xizmat ko‘rsatishda ishlatiladigan
ne’matlar majmuasidan iborat. Kapital juda ko‘p qirralarga ega. U ma’lum
miqdordagi pul, inson qobiliyati, malaka va ma’lumot bo‘lishi mumkin.
Tadbirkorlik omili. Bu omil ikki qismdan iborat: 1.Tadbirkor¬lik faoliyati,
bunda tashabbus, topqirlik, tavakkalchilikdan foy¬dalanish ko‘zda tutiladi.
2.Tadbirkorlik qobiliyati inson kapitalining muhim turi bo‘lib, u ne’matlar yaratish
va xizmatlar ko‘rsatish uchun boshqa omillarni muvofiqlashtirish va
uyg‘unlashtirish faoliyatini o‘z ichiga oladi.
Moddiy omillar inson omili bilan birikkan taqdirdagina ishlab chiqarish sodir
bo‘ladi, hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ular, birinchidan, moddiy mahsulotlardan,
ikkinchidan, turli xizmatlardan iborat bo‘ladi.
Ishlab chiqarishning mazkur omillari nuqtayi nazaridan fikr yuritganda
O‘zbekiston respublikasining imkoniyati juda yuqori ekanligini ta’kidlash lozim.
Chunki O‘zbekiston Respublikasi aholisining 69 foizi yoshlardan iborat bo‘lib,
ular salohiyatli mehnat resurslarini, ishchi kuchini tashkil etadi. Bundan tashqari,
mamlakat aholisining savodxonlik darajasiga ko‘ra rivojlangan mamlakatlar bilan
raqobatlasha oladi. Bu ishlab chiqarishning ko‘p (aqliy va jismoniy) mehnat talab
etuvchi tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlari mavjud ekanligidan dalolat beradi.
Ayni paytda O‘zbekiston hududi (447,4 ming kv.km)da mashhur Mendeleyev
davriy jadvalining barcha elementlari topilgan. Demak, mamlakatda ishlab
chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirish uchun asos bor.
Ishlab chiqarish o‘zining maqsad-mohiyatiga ko‘ra ikki qismga ajratiladi.
1. Moddiy ishlab chiqarish — moddiy shakldagi mahsulotlarni, masalan, oziq-
ovqat, kiyim-kechak, turar joy va boshqalarni yaratish hamda ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘lgan xizmatlar ko‘rsatish. Masalan, yuk tashish, yo‘l xizmati
11

ko‘rsatish, ishlab chiqarish axborotini uzatish va hokazolar. Mazkur sohaga sanoat,
transport, aloqa, qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi.
2. Nomoddiy ishlab chiqarish — moddiy shaklga ega bo‘lmasada, aholi uchun
zarur xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Mazkur soha¬ga jismoniy tarbiya, sport, bilim
berish, madaniy-maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish kabilar kiradi.
Moddiy ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur
bo lgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni, ishlabʻ
chiqarish omillarini iste mol va investitsiyalar uchun mo ljallangan tovarlar va
ʼ ʻ
xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa
faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining
hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni
belgilaydi.
Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari.
Ishlab chiqarishni (moddiy va nomoddiy) hududiy jihatdan tashkil etishda,
joylashtirishda, albatta xudud shart-sharoitlari va omillari hisobga olinadi. Bu
omillarni to’g’ri tanlay bilish ishlab chiqarishning xududiy tarkibi va tizimining
rivojlanish qonuniyatlarini asoslashga imkon beradi. Muayyan bir ishlab chiqarish
tarmog’ini xududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat
ayrimlari yetakchi, hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy
resurslar ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarga yer, kapital, mehnat va tadbirkorlik
kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish omillari deb ham ataladi. Ishlab chiqarishning
rivojlanishi unda qo'llaniladigan omil-larning soni va sifatiga bog'liq.
Moddiy ishlab chiqarish resurslari
a) sanoat;
b) Qishloq xo’jaligi va boshka tarmoqlar.
II Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi resurslari –
a) bevosita iste’mol qilinuvchi;
b) bilvosita foydalanuvchi resurslar.
Moddiy ishlab chiqarish resurslari guruhiga qazib olish sanoatining jami
tarmoqlari (ko’mir, neft, tabiiy gaz), shuningdek, gidroelektroenergetika, o’rmon
12

sanoati, baliq ovlash va boshqalar kiradi. Birturdagi tabiiy resurslardan iqtisodiy va
texnik nuqtai nazardan ko’p maqsadni ko’zlagan holda mazmunli foydalanish
mumkinligini ta kidlab o’tish zarur. Ana shunday resurslar qatoriga yer, suv,
o’rmon va boshqalar kiradi. Masalan, suv resurslaridan ichimlik suvi, texnik suvi,
irrigatsiya manbai hamda elektroenergiyani ishlab chiqarish, baliqchilikni
rivojlantirish va boshqa maqsadlarda foydalaniladi.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog’i hisoblanadi. Yer shari
iqtisodiy faol aholisining 20 foizidan kamrog'i sanoatda, 60 foizi qishloq
xo’jaligida ishtirok etadi. Sanoatning rivojlanishi ko’p jihatdan xalq xo'jaligining
boshqa tarmoqlarining rivojlanishini aniqlab beradi. Masalan, qishloq xo’jaligining
rivojlanishi ko’p jihatdan qishloq xo’jalik mashinalari, mineral o’g’itlar, kimyoviy
moddalar, yoqilg’i, qurilish materiallari bilan ta’minlanishi bilan bog’liqdir.
Chunki, sanoat:
a) xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalarini, shu
jumladan mehnat qurollarini ishlab chiqaradi.
b) sanoat iste’mol mollarini ishlab chiqaradi. Shuning uchun har bir
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi sanoat darajasiga qarab aniqlanadi. Hozirgi
vaqtda sodir bo’layotgan fan-texnika inqilobi ham birinchi navbatda sanoat ishlab
chiqarishiga bog’liqdir. Fan-texnika inqilobi ham sanoatning tarkibi va
geografiyasini tez o’zgarishiga olib kelmoqda. Sanoat ishlab chiqarish vositalarini
va iste’mol buyumlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga bo’linadi. Shuningdek,
sanoat quyidagi ikki katta tarmoqqa bo’linadi: 1) qazib oluvchi sanoat (tabiatdagi
mavjud boyliklami qazib oladi, tayyorlaydi; masalan: ko’mir, neft, metall rudasi,
o’rmon, baliq ovlash va h.k.). 2) ishlab chiqaruvchi sanoat, sanoatning o’zida
undirilgan, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan moddiy resurslarni qayta ishlaydi.
Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda qazib oluvchi sanoat salmog’i 10 foiz
ni, ishlab beruvchi sanoat salmog’i esa 90 foizni tashkil etadi. Jahon sanoatining
turli mamlakatlarda rivojlanishiga va joylanishiga asosan quyidagi ikki omil hal
qiluvchi ta’sir ko’rsatadi: 1) tabiiy sharoit va tabiiy resurslar. 2) ijtimoiy-iqtisodiy
omillar. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan foydalanish hamisha ishlab chiqarish
13

kuchlarining rivojlanish darajasi, fan va texnika taraqqiyotiga bog’liq bo’lib keladi.
Jahon fani va texnikasining to’xtovsiz taraqqiyoti insonning tabiatdan foydalanish
imkoniyatlarini oshirmoqda, ishlab chiqarish kuchlarini takomillashtirishga, uning
tabiiy omillarga qaramligini kamaytirmoqda. Yadro, quyosh, qalqish
energiyalaridan foydalanishning keng yo’lga qo’yilishi natijasida sanoatning tabiiy
energiya manbalariga bog’liq ravishda joylanishi barham topmoqda. Bu
yo’nalishda fan-texnika inqilobining quyidagi yutuqlari ayniqsa katta ahamiyatga
ega bo’lmoqda.
Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini chuqur anglash uchun, eng avvalo,
ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibiy qismlari bilan tanishib chiqish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida bеvosita qo’llaniluvchi barcha rеsurslar ishlab
chiqarish omillari dеyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta
omil: ishchi kuchi, mеhnat qurollari va mеhnat prеdmеtlari bo’lishi shart.
Bundan ko’rinadiki, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy rеsurslardan farqli
o’laroq, o’z ichiga faqat ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida bеvosita
ishtirok etuvchi unsurlarni oladi. Misol uchun, iqtisodiy rеsursning muhim tarkibiy
qismlaridan biri hisoblangan pul rеsurslari ishlab chiqarish jarayonida bеvosita
qo’llanilmaganligi sababli, ishlab chiqarish omili bo’la olmaydi. Ishlab chiqarish
omillarining mohiyatini yanada kеngroq tushunish uchun ularning har birini
alohida ko’rib chiqamiz.
Ishchi kuchi dеb insonning mеhnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mеhnat qobiliyatiga ega
bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lеkin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning
mеhnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.
14

Mеhnat qurollari dеb, inson uning yordamida tabiatga, mеhnat prеdmеtlariga
ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi. Bularga mashinalar, stanoklar, traktorlar,
qurilmalar, uskunalar va boshqalarni misol kеltirish mumkin.
Mеhnat prеdmеtlari esa bеvosita mеhnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot
tayyorlanadigan narsalardir. Yer, suv, xomashyo va boshqa turli matеriallar
mеhnat prеdmеtining asosiy turlarini tashkil etadi. Mеhnat prеdmеtlari tabiatda
tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mеhnat mahsuli, ya’ni
xomashyo bo’lishi mumkin.
Mеhnat qurollari va mеhnat prеdmеtlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari
dеb yuritiladi. Bu esa mеhnat jarayonining tabiatidan kеlib chiqadi; shuning uchun
ham ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat
taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir.
15

II BOB. NOMODDIY ISHLAB CHIQARISH
2.1 Nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari.
Nomoddiy ishlab chiqarish ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Chunki ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan aholining anchagina
qismi shu tarmoq bilan bog’langan va xizmat doirasi moddiy ishlab chiqarishning
rivojlanishiga bevosita tasir ko’rsatadi, hamda aholi turmush sharoitining
yaxshilanishiga xizmat qiladi. Shu sababli, xalq moddiy va madaniy turmush
darajasining o’sib borishi bilan moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari hamda unda
band bo’lgan xodimlar soni tinmay ortib bormoqda. O’zbekistonda 1926 yilda
moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan aholining 6% i ishlagan bo’lsa,
1990 yilga kelib bu ko’rsatkich 26% ga etdi, yani bu tarmoqda ishlovchilar soni 4
marotaba ortdi. Shu davrda esa moddiy ishlab chiqarishda band bo’lganlar soni
94% dan 74,1% ga kamaydi. Bu shuni ko’rsatadiki ishlab chiqarishda mehnat
unumdorligi ortaborgan, fan-texnika yutuqlari ishlab chiqarishga keng joriy
qilingan. Aholi moddiy va madaniy turmush sharoitining yuqori bulishi xilma-xil
xizmat kursatish sohalariga bo’lgan talabni oshiradi. Bunda nomoddiy ishlab
chiqarishni rivojlantirish uchun mablag’ ajratish imkoniyati va moddiy ishlab
chiqarishning taraqqiyot darajasi jamg’arilgan moddiy boylik hajmiga bog’lik
bo’ladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori
bo’lsa, xizmat doirasiga bo’lgan talab, uni rivojlantirish imkoniyati shuncha yuqori
bo’ladi. Xizmat doirasiga quyidagilar kiradi: uy joylardagi kommunal xizmat,
aholiga transport xizmati, savdo va umumiy ovqatlanish, ijtimoiy taminot xizmati,
bolalar muassasalari va umumiy talim maktablari, tibbiy xizmat, maishiy xizmat,
aholining madaniy ehtiyojlarini qondirish, aholi xavfsizligi va qonunchilikni
saqlash, sport-turizm xizmati va boshqalar. Xizmat doirasining ayrim tarmoqlari
o’rganilganda ham, ularni birgalikda tadqiq qilinganda ham quyidagi ikkita
yo’nalish ko’zga tashlanadi. 1. Aholining xizmat darajasiga bo’lgan talabidagi
farqlarni qiyosiy jug’rofiy o’rganish va xizmat ko’rsatishning haqiqiy darajasini
aniqlash. 2. Xizmat darajasini hududiy tashqil qilish, xizmat doirasi
16

korxonalarining xududiy tizimini va ularning mahalliy sharoitga mosligini
aniqlash. harqanday xizmat doirasini rivojlantirish uchun ma’lum sharoitlar
majmui kerak bo’ladi. Ana shunday sharoitlar majmui xizmat doirasiga bo’lgan
talab hajmini, uni hududiy tahlil qilish imkoniyatlarini belgilab beradi. Tabiiy,
demografik ijtimoiy-iqtisodiy va etnik sharoitlar, aholining joylashish xususiyatlari
nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishda katta rol o’ynaydi.
O’zbekistonda xizmat doirasini rivojlantirish va uni hududiy tashqil etishga ta’sir
ko’rsatadigan qo’yidagilar.
1. Tabiiy sharoit - xizmat doirasining ayrim tarmoqlariga bevosita tasir k’rsatish
mumkin. Uy-joy qurilishida foydalaniladigan materiallar, sovuq va issiqdan
saqlanish imkoniyatlari hisobga olinadi. Respublika sharoitida uylarni isitish
muddati sovuq iqlimli tumanlardagiga nisbatan ancha qisqa buladi, bu maqsadlar
uchun ancha kam yoqilg’i sarf qilinadi. Respublikada keng tarqalgan xizmat
doirasi korxonalaridan biri - choyxonalar milliy urf-odat taqozosi bilan vujudga
kelgan bulib, eng avvalo bu orqali issiq iqlim sharoiti bilan bog’lik holda
rivojlangan. Shuningdek biron tumanda transport yo’llarining qurilishi hamda suv
ta’minotiga tabiiy sharoit bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin. Hatto ayrim
tumanlarda turli tabiiy sharoitga bog’lik holda turli zaruriy xizmat turlarini
xususan, yuqumli kasalliklarga qarshi tibbiy xizmatni rivojlantirish talab etiladi.
Shuningdek, aholining dam olishini tashkil etish imkoniyatlari, turizmni
rivojlantirish ham shu tuman yoki Respublikaning sharoitlariga ko’p jihatdan
bog’liq bo’ladi. Xizmat doirasini rivojlantirish va hududiy tashqil qilishga tabiiy
sharoitning bevosita tasiri juda murakkab va xilma- xildir. Bunday tasir tabiiy
sharoitning ishlab chiqarishga, aholining joylashuviga va ular orasida xizmat
doirasining xududiy joylashuv xususiyatlariga tasirlidir. O’zbekistonda xo’jalik
faoliyatining sug’oriladigan dehqonchilik bilan bog’likligi aholi manzilgohlarining
ko’p hollarda irrigatsiya kanallari va ariqlar bo’ylab joylashuviga sabab bo’lgan.
Bu holatlar xizmat ko’rsatishni tashqil etishda e’tiborga olinishi shart. Demografik
sharoit ham xizmat doirasini rivojlantirish, uni hududiy tashqil qilishga tasir
kursatishi muhim omil hisoblanadi. Aholining yosh va jinsiy tarkibi, oila
17

a’zolarining soni, meunatkashlarning ishlab chiqarish malakasi va bilimi bo’yicha
tarkibi kabi demografik ko’rsatkichlar xizmat doirasining hajmi hamda umumiy
tarkibiga katta tasir ko’rsatadi. Masalan, aholi tarkibida ayollar sonining erkaklarga
nisbatan ortiq yoki kam bo’lishi ham aholiga turli xil xizmat ko’rsatishni
rivojlantirishni e’tiborga olinadi. Ma’lumki, O’zbekiston aholisining tabiiy o’sishi
eng yuqori bo’lgan o’lkalardan biridir. Bu hol bizda aholi yosh tarkibida bolalar va
o’smirlar salmog’ining yuqori bo’lishiga olib keladi. Oila a'zolarining soni
bo’yicha O’zbekiston hamdo’stlikda Tojikistondan keyin ikkinchi o’rinda turadi.
Bizda oila a’zolarining o’rtacha soni 5,5 kishidir. Tojikistonda 6,1 kishi. Oila
a’zolari 7 kishi va undan ortiq bo’lgan oilalar O’zbekistonda 1042 ta, Ukrainada
esa 235 ta, Ukraina aholisi soni 50 mln. dan ortiq. Aholi tarkibidagi bunday
xususiyatlar kuproq maktabgacha tarbiya muassasalari, ularni tegishli sondagi
tarbiyasi, o’qituvchi, darsliklar va boshqa zarur o’quv vositalari bilan taminlash
kerakligini keltirib chiqaradi. Aholi yosh tarkibidagi bunday xususiyatlar savdo,
umumiy ovqatlanish, tibbiyot, madaniy-maishiy xizmat ko’rsatishda ham e’tiborga
olinishi turgan gap.
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol
investitsiyasiyosatini o'tkazish orqali amalga oshiriladi. Shu sababli respublika
investitsiyabazasini rivojlantirishga katta e'tibor berib, bunda o'z sarmoyalarimiz,
tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan
foydalanish ko'zda tutiladi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita
investitsiyalar tarzida,davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz
beruvchi mamlakatlar moliyaviy kredit resurslari shakllarida amalga oshirish
mumkinligi hisobga olinadi.Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlar
davomida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini
qayta qurish vazifalarigaaholining real turmush darajasini yaxshilash uchun zaruriy
shart-sharoitlar sifatida qaraladi.
Moddiy ishlab chiqarishga sanoat tarmoqlari, moddiy xizmatlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar (transport, savdo) kiradi, nomoddiy ishlab
chiqarish tarmoqlarida nomoddiy ne'matlar, shuningdek, nomoddiy xizmatlar
18

(sog'liqni saqlash, madaniyat) tarmoqlarida yaratiladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish
natijasi ijtimoiy mahsulotning yaratilishidir. Ijtimoiy ishlab chiqarishning ikki
shakli mavjud:
• tabiiy ishlab chiqarish
• tovar ishlab chiqarish
Tabiiy qonun bo’lsa, odamlar o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot
yaratadilar. Shu bilan birga, iqtisodiyot yopiq. Tovar huquqida esa bozorda sotish
uchun mahsulot yaratiladi, iqtisodiyot ochiq bo'lsa, mehnat taqsimoti mavjud,
ishlab chiqarish iste'mol bilan bevosita bog'liq emas, mahsulot bozor orqali
sotiladi. Ishlab chiqarish faoliyati, uning turidan qat'i nazar, bitta universal
xususiyatga ega bo'lib, u doimo ma'lum turdagi iqtisodiy resurslarning ma'lum bir
iqtisodiy mahsulotga aylanishidir.
Tabiiy va tovar ishlab chiqarish.
Tabiiy ishlab chiqarish- odamlar o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot
yaratadigan bir turi. Bu ishlab chiqarishning tarixan birinchi shakli eng oddiy
hisoblanadi.
Tabiiy ishlab chiqarish unga xos iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini
ifodalovchi quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
• Nazorat xo'jaligi - tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarning yopiq tizimi. U
hukmronlik qiladigan jamiyat ko'plab iqtisodiy birliklar (oilalar, jamoalar, mulklar)
dan iborat. Har bir birlik o'zining ishlab chiqarish resurslariga tayanadi va o'zini
hayot uchun zarur bo'lgan barcha narsalar bilan ta'minlaydi. U har xil turdagi
xomashyolarni qazib olishdan tortib, iste’molga yakuniy tayyorlashgacha bo‘lgan
barcha turdagi xo‘jalik ishlarini bajaradi.
• Tabiiy ishlab chiqarish qo'l universal mehnati bilan tavsiflanadi, uning
turlarga bo'linishi bundan mustasno: har bir kishi barcha asosiy ishlarni bajaradi.
Unda eng oddiy asbob-uskunalar (ketmon, belkurak, tırmık va boshqalar) va
hunarmandchilik asboblari qo'llaniladi. Tabiiyki, bunday sharoitda mehnat
19

faoliyati samarasiz bo'lib, mahsulot ishlab chiqarish sezilarli darajada o'sishi
mumkin emas.
• O‘rinbosar iqtisodiyot ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bevosita
iqtisodiy aloqalar bilan tavsiflanadi. U "ishlab chiqarish - taqsimlash - iste'mol"
formulasi bo'yicha rivojlanadi. Ya'ni, yaratilgan mahsulot ishlab chiqarishning
barcha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanadi va uning almashinuvini chetlab o'tib,
shaxsiy va sanoat iste'moliga kiradi. Bu to g ridan-to g ri bog liqlik o zboshimchaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonchilikning barqarorligini ta minlaydi.
ʼ
Zamonaviy sharoitda sanoatdan oldingi iqtisodiyot hukmron bo'lgan ko'plab
mamlakatlarda o'zboshimchalik bilan xo'jalik asosan saqlanib qolgan. XX asr
o'rtalarida rivojlanmagan mamlakatlarda. Aholining 50-60% tabiiy va yarim tabiiy
ishlab chiqarishda band edi. Hozirgi vaqtda bu davlatlarda milliy iqtisodiyotning
qoloq strukturasi buzilmoqda.
Mamlakatimizda tabiiy ishlab chiqarish, ayniqsa, dehqonlarning shaxsiy
yordamchi xo'jaligida va shahar aholisining tomorqalarida rivojlangan.
O'zboshimchalik iqtisodiyoti turg'un xarakterga ega, chunki qo'l mehnati va
ixtisoslashtirilmagan mehnat ishlab chiqarishning juda pastligi bilan tavsiflanadi.
Natijada, mamlakat aholisiga to'g'ri keladigan imtiyozlar soni deyarli ko'paymaydi
va odamlarning ehtiyojlari uzoq vaqt davomida an'anaviy bo'lib qoladi.
Ishlab chiqarishning sanoatgacha bo'lgan eng uzoq bosqichida o'z-o'zidan
yashash xo'jaligi hukmronlik qildi. Mashinasozlik sharoitida u nihoyat hukmron
bo'lgan ikkinchi turdagi iqtisodiyot bilan almashtirildi.
O zboshimcha dehqonchilikning asosiy kamchiligi shundaki, u mehnat
ʻ
unumdorligining o sishini ta minlay olmaydi, shuning uchun faqat minimal
ʻ ʼ
turmush sharoitini saqlab qoladi. Binobarin, insoniyat xo‘jalik hayotini tashkil
etishning eng birinchi shakli bo‘lgan o‘zboshimcha dehqonchilikdan boshlab, bu
bilan to‘xtab qolmay, tovar ishlab chiqarishga o‘tdi.
Tovar ishlab chiqarish- bozorda sotish uchun foydali mahsulotlar yaratilgan
iqtisodiy tashkilot turi. Tovar xo'jaligi quyidagi asosiy xususiyatlarga ega.
20

• Bu iqtisodiyot tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarning ochiq tizimidir. Bu
yerda ishchilar o‘z iste’moli uchun emas, balki boshqa odamlarga sotish uchun
foydali mahsulotlar yaratadilar. Yangi narsalarning butun oqimi har bir ishlab
chiqarish birligidan tashqariga chiqadi va xaridorlarning talabini qondirish uchun
bozorga shoshiladi.
• Tovar ishlab chiqarish mehnat taqsimotiga asoslanadi. Uning rivojlanishi
ishchilar va korxonalarning ayrim turdagi mahsulotlar yoki murakkab
mahsulotlarning qismlarini ishlab chiqarishga qanchalik chuqur ixtisoslashuviga
(izolyatsiya qilinishiga) bog'liq. Bunday hodisa ob'ektiv ravishda texnik taraqqiyot
tufayli yuzaga keladi va ikkinchisi, o'z navbatida, mehnat taqsimotidan katta turtki
oladi. Tovar ishlab chiqarishning mehnat taqsimoti bilan, demak, texnika
taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqligi uning o‘zboshimcha dehqonchilikka nisbatan
shubhasiz afzalliklaridan biridir.
• Tovar xo'jaligi ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi bilvosita vositachilik
aloqalari bilan tavsiflanadi. Ular "ishlab chiqarish - ayirboshlash - iste'mol"
formulasi bo'yicha rivojlanadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar avval bozorga
boshqa mahsulotlarga (yoki pulga) ayirboshlash uchun kiradi va shundan
keyingina iste'mol sohasiga tushadi. Bozor ushbu mahsulotlarni sotish uchun ishlab
chiqarish zarurligini tasdiqlaydi yoki tasdiqlamaydi.
Ma'nosi, tovar ishlab chiqarish tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar tizimi bo'lib,
buning yordamida iqtisodiyotning teng tomonlama rivojlanishi ta'minlanadi.
Mehnat taqsimotining chuqurlashishi bilan tobora mukammal texnologiyadan
foydalanish kengayib bormoqda. Bu ishlab chiqarish hajmining misli ko'rilmagan
o'sishiga olib keladi. Mehnat unumdorligining oshishi tufayli esa aholi jon boshiga
ishlab chiqarish hajmi oshadi. Bundan tashqari, bozorda boshqa mahsulotlarga
almashish uchun mo'ljallangan mahsulotlar turlari ko'paymoqda.
Tovar ishlab chiqarish eng xilma-xil ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga xizmat qila
oladigan shunday umumiy tashkiliy aloqalarni o'z ichiga oladi. Lekin tovar ishlab
chiqarish va ularni ayirboshlash hajmi va ahamiyati umuman bir xil emas. Shu
21

sababli tovar xo‘jaligi tarixiy xususiyatga ega: u tarix davomida sezilarli darajada
o‘zgardi.
2.2. Ishlab chiqarish rejasi tarkibi va ko’rsatkichlar tizimi.
Mahsulotni ishlab chiqarish rejasi biznes-rejaning muhim bo’limi bo’lib, odatda
ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona tomonidan ishlab
chiqiladi. Ushbu bo’limda korxonaning ishlab chiqarish strategiyasi aks ettirilib,
ishlab chiqarish jarayoni texnologik va tashkiliy nuqtai nazardan batafsil bayon
qilinadi. Ishlab chiqarish rejasining asosiy vazifasi korxonaning belgilangan
muddatda kerakli mahsulotni kerakli miqdorda ishlab chiqarish imkoniyatlarini
asoslab berishdan iborat.
Ishlab chiqarish rejasi bo’limi quyidagi tuzilmaga ega bo’lishi mumkin
• ishlab chiqarish texnologiyasi;
• ishlab chiqarish kooperatsiyasi;
• ishlab chiqarish jarayoni nazorati;
• atrof muhit muhofazasi tizimi;
• ishlab chiqarish dasturi;
• ishlab chiqarish rejasining ishlab chiqarish quvvatlari bilan asoslanishi;
• ishlab chiqarish rejasining resurslar bilan ta’minlanganligi.
• xarajatlar bashorati.
Ishlab chiqarish dasturi bozorni o’rganish, korxona quvvatlarini baholash va
sotuv hajmini bashorat qilishdan so’ng ishlab chiqiladi. Gap shundaki,
loyihalarning aksari qismi uchun korxona ish boshlagan dastlabki yildayoq
muvaffaqiyatga erishishi real vazifa emas. Ishlab chiqarish faoliyati boshlangan
zahoti belgilangan quvvat bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga bo’lgan
engil va oziq-ovqat sanoati uchun ham birinchi yilda ishlab chiqarish hajmi
korxona quvvatlari yo’l qo’yishi mumkin bo’lgandan kamroq miqdorda
rejalashtiriladi. Biroq bu doimiy qoidaga aylanib qolmasligi kerak.
22

Biznes-rejada har bir turdagi mahsulotning natural birliklaridagi ishlab
chiqarish xajmi va uning oxirgi uch yildagi o’zgarishlari to’g’risidagi hamda bu
ko’rsatkichlarning kelgusi 3-5 yildagi qiymatlari keltiriladi. Ishlab chiqarish
dasturining asosiy ko’rsatkichlari yalpi mahsulot, tayyor (tovar) mahsulot va
tugallanmagan ishlab chiqarish (ishlov berish tugallanmagan mahsulot)
hisoblanadi.
Ishlab chiqarish rejasining resurslar bilan ta’minlanganligi
Ishlab chiqarish dasturi hisob-kitob qilingan va quvvatlar tanlangandan so’ng
moddiy resurslarga ehtiyoj aniqlanadi. Resurslarga bo’lgan talabni, ehtiyojlarni
hisoblash quyidagilar bo’yicha amalga oshiriladi:
• aylanma mablag’larga talab, ehtiyoj (asosiy va yordamchi materiallar,
masalan, xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar va boshqalar);
• uzoq muddatli aktivlarga talab, extiyoj (asosiy ishlab chiqarish fondlari);
• ish haqi to’lovlari uchun mablag’larga talab.
Resurslarga ehtiyojni aniqlash uchun determinant (normativ), statistik va
empirik (tajriba asosidagi) kabi turli usullar qo’llanishi mumkin.
Determinant (normativ) usul bilan mahsulot chiqarish uchun resurslarga
bo’lgan ehtiyojni aniqlash maqsadga muvofiq. Empirik va boshqa usullardan
ta’mirlash-ekspluatatsiya ishlariga materiallar extiyojlarini hisoblashda foydalanish
mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlar jadvali.
Davrlar bo’yicha ko’rsatkichlar miqdori
20___y. 20___y. 20_y.
I
chorak II
chorak III
chorak IV
chorak I yarim
yil II
Yarim
23

yil
Moddiy xarajatlar
Ish haqi bo’yicha xarajatlar
Ijtimoiy maqsadlarga
to’lovlar
Asosiy vositalar
amortizatsiyasi
Boshqa xarajatlar
Xarajatlar elementlari
bo’yicha ja’mi
Doimiy xarajatlar
O’zgaruvchan xarajatlar
Izoh: 1. Doimiy xarajatlaga quyidagilar kiradi: amortizatsiya, bino ijarasi,
kreditlarbo’yicha foizlar, vaqtbay ish haqi va sug’urta to’lovlari, ma’muriy
xarajatlar va x.k.
2. O’zgaruvchan xarajatlar - bu xom ashyo, materiallar, texnologik yoqilg’i,
elektr energiyasi, ishbay ish haqi va x.k.
24

XULOSA TAKLIFLAR
Makroiqtisodiyot — moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalarini yaxlit bir
butun qilib birlashtirgan milliy iqtisodiyot va jahon xo'jaligi darajasidagi
iqtisodiyotdir.
Demak, tovar ishlab chiqarish va jamiyatning iqtisodiy rivojlanish yo‘llari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuzatar ekanmiz, tovar ishlab chiqarish jahon iqtisodiy
munosabatlari va jamiyatdagi munosabatlarning eng muhim omili hisoblanadi,
degan xulosaga kelishimiz mumkin, xususan:
1. Tovar ishlab chiqarish turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga xizmat qiladi.
2. Har qanday tovar ishlab chiqarish mahsuloti ajralmas xususiyatga –
foydalilikka ega, ya’ni u kishilarning har qanday ehtiyojlarini qondiradi.
3. Tovar ishlab chiqarishning o'sishi ish o'rinlarining ko'payishiga, mahsulot
tannarxining pasayishiga va shunga mos ravishda jamiyat farovonligining
oshishiga olib keladi.
4. Tovarlar ishlab chiqarish hajmining ortishi ularning ortiqcha miqdorini
boshqa foydali narsalarning katta massasiga almashtirish imkoniyati va zaruriyatini
yuzaga keltiradi.
5. Tovar ishlab chiqarish jamiyatning mavjudligi va rivojlanishining asosidir.
6. Ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida sodir bo’ladigan iqtisodiy
munosabatlar umumiy ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy nеgizini tashkil
etib, ayirboshlash, taqsimlash va istе’mol jarayonlarida bo’ladigan
munosabatlarning tavsifini bеlgilab bеradi. Shuning uchun ularni o’rganish o’ta
muhim ahamiyat kasb etadi.
7. Insoniyat zarur nе’matlar istе’molisiz yashay olmaydi. Shunga ko’ra, bu
nе’matlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab
chiqarish va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo’lgan
barcha hayotiy vositalar yaratiladi.
8. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital, ishchi
kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birlariga ta’sir
26

ko’rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o’zgarishi pirovardida
boshqa omillarning o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi.
9. Ishlab chiqarish jarayonida barcha omillar harakatda bo’ladi, lеkin ular ichida
jonli mеhnat, ya’ni ishchi kuchi faol bo’lib, u barcha ishlab chiqarish vositalarini
harakatga kеltiradi, ularga «jon kiritadi», asosiy kapital qiymatining yo’qolib
kеtmasligini ta’minlab, yangi yaratilgan tovar va xizmatlarga o’tkazadi. Va
nihoyat, bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar vujudga kеladi.
10. Yangi vujudga kеlgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga – naflilik va
qiymatga ega bo’lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik)
tomonidan va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab
chiqarish vositalari, istе’mol buyumlari va turli xizmatlarga bo’linadi. Qiymat
tarafidan ham uch qismga: istе’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s),
zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo’shimcha mahsulot qiymati (m)ga bo’linadi.
11. Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar tomonidan kashf qilingan va
iqtisodiyotning univеrsal qonuni dеb atalgan qonun – «kеyingi qo’shilgan omil
(qo’shilgan kapital, qo’shilgan mеhnat) unumdorligining pasayib borish qonuni»
ko’r-ko’rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilmasa, hozirgi zamon
fan-tеxnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi.
12. Ishlab chiqarish jarayoni doimo o’zgarib, takomillashib va kеngayib boradi.
Uning rivojlanib borishida ishlab chiqarish jarayonlarini modеrnizatsiyalash,
divеrsifikatsiyalash va tarkibiy jihatdan o’zgartirib borish muhim rol o’ynaydi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya. Darslik. – M.: Yurayt, 2001 yil.
2. Volovskaya N.M. Iqtisodiyot va mehnat sotsiologiyasi: Darslik. - M.:
INFRA-M, 2001 yil.
3. Kolosnitsina M.G. Mehnat iqtisodiyoti: darslik. - M., 1998, 2003 y.
4. Marks K. Kapital. / Per. u bilan. T.1. - M., 1993 yil.
5. Korxona iqtisodiyoti: darslik. / Ed. USTIDA. Safronov. Tulqu. - M.:
«Yurist», 2000. 11. Korxona iqtisodiyoti: Darslik. / Ed. O.I. Volkov. Tulqu. - M.:
INFRA-M, 1998 yil
6.O'lmasov A., Sharifxo'jayev M. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik).
7.T.,Mehnax», 1995.4. Sajina M.A., Chibrikov G.G. Ekonomicheskaya teoriya.
Uchebnik dlyavuzov. - M.: Izdatelskaya gruppa NORMA - INFRA*m,1998. Gl:
13.5. Shishkin A.F.
8.Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnoye posobiye dlya vuzov.2 — ye vd.: V 2
kn. M: «Vlados», 1996l. 21
Qo'shimcha adabiyotlar
1. Fisher S., Dornbush R., Shmalegoi R. Ekonomika. M., «Delo — LTD»,1995.
2. Obshaya ekonomicheskaya teoriya. M. »Proma-Media», 1995.
3. Shodaonov SH., Jo'rayev T. Iqtisodiyot nazariyasifanidantest savol-avoblari.
T.; DITAF. 1998.
4. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik pod. red. I.P. Nikolayevoy. -
M.Prospekt», 1998. Gl.13
ILOVALAR
1. www.Podrobno.uz
1. http://lex.uz
2. http://stat.uz/
3. http://kun.uz
4. www.diagramma.uz
5. http://fayllar.org.
28

Sotib olish