Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 3
Дата загрузки 17 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Ishlab chiqarish samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Ishlab chiqarish samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari Bajardi: _______________________________ _____________________________ Ilmiy rahbar: ___________________________ 1 Ishlab chiqarish samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari Mundarija Kirish 3 1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati. 6 2. Ishlab chiqarish hozirgi zamon omillari va uning tarkibi 9 3. Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi 11 4. Ishlab chiqarishni samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari 1 5 Xulosa 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 22 2 Kirish Joriy yilning 14 may kuni Prezident Sh.Mirziyoyev iqtisodiy faoliyatning birinchi chorak yakunlariga bag’ishlangan videoselektor o’tkazdi. Unda qayd etildiki, hisobot davrida mamlakatimiz yalpi ichki mahsulot 3,3 foiz, jumladan, sanoatda 3,6 va qishloq xo’jaligida 3,1 foizga o’sgan. Videoselektorning materiallari bilan chuqur tanishsangiz, shunday xulosa kelib chiqadi: gap makroiqtisodiy o’sish sur’atlarida emas, balki ushbu faoliyatning samaradorligi to’g’risida bormoqda. Tan olish kerak, shu paytgacha yondashuv umuman boshqacha edi. Misol uchun, 2020 yilning 9 oyi yakunlari bo’yicha Jomboy tumanidagi “MAN” avtomobil zavodi tovar ishlab chiqarish hajmini 40 foizga pasaytirganda, iqtisodiy blok ushbu pasayishni qolgan 300 ta kichik korxona hisobidan yopish to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan edi. Bunday mantiqsiz g’oya mualliflari ushbu korxonalar faoliyatiga ham pandemiya kuchli salbiy ko’rsatganini inobatga olmasdan fikr yuritganlari aniq. Bunday yondashuvdan maqsad qanday bo’lmasin, iqtisodiy o’sishni ta’minlash edi. Hammaga ayon, pandemiya sharoitida xizmat ko’rsatish sohasi, jumladan, jamoat transporti, umumiy ovqatlanish, turizm sohalari deyarli yarim yil davomida faoliyat ko’rsatgani yo’q. Shunga qaramasdan, statistik organlar 2020 yilning yakunlariga ko’ra, xizmatlar sohasida 7 foizlik o’sishni qayd etgani, ajablanarli. Davlatimiz rahbari o’z chiqishlarida 8 foizlik soxta o’sish ko’ngildagidek natija bermaganini ko’p ta’kidlashiga qaramasdan, ananaviy yondashuvdan haligacha voz kechmayotgan rahbarlar borligini alohida ta’kidlash joiz. Aslini olganda, YaIM aholi jon boshiga 1-2 foizga o’sganda ham (sifat va yuqori mehnat unumdorligi hisobiga) katta ijtimoiy natijalarga erishayotgan mamlakatlar to’g’risida ko’plab misollar keltirish mumkin. Buning uchun makroiqtisodiy tahlilni nafaqat YaIM, balki milliy daromad, iste’mol va jamg’arish fondlari, energiya samaradorligini belgilaydigan ko’rsatgichlar asosida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Misol uchun, O’zbekiston YaIM birligiga ishlab chiqarish tarkibi o’xshash mamlakatlardan energiyani uch baravar ko’p sarflaydi. Bunday 3 holatning uzoq muddat davom etishining asosiy sabablaridan biri - shu paytgacha maishiy va ishlab chiqarish maqsadlarida yoritish va isitish me’yorlari alohida ishlab chiqilmaganidadir. Mikroiqtisodiyot darajasida ko’rib chiqilsa, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti birlamchi ishlab chiqarish bo’g’inida tovar mahsulotining hajmi degani. Xo’sh, korxona faqat ushbu ko’rsatgichga e’tibor qaratsa-yu, samaradorlik ko’rsatgichlarini ikkinchi darajali deb hisoblasa, natija nima bo’ladi? Albatta, samarali menejment bunga yo’l qo’ymaydi. Nega deganda, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan maqsad foyda olish hisoblanadi. Mahsulot sifati yaxshilanmasa, uning tannarxni pasaytirishga yetarli e’tibor qaratmasdan nuqul ekstensiv yo’l tanlansa, har qanday korxona kasodga uchraydi. Foyda – bu investitsion faoliyatning asosiy manbai. Oxirgi 4 yil davomida asosiy kapitalga jalb etilgan investitsiyalar hajmi o’rtacha hisobda 30 foizga o’sib kelmoqda. Ammo milliard dollarlik qo’shimchalar iqtisodiy o’sishni ta’minlayotgani yo’q. Masalan, 2020 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti atigi 1,6 foizga o’sgan. Tabiiy savol tug’iladi, nima uchun oldingi uch yillik investitsiyalar iqtisodiy o’sishni ta’minlashga xizmat qilmadi? Gap shundaki, investitsiya iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash maqsadida emas, shunchaki, miqdoriy ko’rsatkichlarni oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Juda katta mablag’lar evaziga ishga tushirilgan investitsion loyihalar samaradorligi ustidan tegishli monitoring yo’lga qo’yilmagan, uzoq yillar davomida iqtisodiy nazariya fani yordamida to’plangan tajribalarga tayanish zarurati mutasaddi shaxslarning xayoliga ham kelmaydi. Jahon iqtisodiyoti o’ta og’ir sharoitdaligini, undagi kon’yunktura jiddiy darajada salbiy tomonga o’zgarganini bilib turib, statistik ma’lumotlarni kosmetik yo’l bilan yasantirishdan ne foyda? Ikkinchi chorakda ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini tubdan yaxshilash mumkinmi? Ushbu maqsadga erishish uchun inobatga olinishi lozim bo’lgan eng muhim omillar - birinchidan, aholining to’lov qobiliyati, ikkinchidan, eksport potensialidan foydalana olish lozim. 4 Oziq-ovqat mahsulotlarining narxi boshqa tovarlarga nisbatan tez sur’atlarda o’sayotgani hech kimga sir emas. 2020 yilda aholi yalpi daromadining 70 foizi oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilishga sarflanayotgan edi. Bugunga kelib ushbu nomutanosiblik yana ham kuchaydi. Oqibatda yengil avtomobillar, yengil sanoat mahsulotlariga nisbatan xarid qobiliyati pasaydi. Go’sht, sut, tuxum, kartoshka narxlari yuqori sur’atlar bilan o’sib bordi, o’rtahol oilalarning pullik daromadlari faqat ovqatlanish va kommunal to’lovlar bilan cheklanib qolmoqda. Gap shundaki, qoramolning 90 foizi dehqon xo’jaliklari tasarrufida. Ammo ularni arzon va sifatli ozuqa bilan ta’minlashga qaratilgan choralar ko’zga tashlanmayapti. Kartoshka yetishtirishga kreditlar 20 foiz va undan yuqoriroq stavkalarda ajratiladi. Chetdan import qilinayotgan ushbu mahsulotning bozor narxlari esa mahalliy mahsulotdan ancha arzon. Parrandachilik sohasini rivojlantirish va soha uchun ozuqa bazasini yaratish o’rtasida katta uzilishlar mavjud. Tan olish kerak, pandemiya sharoitida yangi korxonalarning bozorga kirishi amrimahol. “Bankrotlik to’g’risidagi” Qonun asosida bunday korxonalar faoliyatiga barham berish, ularga tegishli ishlab chiqarish vositalarini samarali faoliyat yuritayotgan korxonalar ixtiyoriga o’tkazish maqsadga muvofiq. Shunday yondashuvda ko’zlangan natijalarga erishish ehtimoli yuqoriroq. Xo’jalik mexanizmi korxonalarni yiriklashtirishga qaratilishi lozim. Shubhasiz, bunday korxonalarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligi yuqori darajada. Menejmentning asosiy vazifalaridan biri - bu tahlil va nazorat. Bizda esa bunga amal qilinmaydi. Misol uchun, Narpay tumanida 2020 yil yakunlari bo’yicha ro’yxatga olingan 190 ta sanoat korxonasidan 107 tasi hisobot topshirgan, xolos. Ko’rinib turibdiki, mahalliy hokimiyat organlari yil davomida o’z hududidagi korxonalar faoliyatidan bexabar qolmoqda. Shunday ekan, iqtisodiy faoliyat samaradorligi oddiy, katta mablag’lar talab etilmaydigan omillarga ham bog’liq. Demak, iqtisodiy faoliyatdagi boshqaruv samaradorligini oshirishni shulardan boshlash kerak. 1 1. Ishlab chiqarish samaradorligining mazmuni va mohiyati 1 O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag`larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust. 5 Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko’rinishini o’zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o’zaro ma’lum munosabatda bo’ladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo’ladigan bu munosabatlarning shakllari va xususiyatlarini o’rganish hamda ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdan-bir yo’lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko’rsatib berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog’liq bo’lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir, mehnat bo’lmaganda kishi bilan tabiat o’rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo’lmas edi. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan 6 narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Ma’lumki, bizda ish vaqtining anchagina qismi uy-ro’zg’or ishiga to’g’ri kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakat aholisi uy- ro’zg’or ishlariga yiliga sarflagan vaqt ijtimoiy ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqtiga qaraganda ko’proq ekan. Buning ustiga uy-ro’zg’or ishlari talaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va shunga o’xshash boshqa misollar maishiy xizmatlar ko’rsatish sohalarini yanada rivojlantirish, uy-ro’zg’or ishlarini mexanizatsiyalash imkonini beradigan mashina va asbob – uskunalarni ko’plab ishlab chiqarishni talab etadi. Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy n е ’matlarni ishlab chiqarish (masalan, avtomobil, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-k е chaklar va h.k.) va moddiy xizmatlar ko’rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar) dan iborat bo’ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy n е ’matlarni ishlab chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va nomoddiy xizmatlar ko’rsatish (huquqiy maslahatlar b е rish, o’qitish, malaka oshirish va boshqalar) ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir- biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. 7 Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom-ashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo’linmada esa xalq iste’moli uchun zarur bo’lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. 2 2. Ishlab chiqarish hozirgi zamon omillari va uning tarkibi Ma’lumki, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun bizga albatta turli xil resurslar kerak bo’ladi. Ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar faqatgina manba, zaxira sifatida emas, balki uni harakatga keltiruvchi, unga ta’sir etuvchi omil sifatida qaraladi. Shu sababli, ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar boshqacha qilib aytganda – ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Iqtisodiy resurslar esa, tovar xizmatlar, ya’ni ne’matlar ishlab chiqarish uchun foydalaniluvchi barcha, tabiat, inson va inson tomonidan yaratilgan resurslar tushuniladi. Resurslar quyidagi turlarga bo’linadi: Moddiy resurslar – er, kapital; Inson resurlari – mehnat va tadbirkorlik qobiliyati. Jamiyatda xo’jalik yuritishning va mulkchilik shakllari turlichadir, lekin ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan soxalarda ishlab chiqarishni tashkil etishda qatnashadigan unsurlar (elementlar, iqtisodiy kategoriyalar) bir xil bo’ladi. Ular tarkibini quyidagi unsurlar tashkil etadi. Ya’ni: 1. Mehnat (ishchi kuchi); 2. Mehnat predmeti; 3. Mehnat qurollari 4. Mehnat vositalari. Bu to’rtta unsurni ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Biz ularni xar biriga aloxida tushuncha va ta’rif berib utamiz. 2 O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida» qonuni. 2019 y.25 aprel. 8 Mehnat (ishchi kuchi) iqtisodiy kategoriya bo’lib, mehnatga layoqatli bo’lgan xar bir sub’ektning maqsadlar yo’lidagi jismoniy va aqliy qobiliyatining majmuasidir. Masalan, O’zbeqiston Respublikasida hozirgi kunda 30 mln 115 ming axoli bo’ladigan bo’lsa, uning 51,6 foizi mehnatga yaroqli bo’lgan qishilardir. Qolganlari esa qariyalar, yoshlar va nogironlar hisoblanadi. Qishilar mehnati yo’naltirilgan va mehnat ta’sir qiladigan narsalarga mehnat ashyolari deb ataladi. Masalan, yer va undagi maxsulotlar, xomashyolar, metallar, suv, har xil materiallar va xokazo. Inson mehnati bilan mehnat predmetiga va tabiatga ta’sir qiladigan narsalarga mehnat qurollari deyiladi. Ya’ni, har xil turdagi mashinalar, asbob- uskunalar, qurollar, stanoklar va xokazolar. Misol, inson o’z mehnatini mehnat quroli bo’lgan arraga biriktirib, o’rmon xomashyosini qirqishi mumkin, eshik yasashi mumkin va xokazo. Bevosita ishlab chiqarishga qatnashmaydigan, lekin unga ko’maklashadigan narsalar mehnat vositalari deb ataladi. Masalan, ko’priklar, kanallar, temir yo’llar va xokazolar. Lekin hozirgi zamon iqtisodchi olimlari ishlab chiqarish omllarini turli tomonlarini o’rganib chiqib, ularning zamonaviy va qulay bo’lgan tarkibini tuzib chiqdilar. yer; mehnat; kapital; tadbirkorlik qobiliyati; axborotlar; ekologiya. Ko’rib turganimizdek bu yerda tadbirkorlik qobilyati, axborotlar va ekalogiya degan tushunchalar mavjud. 3 3 O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me`yoriy hujjatlari to`plami.T.: 2018. 9 ISHLAB CHIQARISH OMILLARI Ishchi kuchi Kapital YЕR Tadbirk orlik qobiliy at i3. Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi Yer ishlab chiqarishning tabiiy omilidir. U inson faoliyatining natijasi emas, balki tabiat in’omidir. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchisi uchun yer ishlab chiqarishning asosiy va bosh vositasi hisoblanib, u bir qator xususiyatlarga ega: yer tabiiy va sun’iy hosildorlikka ega bo’lishi mumkin; yer - tabiatning in’omi, u erkin asosda takror ishlab chiqarilishi mumkin emas; insonning yer hosildorligiga ta’siri cheksiz bo’lishi mumkin emas, chunki qaytimning kamayib borish qonuni bu sohada ham amalda bo’ladi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p jihatdan ishlab chiqarish jarayonida foydalaniluvchi asbob - uskunalar, mashinalar, inshootlar umumiyligini ifoda etuvchi kapital sifatiga bog’liqdir. Insonning bilimi, ko’nikmalari, sog’lig’i ham iqtisodiyotda inson kapitali sifatida baholanadi. Axborotlar ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etish va boshqarish borasidagi bilimlar tizimini ifoda etadi. Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitida axborotlar muhim o’rin tuta boradi. Ishlab chiqarishning ekologik omili iqtisodiy o’sishni harakatlantiruvchi yoki cheklovchi kuch sifatida ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish omillari tizimida tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati muhim o’rin tutadi. Tadbirkorlik qobiliyatiga ishlab chiqarish omillarini eng 10 samarali qorishtirish omili sifatida qaraladi. Tadbirkor milliy iqtisodiyot tarmoq ishlab chiqarish korxonalarida yoki xizmat ko’rsatish muassasalarining ma’lum bir yo’nalishi bo’yicha o’z iqtisodiy faoliyatini samarali tashkil etuvchi inson - shaxsdir. O’zbeqiston Respublikasining " Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to’g’risida" gi qonuniga muvofiq: "Tadbirkorlik - mulkchilik sub’ektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulqiy javobgarlik asosida, qabul qilingan qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir." Tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatini mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun Prezidentimizning quyidagi fikrlarini keltirish o’rinli: "... ham do’stlikdagi boshqa davlatlarning fan - texnika taraqqiyoti yutuqlaridan, yangiliklaridan, texnologiyalari, telekommunikasiyalar va kosmik aloqa vositalaridan bahramand bo’lish, zarur xom-ashyo va tayyor mahsulotni, shu jumladan xalq is’temol mollarini jahon narxlaridan past narxlarda sotib olish, shuningdek, o’z mahsulotini sotish uchun keng ko’lamdagi bozorning mavjudligidan oqilona foydalanish lozim" (I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbeqiston" 1998y. 27-b.) Milliy iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama qo’llab quvvatlash va rivojlantirish bo’yicha islohotlarni amalga oshirish mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan ravnaq toptirishda asosiy o’rin tutishini tushunib yetish lozim. Ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti munosabatlarini qaror toptirish jarayonida insonlarning tadbirkorlik qobiliyatlari va ko’nikmalari eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. “Bir necha o’n yillar davomida respublikada ssenariysi uzoq Markazda to’qilgan qarorlar amalga oshirildi, “kompaniyalar” o’tkazildi. O’zbeqistonning chinakam manfaatlari o’ziga xos sharoiti va imkoniyatlari pisand qilinmadi. Natijada xalq xo’jaligining nuqsonli, bir tomonlama xom-ashyo tuzilmasi shakllandi. Respublika ayrim xom - ashyo turlarini yoqilg’i asbob - uskunalar va texnologiyalarnigina emas, balki hayotiy muhim oziq - ovqat mahsulotlarini, xalq is’temoli mollarini chetdan keltirishga majbur. (I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbeqiston" 1998y. 11 36-b.) bo’lgan bo’lsalar, iqtisodiyotni erkinlashtirish asnosida tadbirkorlar uchun tadbirkorlik faoliyatiga keng yo’l ochildi. Endi oltita omilni birikish jarayonlarini tushuntiramiz. Shu oltala omilni birikishi tufayli ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunda inson omili va uning kobiliyati asosiy omil xisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yig’indilarni natijasi deb qaraladi. Ya’ni, I/ch=A+V+S+D+E+F. Bunda: I/ch – ishlab chiqarish, A – yer, V – kapital, S – inson mehnati (ishchi kuchi), D – tadbirkorlik qobilyati, E – axborotlar, F – ekalogiya. Ko’rib turganimizdek qachonki yuqoridagi omillarning barchasi birgalikda ishlab chiqarishga jalb qilingandagina, samara va yuqori foydaga erishish mumkin. Ma’lumki qishilarni extiyojlari ko’p qirrali bo’lib, u cheksizdir bu extiyojni ta’minlab borish, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish soxalarining rivojlanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish o’zini maqsadiga va mazmuniga ega bo’ladi. Ishlab chiqarish tufayli moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqariladi, lekin u cheklangan iqtisodiy resurslar bilan bajariladi. Resurslar cheklanganligi sababli ulardan tejab-tergab foydalanishdan maqsad undan unumli foydalanishga erishishni ta’minlab, kishilarni kundalik va undan keyingi moddiy va ma’naviy extiyojlarni qondirib borish asosiy maqsad xisoblanadi. Ishlab chiqarishni maqsadi va mazmuni ham shundan iborat bo’lmog’i lozim. Ishlab chiqarishni zaminida inson mehnati yotadi. Mehnat tufayli ishlab chiqarish vujudga keltiriladi, mehnat tufayli maxsulotlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko’rsatiladi. Shu sababli iqtisodchilar ta’kidlab o’tganlaridek, mehnat kishilar hayotining asosi xisoblanadi umuman olganda inson mehnati bilan tabiatga ta’sir 12 ko’rsatadi, uni ya’ni tabiat moddalari o’zgarishi uchun mehnat bilan yangi texnika, texnologiyalar yaratadi, bu yo’lda o’zini ilmini, malakasini ham, oshirib boradi. Iste’molchi va korxona bozor munosabatlarining asosiy agentlari bo’lib hisoblanadi. ular bozorda talab va taklifni vujudga keltiradilar, muvozanat narxining qaror topishida faol ishtirok etadilar. ushbu holatda, zamonaviy iqtisodiyot iste’molchiga bozor iqtisodiyotining eng oliy bo’g’ini sifatida murojaat etadi, chunki u o’z pul mablag’lari bilan, ishlab chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan tovarlarga "ha" yoki "yo’q" deya ovoz beradi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari YaMMning 3/4 qismini tashkil etadi. Bu esa iste’molchilar hatti- harakati iqtisodiy rivojlanishni ta’min etishda eng muhim omil bo’lib hisoblanishidan darak beradi. Odatda istemolchi hatti - harakati quyidagilar bilan izohlanadi: Foydali, oqilona hatti - harakat, yani o’z daromadidan ko’radigan navflilikni oshirish. Iste’molchining tovar afzalligini ajratishida o’rtacha tipdagi iste’mol bozoridagi taklif etiladigan tovarlar va xizmatlarga nisbatan aniq - ravshan fikrga ega bo’ladi deb, hisoblashimiz mumkin. Biz faraz qilamizki, haridorlar harid qilishi mumkin bo’lgan har bir keyingi birlik mahsulotdan pirovard natijada qanday foyda ko’rishlarini aniq tasavvur qiladilar. Byudjetdagi (oila daromadidagi) cheklanish. Narxlar. Tovarlarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurslar sarfini talab etadi va shuning uchun ular ma’lum narxga ega bo’ladi. Daromadi cheklangan haridor cheklangan miqdorda tovar harid qiladi. Shuning uchun muqobil mahsulotlar orasidan o’z ehtiyojlarini maqbul tarzda qondiradigan tovarlarni tanlab olish zaruri bo’ladi. Iste’molchi xulqi chegaraviy foydalilik va farqsizlik egri chiziqlari nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Chegaraviy foydalilik deyilganda, iste’mol qilishning bir birlikka o’sishida tovar umumiy foydaliligining o’sishi tushuniladi. Shu bilan bir qatorda iste’mol 13 qilinayotgan tovar miqdori o’sib borishi bilan, har bir qo’shimcha tovar birligining chegaraviy foydaliligi kamayib boradi. Iste’molchi imkon darajasida, cheklangan daromadlariga shunday tovarlar guruhini xarid qilishga intiladiki, toki unga o’z ehtiyojlarini eng yuqori darajada qondirish imkonini bersin. Har bir farqsizlik egri chizig’i iste’molchi uchun bir xil navflikka ega bo’lgan, mahsulotlarning har - xil to’plamlarini grafik tarzda aks ettiradi. 4. Ishlab chiqarishni samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari Bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida hayotimizga shiddat bilan kirib kelgan tushunchalardan biri, bu – menejmentdir. Keng ma`noda menejment ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq bo`lgan faoliyat turidir. Samarali menejmentni tashkil etish korxona yoki firmada ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishning muhim omili hisoblanadi. Ma`lumki, inson yakka tartibda, ya`ni biron-bir jamoaga birlashmagan holda mehnat qilar ekan, u o`z mehnatini o`zi boshqaradi. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, yakka tartibda amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati boshqaruvga muhtoj emas. Ammo odamlarning mehnat faoliyatlari bir joyga jamlanib, bir-biri bilan o`zaro bog`liq holatga kelgach, boshqaruvga ehtiyoj paydo bo`ladi va boshqaruv apparatini bunyod etish zaruriyati tug`iladi. Bu apparat ishlab chiqarishning barcha bo`g`inlarini bir butun qilib bog`lashi va tegishli bo`limlar faoliyatini muvofiqlashtirishi zarur bo`ladi. Mehnat jamoasi yiriklashgan sari boshqaruvning vazifalari ham murakkablasha boradi va boshqaruv apparatidan texnik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal etishning eng maqbul echimlarini topish talab etiladi. Boshqaruv jarayoni muayyan maqsad sari yo`naltirilgan bo`lib, ijtimoiy- iqtisodiy, tashkiliy-texnik natijalarga erishishga qaratilgandir. Shuning uchun boshqaruv apparati ishlab chiqarish jarayonida paydo bo`luvchi turli xil ijtimoiy, ruhiy, huquqiy, texnologik va boshqa toifadagi masalalarni hal etadi. Ammo 14 jamoani boshqarish bilan bog`liq munosabatlar ichida tashkiliy munosabatlar hal qiluvchi rol ь o`ynaydi, deyish mumkin. Xo`jalik boshqaruvining vazifalarini, boshqarilayotgan ob`ektning ko`lamidan qat`iy nazar, quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: -tadqiqotchilik va loyihalash; -me`yorlashtirish va rejalash; -tashkilotchilik va muvofiqlashtirish; -ta`minotchilik; -hisobot nazorati. Tadqiqotchilik va loyihalash vazifalariga ilmiy izlanishlarni o`tkazish, kelajak rejalarini tuzish va unga oid iqtisodiy ma`lumotlarni o`rganib chiqish ishlari kiradi. Me`yorlashtirish va rejalash boshqaruvni tashkil qilish asoslarini o`z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonini to`g`ri yo`lga solishda mehnat va xarajatlarni me`yorlashtirish, istiqbolli, joriy, tezkor rejalarni tuzish muhim ahamiyatga ega bo`lib, boshqaruv ilmining asosiy vazifalaridan biridir. Tashkilotchilik va muvofiqlashtirish vazifalari ishlab chiqarish boshqaruvi negizini tashkil qilib, u boshqaruv apparati tarkibini loyihalash, xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish, ishlab chiqarishga muhandislik rahbarligi kabi masalalarni qamrab oladi. Ishlab chiqarish boshqaruvida ta`minotchilik vazifasi ham katta ahamiyatga ega, chunki korxona (firma) ni kerakli xomashyo, materiallar va jihozlar bilan ta`minlash, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni amalga oshirish kabi ishlar boshqaruv apparatining muhim vazifalaridan hisoblanadi. Korxonaning hisobot nazorati statistik, buxgalteriya va tezkor hisob-kitob ishlarini amalga oshiradi. Analitik tahlil, moliya-kredit munosabatlarining mukammalligi boshqaruv samaradorligiga ta`sir ko`rsatuvchi muhim omillardir. Boshqaruv tizimining samaradorligi ko`p jihatdan boshqaruv uslublariga bog`liq bo`lib, ular asosan quyidagilardan iborat: 15 a) siyosiy uslublar; b) iqtisodiy uslublar; v) ma`muriy-huquq uslublari; g)tashkiliy uslublar; d)boshqaruv qarorlari va jarayonlarini maqbullashtirish (kibernetik) uslubi; e) ijtimoiy-ruhiy, pedagogik uslublar; j) grafik uslublar. Biroq shuni ta`kidlab o`tish lozimki, ishlab chiqarishni ko`rsatib o`tilgan uslublarning faqat birontasi yordamida tashkil qilish va boshqarish mumkin emas. Bu uslublarning mantiqiy va ilmiy asoslangan o`zaro bog`liqligigina ishlab chiqarishni boshqarishda kutilgan natijalarni bera oladi. Boshqaruv apparatining tarkibini bir-biri bilan o`zaro bog`langan bo`limlar va bo`g`inlar bilan to`ldirish natijasida uning tashkiliy tuzilmasi shakllanadi. Har bir bo`linma o`z vazifalariga ega bo`lib, uning faoliyat chegaralari, vakolatlari va javobgarligini korxona ma`muriyati belgilaydi. Boshqaruvning ilmiy asoslangan va tajribada sinab ko`rilgan qoidalariga tayanib, korxonalarni samarali rivojlantirish bozor munosabatlarini o`zlashtirayotgan mamlakatimiz uchun juda muhim vazifadir. Hozirgi sharoitda rahbar faqat o`z sohasini yaxshi bilibgina qolmay, balki yaxshi tashkilotchi bo`lmog`i, sotsiologiya, psixologiya, pedagogika fanlaridan ham xabardor bo`lmog`i lozim. Bu hayotimizdagi jiddiy o`zgarishlar, inson omilining faollashuvi, jamoalarda o`zini-o`zi boshqarish tamoyillarining joriy etilishini taqozo qiladi. Rahbar o`z jamoasi ichida mehnat jarayonida vujudga keladigan har xil nizolarni jamoat tashkilotlari bilan birgalikda yuqori tashkilotlarga chiqarmasdan o`zida hal qilishga qodir bo`lishi lozim. Ishlab chiqarishni boshqarishda rahbarning qaysi toifada ekani juda muhim ahamiyat kasb etadi. Rahbarlarning quyidagi toifalarini ko`rsatib o`tish mumkin. 1. Avtokrat yoki avtoritar toifadagi rahbar . Bunday rahbar qo`l ostidagilarning faoliyati uchun javobgarlikni o`z zimmasiga to`liq oladi, barcha mavjud axborotlarni o`zi orqali o`tkazishga harakat qiladi, jamoa a`zolari bilan bevosita muloqotlarni chegaralab qo`yadi, o`zining noo`rin harakatlarini tanqid qilinishiga yo`l qo`ymaydi. O`ziga bo`ysinuvchilar bilan muomalada bo`lganda, uning rahbarlik g`ururi balandligi, o`zini katta tutishi sezilib turadi. Odatda, avtokrat rahbarlar o`ziga bo`ysinuvchilar oldida qovog`i solingan kayfiyatda 16 bo`ladi. Biroq avtokrat rahbarlik turini har jihatdan yomon, deb bo`lmaydi. Ba`zi bir hollarda bo`ysinuvchilarning madaniy darajasi, axloqi pastligi sababli mazkur boshqaruv uslubini tanlab olish ish berib qolishi mumkin. Ammo jamoada har tomonlama demokratik munosabatlar pishib etilgan paytda rahbar o`z uslubini o`zgartirishga majbur bo`ladi. 2. Anarxik toifadagi rahbar . Bunday rahbar shaxsan o`zi faollik ko`rsatmaydi. Ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq masalalarni qo`l ostidagi xodimlarga rasman taqsimlab beradi. Shuning uchun ishlab chiqarish masalalarini muhokama qilish ham rasmiy xarakterga ega bo`ladi. U ko`proq tashqi ta`sirga moyilligi bilan ajralib turadi. Jamoaning taqdiri, ishlab chiqarishning istiqboli kabi masalalar uni kam qiziqtiradi. U yoki bu masalalarning bajarilishi ayrim bo`ysinuvchilarning hohish-irodasiga bog`liq bo`ladi. Bunday rahbar boshqarayotgan jamoada tanqid, o`z-o`zini tanqid kabi muhim omillar o`z o`rniga ega emas, jamoa a`zolarining tashabbuskorligi rag`batlantirilmaydi. Tabiiyki, bunday rahbar tezda almashtirilmasa, u boshqarayotgan korxona tez orada bankrotga uchraydi. 3. Demokratik rahbar . Bunday toifadagi rahbar o`z faoliyatini jamoa a`zolariga tayangan holda olib boradi. Faoliyat uchun javobgarlik bo`ysinuvchilar orasida taqsimlanadi. Jamoa a`zolarining bir-biri bilan ijodiy, tashabbuskorona munosabatlarini rag`batlantirish bilan birgalikda rahbar o`ziga bo`ysinuvchilar bildirgan fikrlarga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy fikr- mulohazalarni inobatga oladi, ilg`orlarni mukofotlaydi. Bunday rahbarlik turi bo`ysinuvchilarning shaxsiy tashabbusini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi va mehnat jamoasida o`rtoqlik va ishchan muhitni, sog`lom ma`naviy-ruhiy iqlimni yaratadi. Hozirgi kunda boshqarishni takomillashtirishning muhim masalalaridan biri menejment (boshqarish)ga oid vazifalarning zamon talablari darajasida bajarilishini ta`minlay oladigan, o`z ishining ustasi bo`lgan menejerlar tayyorlashdir. 17 Menejerlar (boshqaruvchilar) oldiga qo`yiladigan asosiy vazifalar umumiy holda quyidagilardan iboratdir: 1. Mavjud imkoniyatlardan foydalanib, bir butun, yaxlit ishlab chiqarish birligini yaratish, korxonani yuqori malakali muhandis-texnik xodimlar va ishchilar bilan butlash; 2. Korxonaning zaif tomonlarini aniqlab, ularni bartaraf etish va ishlab chiqarishni yuqori darajada rivojlanishini ta`minlovchi xo`jalik mexanizmini yaratish; 3. Jamoa a`zolarini yuksak ishlab chiqarish va mehnat natijalariga rag`batlantira oluvchi moddiy manfaatdorlik tizimini yaratish; 4. Korxona faoliyatini muntazam tahlil qilish va uning me`yorlariga o`z vaqtida o`zgarishlar kiritish; 5. O`z faoliyatiga oid davr talablarini hisobga olish, mazkur sohada sodir bo`layotgan o`zgarish va yangiliklarni ilg`ay olish va tegishli qarorlar qabul qilish. Menejer o`z qo`l ostidagi xodimlarning mehnat faoliyatini aniq tashkil qiluvchi va shu bilan birga ma`lum hajmdagi boshqaruv vazifasini bajaruvchi shaxsdir. “Menejment” deganda, ma`lum korxona yoki firma boshqaruvi yoki ularga rahbarlik qilish tushuniladi. Menejerlikning asosiy maqsadi korxona (firma) faoliyatini ishlab chiqarish quvvatlaridan to`la va samarali foydalana olishni ta`minlaydigan darajada tashkil qilishdan iboratdir. Menejer har doim odamlar bilan muloqatda bo`lib, ularning ishini tashkil qiladi. Uning bilim doirasi qanchalik keng va madaniyati yuqori bo`lsa, xodimlar bilan bo`ladigan munosabati shunchalik samarali bo`ladi. Ko`pgina hollarda boshqaruv bilimlarining etishmasligi korxonani kam samara bilan ishlashi yoki o`z faoliyatini to`xtatishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun har bir menejer (boshqaruvchi)dan menejmentga oid bilimlarni mukammal o`zlashtirish, bu bilimlarni muntazam boyita borish va doimo yangilikka intilish tuyg`usiga ega bo`lishi talab qilinadi. Xorijiy davlatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, endilikda menejmentga oid bilimlar doirasi tobora kengayib, o`z navbatida undan bir qator maxsus 18 yo`nalishlar ajralib chiqmoqda. Binobarin, menejerlar ham muayyan sohalar bo`yicha ixtisoslashmoqda. Umumiy menejment bo`yicha mutaxassislar, ya`ni menejerlar korxona yoki firmada olinayotgan foydaning eng ko`p miqdoriga erishishning umumstrategik masalalari bilan shug`ullanadi. Xulosa Ishlab chiqarishning moddiy mazmunini mehnat jarayoni tashkil etadi. Mehnat jarayonida inson o`zining maqsadiga muvofiq ongli faoliyati orqali (bu mehnat deb ataladi) tabiat moddalari yoki ashyolarni jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur mahsulotlarga (yoki xizmatlarga) aylantiradi. Mehnatni amalga oshirish uchun inson muayyan jismoniy va aqliy qobiliyatlarga, bilim, malaka va ko`nikmalarga ega bo`lishi lozim. Insonning mehnat qila olish qobiliyati ishchi kuchi deb ataladi. Mehnat insonning ajralmas xususiyati bo`lganligi uchun nazariyada va amaliyotda mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan kishilar yig`indisini mehnat resurslari deb yuritiladi. Mehnat resurslari ishlab chiqarishning shaxsiy omili yoki inson omilini tashkil etadi. Mehnat jarayonida foydalaniladigan vositalar (birlamchi tabiat moddalari va qayta ishlangan tabiat moddalari) hamda mehnat jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan moddiy shart-sharoitlar ishlab chiqarishning buyumlashgan yoki moddiy omilini tashkil etadi. Birlamchi tabiat moddalari ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishda eng birinchi moddiy manba bo`lib xizmat qiladi. Biroq, ishlab chiqarish rivojlana borishi bilan kishilar tabiat moddalariga bir marta ishlov berish bilan kifoyalanmasdan, ularga qayta va qayta ishlov beradilar. Ishlab chiqarishning tabiat tomonidan yaratilgan shart-sharoitlariga qo`shimcha ravishda kishilar mehnati bilan ham ishlab chiqarishning yanada mukammalroq moddiy shart-sharoitlari vujudga keltiriladi. Ishlab chiqarish moddiy omilini ta`riflash uchun hozirgi zamon nazariyachilari ishlab chiqarish vositalari tushunchasidan foydalanadilar (ko`p hollarda “kapital” atamasi ham qo`llaniladi). Ishlab chiqarish vositalari mehnat buyumlaridan va mehnat vositalaridan iborat. Mehnat buyumlariga ishlab chiqarish jarayonida ishlov beriladi. Ular ilgari 19 inson mehnati ta`sirida bo`lmagan tabiiy resurslardan yoki inson mehnati natijasi bo`lgan moddiy ashyolardan iborat bo`lishi mumkin. Mehnat vositalari esa mehnat qurollariga (ishlab chiqarish qurollariga) va mehnatning moddiy sharoitlari bo`lib xizmat qiluvchi vositalarga bo`linadi. Mehnat qurollari albatta inson mehnati bilan yaratiladi. Hozirgi zamon iqtisod fani ishlab chiqarish omili deb ishlab chiqarish natijalarini belgilab beruvchi ob`ektlar, elementlar yoki shart-sharoitlarni tushunadi. Ishlab chiqarish omillari to`rt asosiy guruhga bo`lingan holda tahlil qilinadi: yer, kapital, mehnat va tadbirkorlik qobiliyati. Yer tabiiy omil sifatida qaraladi. U inson faoliyatining mahsuli emas, balki tabiatning in`omidir. Omillarning yer deb nomlanadigan guruhiga barcha tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar konlari, ishlov berilayotgan yerlar, o`rmonlar kiradi. Kapital ishlab chiqarishning omili sifatida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan ne`matlarning yig`indisidan iboratdir. Ularga asbob- uskunalar, mashinalar, binolar, omborlar, transport kommunikatsiyalari, aloqa vositalari va boshqalar kiradi. Keng ma`noda olib qaralganda, moddiy kapital tushunchasi o`z tarkibiga xomashyo va materiallarni ham olsa-da, tadqiqotchilar kapital tushunchasini ishlab chiqarishda ko`p marta ishga solinadigan moddiy elementlar bilan cheklaydilar. Fanda tadbirkorlik faoliyatida ishga solinayotgan pul mablag`lari ham kapital deb ataladi. Nazariy ma`noda esa pul to`g`ridan-to`g`ri ishlab chiqarishda uning omili sifatida ishtirok eta olmaydi. Shuning uchun nazariy ma`noda qo`llanayotgan kapital tushunchasini pul mablag`larini ham o`z ichiga oladigan amaliy xo`jalik faoliyatidagi kapital tushunchasidan farqlash uchun moddiy kapital atamasidan foydalanadilar. Moddiy kapitalning texnik holati va darajasi ishlab chiqarish samaradorligiga juda kuchli ta`sir etadi va uning samaradorligini belgilab beradi. 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .1. O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida» qonuni. 2019 y.25 aprel. 2. O`zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to`g`risida» qonun. «Halq so`zi» gazetasi 2019 y.13 yanvar. 3. O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag`larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust. 4. O`zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to`g`risida»gi qonuni. 2017 y. 4 aprel. 5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» Toshkent. 14.06.2021 yil. 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Tadbirkorlik sub`ektlarini xuquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» Toshkent. 14.06.2021 yil. 7. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Tadbirkorlik sub`ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida» Toshkent. 15.06.2021 yil. 8. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul-kredit ko`rsatkichlarni tartibga solish mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori. 2018 y. 4 fevral. 21

Ishlab chiqarish samaradorligi va uni ta’minlashning hozirgi zamon muammolari

Купить