Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.4MB
Покупки 11
Дата загрузки 13 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“SIRTQI” FAKULTETI
“_______________________________________” kafedrasi 
“__________________________________” TA'LIM YO’NALISHI
BO’YICHA 
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi:
Akbarova Madinabonu 
Guruh ____________________
Kurs ishi  rahbari:
  O’ qituvchi  _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga 
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3  yil ________
                         imzo
Kurs ishi  ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3  yil 
Raxbar imzosi:
__________________ Kurs ishi  baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________
T OSHKENT – 202 3 Reja:
Kirish.   ............................................................................................................. 3
1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi ................. ..........5
2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining  o’zgarish 
tamoyillari. ............................................................................................. .. . 18
3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi............................................. ......21
4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi… ……. ..... 23
5. Mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirish orqal foyda 
normasini oshirishning asosiy yo’nalishlari......................................... ......... . 26
Xulosa ................................................................................................. ... . . .. . .... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ....................................... ..... ........... . ... .. .... 35
2 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi.   Mahsulot   tannarxi   korxona   yoki   ishlab   chiqarish
birlashmasi   moliya-xo’jalik   faoliyatining   hamma   tomonlarini   aks   ettiruvchi
ko’rsatkichdir.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish tizimida birlashma va korxonalar faoliyatini
baholashda   foyda   asosiy   iqtisodiy   ko’rsatkich   qilib   olingan.   Ammo   bu   mahsulot
tannarxi   ko’rsatkichining   ahamiyatini   kamaytiradi,   degan   gap   emas.
Korxonalarning   ishlab   chiqarish-moliya   rejasini   tuzishda   mahsulot   tannarxi
iqtisodiy ko’rsatkichiga alohida ahamiyat beriladi.  
Korxonalarda   mahsulot   tannarxini   pasaytirishga   qaratilgan   e’tibor,   muhim
ustivor   vazifani   hal   qilishda   ishlab   chiqarish   resurslarini   to’g’ri   sarflash,
belgilangan sarflash normativlariga rioya qilish, iqtisod qilish tartibini amalda keng
qo’llash   lozim.   Shuning   uchun   hozirgi   sharoitda   ishlab   chiqarish   xarajatlarini
hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishni to’g’ri tashkil qilishga
katta ahamiyat berilmokda. 
Bugungi   kunda   korxonalar   foydasini   shakllanish   jarayoni   va   uning
taqsimlanishi   har   bir   birlashmada   ishlab   chiqarish   hisobi   va   tannarxni   to’g’ri
tashkil   qilishning   imkoniyatlarini   shakllantirgan   holda   quyidagilarni   o’z   ichiga
oladi: avvaldan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining mavjudligi,
zamonaviy   ishlab   chiqarish   talablariga   muvofiq   ishlab   chiqarish   xarajatlari
me’yorining mavjud bo’lishi, ombor xo’jaligining to’g’ri tashkil qilinishi va ishlab
chiqarish zarur o’lchov asboblari va moslamalar bilan ta’minlangan bo’lishi, ishlab
chiqarish   xarajatlarining   analitik   schoti,   kalkulyatsiya   ob’ektlari   hamda
kalkulyatsiya   birligini   aniqlash,   kalkulyatsiya   moddalari,   kompleks   xarajatlar
moddalari   nomenklaturasini   ishlab   chiqish,   kompleks   xarajat   moddalarini
kalkulyatsiya   ob’ektlari   o’rtasida   taqsimlash   usulini   tanlash   muhim
hisoblanadi.Ushbu   holat   mamlakatimiz   hududida   mahalliylashtirish   dasturini
jadallashtirishda   eng   muhim   ustuvor   vazifalarni   belgilaydi.   Bu   haqida
mamlakatimiz   rahbari   Sh.M.Mirziyoyev   mamlakatimizni   2021   yilda   ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari  va 2022 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning
3 eng   muhim   ustuvor   yo’nalishlariga   bag’ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining
majlisidagi   ma’ruzasida   quyidagicha   to’xtalib   o’tdilar:   « Mahalliylashtirish
dasturlarini amalga oshirish borasida to’plagan tajribamiz bizning tashqi omillarga
bog’liqligimizni   kamaytirish,   ichki   talabni   shakllantirish   va   bozorlarimizni   zarur
iste’mol   tovarlari   hamda   butlovchi   mahsulotlar   bilan   to’ldirish,   tashkil   etilgan
ishlab   chiqarish   quvvatlarining   to’liq   faoliyat   ko’rsatishini   ta’minlash,   valyuta
resurslarini   tejash   va   ulardan   oqilona   foydalanish,   aholi   bandligini   ta’minlash
bo’yicha muhim rol o’ynashini amalda tasdiqlamoqda» 1
. 
Kurs   ishining   maqsadi   korxonalarning   ishlab   chiqarish   xarajatlari   va
foydasi   bilan   bog’liq   tushuncha   va   ko’rsatkichlarni   aniqlash,   ularning   ijtimoiy-
iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali korxonalar ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishining predmeti.   Korxonalarning foydasi  va uning taqsimlanishiga
oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.
Kurs   ishining   obyekti.   Bozor   munosabatlari   sharoitida   faoliyat
ko’rsatayotgan   turli   mulkchilik   shaklidagi   korxonalarning   foydasi   va   uning
taqsimlanishiga   oid   masalalar   bilan   bog’liq   bo’lgan   masalalar   Kurs   ishining
obyekti  sanaladi.
Kurs   ishining   nazariy   va   uslubiy   asoslari .   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   tomonidan   ishlab   chiqilgan   O’zbekiston   Respublikasida   ijtimoiy
yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotiga   o’tishning   o’ziga   xos   strategiyasi,   tamoyil   va
ustivorlari,   xorijiy   va   vatanimiz   olimlarining   olib   borgan   ilmiy   ishlari   ilmiy
izlanishning nazariy-uslubiy asosi bo’lib xizmat kiladi. 
Kurs   ishini   tayyorlashda   O’zbekiston   Respublikasi   Qonunlaridan,
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Farmonlaridan,   O’zbekiston   Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining karorlaridan, O`zbekiston Respublikasi Makroiktisodiyot
va   Statistika   Vazirligi,   O`zbekiston   Respublikasi   Moliya   Vazirligi   me’yoriy
xujjatlari, kursatmalari, buyruklari va xisobotlaridan manba sifatida foydalanildi. 
1
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
4 1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi
5 Milliy   iqtisodiyotdagi   ishlab   chiqarish   birliklari   (korxona,   firma)   o’z
faoliyati natijalaridan ko’proq daromad olishga harakat qiladi. Har qanday korxona
nafaqat   o’zining   tovarini   ancha   yuqori   baholarda   sotishga,   balki   mahsulot   ishlab
chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni   sotish   baholari   asosan   korxona   faoliyatiga   bog’liq   bo’lmagan
tashqi   sharoitlar   bilan   belgilansa,   ishlab   chiqarish   sarf-xarajatlari   korxonaning
ishlab   chiqarish   va   tayyor   tovarlarni   sotish   jarayonlarini   tashkil   qilish
samaradorligi   darajasiga   bog’liq.   Lekin   har   qanday   tovarni   ishlab   chiqarish   va
sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi.
Korxonalar   faoliyat   yuritish   jarayonida   moddiy   va   pul   xarajatlarini
sarflaydilar. Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari
eng katta salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot
ishlab   chiqarish   qanchaga   tushushini   ko’rsatadi,   ya’ni   mahsulotning   ishlab
chiqarish tannarxini tashkil qiladi. 
Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish  bo’yicha hhxarajatlarni, ya’ni
ishlab   chiqarish щ dan   tashqari   yoki   tijorat   (tashish,   qadoqlash,   saqlash,   reklama
qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga oshiriladilar. 
Mahsulot   (ish,   xizmat)   tannarxni   tashkil   qiluvchi   xarajatlar   iqtisodiy
mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi: 
- moddiy xarajatlar; 
- asosiy fondlar amortizasiyasi; 
- mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar; 
- ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar; 
- boshqa xarajatlar; 
Moddiy   xarajatlar   ishlab   chiqarish   xarajatlarning   eng   katta   qismi
bo’lib,   umumiy   xarajatlarning   60-80   foizini   tashkil   qilish   mumkin.   Moddiy
xarajatlar o’z ichiga quydagilarni qamrab oladi: 
- xomashyo va materiallar xarajatlari; 
- texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va
energiya; 
6 - xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar; 
- sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari; 
- mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar; 
- boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish
xizmatlari; 
-   xizmat   davri   bir   yilgacha   bo’lgan   kichik   qiymatli   va   tez   eskiruvchi
predmetning eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya uskunalari va
maxsus kiyim – bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha
qiymati; 
-   tabiy   xomashyodan   foydalanish   bilan   bog’liq   soliq,   yig’im   va   boshqa
to’lovlar; 
-   ishlab   chiqarishda   bekor   turib   qolish   va   sifatsizlik   (brak)   tufayli   yuzaga
keladigan yo’qotishlar; 
-   tabiy   yo’qotishlar   bilan   bog’liq   bo’lgan   yoki   aybdor   shaxslar   mavjud
bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar. 
Amortizasiya   ajratmalari   miqdoriga   teng   bo’lgan   asosiy   ishlab   chiqarish
fondlarining   eskirishi   xarajatlarining   yirik   elementlaridan   biri   hisoblanadi.   Bular
qatoriga   asosiy   fondlarning   tezlashgan   amortizasiyasi   va   uning   indeksasiyasini
kiritish mumkin. 
Mehnatga   haq   to’lash   bilan   bog’liq   bo’lgan   xarajatlar   –   korxonalarning
asosiy   ishlab   chiqarish   personali   mehnatga   haq   to’lashga   sarflanadigan   xarajatlar
bo’lib,   ishlab   chiqarishdagi   yuqori   natijalar   uchun   mukofatlar,   rag’batlantiruvchi
va   kompensasiya   to’lovlari,   jumladan,   konunchilikda   belgilangan   me’yoriylar
chegarasida   narxlarning   o’sishi   va   indeksasiya   uchun   to’lovlar,   shuningdek,
korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind bo’lgan
ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi. 
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan: 
-   amalda   bajarilgan   ish   uchun   tarif   stavkalari,   lavozim   maoshlari   va   shu
kabilar asosida to’lanuvchi ish haqi; 
- xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati; 
7 -   ishlab   chiqarishdagi   yuqori   natijalar   uchun   beruvchi   mukofot   va   boshqa
to’lovlar; 
-   qonunchilikka   asosan   ba’zi   tarmoqlardagi   xodimlarga   bepul   beriluvchi
kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va xokozalar qiymati; 
- Har yillik mehnat va o’quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to’lovlar; 
-   korxonalarni   tashkil   qilish,   shtatlar   qisqarishi   tufayli   ishdan   bo’shatilgan
xodimlarga to’lanuvchi mablag’lar. 
Ijtimoiy   ehtiyojlar   uchun   xarajatlar   nobyudjet   ijtimoiy   fondlarga
(nafaqa   fondi,   ijtimoiy   sug’urta   fonda,   bandlik   fonda   va   xokozo)   ajratiluvchi
mablag’larni anglatadi. 
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar – qonunchilikda
belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlarga o’tkazuvchi to’lovlar va soliqlar,
yo’l   qo’yish   mumkin   bo’lgan   miqdordagi   chiqindilar   uchun   to’lovlar,   korxona
mulkini   majburiy   sug’urtalash;   rasionalizatorlik   takliflari   uchun   mukofatlar,
qonunchilikda   belgilangan   stavkalarda   kreditlar   bo’yicha   to’lovlar,   mahsulotni
sertifikatlash   uchun   bajarilgan   ishlarga   haq   to’lash;   qonunchilikda   belgilangan
me’yorlar   bo’yicha   xizmat   sarflariga   haq   to’lash,   yog’inga   qarshi   kurash   va
qo’riqlash   muassasalariga   haq   to’lash,   kadrlar   tayyorlash   va   malakasini   oshirish,
xodimlar   tanlashni   tashkil   qilish,   aloqa   xizmati,   hisoblash   markazlari,   binklar
xizmatiga haq to’lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq
to’lash;   nomoddiy   aktivlarning   eskirish   va   hokozalar.   Quydagi   1.-jadvalda
korxonalarning hisobiga olmaydigan xarajatlari haqida ma’lumot.
8 1.-jadval. 1
Korxonalarning hisobga olinmaydigan xarajatlari to’g’risida ma’lumot
 2021 yil  (ming so’m)
Nomlanishi O’tgan yilning olti oyida Shu yilning 6 oyida
Maosh va ajratmalar 82601 9196,2
Saqlash xarajatlari 496,0 600,0
Transport xarajatlari 4297,0 5000,0
Komunal xarajatlar 2350,0 2500,0
Qo’shimcha xom ashyo 
sotib olish 4879,0 5165,0
O`skuna va dastgohlarni 
ta’mirlash xarajati 8000,0 10000,0
Yo’l fondi solig’i 1638,0 1875,0
Maktabni rivojlantirish 
solig’i 1086,0 1250,0
Sotilgan mahsulotdan 
to’lanadigan soliq 7118,0 875,0
Jami xarajatlar 31747,1 35461,2
Korxona 6 oy mobaynida 9196,2 ming so’m maosh uchun, qo’shimcha xom
– ashyo uchun esa 5105,0 ming so’m xarajat qilish ko’zda tutilgan. 
Bundan tashqari mahsulot va sport ishlarini rivojlantirishda 1250 ming so’m,
yo’l fond iva boshqa to’lovlar uchun xarajatlar sarflagan. 
Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   moddiy   va   mehnat   xarakatlari   bilan
bog’liq.   Xarajatlarning   asosiy   hissasi   mahsulot   ishlab   chiqarish   bilan   bog’liq
bo’ladi. Ishlab chiqarish jami xarakatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
tashkil etadi va ishlab chiqarilgan mahsulot korxonaga qanchaga olganini aniqlash
mumkin. 
1
  Manba:  “Sino OAJ”ning yillik hisobotidan
9 Ishlab   chiqarish   korxonalari   mahsulotlarni   sotish   bilan   bog’liq
xarajatlarni ham amalga oshirishdi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari
yoki tijorat xarajatlari ham deyiladi. 
O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2021   yil   5
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish)larini ishlab chiqish va
va   sotish   xarajatlari   tarkibi   hamda   moliyaviy   natijalarni   shakllantirish   tartibi
to’g’risidagi   izom»   ga   muvofiq   korxonalarning   xarajatlari   quydagi   guruxlarga
bo’linadi: 
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; 
-   ishlab   chiqarish   tannarxiga   kiritilmaydigan,   biroq   asosiy   imkoniyatidan
olinadigan   foydada   hisobga   olinadigan   hamda   davr   xarajatlariga   kiritiladigan
xarajatlar; 
- korxona umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar: 
- favqulotda zararlar; 
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilagan xarajatlar. 
Mahsulot   (ish,   xizmat)   larning   ishlab   chiqarish   tannarxini   hosil
qiluvchi   xarajatlar   ularning   iqtisodiy   mazmunga   ko’ra   quydagi   elementlar   bilan
guruxga ajratiladi: 
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladiga chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
-   ishlab   chiqarish   xususiyatiga   ega   bo’lmagan   mehnatga   haq   to’lash
xarajatlari; 
- ishlab chiqishga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 
-   asosiy   fondlar   va   ishlab   chiqish   ahamiyatiga   ega   bo’lmagan   nomoddiy
aktivlar amortizasiyasi; 
-   ishlab   chiqish   ahamiyatiga   ega   bo’lmagan   boshqa   xarajatlar;  
Mahsulot, (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi –
moddiy   xarajatlardir.   Mahsulot   (ish,   xizmat)   ishlab   chiqarish   tannarxi   tarkibida
ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etish mumkin. 
10 Ishlab   chiqarish   bilan   bog’liq   moddiy   xarajatlarga   quydagilar   tegishli
bo’ladi: 
-   mahsulot   tayyorlashda   (ishlarni   bajarishda,   xizmatlar   ko’rsatishda)   zarur
tarkibiy qisim hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar; 
-   normal   texnalogiya   jarayonini   ta’minlash   va   mahsulotni   o’rash,   mahsulot
(ish, xizmat)Lar yoki ishlab chiqarish ehtiyojlariga asrflanadigan (asbob-uskunalar,
binolar,   inshoatlar   va   boshqa   asosiy   vositalar   sinovini   o’tkazish,   nazorat   qilish,
saqlash,   tuzatish   va   ulardan   foydalanish   uchun)   materiallar,   shuningdek   asbob   –
uskunalarni   tuzatish   uchun   ehtiyot   qisimlar,   instrumentlar,   moslamalar,   inventar,
priborlar, labaratoriya asbob – uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa
mehnat   vositalarining   eskirishi,   mahsus   kiyim—bosh   va   boshqa   arzon
ashyolarning eskirishi; 
-   sotib   olinadigan,   kelgusida   O`shbu   korxonada   montaj   qilinadigan   yoki
qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar; 
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy
bulinmalari   tomonidan   bajariladigan   faoiyatning   asosiy   turiga   tegishli   bo’lmagan
ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar; 
-   tabiy   xom   ashyo   (yer   rekultivasiyasiga   ajratmalar,   ixtisoslashtirilgan
yuridik   shaxslar   tomonidan   amalga   oshiriladigan   yerni   regultivasiya   qilish
ishlariga   haq   to’lash),   ildizi   blan   beriladigan   daraxtga   haq   to’lash,   sanoat
korxonalari   tomonidan   suv   xo’jaligi   tiziida   belgilangan   limintlar   doirasida   va
undan   ortiq   olinadigan   suv   uchun   haq   to’lash.   Sanoatning   xom   ashyo   tarmoqlari
uchun   yog’och   taxta   materiallaridan   yoki   foydali   qazilmalardan   (ruldan
foydalanishga huquqlarning amortizasiya qilinadigan qiymati yoki atrof – muhitni
tiklash xarajatlari; 
-   texnalogik   maqsadlarga,   energiyaning   barcha   turlarini   ishlab   chiqarishga,
binolarni   isitishga   sarflanadigan   yoqilg’ining   chetdan   sotib   olinadigan   barcha
turlari,   korxonaning   transporti   tomonidan   bajariladigan   ishlab   chiqarishga   xizmat
ko’rsatish bo’yicha transport ishlari; 
11 -   korxonaning   texnalogik,   transporti   va   boshqa   ishlab   chiqarish   va   xo’jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya; 
-   ishlab   chiqarish   sohasida   moddiy   boyliklarning   tabiy   yo’qotish   normalari
doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi; 
-   korxonaning   transport   iva   xodimlar   tomonidan   moddiy   resurslarni
yetkazish   Bilan   bog’li   xarajatlar   (yuklash   va   tushirish   ishlari   ham   shu   jumlaga
kiradi)   ishlab   chiqarish   xarajatlarining   tegishli   elementlariga   Kirishi   kerak
(mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizasiyasi, moddiy xarajatlar
va boshqalar). 
Korxonalar   tomonidan   moddiy   resurslarni   yetkazib   beruvchilardan
olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi. 
Mahsulot   tannarxiga   kiritiladigan   moddiy   resurslar   xarajatlaridan
qaytariladigan chiqitlar qiymati hamda idish va o’rash joylari materiallari qiymati,
ularning amalda satilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narx bo’yicha
chiqarilib tashlanadi. 
«Moddiy xarajatlar» elementlari bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar
qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo’shimcha narx
(ustama0dan,   ta’minot,   tashqi   iqtisodiy   tashkilotlar   tomonidan   to’lanadigan
vositachilik   taqdirlashlarida   tovar   birjalari   qiymatlaridan,   shu   jumladan   brokerli
xizmatlardan, bojlar va yig’imlardan, transportda tashishga  haq to’lashdan, tashqi
yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq
to’lashdan kelib chiqib shakllanadi.
Ishlab   chiqarish   xarajatlarining   yirik   elementlariga   asosan   ishlab   chiqarish
fondlarining   eskirishidiri.   Qaysikim,   u   amortizmsiya   ajratmalari   so’mmasiga
tengdir.   O`nga   asosiy   fondalarni   tezlashtirilgan   maortizasiyasi   va   uning
indeksisiyasi ham kiradi. 
Ishlab   chiqarish   xususiyatiga   ega   bo’lmagan   mehnatga   haq   to’lash
xarajatlari   –   bu   korxonalarning   asosiy   ishlab   chiqarish   xodimlarini   mehnat   haqi
to’lash Bilan bog’liq xarajatlardir. Ulrga quydagilar kiradi. 
12 -   korxonada   mehnatga   haq   to’lash   shakllari   tizmiga   muvofiq   ishbay
rassenkalar,   tarif   stavkalari   va   lavozimi   mashlaridan   kelib   chiqib,   amalda
bajarilgan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ish uchun hisoblanadigan ish
haqi, shu jumladan bajarilgan ishni  hisobga olish bo’yicha dastlabki  xo’jjatlardan
nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar; 
-   kasb   mahorati   va   murabbiylik   uchun   tarif   stavkalariga   ukladlariga
ustamalar; 
-   ish   rejim   iva   mehnat   sharoitlari   Bilan   bog’liq   bulgan   komrensasiya
to’sidagi   to’lovlar   (texnalogik   jarayon   jadvalida   nazarda   tutilgan   vaqtda,   ishdan
tashqari vaqtda, dam olish va bayram kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va
ukladlarga   ustama   va   qo’shimcha   haq,   ko’p   smenali   rejimda   ishlaganlik,   kasbini
bilan qo’shib  olib borganlik va  xizmat  ko’rsatish  zonalarini  kengaytirilgan  uchun
ustamalar, hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ish ro’yhati bo’yicha og’ir,
zararli,   alohida   zararli   mehnat   va   tabiy   iqtisodiy   sharoitlarda   ishlaganlik   uchun
ustamalar,   shu   jumladan   uy   sharoitlaridagi   uzluksiz   ish   staji   uchun   ustamalar   va
h.k.); 
- ishlanmagan vaqtda uchun to’lov (foydalanilmagan va qo’shimcha tatillar
uchun   kompensasiyalar,   o’smirinlarning   imtiyozli   soatlik   bolani   ovqatlantirish
uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’rikdan o’tish Bilan bog’liq
vaqt uchun haq to’lash, har xil yig’imlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’imlar
va boshqalar uchun mehnatga haq to’lash va h.k.). 
13 2. – jadval. 2
Korxonada mohsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan material
xizmatlari
 (2021 yil)
№ Nomlanishi O`lchov
birligi Soni Narxi Summa
1 Karam kg 858 60 51480
2 Shakar kg 25,4 600 15240
3 Shish a   idish   3
litir Dona 360 240 86400
4 Qopqoqchalar Dona 360 60 21600
5 U ksus kislotasi kg 7,7 100 770
6 Tuz kg 18,2 70 1274
7 Ziravorlar kg 1,3 6000 7800
8 Gaz m/kt 190 41 7790
9 Elektr energiya kv.soat 270 36,5 9855
10 Suv m/kub 110 29 3190
11 Oqova suv () m/kub 110 29 3190
Jami - - - 208589
Hammasi X X X 298789
Mahsulot ishlab chiqarish to’g’risida sarf xarajatlarni taxlil qildigan bo’lsak
tovar uchun 51480 so’m sarflagan bo’lsak, kalkulasiya to’lash sarf xarajatlar jami
208589 so’mni tashkil etadi bundan tashqari 
-  korxonalarda  shtatida   turmaydigan  xodimlar   mahsulotiga,  ular   tomonidan
fuqarolik   huquqiy   tusdagi   tuzilgan   shartnomalar   bo’yicha   ishlar   bajarilganliga
uchun   haq   to’lash,   agar   bajarilgan   ish   uchun   xodimlar   bilan   hisob   –   kitob
korxonaning   o’zi   tomonidan   amalga   oshirilsa,   pudrat   shartnomasi   ham   ushu
jumlaga kiradi; 
2
  Manba:  “Sino OAJ”ning yillik hisobotidan .
14 -   belgilangan   tartibga   muvofiq   ishlab   chchiqarish   jarayoniga   qatnashuvchi
xodimlar  mehnatiga haq to’lash fondiga kiritilmagan to’lovlarning boshqa  turlari.
Korxonalarning   ishlab   chiqarishga   tegishli   bo’lmagan   ijtimoiy   sug’urta
ajratmalari   –   bu   ijtimoiy   fondlarga   (Pensiya   fondiga,   Aholini   ish   bilan
ta’minlashga   ko’maklashish   fondiga,   kasaba   uyuushmalari   Federasiyasi
kengashiga) majburiy ajratmalardir. 
Korxonalarning   ishlab   chiqarish   quydagi   boshqa   xarajatlarga   quydagilar
tegishli. 
-   ishlab   chiqarish   jarayoniga   xizmat   ko’rsatish   xarajatlari   (ishlab   chiqarish
xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, instrument, vositalari va boshqa mehnat
vositalari va buyumlari Bilan ta’minlash xarajatlari;
- asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari;
-   yoqilg’idan   saqlash   va   qo’riqlashni   hamda   korxonalarning   texnikaviy
foydalanish   Bilan   nazarda   tutilgan   boshqa   maxsus   talablarni   ta’minlash,   ular
faoliyatini nazorat qilishxarajatlari, ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo’lmagan
asosiy vositalar joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar; 
-tekin   ko’rsatiladigan   kommunal   xizmalar;   ayrim   tarmoqlar   xodimlariga
oziq – ovqatlar qiymati, korxonalar xodimlariga yeriladigan tekin uy – joy haqini
to’lash   xarajatlari;   amaldagi   qonun   xo’jjatlariga   muvafiq   tekin   beriladigan   va
shaxsiy foydalanishda qoplagan buyuumlar qiymati va boshqalar). 
-   ishlab   chiqarish   xodimlarini   belgilangan   ishlab   chiqarish   jarayoniga
tegishli bo’lgan xizmat sarflariga yuborish bo’yicha normalar doirasida va ulardan
ortiqcha xarajatlar; 
-   ishlab   chiqarish   va   ishchilarning   ishlab   chiqarish   aktivlarini   majburiy
sug’urta qilish xarajatlari; 
- brak tufayli kelib chiqadigan yo’qatishlar; 
-   ishlab   chiqarishning   ichki   sabablariga   ko’ra   bekor   turishlar   tufayli
yo’qotishlar; 
-   kafolatli   xizmat   muddati   belgilangan   buyumlarni   kafolatli   o’zgartirish   va
ularga kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari; 
15 - mahsulot (xizmat)larning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari; - ishlab
chiqarish jarahotlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qotishi munosabati bilan tegishli
vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarsiz to’lanadigan nafaqalar; 
-   umumiy   foydalaniladigan   yo’lovchilar   transporti   xizmat   ko’rsatmaydigan
yo’ngalishlarda   xodimlarni   ish   joyiga   olib   bori   shva   olib   kelish   bilan   bog’liq
xarajatlar. 
Bizga   ma’lumki   korxonada   mahsulot   xarajatlari   va   sarf   xarajatlar
to’g’risida ma’lumot 2. jadvalda o’z aksini topgan. 
Davr   xarajatlari   deganda   bevosita   ishlab   chiqarish   jarayoni   Bilan   bog’liq
bo’lmagan   xarajatlar   va   sarflar   tushuniladi:   boshqaruv   xarajatlari,   mahsulotni
sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar. 
Korxonalarning sotish xarajatlariga quydagilar kiradi: 
-   tovarlarni   temir   yo’l,   havo,   avtomobil,   dengiz,   daryo   tarnsportida   va   ot-
ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganliga uchun
to’lanadigan jarimalar; 
-   savdo   va   umumiy   ovqatlarnish   korxonalari   ishlari   xarajatlari   (mehnatga
haq to’lash xarajatlari, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar: savdo reklamasi xxarajatlari;
tovarlarni   saqlash,   ularga   ishlov   beri   shva   ularni   navlarga   ajratish   xarajatlari,
tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha
yo’qotilishi;   o’rash-joylash   materiallari   xarajatlari;   mol-mulkni   majburiy   sug’urta
qilish xarajatlari va boshqalar); 
- sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha belgilangan normativlar doirasida va
undan ortiqcha xarajatlar (marketinga, reklamaga sarflangan xarajatlar); 
- yuqorida sanab o’tilmagan sotish bo’yicha boshqa xarajatlar. 
Korxonalar boshqaruv xarajatlariga quydagilar kiradi: 
-   boshqaruv   xodimlariga   tegishli   bo’lmagan   mehnatga   haq   to’lash
xarajatlari; 
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; 
16 - xizmat avtotarnsport va xizmat mikoravtobusini saqlash, yollash va ijaraga
olish xarajatlari; - korxona va uning tarkibiy bo’linmalarini tashkil etish va ularni
boshqarish xarajatlari; 
-   boshqaruvning   texnik   vositalari,   aloqa   uzellari,   singnalizasiya   vositalari,
hisoblash   markazlarini   va   ishlab   chiqarishga   tegishli   bo’lmagan   boshqaruvning
boshqa texnik vositalarni saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari; 
-   ijara,   xizmatlar   ko’rsatilganligi   uchun   aloqa   uzellariga   haq   to’lash   (ATS,
uyali, yo’ldosh, peyjing aloqa): 
-   shaxarlararo   va   xalqaro   telifon   so’zlashuvlari   uchun   belgilangan
normativlar doirasida va ulardan ortiqroq to’lash; 
-   ma’muriy   –   boshqaruv   ehtiyojlari   uchun   binolar   va   xonalar   ijarasi   uchun
haq to’lash; 
-   ma’muriy   faoliyatga   ega   bo’lmagan   asosiy   fondlarni   saqlash   va   ularni
tuzatish, shuninngdek eskirish (amortizasiya) xarajatlari; 
-   yuqori   tashkilotlar   va   yuridik   shaxs   maqomiga   ega   birlashmalar,
vazirliklar, idoralar, konsernlar va bashqa xarajatlarga ajratiladi; 
- xodimlarni va ishlab chio’arish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan mol-mulkni
majburiy sug’urta qilish; 
-   boshqaruv   xodimlarini   xizmat   safarlariga   yuborish   bo’yicha   belgilangan
normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar; 
- belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi xarajatlar; 
-  umumiy  ovqatlanish   korxonalari  va  boshqalarga   binolarni  tekin  beri   shva
kommunal xizmatlar qiymatiga haq to’lash xarajatlari; 
- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan, tabiatni muhofaza
qilish   ahamiyatiga   ega   o’lmagan   jamg’armalarni   saqlash   va   ulardan   foydalanish
Bilan   bog’liq   joriy   xarajatlar,   shu   jumladan   yo’l   qo’yiladigan   normalar   doirasida
va   undan   ortiqcha   ifloslantiruvchi   moddalarning   atrof-muhitga   chiqarilganligi
(tashlanganligi) uchun to’lovlar. 
Korxonalarning boshqa operasiya xarajatlariga quydagilardan iborat: -
kadlar   tayyorlash   a   ulardan   qayta   tayyorlash   xarajatlari   (Yangi   tashkil   etilgan
17 korxonalarda   ishlash   uchun   normalar   doirasida   va   ulardan   ortiqcha   kadrlar
tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno); 
-   loyha   va   qurili-montaj   ishlarda   chala   ishlarni   bataraf   etish   xarajatlarni
qoplash, shuningdek obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog’idagi
shkastlanishlar   va   buzilishlar,   korroziyaga   qarshi   himoya   nuqsonlari   tufayli   kelib
chiqgan   taftish   xarajatlari   (asbob-uskunalarni   qismlarga   ajratish)   va   shunga
o’xshash boshqa xarajatlar yetkazib beruvchi va ishlarni bajarish shartlarini buzga
yuridik   shaxslar   hisobiga   mazkur   xarajatlar   chala   ishlar,   shikastlanish   yoki   zarar
ko’rish   uchun   javobgar   bo’lmagan   yetkazib   beruvchi   yoki   boshqa   korxonalar
hisobiga undirilishi mumkin bo’lmagan darajada amalga oshiriladi: 
-   maslaxat   va   axborot   xizmatlariga   haq   to’lash,   shu   jumladan   korxona
mulkdorlaridan birining tashabbusi bo’yicha o’tkazilgan auditorlik xizmatlarga haq
to’lash; 
-   o’zining   xizmat   ko’rsatuvchi   ishlab   chiqarishlari   va   xo’jaliklarni
saqlashdan ko’riladigan zarar; 
- salomatlikni  muxofaza  qilish  va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida
bevosita   qatnashuvi   Bilan   bog’liq   bo’lmagan   dam   olishlarni   tashkil   etuvchi
tadbirlar; 
- korxona tomonida mohsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ishlar
va   xizmatlarni   (shahar   va   shaharchalarni   obodonlashtirish   ishlari,   qishloq
xo’jaligiga yordam beri shva boshqa xil ishlar) bajarilish xarajatlari; 
-   kompensiasiya   va   rag’batlantirish   to’g’risida   to’lovlar   (vaqtincha   mehnat
dehqonini   yo’qotgan   taqdirda   qonun   xo’o’jjatlari   bilan   belgilangan,   haqiqiy   ish
haqi miqdoricha qo’shimcha haq va boshqalar). 
-   ish   haqini   hisoblashda   hisobga   olinmaydigan   to’lovlar   va   xarajatlar
(qanunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha
har   oylik   nafaqani   to’lash   bo’yicha   xarajatlar;   pensiyaga   ustamalar;   pensiyaga
chiqayotgan   mehnat   faxriylariga   bir   yo’a   to’lanadigan   nafaqalar;   xodimlarga
to’lanadigan   moddiy   yordam);   -   sog’liqni   saqlash   obyektlari,   qariyalar   va
nogironlar   uylari,   bolalarni   maktabgacha   tarbiya   muassasalari,   sog’lomlashtirsh
18 lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassaslari, shuningdek frnda
obyektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi fondalr ishlarini o’tkazishga 
19 2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining
o’zgarish tamoyillari.
Korxona foydalanadigan ko’plab resurslar miqdori, ya’ni jonli mehnat, xom-
ashyo, yonilg’i va energiya sarflari tovar hajmining o’zgarishiga tez va oson ta’sir
qiladi. Boshqa resurslar sarfi ta’sirida tovar hajmi o’zgarishi uchun uzoq vaqt talab
qilinadi.   Masalan,   og’ir   sanoat   tarmoqlarining   ishlab   chiqarish   quvvatlari   ancha
uzoq vaqt oralig’ida mahsulot miqdori o’zgarishiga ta’sir qilishi mumkin. Demak,
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya’ni xarajat qilingandan
pirovard natija olinguncha o’tgan davr  sezilarli  ta’sir  ko’rsatadi. Shu sababli  vaqt
omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda
alohida tahlil qilinadi.
Korxona   ishlab   chiqarish   hajmini   o’stirish   uchun   qisqa   davrda   faqat   o’zining
o’zgaruvchi   xarajatlari   miqdorini   o’zgartirishi   mumkin.   Bu   qisqa   muddatli
xarajatlardir.   Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni,
mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan
foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Boshqacha   aytganda   qisqa   davr   oralig’ida   korxonaning   ishlab   chiqarish
quvvatlari o’zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va
boshqa  resurslar  miqdorini  ko’paytirish  orqali  o’zgarishi   mumkin.  Bunda  mavjud
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun
band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir. 
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o’zgarishini
taqozo   qiladigan   davr   davomiyligi   ayrim   tarmoq   va   korxona   xususiyatidan   kelib
chiqib   farqlanish   mumkin.   Masalan,   yengil   sanoat   tarmog’ida   kiyim-kechak   ishlab
chiqaradigan   kichkina   firma,   bir   nechta   qo’shimcha   tikuv   mashinasi   o’rnatish   bilan
o’zining   ishlab   chiqarish   quvvatlarini   qisqa   vaqtda   (bir   necha   kunda)   oshirish
mumkin. Og’ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha
yil talab qilinadi. 
20 Biz bilamizki, qisqa muddatli vaqt davomida korxona o’zining doimiy (qayd
qilingan)   quvvatlariga   o’zgaruvchi   resurslar   miqdorini   qo’shib   borish   yo’li   bilan
ishlab   chiqarish   xajmini   o’zgartirishi   mumkin.   Bu   yerda   shunday   savol   tug’iladi:
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) ko’proq va yanada
ko’proq   miqdorda   o’zgaruvchi   resurslarni   qo’shib   borish   yo’li   bilan   ishlab
chiqarish hajmi qanday o’zgarib boradi?
Bu savolga javobni eng umumiy holda samaraning kamayib borishi qonuni
beradi.   Bu   qonunga   binoan,   ma’lum   davrdan   boshlab;   korxonaning   ishlab
chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) o’zgaruvchi resurslar birligini
(masalan,   jonli   mexnat)   ketma-ket   qo’shib   borish,   xar   bir   keyingi   o’zgaruvchi
resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo’shimcha mahsulot beradi. Boshqacha
aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni ko’payib borsa,
ishlab chiqarishga ko’proq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmini
o’sishi   tobora   sekinlik   bilan   ro’y   beradi.   Bu   qonunni   tasvirlash   uchun   quyidagi
misolni   keltiramiz.   Faraz   qilaylik,   fermer   foydalanadigan   yerning   doimiy
miqdorigi   (masalan   20   ga)   ega   bo’lib,   unda   don   yetishtiradi.   Agar   fermer   ekinga
qayta   ishlov   bermasa,   bir   gektar   yerdan   40   sentner   hosil   oladi   deb   hisoblaymiz.
Agar ekinga qo’shimcha bir marta ishlov berilsa, hosil 50 s.ga ko’tarilishi mumkin.
Ikkinchi ishlov berish hosilni 57 s. ga, uchinchisi - 61 s.ga, to’rtinchisi, aytaylik 63
s.   gacha   ko’tarishi   mumkin.   Ekinga   keyingi   ishlov   berishlar   faqat   juda   kam   yoki
nolga teng bo’lgan qo’shimcha hosil beradi.
Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, samaraning kamayib borish qonuni,
o’zgaruvchi   resurslarning   barcha   birligi   (masalan   barcha   ishchilar)   sifat   jixatdan
bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni har bir qo’shimcha jalb qilingan ishchi bir
xil   aqliy   layoqatga,   bilimga,   malakaga,   harakat   tezligi   va   shu   kabilarga   ega   deb
hisoblanadi.
Demak qo’shimcha mahsulot, keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega
bo’lgani uchun emas, balki kapital (fondlar) ning mavjud miqdoriga nisbatan ko’p
miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi.
21 Qulay   iqtisodiy   muhit   tufayli,   ishlab   chiqarish   quvvatlarining   to’xtovsiz
kengayib borishi natijasida korxona o’rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday
o’zgarish   ro’y   beradi?   Dastlab   qandaydir   vaqt   oralig’ida   ishlab   chiqarish
quvvatlarining   kengayishi   o’rtacha   umumiy   xarajatlarning   pasayishi   bilan   birga
boradi.   Ammo   oxirgi   oqibatda   ko’proq   va   yanada   ko’proq   quvvatlarni   ishga
tushirish   o’rtacha   umumiy   xarajatlarning   o’sishiga   olib   keladi.   Bunday   hollarni
samaraning   kamayib   borish   qonuni   tushuntirib   berolmaydi,   chunki   uning   amal
qilish   shart-sharoiti   ishlab   chiqarishda   foydalanadigan   resurslardan   bittasi
miqdorining   o’zgarmasligi   hisoblanadi.   Uzoq   muddatli   davrda   barcha   resurslar
miqdori o’zgaradi. Bundan tashqari biz tahlilda barcha resurslar bahosi doimiy deb
faraz qilamiz. Shu sababli uzoq muddatli davrda o’rtacha xarajatlarning o’zgarishi
tamoyilini   ishlab   chiqarish   miqyosi   o’sishining   ijobiy   va   salbiy   samarasi
yordamida tushuntirish mumkin.
Ishlab   chiqarish   miqyosining   ijobiy   samarasi   shunda   namoyon   bo’ladiki,
korxonada   ishlab   chiqarish   hajmi   o’sib   borishi   bilan,   bir   qator   omillar   ishlab
chiqarish o’rtacha xarajatlarining pasayishiga ta’sir ko’rsata boshlaydi. Bu omillar
quyidagilar:   1)   mehnatning   ixtisoslashuvi;   2)   boshqaruv   xodimlarining
ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) ikkilamchi mahsulotlar ishlab
chiqarish.
Korxonada   ishlab   chiqarish   xajmi   o’sib   borishi   bilan   qo’llaniladigan
mehnatning   ixtisoslashuv   darajasini   oshirish   imkoniyati   ortib   boradi.   Ishlab
chiqarish   jarayonida   besh   yoki   oltita   operatsiyani   bajarish   o’rniga,   endi   har   bir
ishchi bitta yagona vazifani oladi. Bitta vazifani bajarish imkoniyatini oshirish esa,
ishchining   mehnat   unumdoligini   o’stiradi.   Bu   ishlab-chiqarish   xarajatlarining
kamayishiga olib keladi.
Ishlab   chiqarish   miqyosining   kengayib   borishi   chuqur   ixtisoslashuv   tufayli
boshqarish   bo’yicha   mutaxassislar   mehnatidan   ancha   yaxshi   foydalanish
imkoniyatini   beradi.   Bu   oxir   oqibatda   samaradorlikning   oshishi   va   mahsulot
birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.
22 3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi
Korxonalarning   faoliyatiga   baho   berishda   sotilgan   mahsulotlarning   hajmi,
ularga   qilingan   sarf-harajatlar   va   foyda   tushunchalaridan   keng   foydalaniladi.
Korxonalarda   tovar   va   xizmatlarni   sotishdan   olingan   mablag’lar,   ularning   pul
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan
barcha   xarajatlar   chiqarib   tashlangandan   keyin   qolgan   qismi   foyda   deb   yuritiladi.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Tovar   va   xizmatlar   sotilganda   ularning   umumiy   qiymati   pul   daromadlariga,
undagi   qo’shimcha   qiymat   esa   foydaga   aylanadi.   Bundan   ko’rinib   turibdiki
foydaning haqiqiy manbai  qo’shimcha mahsulot  yoki qo’shimcha qiymatdir. Lekin
shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba’zan alohida olingan bir mamlakatda
foyda   massasi   bilan   qo’shimcha   qiymat   massasi   miqdor   jihatdan   bir-biriga   teng
bo’lishi   mumkin.   Lekin   alohida   olingan   korxonalarda   va   tarmoqlarda   yaratilgan
qo’shimcha   mahsulot   olingan   foyda   miqdoran   teng   bo’lmasligi   mumkin.   Chunki
talab   va   taklif   nisbatlarining   va   baho   mexanizmining   o’zgarishi   ta’sirida   bir
tarmoqda   yoki   bir   guruh   korxonalarda   yaratilgan   qo’shimcha   mahsulotlar   boshqa
korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o’tib ketadi. 
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to’lovlari) banklarga
(olingan   ssuda   uchun   foiz)   to’lovlar   va   boshqa   majburiyatlar   chiqarib   tashlansa
korxona sof foydasi qoladi.
Buxgalteriya   foydasi   sotilgan   mahsulot   uchun   tushgan   umumiy   pul
summasidan   ishlab   chiqarishning   tashqi   xarajatlari   chiqarib   tashlanishi   natijasida
hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar
miqdoriga ko’proqdir.   Bunda ichki  xarajatlar  har  doim  o’z ichiga normal  foydani
ham oladi.
Korxona   foydasining   mutloq   miqdori   uning   massasini   tashkil   qiladi.
Foyda   massasining   ishlab   chiqarish   xarajatlariga   nisbati   va   uning   foizda
ifodalanishi foyda normasi deyiladi. 
23 Amaliyotda   foyda   normasini   hisoblashning   ikki   variantidan   foydalaniladi.
Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag’larga
(asosiy va aylanma kapital) nisbatidir. 
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. R'=(P/W)*100
bu yerda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab
chiqarish xarajatlari;
2. R'=(P/Kavans)*100
bu   yerda:   R'   –foyda   normasi;   P   –foyda   massasi;   Kavans   (Asosiy
kapital+Aylanma   kapital)   –korxona   avanslangan   mablag’lari   yoki   asosiy   va   aylanma
kapitalning o’rtacha yillik qiymati.
Foyda   normasi   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulot   hajmiga   to’g’ri   mutanosib
hamda foydalanilgan avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari mutanosibdir.   Shu
tufayli   foyda   normasi   korxona   ish   samaradorligini   integral   ko’rsatkichi
hisoblanadi.
Foydaning   o’sishiga,   chiqarilayotgan   mahsulot   umumiy   hajmi   o’zgarmagan
holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o’sishi ba’zi iqtisodchilarning
foyda normasi ko’rsatgichini bartaraf etib bo’lmaydigan qusurga ega bo’lgan va shu
sababli samaradorlikni o’lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko’rsatgich sifatida tanqid
qilishlariga sabab bo’ldi.
2019   yilda   Respublikamizda   faoliyat   ko’rsatib   kelgan   169   ming   korxonalar
yil yakuni bo’yicha 307,6 mlrd. so’m foyda olgan bo’lsa, ulardan 139 korxona 24,7
mlrd. so’mlik zarar ko’rgan.
Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi savdo
va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to’g’ri kelgan 1
 .
1 1
 Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги статистика департаменти маълумотларидан олинган.
24 4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi. 
Xar   Qanday   korxonaning,   xissadorlik   jamiyatining   moliyaviy   axvoli
barcha   uchun   befarq   emas.   Chunki,   ularning   moliyaviy   axvoli   davlat,
xissadorliklar va ta’sischilarning manfatlariga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun
korxonalarning moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega.
Korxonalarda   mulkiy   va   moliyaviy   munosabatlarni   rasmiy
xujjatlashtirish   uchun  buxgalteriya   xisobi   olib   boriladi.   Davr   oxirida  u   moliyaviy
xisobot   tuzish   bilan   yakunlanadi.   Xujjatning   moliyaviy   xisobotlari   esa   xar   1
xo’jalik   yili   oxirida   xissadorliklarning   yoki   ularning   vakillarining   umumiy
yigilishida muxokama etiladi xamda tasdiklanadi.
Xujjatning   ta’sis   xujjatlari   va   ta’sis   shartnomasida   kuzda   tutilgan
takdirda unga kredit ajratuvchi  bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a’zo bo’lgan
assotsiatsiyalarga,   birjalarga   va   boshka   tashkilotlarga   buxgalterlik   xisobining
nusxasi topshiriladi.
Uz   mablagi   yoki   mulkini   xujjat   faoliyatiga   safarbar   etgan   investor
yoki   kreditor   mulkdan   jamiyatning   nechogli   samarali   foydalanganini   baxolay
olishi, foydaning va dividentning tugri xisoblanganiga ishonch xosil kilishi kerak.
Moliyaviy xisobotning asosiy shakli buxgalterlik balansidir.
Yangicha   xisobot   balansida   aktivlar   va   passivlarning   tavsifi   bozor
iqtisodiyoti   munosabatlariga   muvofik   keladigan   darajada   uz   ifodasini   topgan.
Xujjatning   aktivlari   balansda   jamiyat   tomonidan   xisobot   davrida   tasarrufida
bo’lgan   va   uning   nazoratiga   olingan   vositalar   xamda   bergan   karzlarning   Qiymati
sifatida ifodalangan.
Passiv   uzilishi   vositalar   Qiymati   va   tushadigan   daromadlarning
kamayishiga   olib   keladigan   karz   xamda   kreditorlik   karzi   buyicha   jamiyat
zimmasidagi majburiyatlardir. Aktivlar Qiymatining passivlar Qiymatidan oshishi
jamiyatning   uziga   karashli   vositalarini   tovarlar   etadi   va   uning   Qiymati   xisobot
balansining   passivida,   uziga   karashli   vositalar   manbai   bulimida   ifodalanadi.   Shu
yerda   jamiyat   foydasi   xam   uz   foydasini   topadi.   Xujjatning   yangicha   balansi
aktivlarning 3 ta bulimi va passivlarning 3 ta bulimidan iborat. Balans aktivlarining
25 1-bulimida asosiy vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari va pudratchilarga
berilgan   avanslar,   uzok   muddatli   moliyaviy   kuyilmalar   Qiymati   ifodalanadi.   Shu
yerda foydaning ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan vositalar amalga oshirilgan
xisob kitoblar xam ifodalanadi.
Balansning   aktiv   kismi   2-bo’limida   jamiyat   ixtiyoridagi
moddiylashgan   aylanma   vositalar:   ishlab   chikarish   zaxiralari   Qiymati,
tugallanmagan   ishlab   chikarish,   tayyor   maxsulotlar   va   boshkalar   to’g’risidagi
ma’lumotlar   beriladi.   Ishlab   chikarishdagi   arzon   vositalar,   maxsus   jixozlar   va
moslamalar,   maxsus   kiyimlar   va   poyafzal   dastlabki   Qiymatida   ifodalanadi.
Jamgarilgan   yemirilishi,   eskirish   Qiymatiga   esa   aloxida   modda   shaklida   balans
passivida ifodalanadi.
Balans   aktivlarining   3-   bo’limida   g’aznadagi   va   bank   schotidagi
mavjud pu  l  mablaglari, kiska   muddatli   Qiymatli  kogozlar   sotib olishga  Qilingan
sarflar va boshka sarmoya sarflari, tovarlar va xizmatlar buyicha debitorlik qarzlari
to’g’risida ma’lumotlar jamlangan.
Balans   passivining   1-bo’limida   xujjatning   uziga   karashli   aktivlari
manbai   tugri   ma’lumotlar   uz   ifodasini   topgan.   Bu   yerda   ustav   fondi,   maxsus
fondlar,   ta’minlash   fondi,   kelgusi   davr   daromadlari   va   balans   foydasi,   xisob-
kitoblar   va   moliyaviy   kapital   kuyilmalari   buyicha   kreditorlik   karzlarining   xajmi
kayd etiladi. Ushbu bulimda asosiy fondlar va nomaterial aktivlarining eskirishiga
Qilingan ajratmalar, kam Qiymatli vositalar, kutilayotgan xarajatlar va to’lovlarni
koplashiga   ajratilgan   rezerv   mablaglari,   xam   sotilmagan   tovarlar   savdo
ustamasining jamlangan Qiymati foydalaniladi.
Balans   passivlarining   2-   bo’limida   banklardan   va   boshka
mablaglardan   olingan   kredit   to’g’risidagi   ma’lumotlar   ifodalanadi.   Shu   bulimda
barcha   turdagi   uzaytirilgan   ssudalar   buyicha   jamiyatning   bankdan   karzi
to’g’risidagi   ma’lumotni   xam   ifoda   etiladi.   Balansda   bank   kreditlari   3   modda
buyicha turlarga ajratiladi:
 q is q a muddatli kreditlar (1yilga);
 o’ rta muddatli kreditlar (1yildan 3yilgacha);
26  uzo q  muddatli kreditlar (3 yildan ortik muddatga olingan kreditlar)
Balans   passivlarining   3   -   bulimida   tulash   muddati   yuzaga   kelgan
kunidan   boshlab,   1   yil   mobaynida   tugaydigan   kiska   muddatli   kreditorlik   karzlari
ifodalanadi.  Ushbu bulimda tulash  muddati  1 yildan  oshmaydigan veksel  evaziga
olingan karzlar xam ko’rsatiladi. Uzok muddatli veksellar bilan rasmiylashtirilgan
karzlar   esa   balans   passivining   2-   bulimida   “uzok   muddatli   karzlar”   tarkibida
ifodalanadi.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   xujjatning   barQarorligi   sarmoyadorlarning
dikkatini   tortishi,   boshka   korxonalar   bilan   raqobatlashga   olishi   uning   rentabellik
darajasiga   boglik.   Xo’jalikning   rentabelligi   uning   foydaliligi   bo’lib,   foyda
summasining   vositalar   Qiymati   va   sarmoyaga   nisbatan   foiz   xisobidagi   darajasini
bildiradi.  Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko’rsatkichlari:
 maxsulot rentabelligi;
 ishlab chikarish fondlari rentabelligi;
 korxonalarga kuyilgan kuyilmalar rentabelligi -hisoblanadi.
Ishlab   chikarish   fondlarining   rentabelligi   sotilgan   maxsulot
rentabelligi,   fondlarning   xajmi   va   tarkibi,   aylanma   vositalar   aylanishi   tezligi
uzgarishi, foyda uzgarishi va boshka kuplab omillar ta’sir etadi.
Rentabellik ko’rsatkichlari sof foyda b o’ yicha hisoblanadi.
27 5. Mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirish orqali foyda
normasini oshirishning asosiy yo’nalishlari
«Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va
keskin   vaziyatlardan   chiqish,   ular   tug’diradigan   muammolarni   hal   etish   zarur
bo’lganda  iqtisodiyotda  davlat  tomonidan boshqaruv usullari  qo’llandi  va bunday
yondashuv oxir-oqibatda o’zini to’la oqladi. Shu o’rinda O’zbekistonda moliyaviy-
iqtisodiy,   budjet,   bank-kredit   tizimi,   shuningdek,   iqtisodiyotning   real   sektori
korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun
yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganini va zarur resurslar bazasi mavjud
ekanini ta’kidlash joiz»1.
Mamlakatimiz   iqtisodiyotini   mutanosib   rivojlantirish,   uning   samarali
tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga
erishishni   ta’minlash   muhim   shartlaridan   hisoblanadi.   Ushbu   maqsadga   erishish
uchun   esa,   eng   avvalo,   iqtisodiyotning   real   sektorini   jadal   rivojlantirish   zarur.
Shunga   ko’ra,   mamlakatimiz   korxonalarini   qo’llab-quvvatlash   dolzarb   ahamiyat
kasb   etib,   respublikamizda   ushbu   jarayon   bir   qator   asosiy   yo’nalishlar   bo’yicha
amalga oshirishni taыozo etadi (1-rasm).
1-rasm. Iqtisodiyot real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlashning
asosiy yo’nalishlari. 3
Ayniqsa,   real   sektor   korxonalarini   qo’llab-quvvatlashda   ishlab   chiqarishni
modernizatsiya   qilish,   kooperatsiya   aloqalarini   kengaytirish,   mustahkam
3
  www    .   uzland    .   uz   
28 hamkorlikni   yo’lga   qo’yish,   mamlakatimizda   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlarga
ichki talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutdi. 
Iqtisodiyotning   real   sektori   –   iqtisodiyotning   bevosita   moddiy   ne’matlar
ishlab   chiqarish   va   xizmatlar   ko’rsatish   bilan   bog’liq   soha   bo’lib,   u   o’z   ichiga
sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa tarmoqlarini oladi.
Ishlab   chiqarishni   modernizatsiyalash   –   ishlab   chiqarishni   zamonaviy
texnologiyalar   bilan   jihozlash,   uni   ma’naviy   jihatdan   yangilash,   tarkibiy   jihatdan
texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi jarayon.
Ishlab   chiqarishni   modernizatsiyalashning   asosiy   yo’nalish   va   vositalari   bo’lib
quyidagilar   hisoblanadi:   korxonalardan   eskirgan   asbob-uskunalarni   chiqarish;
ishlab   chiqarishni   zamonaviy   texnika   va   texnologiyalar   bilan   jihozlash;   mahalliy
resurslar asosida ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalarni joriy etish; ishlab
chiqarilayotgan mahsulot assortimentini kengaytirish; ishlab chiqarish xarajatlarini
pasaytirish   va   resurslarni   tejash;   sifatni   boshqarish   va   sertifikatlash   tizimini   joriy
etish; chiqitsiz va ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va boshqalar.
Bugungi   kunda   respublikamiz   iqtisodiyotining   deyarli   barcha   tarmoq   va
sohalarida   ishlab   chiqarishni   modernizatsiyalash,   texnik   va   texnologik   jihatdan
qayta   jihozlash   tadbirlarining   keng   ko’lamda   amalga   oshirilishi   raqobatdosh
mahsulotlar   ishlab   chiqarish   imkoniyatlarini   kengaytirmoqda.   Biroq,   bu   boradagi
jiddiy   muammo   –   mahsulotlarimiz   tannarxining   yuqori   darajada   qolayotganligi
ularning raqobatdoshligiga  salbiy ta’sir  ko’rsatmoqda.  Shunga  ko’ra, O’zbekiston
Respublikasi   Prezidentining   «Iqtisodiyotning   real   sektori   korxonalarini   qo’llab-
quvvatlash,   ularni   barqaror   ishlashini   ta’minlash   va   eksport   salohiyatini   oshirish
chora-tadbirlari   dasturi   to’g’risida»gi   (2018   yil   28   noyabr)   4058-sonli   Farmonida
muhim chora-tadbirlar qatorida mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning barcha
resurslardan   samarali   foydalanishi   hisobiga   mahsulot   tannarxini   20   foizdan   kam
bo’lmagan   miqdorda   pasaytirish   orqali   ularning   raqobatdoshligini   ta’minlash
vazifasi ham belgilab berilgan edi.
29 Ushbu   vazifani   amalga   oshirish   doirasida   mamlakatimiz   korxonalarida
tannarxni pasaytirishning asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor
qaratildi (2-rasm):
2-rasm. Tannarxni pasaytirishning asosiy yo’nalishlari. 4
Natijada   2021   yil   mobaynida   sanoat   tarmoqlarida   ishlab   chiqarilayotgan
mahsulot   tannarxi   18   foizga,   Olmaliq   kon-metallurgiya   kombinati,
«O’zmetkombinat»   aksiyadorlik   ishlab   chiqarish   birlashmasi,   «O’zeltexsanoat»
uyushmasi,   «O’zqurilishmateriallari»   kompaniyasi   singari   va   boshqa   korxona   va
tarmoqlarda   20-25   foizga   kamaydi.   Jumladan,   respublikamizda   iqtisodiyot
komplekslari   bo’yicha   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlar   tannarxini   pasaytirish
bo’yicha   erishilgan   natijalarni   quyidagi   jadval   orqali   ko’rishimiz   mumkin   (1-
jadval). 
Jadvaldan   ko’rinadiki,   2021   yilda   respublikamiz   bo’yicha   mahsulot-lar
tannarxini 2079,5 mlrd. so’mga yoki 20,38 foizga qisqartirishga erishilgan.
Iqtisodiyotning   real   sektori   korxonalarini   qo’llab-quvvatlashdagi   muhim
tadbirlardan yana biri – turli sabablarga ko’ra vujudga kelgan hamda korxonaning
sog’lom   moliya-xo’jalik   faoliyati   yuritishiga   jiddiy   ta’sir   ko’rsatib   kelayotgan
qarzlarini   qayta   ko’rib   chiqish   (restrukturizatsiya   qilish)   hisoblanadi.   Mazkur
4
  www    .   uzland    .   uz   
30 tadbir orqali korxonalarning mavjud qarzlarining vujudga kelish sabablari va ularni
to’lash imkoniyatlari o’rganiladi. 
Xususan, 2021 yil davomida ham davlat tomonidan real sektor korxonalarini
qo’llab-quvvatlash   maqsadida   50   ta   korxonaning   budjet   va   budjetdan   tashqari
jamg’armalarga to’lovlar bo’yicha muddati o’tgan hamda joriy kreditor qarzdorligi
qayta ko’rib chiqildi. Bu mazkur korxonalar tasarrufida 350 milliard so’mdan ortiq
mablag’ni   qoldirish,   ularning   ishlab   chiqarish   faoliyatini   rivojlantirish   imkonini
berdi.
3-jadval 5
2021 yilda O’zbekistonda iqtisodiyot komplekslari bo’yicha ishlab
chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish bo’yicha erishilgan natijalar.
Korxonalarni   bankrot   deb  e’lon  qilish  hamda  moliyaviy-xo’jalik  faoliyatini
tarkibiy o’zgartirish orqali qayta tuzish bu boradagi eng to’g’ri va samarali yechim
hisoblanadi. Shunga ko’ra,  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 18
noyabrdagi   4053-sonli   «Iqtisodiyot   real   sektori   korxonalarining   moliyaviy
5
  www    .   uzland    .   uz   
31 barqarorligini   yanada   oshirish   chora-tadbirlari   to’g’risida» gi   Farmonida
ko’zda   tutilgan   iqtisodiy   nochor   korxonalarni   moliyaviy   sog’lomlashtirish,
modernizatsiyalash,   texnik   va   texnologik   jihatdan   yangilash   jarayoniga   tijorat
banklarining   mablag’larini   kengroq   jalb   qilishni   yo’lga   qo’yish   tadbirlari   muhim
hisoblanadi.Qarorda   Respublika   Komissiyasining   qarori   asosida   bankrot
korxonalarni tijorat banklariga sotish yoki to’g’ridan-to’g’ri balansiga berishning 3
ta mexanizmi ko’zda tutilgan:
1) bankrot korxona kreditorlik qarzi tarkibining 70%i va undan ortiq qismini
bank kreditlari tashkil etsa, u holda korxonani tijorat banklari balansiga berish;
2) bankrot korxonani auksion savdolari orqali eng yuqori narxni taklif qilgan
va tegishli majburiyatni o’z zimmasiga olgan tijorat banklariga sotish;
3)   bankrot   korxonanitanlov   savdolari   orqali   tijorat   banklariga   «nol»
qiymatda investitsion majburiyat sharti bilan sotish.
Ushbu   tadbirlar   mamlakatimizdagi   bankrot   korxonalarni   tarkibiy   qayta
tuzish   hamda   yangi   xo’jalik   faoliyatini   yo’lga   qo’yish   jarayonlarini   sezilarli
darajada   tezlashtirdi.   Shuningdek,   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
2018   yil   19   noyabrdagi   4010-sonli   «Iqtisodiy   nochor   korxonalarni   tijorat
banklariga   sotish   tartibini   tasdiqlash   to’g’risida» gi   Farmoyishi   bilan   iqtisodiy
nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo’yicha bir qator imtiyozlar
(ko’maklar) berilgan. UshbuFarmoyishga ko’ra bankrot korxonalar negizida yangi
tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar:
 qo’shimcha qiymat solig’idanozod qilindi;
 uch yil  davomida foyda solig’i, yagona soliq to’lovi, mulk solig’i  va
yer
soliqlarinito’lashdan ozod qilindi;
 boshqaruv kompaniyalarga berilganda foyda solig’i va yagona soliq
to’lovidan   ikki   yil   davomida   ozod   qilindi.   Buning   natijasida   sobiq   bankrot
hisoblangan,   endilikda   tarkibiy   qayta   tuzish   orqali   faoliyatini   yangilagan
korxonalarning faoliyat ko’rsatkichlarida sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi.
Shuningdek, yuqorida qayd etilgan me’yoriy hujjatlar orqali tijorat
32 banklariga ham muayyan imkoniyatlar berilgan, jumladan:
 bankrot   korxona   negizida   ustav   jamg’armasi   100%gacha   bo’lgan
yangi korxona tashkil etish;
 bankrot korxonaning tugatilishi munosabati bilan unga avval berilgan,
qoplanmagan   kreditini,   shu   jumladan   Hukumat   kafolati   bilan   berilgan   kredit
summasini bank kengashining qarori bilan hisobdan chiqarish;
 bankrot   korxonauchun   malakali   boshqaruv   kompaniyasini   tuzish   va
jalb qilish;
 bankrot   korxonani   tugatish   bahosida   sotib   olib,   uning   faoliyatini
tiklab, qaytadan bozor bahosida sotish va h.k.
Ayni   paytda   mazkur   jarayonning   samaradorligi   va   ta’sirchanligini
ta’minlash   maqsadida   tijorat   banklariga   bir   qator   majburiyatlar
yuklangan,jumladan:
 tijorat   banklari   balansiga   o’tkazilgan   bankrot   korxonalarni   tiklash,
texnik   va   texnologik   modernizatsiya   qilish   va   ishlab   chiqarishni   qayta
qurollantirish,   zarur   bo’lganda   korxonani   to’liq   restrukturizatsiya   qilish   orqali
faoliyat yo’nalishini o’zgartirish, strategik hamkorlar va investorlarni jalb qilishni
nazarda tutuvchi biznes-rejalarni ishlab chiqish;
 yollangan har bir  korxona boshqaruvchisi  ishlab chiqarishda kutilgan
natijalarga   erishishi   orqali   ishlab   chiqarishlarga   zamonaviy   va   yuqori   malakali
boshqaruvchilarni jalb qilish ishlarini olib borishi;
 banklar   tasarrufiga   berilgan   bankrot   korxonalari   kelgusi   faoliyati
ustidan Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish bo’yicha Respublika
komissiyasida   hisobot   berishlari   yo’lga   qo’yilgan.   Past   rentabelli   va   iqtisodiy
nochor korxonalarni tugatish va bu jarayonga tijorat banklarini jalb qilish borasida
belgilangan   tadbirlar   korxonalarning   moliyaviy   barqarorligini   oshirishda   muhim
rol o’ynadi. Prezidentimiz ma’ruzasida ta’kidlanishicha, 2020 yilda mamlakatimiz
147 tasi tijorat banklari balansiga o’tkazildi.
33 Bugungi kunda tijorat banklari balansiga o’tkazilgan 140ta iqtisodiy nochor
korxonada ishlab chiqarish to’liq qayta tiklanib, istiqbolli sarmoyadorlarga sotildi,
qolganlarida moliyaviy sog’lomlashtirish ishlari olib borilmoqda.
Bu   borada   ko’rilgan   chora-tadbirlar   mamlakatimiz   iqtisodiyotini   ortiqcha
yukdan  xalos   qilish,   budjet   va  ish  haqi  bo’yicha  umumiy  miqdori  1  trillion  so’m
kreditorlik qarzini uzish, bankrot korxonalar negizida 100 dan ortiq yangi turdagi
ishlab   chiqarish   quvvatlarini   tashkil   etish,   qo’shimcha   ravishda   17   mingdan   ortiq
ish   o’rni   yaratish   imkonini   berdi.   Bundan   ko’rinadiki,   mamlakatimizda
iqtisodiyotning   real   sektori   korxonalarini   qo’llab-quvvatlash   choralarining   izchil
amalga   oshirilishi   barqaror   va   mutanosib   o’sish   sur’atlarini   ta’minlash   uchun
yetarli shart-sharoit yaratilmoqda.
34 Xulosa
Mamlakatimiz   taraqqiyotining   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozori   iqtisodiyoti
yo’lining tanlanishi xo’jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik
faoliyatini   kuchayishini   taqozo   etadi.  Bu   xol   respublikamizda   ishlab   chiqarish   va
noishlab   chiqarish,   sanoat   va   qishloq   xo’jaligi   korxonalari   faoliyatining
shakllanishi, xo’jalik yuritishi va ishlab chikarishni tashkil etishning turli – tuman
yangi   shakllarini   tashkil   topishiga   va   o’z   faoliyatini   yuksaltirib   borishiga   olib
kelmokda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlabchiqarish korxonalarining kundagi
eng   asosiy   muammolardan   biri   ishlab   chiqarish   va   rejalashtirish   bilan   bog’liq
muammolarni   bartaraf   etishni   orqali   ishlab   chiqrish   samaradorligini   oshirishdan
iborat.
O’zbekiston   iqtisodiy   tizimi   transformatsiyasi   raqobatchilik   muhitida
bozorning mutanosib talablariga ko’ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va
xo’jalik   yuritishning   yangi   ishtirokchilarining   (sub’ektlarining)   shakllanishiga
sabab   bo’ldi.   Ular   faoliyatini   samarali   tashkil   etish   bugungi   kuning   eng   dolzarb
iqtisodiy   masalalaridan   biri   milliy   iqtisodiyotni   modernizatsiyalash   jarayonini
jadallashuviga   xizmat   qiladi.   Bu   boradagi   vazifalarni   hal   etishda,   mavjud   ishlab
chiqarish   sub’ektlarini   xususiylashtirish   va   qayta   tashkil   etish,   shuningdek,
nodavlat   va  yuridik  tashkilotlar   ulushlari   ishtirok  etgan   kichik  va  o’rta  firmalarni
kiritish lozim.
O’zbekistonda   korxonalar   faoliyatini   shakllanishi   va   rivojlanishi   ijtimoiy
yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotining   milliy   modeli   xususiyatlari,   xalqimizning
o’ziga  xos  an’analari, iqtisodiy  ko’nikmalari   bilan  ham   ifodalanadiki,  qator  ilmiy
tadqiqotlarda   bu   narsa   ahamiyatdan   chetda   qolgani   holda,   muammo   boshqa
davlatlar   tajribasiga   asoslangan   ravishda   hal   etiladi.   Bu   esa   kelajakda   korxonalar
foydasini   shakllanishi   va   uning   taqsimlanishi   bilan   bog’liq   mummolarni   bartaraf
etishni taqozo etadi. Shunday ekan, ushbu ishda yuqoridagi masalarga xususiy va
umumiy   yondashgan   tarzda,   fikr   va   mulohazalar   keltirilgan   va   ilgari   surilgan.  
Ma’lumki,   deyarli   hamma   holllarda   natijaning   nechog’lik   samara   berishi   ko’p
35 jihatdan   ushbu   korxonada   rejalashtirish   hamda   uning   tashkil   etilish   shakliga
chambarchas bog’liq bo’ladi.
Zamonaviy   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   Respublikada   amalga
oshirilayotgan   iqtisodiy   siyosat   erkin   bozor,   pul   munosabatlariga   asoslangan,
iqtisodiy   tizim   va   huquqiy   demokratik   davlat   barpo   etishga   qaratilgan.   Bunday
maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog’liq
munosabatlarni   rejalashtirish   va   boshqaruv   tizimida   tig’izliklar   yuzaga   kelishi,
bunday tig’izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy
rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq. 
36 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4.  2020-2021-yillarda   iqtisodiy   o'sishni   tiklash   va  iqtisodiyot   tarmoqlari   da
hamda   sohalarida   tizimli   islohotlarni   davom   ettirish   chora-tarbirlari   to'gri   sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij
divon", "Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi
2017-yil 12-yanvardagi farmoni.
6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi” 
Internetdan olingan veb saytlar:
1. www.thebanker.com   
2. www.bankinfo.uz   
3. www    .   uzland    .   uz   
4. www    .   peugeotufa    .   ru   
5. www    .   travel    -   library    .   com     www.thebanker.com   
6. http    ://    www    .   bankofengland    .   co    .   uk    /   markets    /   money    /   index    .   htm   
7. http    ://    www    .   bankofengland    .   co    .   uk    /   coreuproses    .   htm   
8. www.cer.uz   
37

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi

Купить
  • Похожие документы

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha