Ishlab chiqarish xarajatlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	5
Дата загрузки	30 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Ishlab chiqarish xarajatlari

Купить

Ishlab chiqarish xarajatlari

Mundarija
Kirish… … … … … … … … … … … … … … … … … 4
1. X arajat lar t o’g’risida umumiy
t ushunchalar… … .6
2. Firmaning xarajat lari .… … … … … … … … … … ....8
3. Doimiy v a o’zgaruv chan xarajat
t urlari… … … … .13
5. Xarajatlarning o’zgarishiga ta'sir etuvchi omillar...17
6. X ulosa… … … … … … … … … … ...… … … … .… .32
7. Foy dalanilgan adabiy ot lar ...… … … … .… … .33

Kirish

Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan joriy yilning Kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik yili deb e’lon qilingani mamlakatimizda mazkur
sohaning yanada ravnaq topishiga keng yo’l ochmoqda.
“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturining izchillik
bilan hayotga tatbiq etilayotgani samarasida yurtimizda yanada qulay
biznesmuhit yaratilayapti. Xususiy mulkchilikning ustuvorligini
mustahkamlashga yo’naltirilgan me’yoriy hujjatlar takomillashayotgani bunda
muhim omil bo’layapti.
Davlatimiz rahbarining shu yil 4 aprelda qabul qilingan “Tadbirkorlik
subyektlarini tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat
qilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo’shimcha
choratadbirlar to’g’risida”gi farmoniga muvofiq kichik tadbirkorlik subyektlari
faoliyatida o’tkaziladigan tekshirishlar tartibi yanada takomillashtirildi.
Jumladan, yangi tashkil qilingan kichik tadbirkorlik subyektlarining
moliyaxo’jalik faoliyati ular davlat ro’yxatiga olingan paytdan boshlab dastlabki
uch yil mobaynida rejali soliq tekshiruvlaridan o’tkazilmaydi. Avvalgi
me’yorlarga ko’ra, yangi tashkil etilgan mikrofirmalar, kichik korxonalar
moliya-xo’jalik faoliyati ular davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan e’tiboran
ikki yil mobaynida rejali tekshiruvlardan o’tkazilmasdi. Bu muddatning yana bir
yilga uzaytirilgani o’z biznesini yo’lga qo’yayotganlar uchun katta
imkoniyatdir.
Bundan tashqari, 2011 yilning 1 apreldan 2014 yilning 1 apreligacha
bo’lgan davrda soliqlarni va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’lab
kelayotgan, shuningdek, ishlab chiqarish sur’atlarining barqaror o’sishi va
rentabelligini ta’minlayotgan kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaxo’jalik
faoliyatini tekshirish taqiqlandi. Ushbu me’yorga binoan tekshirishlarning 2011
yil reja-jadvalidan 627 kichik biznes subyekti chiqarildi. Ya’ni, ularning
moliya-xo’jalik faoliyatida tekshirish o’tkazilmaydigan bo’ldi.
Umuman olganda, “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat
dasturida belgilangan tadbirlar ijrosi bo’yicha joriy yilning aprel-dekabr
oylarida soliq idoralari tomonidan tekshirilishi mo’ljallangan kichik biznes
subyektlarining 21 foizi tekshirishlar rejasidan chiqarildi.
Prezidentimizning shu yil 12 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik
subyektlarini tashkil etish va davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarori bilan tadbirkorlik
subyektlarini ro’yxatdan o’tkazish borasida qator qo’shimcha yengilliklar
yaratildi.

Tadbirkorlik subyektlari bu kabi imkoniyatlardan unumli foydalanishi
uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan ularga zarur
qulayliklar yaratilmoqda. Jumladan, o’zaro sifatli elektron axborot
almashinuvini joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining samaradorligini
oshirishga qaratilgan o’ttizga yaqin dastur amaliyotga tatbiq etila boshlandi
hamda soliq to’lovchilarga o’ndan ortiq interaktiv, ya’ni qog’ozsiz, masofadan
turib xizmatlar ko’rsatilayotir.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy
mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror qonunchilik bazasi
yaratilganini qayd etish zarur. O’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, mamlakat
iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o’rinlari yaratish va aholi
daromadini oshirishning muhim omili bo’lgan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo’yicha qulay ishbilarmonlik muhiti hamda
ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi.

Natijada so’nggi o’n yilda yalpi ichki mahsulot tarkibida kichik biznes ulushi
31,1 foizdan 52,5 foizga o’sdi, ushbu sohada bandlik darajasi iqtisodiyot
tarmoqlarida ish bilan band aholi umumiy sonining 49,7 foizidan 74,5
foizigacha oshdi. Aholi daromadlarining 47 foizdan ziyodi tadbirkorlik
faoliyatidan tushgan daromadlar hissasiga to’g’ri keladi.

«Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili» Davlat dasturiga muvofiq joriy
yilda tadbirkorlik faoliyatini keng rivojlantirish uchun yanada qulay
biznesmuhitni yaratish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar qabul qilindi.
Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va ularni
muhandislikkommunikatsiya tarmoqlariga ulash tartibi sezilarli darajada
soddalashtirildi hamda bu jarayon yanada ochiqlik kasb etdi. Ro’yxatga olish
uchun davlat boji stavkasi ikki barobarga qisqartirildi. Ishchilarning yillik
o’rtacha soni 100 kishigacha ko’paytirilgan kichik korxonalar shug’ullanishi
mumkin bo’lgan faoliyat turlari ro’yxati sezilarli darajada kengaytirildi. Kichik
biznes subyektlarini davlat xaridlari jarayoniga keng miqyosda jalb qilish
mexanizmi ishlab chiqildi va joriy etildi.

1. Xarajatlar to’g’risida umumiy tushunchalar
Milliy Iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati
natijalaridan ko’proq daromad olishga xarakat qiladi. Har qanday
korxona nafaqat o’zining tovarini ancha yuqori baxolarda sotishga, balki

maxsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni
kamaytirishga xam intiladi.
Inson hayot kechirishi uchun moddiy ne'matlar va xizmatlar taqozo qilinadi.
Moddiy ne'matlar yaratish o'z navbatida xarajat qilishni taqozo etadi. Har bir
korxona, firma, (xo'jalik sub'ektlari) tovar ishlab chiqarish uchun ma'lum
iqtisodiy resurslar xarajatini talab etadi. Iqtisodiy xarajatlar tushunchasini eng
avallo resurslar cheklanganligini hamda ularni muqobil (alternativ) ishlatish
imkoni bilan bog'liq. Masalan, yer resurs sifatida cheklangan. Undan turli
maqsadda foydalanish mumkin. Uy qurish, korxona qurish, turli ekinlar ekish
va h.k. Har bir xo'jalik sub'ekti u yoki bu resursni sotib olib ishlatar ekan,
demak bu resursni boshqalar ishlata olmaydi. Resurslarni sotib olgach uni
samarali ishlatish uchun harakat qiladilar. Xarajatlar korxona, firma faoliyatiga
baho berishda, yetakchi ko'rsatkich hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotdagi ishlab
chiqarish birliklari (korxona, firma) o'z faoliyati natijalaridan ko'proq daromad
olishga xarakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat o'zining tovarini ancha
yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga
qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan tashqi
sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab
chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi
darajasiga bog'liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun
ma'lum sarf xarajatlar talab etiladi.
Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar.
Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta
salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab
chiqarish qanchaga tushishini ko’rsatadi, ya'ni mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxini tashkil qiladi.
Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo’yicha xarajatlarni, ya'ni ishlab
chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va
hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar.
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmuniga ko’ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi:
 moddiy xarajatlar;
 asosiy fondlar amortizasiyasi;
 mehnatga xaq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;  ijtimoiy
ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;  boshqa xarajatlar.

Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo’lib,
umumiy xarajatlarning 60- 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar
o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
 xom ashyo va materiallar xarajatlari;
 texnologik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i
va energiya;
 xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar;
 sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;
 mashina va asbob-uskunalarni ta'mirlash uchun ehtiyot qismlar;
 boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab
chiqarish xizmatlari;
 xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi
predmetlarning eskirishi
 yoki har bir instrument, inventar, laborotoriya uskunalari va maxsus
kiyim-bosh uchun eng kam oylik
 ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;
 tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa
to’lovlar;
 ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga
keladigan yo’qotishlar;
 tabiiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud
bo’lmagan holda yuzaga  keladigan yo’qotishlar .

2. Firmaning xarajatlari
Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini
yurgiza olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan
bo’lsak, u iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi
shuningdek, davlat xarajatlari xam qaytib kelmaydi, chunki u davlat
iste’molini qondiradi. Ammo bundan davlat korxonalari, firmalarning
xarjati bundan mustasnodir. Firmaning xarajatining o’ziga hosligi shundan
iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va xizmatlar sotilgach unga
qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan bir yo’la xarajat
uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish jarayonida joriy
xarajatlarga aylanadi. Demak, firma xarajati, bu uning kapitalining
sarflanishi hisoblanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu
iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad olish uchun firma, alohida bir

shaxs, barcha subyektlar xarajat qilishi muharrar., chunki bu ishlab
chiqarish resurslarini talab qiladi. Resurslar esa albatta ehson yoki suvtekin
emas, ularni faqat bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois xarajat
qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti, bo’g’iniga aylanadi.
Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik
va privovardida yillik xarajatlariga aylanadi.
Qisqacha qilib aytganda Firmaning xarajati- bu tovar va xizmatlar
yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning
xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz
mumkin.

2.1 Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning
tarkibi

Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va
iste'molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari
va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha
sarfxarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab
chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin:
- bevosita ishlab chiqarish xarajatlari
- muomala xarajatlari
(1-chizma). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat
uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar
qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi
tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab
chiharuvchidan olib, iste'molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga
aytiladi.
Ular ikki guruxga bo’linadi: -
qo’shimcha muomala xarajatlari
- sof muomala xarajatlari .
Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash
xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala
xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining
davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi.
Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan
qoplanadi.

1-chizma. Xarajatlarning namoyon bo’lish sohasiga ko’ra
turkumlanishi.

Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste'molchilar talabini
o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala
xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan
tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari
marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu
boradagi klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu
konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish
xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil
foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Ma'lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi
bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish
imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) UMUMIY
XARAJATLAR

Ishlab chiqarish xarajatlari
Muomala
xarajatlari

Ish haqi Xom ashyo
xarajatlari Yonilg'i va
moylash
materiallariga
Amortizasiya va
h.k
.
Qo's himcha
muomala
xarajatla r Sof muomala
xarajatlari

mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga
harakat qiladi.
Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil
yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov
iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.
Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib,
korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki
xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat
kasb etadi.
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish
jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar
bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar:
- ichki - tashqi xarajatlarga
bo’linadi (2-chizma).
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni
tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan
xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va
materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer
uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar
kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli
buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi .
Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki
xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash
resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

2- chizma. Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko’ra
turkumlanishi.

Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov -
normal (me'yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning
tarkibiy qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda - bu iqtisodiy resurs
sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish uchun to’lanadigan haq
hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu
faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining kuch-quvvatini boshqa
faoliyatga sarflaydi.Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish,
korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil
qilish imkoniyatini beradi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini
oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining
asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib
borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu
fan-texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir.
FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo
materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Ishlab chiqarish
xarajatlari

Tashqi xarajatlar

Ichki xarajatlar

Ishchi kuchiga
Xom - ashyoga
Yonilg’i - energiyaga
Transport - aloqa
xizmatlariga
Bino - inshoot
amortizatsiyasi
Mashina - uskuna
amortizatsiyasi
I jara h aqi
Q arz pul mablag ’ lari
va uning uchun
foizlar
Bank tijorat xizmatlari
uchun sarf
Me’yordagi foyda

Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va
yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi.
Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial
yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning
mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori
iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar
va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning
asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning
takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish
yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod
qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi.

3. Doimiy va o’zgaruvchan xarajat turlari
Mutaxassislar xarajatlarga turli nuqtai nazardan turlicha qaraydilar.
Buxgalterlar firmalarni faoliyatiga aktiv va passiv nuqtai nazardan baxo berib
firmaning faoliyatni baxolaydi. Iqtisodchi va raxbarlar esa firmalarning kelajagi
bilan qiziqqan holda xarajatlarga ishlab chiqarishni samaradorligini uzluksiz olib
borish nuqtai nazaridan qaraydi xarajatlar turlicha bo’ladi. Xaqiqiy xarajatlar,
maxsulot ishlab chiqarish qilingan barcha xarajatlar kiradi. Masalan: ish xaqi,
amortizasiya xarajatlari va boshqalar.
Har bir kor х ona, firma, tadbirkorsha х s o’z ishlab chiqarish faoliyatini
tashkil etishda bir qancha masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi. Jumladan,
qancha xom-ashyo sotib olish kerak, qancha ishchi yollash lozim, qancha ishlab
chiqarish vositalari lozim va h.z. Mana shunga o’ х shash masalalarni 3 guru х ga
taqsim etish mumkin.

1. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib ishlab
chiqarishni tashkil etish mumkin?
2. Fan-te х nika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko’ra qanday
yangi quvvatlarni jalb etish mumkin?
3. Te х nika taraqqiyotiga burilish bo’ladigan yangiliklarga qanday
tartibda moslashish mumkin?
Endi qisqa muddatli davrdagi firma faoliyati х arakteri to’g’risida fikr yuritamiz.
Eng avvalo х arajatlar to’g’risida quyidagi tushunchalarni bilishimiz kerak:
1. Umumiy х arajatlar (TC) – bu firmaning ma’lum turdagi mahsulotini
ishlab chiqarish uchun qilingan jami х arajatidan iborat. Umumiy х arajatlar ikki
qismdan iborat:
-umumiy doimiy х arajat (TFC)
-umumiy o’zgaruvchan х arajatlar (TUC)
Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (qisqarish yoki ortishi) bog’lik
bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar
deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning
o’sishiga xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar qanday, xatto
nolinchi xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari
(zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara
xaqi, qo’riqlash xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari,
boshqaruv xodimlari maoishi va shu kabilar kiradi.
Doimiy xarajat- Bular shunday xarajatlarki, ularning miqdori ishlab
chiqarishning oz yoki ko’p bo’lishiga qarab o’zgarmaydi, balki qanday bo’lsa,
shundayligicha qolaveradi. Masalan: tikuvchilik firmasi binoni 1mln so’mga
ijaraga oldi. Bankdan 5mln so’m qarz ko’tarib yiliga 1,0mln so’m foiz to’laydi,
hisobchini ishga olib oyiga 75 ming so’m, yiliga esa 900 ming so’m ish xaqi
to’laydi. Bu xarajatlar jami 2,9mln so’mni ( 1.0+1.0+0.9=2.9 ) tashkil etadi.
Firma 100 ta yoki 500 ta ko’ylak tikmasin, baribir shu 2.9 mln so’m xarajatni
qilishi shart. Doimiy xarajatlarga odatda amortizatsiya ajratmasi, doimiy ishga
olinganlarning maoshi, ijara xaqi, korxona mulkini sug’urtalash puli, bankga
beriladigan foiz kabilar kiradi.
O’zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga
ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi.
O’zgaruvchi xarajatlar -ishlab chiqariladigan tovar miqdorini oshishiga
yoki kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga
bog’liklikda o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilg’i-transport xizmati,
ishchilar ish xaqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.

Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar
yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ni tashkil qiladi.
Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi
ifodasini 4-chizma orqali ko’rishimiz mumkin.

3-chizma. Doimiy, o’zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning
grafikdagi tasviri.
Umumiy doimiy х arajatlar mahsulot hajmini ko’payishi yoki kamayishiga
qarab o’zgarmaydi.
Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf xarajatlarni
xisoblash uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan
xarajatlar tushunchalaridan foydalanadi.
1. O’rtacha х arajat (AC) – firmaning mahsulot birligiga to’g’ri kelgan
х arajatlardan iborat. O’rtacha х arajatni ham o’rtacha doimiy х arajatga (AFC) va
o’rtacha o’zgaruvchan х arajatga (AVC) bo’lish mumkin. O’rtacha doimiy
х arajat mahsulot miqdorini ko’payishi bilan doimo kamayadi va aksincha
mahsulot miqdorini, miqdorini kamayishi bilan u ko’payadi. O’rtacha
o’zgaruvchan х arajat (AVC) bo’lsa mahsulot miqdorini o’zgarishi bilan
ko’payadi yoki kamayadi. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:

TFC
AFC=
Q
Bu yerda: AFC-o’rtacha doimiy xarajat;
TFC-doimiy xarajatlar summasi.
2. Qo’shimcha х arajatlar (MC) – х ar bir qo’shimcha ishlab chiqarilgan
mahsulot birligi uchun sarflangan х arajat hisobiga umumiy х arajatni o’sgan
qismi. Doimiy х arajat har doim o’zgarmas bo’lganligi uchun qo’shimcha

doimiy х arajat х ar doim “0” ga teng (MFSq0). SHuning uchun ham qo’shimcha
xarajat –xar doim qo’shimcha o’zgaruvchan xarajatdan iborat bo’ladi.
Yuqoridagi aytilgan fikrlarni aniqroq tushunish uchun quyidagi jadvalga
murojaat etamiz.
Doimiy (FC), o'zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi ifodasini
4-chizma orqali ko'rishimiz mumkin.

С

4-chizma. Doimiy, o'zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi
tasviri

Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni xisoblash
uchun o'rtacha umumiy, o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar
tushunchalaridan foydalaniladi. O'rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy)
xarajatlarning ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori nisbatiga teng: bu yerda:
AC - o'rtacha umumiy xarajatlar;
TC - yalpi (umumiy) xarajatlar;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
FC-doimiy xarajat

ТС

VC
FC

5-chizma umumiy xarajatning tuzilishiga qarab turkumlanishi

4.Xarajatlarning o’zgarishiga ta'sir etuvchi omillar.
UMUMIY
XARAJATLAR

Doimiy
xarajatlar

Korxona to’lov
majburiyatlari O’zgaruvchi
xarajatlar
Xom - as hyo
Soliqlar
Yonilg’i
Amortizatsiya
ajratmalari
Material
Ijara xaqi

Qo’riqlash xizmati
xarajatlari Transport
xizmati
Ishchilar ish xaqi
va shu kabilar
Boshqaruv
xodimlar maoshi

Xarajatlarning o’zgarishi -xarajatlarning qaysi yo’nalishda o’zgarishini bilish
firmaga qancha ishlab chiqarganda qanday foyda ko’rish mumkinligini
aniqlashga yordam beradi.
Xarajatlar o’zgarib turadi, bu esa resurslarning bozor narxiga, ularning
tejalishiga, xaralatlar turlarining nisbatiga va ishlab chiqarish ko’lamiga
bog’liqdir. Xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar ikki guruxga bo’linadi:
Birinchisi, firmaga bog’liq omillar, bu ishlab chiqarish ko’lamini o’zgartirish,
resurslarni tejab ishlatish.
Ikkinchisi, firmaga bog’liq bo’lmagan omillar, bularga resurslar narxi va
soliqlar kiradi.
Bir yorqin misol tariqasida firmaning ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir
etuvchi omillarni ko’rib chiqamiz.

Ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar

Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish chuqur tanglikni chetlab
o’tishga intilishga, fan va texnikaning ilg’or texnologiyaning eng yangi
yutuqlarini izlash va joriy etishga undaydi.
Bularning barchasi pirovard natijada keskin raqobatchilik ssharoitida
ishlab chiqarishning barqarorligiga erishishga inqirozning oldini olishga
yo’naltirilgan. Bu xolat kengroq qurilganda, bozorda talab bilan taklif o’rtasida
qulay muvozanatning ta’minlanishiga olib keladi. Bizga kapitalistik ishlab
chiqarish usulining eng katta nuqsoni illati sifatida targ’ib qilib iqtisodiy
munosabatlarni takomillashtirishning qudratli omiliga aylanmoqda.
Bugungi kunda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borish va unga
ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilib berish juda muxim hisoblanmoqda. Chunki
ishlab chiqarishning rivojlanib borishi va yuksalishi xarajatlarni qisqartirib
borish, unga ta’sir etuvchi omillari taxlil qilish, aniqlash kabi xususiyatlarga ega
xisoblanadi. Bu soxada dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlari o’zlarining
taraqqiyot darajasiga erishgandir. Ma’lumki, sobiq totalitar tuzim davrida
barcha ishlab chiqarish markazlashgan, rejalashtirilgan tartibda edi. Shuning
uchun xam isrofgarchilik juda ko’p miqdorda edi. Ishlab chiqarish
xarajatlarining ortib ketishi maxsulot sifatining buzilishiga, shuningdek uning
“o’tmay” qolishiga sabab bo’ldi. Natijada o’sha davrda mamlakat ishlab
chiqarishi inqirozga uchradi. Bu mamlakat uchun fojiali xol edi. Chunki egasiz
mulkning qadri bo’lmaydi, tekin narsani esa samarasi bo’lmaydi. Bu
barchamizga ma’lumdir.

Shuning uchun xam mustaqillikga erishganimizdan keyin,
prezidentimizning oqilona fikrlari, ularning tashabbuslari bilan eng asosiy
e’tibor shu soxaga qaratiladi.

Ishlab-chiqarish xarajatlariga quyidagicha omillar ta’sir ko’rsatadi:
1. Mehnat unumdorligini oshib borishi.
2. Mehnatni ilmiy tashkil qilish.
3. Ishchi kuchlarini to’g’ri joylashtirish va ishlab chiqarishga to’g’ri jalb
etish.
4. Fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib borish, tadbiq qilish.
5. Kadrlar malakasini oshirib borish.
6. Xom-ashyo resurslaridan samarali va unumli foydalanish.
7. Ishlab chiqarishni boshqarishni to’g’ri tashkil etish.

Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin:
yangi fan-texnikani qo’llash mexnat unumdorligini oshirib borish, xom ashyo
sarflarini qisqartirib borish. Xar qanday jamiyatning muxim bo’g’inlaridan
asosiysi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. Xar bir faoliyat
ko’rsatayotgan korxona xam o’z oldiga ana shuni vazifa qilib qo’yadi, ya’ni
korxonaning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib
maksimal foyda olishdir, ko’proq maxsulot ishlab chiqarishga qaratilgan.
Ishlab chiqarish xarajatlariga yuqorida sanab o’tilgan muxim omillar
ta’sir etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda qiyin.
Masalan: xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini qidirib topish va
samarali ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazalashni
kuchaytirish, fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbiq
qilish, umuman bularni birbaraviga amalga oshirish murakkab jarayondir.
Lekin, shu omillarni barchasini birgalikda olib borilishi iqtisodiy
samaradorlikka erishishning asosiy sharti xisoblanadi.
Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari davlat
markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari yo’lga
quyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy va
qo’shma korxonalarga to’g’ri kelmoqda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining
ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib borish omillariga jiddiy
ta’sir qilmoqda deganidir.
Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni pasayishini oldini olish
ishsizlikka yo’l qo’ymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish va tadbirkorlikni
rivojlantirib borish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat qiladi.

Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuqlari,
yuqori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Mexnatni
ilmiy tashkil qilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib borish xam muximdir.
Xar bir ishchi o’zining kasbini qilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadrlar
malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy
tadqiqotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga ko’chib yurishlari
natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z
ishlab chiqarishning asosiy qismi yo’qoldi degandir. Shu sababli eng asosiy
e’tibor ishchi o’rinlarini to’g’ri tashkil etishga qaratilishi zarur.
Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab korxonalar ishlab
chiqarish xarajatlariga ta’sir qiluvchi omillarini xar tomonlama o’rganib, shu
asosda ish yuritmoqdalar.
Yangi bozor tizimi isloxatlarni amal qilishi iqtisodiyotda juda muxim
sanalmoqda va axamiyati ortib bormoqda. Xar bir korxona o’z oldiga
xarajatlarni pasaytirish, unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilishni ustivor
vazifa qilib qo’yish kerak, ana shundagina iqtisodiyot yuksaladi, ishlab
chiqarish taraqqiy etadi.

6-chizma Ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar

Ishlab chiqarish
xarajatlariga ta’sir etuvchi
omillar
Mexnat
unumdorligini
oshib borishi Mexnatni ilmiy
tashkil qilish
Ishchi kuchlarini
to’g’ri
joylashtirish Fan - texnika
taraqqiyotini
yuksaltirib
borish
Kadrlar
malakasini
oshirib borish Xom - ashyo
resurslaridan
samarali
foydalanish
Ishlab chiq arishni
boshqarishni to’g’ri
tashkil etish

Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning asosiy
yo’nalishlari va iqtisodiy samaradorlik

Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor
iqtisodiyotida ishlab chiqarish usulining qonuniyatidir. U mehnat
unumdorligining to’xtovsiz o’sishi, mexnatkashlar madaniy, texnikaviy
darajasini yuksalishi, moddiy va mexnat resurslaridan ratsional foydalanish,
xo’jalik yuritish usullarining takomillashtirishi bilan ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning axamiyati
yildan yilga oshib bormoqda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizning
absolyut xajmi o’sib bormoqda. Umuman Respublika bo’yicha sanoat maxsuloti
tannarxini faqat 1% ga pasaytirilsa 3 mlrd. so’m miqdorida iqtisod qilinadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yo’llarini keltiramiz.
Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy
darajasini oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy qilish va
maxsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalarining
kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada
samaraliroq foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini
kamaytirish imkonini beradi.
Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh xamda qo’llanilayotgan
texnikadan foydalanishni xisobga olgan holda ishlab chiqarish xarajatlarini
anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv
texnologiya asosida o’tgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi. Moddiy
resurslarda buyumlashgan o’tgan mexnatni tejash xuddi shu miqdordagi
xomashyo va materiallardan ko’proq maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi;
jonli mexnat sarfini tejash maxsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi,
ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda ko’prok maxsulot ishlab chiqarishga
imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va
ilgor texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida
mexnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga olib keladi.
Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya
qilish katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini
kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal
foydalanish. Brak natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish
fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqifondini ratsional sarflash
tsex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish bularning barchasi u yoki bu
darajasida maxsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi.

Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini
kamayishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yoqilgi va energiya
yetkazib berishning uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turib
qolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz
xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan
ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zapas ko’payib
ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab
chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni tashkil etishda
takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish
mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va
avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta
e’tibor berish kerak.
Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib
borish yoqilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional
foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona
jamg’armasini oshirish imkonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan
maxsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga
qilinadigan xarajatlarni to’g’ri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod
qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu
xarjatlarni doimi analiz qilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish rejasining bajarilishini analiz qilish ishlab chiqarish rentabelligining
oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirsh uchun muxim
axamiyatga ega. Lekin analiz faqatgina tannarxning pasaytirsh rejasini
bajarilishiga qo’yilgan baxo bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish
xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy xarakatlarni xam
ko’rishi kerak.
Maxsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning ishchilarning aktiv ishtirok
etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir.
Xarajatlar korxonaga bog’lik bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi.
Masalan: resurs narxi xar xil xizmat xaqqining tebranishi korxona xoxishidan
qat’iy nazar xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami
kengaysa, resurslar sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni
tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha
xarajatlar mexnat unumliga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi.
Mexnatni unumining ortishi xam moddiy xam mexnat sarfini qisqartiradi
bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari
pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi.

Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini
oshirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero maxsulot baxosi
tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar
qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu
fan texnika taraqqiyoting (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir.
FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo
materiallaridan yoqilgi resurslaridan yanada tularoq foydalanishga imkon
beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina,
dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish
pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit
yaratadi. FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi
texnologik usulga o’tilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab
chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida
emas, balki sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu
ishlab chiqarish va mexnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu
yo’nalish ishlab chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni
pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli mexnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab
chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi.
Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini
qondirishga qaratilgan maxsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik
miqdoriy o’lchov darajasiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori
samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil
bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar
majmuasi eng yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin
emas. Xar bir ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori
samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi.
Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi xar bir
ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga
nisbatan past bo’ladi.
Demak, bir o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar xosil qilish
samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi.
Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali
tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juziy ko’rsatgichlar
orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy ko’rsatgichi mexnat
unumdorligidir. U umummaxsulot miqdori (MM) ning jonli mexnat (JM)
sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi.
Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sig’imi degan samaradorlik ko’rsatgichi
xam qo’llanadi. Mexnat sig’imi jonli mexnatni maxsulot miqdoriga nisbatan

orqali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy ko’rsatgich xam
bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmoqda.
Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini (BM) maxsulot miqdori (MM)
ga nisbatan orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi
maxsulotning fond sig’imi yoki fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali
o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juziy ko’rsatgichlar samaradorlik umumiy
ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar miqdori
ko’rsatgichlari o’rnida jami maxsulot yalpi milliy maxsulot, jami ichki
maxsulot, sof maxsulot, qo’shimcha maxsulot, uning pul shakllaridan biri foyda
milliy daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi.
Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning xozirgi
ssharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi
davrda ko’pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan
keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yuqori emas.
shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mexnat unumdorligini oshirish
milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali
kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor
berish talab qilinadi.

Andijon biokimyo zavodi - yirik kimyo sanoati korxonasi. Andijon shahrida
joylashgan. "O’zkimyosanoat" uyushmasi tarkibiga kiradi. Dondan
rektifikatsiyalangan oziq-ovqat (etil) spirti ishlab chiqaradi. Respublikadagi
oziq-ovqat, tibbiyot, atir-upa va boshqalar. Sanoat tarmoqlarini spirt bilan
ta’minlaydi. Korxona 1953 yilda Andijon gidroliz zavodi sifatida tashkil etilgan
va chigit shulxasi, sholi qobig’idan texnik etil spirti, ozuqa achitqilari, ksilit,
nitrolignin va boshqalar. Mahsulotlar ishlab chiqardi. 90-y.lar boshidan atrof
muhitga salbiy ta’sirini hisobga olib zavodning ishlab chiqarish yo’nalishini
o’zgartirish ishlari boshlandi va 1994 yildan gidroliz sanoati ishlab-chiqarish.
quvvatlari to’xtatildi. 1991-1994 yillarda etil spirti ishlab chiqarish quvvatlari
qurilib, korxonaning 1-navbati 1994 yilda dekabrda ishga tushirildi (loyiha

quvvati yiliga 915 ming dal etil spirti). 1995 y. sentabrdan korxonaning (yillik
loyiha quvvati 877 ming dal bo’lgan) 2-navbati qurilishi boshlandi va 1999
yilda ishga tushirildi.

1 -jadval. Andijon biokimyo zavodi ochiq aksiyadorlik jamiyatining 2011 yil
moliyaxo’jalik faoliyatining yakuni bo’yicha buxgalteriya balansi

2-jadval. Moliyaviy natijalari bo’yicha 2012 yil yanvar holatiga ma’lumot

,,Nargiz” ishlab chiqarish firmasi

3-jadval. ,,Nargiz” ishlab chiqarish firmasining moliyaviy hisoboti
ko’rsatkichlari natijalari

T/r Ko’rsatkichlar O’lchov
birligi Korxona
ma’lumotlari
bo’yicha Auditor
ma’lumotlari
bo’yicha Farqi
(+;-)
1 Korxonaning
foydasi ming
so’m 2800.0 2800.0 -
2 Soliqqa
tortilmaydigon
foyda ming
so’m 500.0 200.0 +300.0
3 Soliqqa
tortiladigon
foyda ming
so’m 2300.0 2600.0 -300.0
4 Foyda solig’I
stavkasi ming
so’m 24 24 -
5 Soliq summasi ming
so’m 552.0 624.0 +72.0
7 To’lanishi
kerak bo’lgan
foyda solig’i ming
so’m 52.0 124.0 +72.0
8 To’langan
dividendlar ming
so’m 30.0 30.0 -
9 Yilning sof
foydasi ming
so’m 2318.0 2146.0 -172.0
4-jadval. ,,Nargiz” ishlab chiqarish firmasining yillik moliyaviy hisoboti ko’rsatkichlari. 6 Bo’nak
shaklida
to’langan soliq ming
so’m 500.0 500.0 -

T/r Ko’rsatkichlar Satr Buxgalteriya
hisoboning
analitik
regstrlaridagi
ma’lumotlar ,,Moliyaviy
natijalar
to’g’risida
hisobot
ma’lumotlari” Farqi(+;-)
1 Asosiy faoliyatning
yalpi moliyaviy natijasi 070 3793.8 3793.8 -
2 Davr xarajatlari:
-sotish xarajatlari
-ma’muriy xarajatlar
080
090
2000.0
900.0
2060.0
940.0
+60.0
+40.0
3
Boshqa faoliyatning
moliyaviy natijalari:
-zararlar
-foyda

100
110
43.6
43.6
4 Soliqqacha bo’lgan
moliyaviy natija
(foyda) 120 850.2 750.2 -100.0
5 Foyda solig’i 130 292.0 262.0 -30.1
6
Bo’nak shaklida
to’langan foyda
solig’i 140 190.0 190.0 -
9 Yilning sof foydasi 170 400.0 330.1 69.9

7 To’lanishi kerak
bo’lgan foyda solig ’ I
qoldig’i 150 102.0 72.5 +30.1
8 To’langan
dividendlar 160 157.6 157.6 -

5-jadval. ,,Nargiz” ishlab chiqarish firmasining mahsulot birligining ishlab
chiqarish xarajatlari tahlili
Xarajat moddalari Mahsulot
birligi uchun
sarflanadigon
xarajat
summasi Jamiga nisbatan
salmog’i Mahsulot birligi
uchun
sarflanadigon
xarajat so’mda Jamiga nisbatan
salmog’i
1.Hom-ashyo va
materiallar xarajati 304 27.6 231.7 22.5
2.Yarim fabrikat
xarajatlari 100 9.0 154.5 15.0
3.Yog’ilg’I va
energiya xarajatlari 62 5.6 63.9 6.7
4.Ish xaqi xarajatlari 273 24.8 219.4 21.3
5.Ijtiloiy sug’urta
xarajatlari 55 5.0 55.6 5.4
6.Brakdan ko’rilgan
zarar 25 2.3 30.9 3.0
7.Boshqa ishlab 281 25.7 27.4 26.6 chiqarish xarajatlari
Jami ishlab 1100 100.0 1030 100.0 chiqarish
xarajatlari

Qashqadaryo parrandachilik fermasi
Qashqadaryo viloyatida 2014 yilda parrandachilikni rivojlantirishga bo'yicha
qabul qilingan dasturga muvofiq, yil oxiriga qadar parrandalar soni 4 million
294 mingtaga, tuxum ishlab chiqarish 340 million 800 ming donaga, parranda
go'shti yetishtirish 1944 tonnaga yetkaziladi. Tarmoqqa ixtisoslashgan 31 ta
xo'jalikni yangidan tashkil qilish uchun 5 milliard 52 million so'mlik investisiya
o'zlashtiriladi. Loyihalar to'liq amalga oshirilgach, bu xo'jaliklarda boqiladigan

parrandalar 188,3 mingtani, yetishtiriladigan tuxum miqdori 21,1 million
donani, go'sht 65 tonnani tashkil etadi. O'z navbatida, 124 kishi ish bilan
ta'minlanadi.
Parrandalarning qolgan qismi xonadonlarda parvarishlanadi. Shunga ko'ra,
dasturga muvofiq, aholiga jo'ja yetkazib berish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.
Shaxsiy yordamchi, dexqon va fermer xo'jaliklarida mavjud inkubatorlarni
xatlovdan o'tkazish, nosozlarini ta'mirlash, qo'shimcha inkubatorlar sotib olish,
tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratish, naslli tuxum, inkubator va
kataklarni yetkazib beruvchi korxonalarni xonadonlarga biriktirib qo'yish ishlari
izchil amalga oshiriladi.
Parrandalarni turli kasalliklardan saqlash, profilaktik tadbirlarni o'tkazish xam
doimiy e'tiborda bo'ladi.
Tarmoqning rivojlanishida, tabiiyki, parrandalar nasli muhim o'rni tutadi. Xozir
dunyoda tuxum beradigan parrandalarning "Lomann" (Germaniya), "Dekali",
"Xayseks" (Gollandiya), "Xay-Layn" (AQSh) va "Rodonit-3" (Rossiya) singari
zamonaviy zotlari ma'lum. Ulardan uy sharoitida bir yilda 270 dona, sanoat
usulida esa 330 donagacha tuxum olish mumkin. Qolaversa, bugungi kunda
voha bozorlariga chiqarilayotgan tuxumlarning 70 foizi Germaniyadan
keltirilgan "Lomann" ulushiga to'g'ri keladi.
Ular jigarrang, oq va och kulrang bo'ladi. Yakkabog' tumanidagi "Kumush kuz
fayz" agrofirma shaklidagi MChJda bu tovuqlardan har kuni o'rtacha 50 ming
dona tuxum olinayapti.
2011 yili 27 ming 500 ta "Lomann" jo'jalarini keltirdik, - deydi jamoa boshlig'i
Abdunabi G'iyosov. - Bundan tashqari, o'sha yili xorijdan 27 ming, keyinchalik
80 ming bosh parrandaga mo'ljallangan dastgohlar olib kelib o'rnatdik.
Endilikda tovuqlar 50 mingtaga, jo'jalar 30 mingtaga yetdi. Tovuqlardan kuniga
60-70 ming dona tuxum olish niyatidamiz. Hademay, jo'jalar
ham tuxumga kirsa, bu ko'rsatkich keskin ravishda oshadi. Eng muhimi, biz
yaqinda tarmoqni yanada kengaytirish maqsadida qo'shimcha ravishda 22
gektar yer oldik. Omixta yem tayyorlaydigan seximiz esa uzluksiz ishlab
turibdi. Kelgusida 114 ming AQSh dollari miqdoridagi mablag' evaziga
Erondan yangi dastgoxlar keltirishni mo'ljallayapmiz. Ishonchimiz komilki,
parrandachilikka ixtisoslashgan korxonalarning ana shunday rivojlanishi,
yangilarining tashkil etilishi tuxum va parxez go'sht mahsulotlari ko'payishiga,
bozorlarimiz yanada to'kin bo'lishiga xizmat qiladi.

Xulosa qilib aytganda bozor munosabatlarini rivojlantirishning asosiy elementi
bo’lgan tadbirkorlik tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy xodisa sifatida keng ijtimoiy
munosabatlarini o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik kishilar (mulkchilik
sub’ektlari)ning moddiy va pul mablag’lari (kapitalni) amalda harakatga
keltirib, daromad topishga mo’ljallangan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikda
yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olinadi. U mavxum narsa emas , balki
aniq maqsadga qaratilgan faoliyat bo’lib aniq shaxslar xatti harakatida namoyon
bo’ladi. “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to’g’risidagi qonun” ga muvofiq “Tadbirkorlik, mulkchilik
sub’ektlarning foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik
asosida, amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat
ko’rsatishdir”.

O’zbekistonda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati yanada yuksalmoqda.
Mamlakatimizda izchil amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, ishlab
chiqarish korxonalarining har tomonlama qo’llab-quvvatlanayotgani natijasida
ularning faoliyati tobora rivojlanib borayapti. Poytahtimizdagi mas'uliyati
cheklangan jamiyat shaklidagi «Premium Safete» O’zbekiston – Rossiya
qo’shma korxonasi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Mahsus ishchi kiyimlari va
poyabzallar ishlab chiqarishga ihtisoslashtirilgan mazkur korxona, uch yildirki,
bozorda o’z o’rnini topib kelmoqda.
– Biz, asosan, buyurtmalar bo’yicha ish yuritamiz, — deydi korxona bosh
direktori o’rinbosari Shavkat Xonboboev. – Hususan, «O’zbekneftgaz» milliy
xolding kompaniyasi, «O’zbekiston temir yo’llari», «O’zkimyosanoat»,
«O’zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyalari singari
iqtisodiyotimizning yirik tarmoqlari tarkibidagi korxonalar doimiy
xaridorlarimiz hisoblanadi. Joriy yilning to’qqiz oyi ichida ularga qaryib 200
million so’mlik mahsulot yetkazib berdik.

Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz rossiyalik sanoatchilar
bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80 nafarga yaqin
ishchixodim buyurtmalarni o’z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil mehnat
qilmoqda.

1. ,, Tadbirkorlik subyektlarini xuquqiy ximoya qilish tuzumini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston
Respublikasining Prezidentining Farmoni. 2005 yil, 14 iyun.
2. I. A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik
bilan foydalanish-bosh yo’limiz. Toshkent ,, O’zbekiston ”, 2002 yil.
3. ,,Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to’g’risi” da.
O’zbekiston Respublikasining qonuni. 1999 yil 14 fevral.
4. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov ,, Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent ,,
Moliya “ 2005 yil.
5. Kichik Biznes va Xususiy Tadbirkorlikni tashkil etish, rejalashtirish,
boshqarish. Toshkent-,, Fan va Texnologiya” 2005 yil.
6. O’zbekiston Respublikasining ,,Korxonalar to’g’risida” gi qonuni.
Toshkent “Adolat” nashryoti 2010 yil.
7. ,,O’zbekiston Milliy Iqtisodiyoti” O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg’armasi nashryoti, Toshkent 2004 yil.
8. Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi,
Toshkent, ,,Iqtisodiyot-Moliya” 2010 yil.
9. www.ziyonet.uz Kutubxonasining Iqtisodiyot va boshqaruv bo’limi
10. www.referatlar.uz Referatlar , Iqtisodiyot bo’limi
11. www.ref.com Referatlar, Iqtisodning 1-bo’limi
12. www.skachat.uz ma’lumotlar bazasi
13. www.xalqso’zi.uz Xalq so’zi gazetasi

Ishlab chiqarish xarajatlari

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti