Ishonchli validli testlarni yaratish tamoyolari va metodlari - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	112.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

Ishonchli validli testlarni yaratish tamoyolari va metodlari

Купить

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. TESTLARNING NAZARIY ASOSLARI ................................................ 4
1.1.Test tushunchasi va turlari ................................................................................ 4
1.2.Testlarning tarixiy rivojlanishi ......................................................................... 9
II BOB. ISHONCHLILIK VA VALIDLIK TAMOYILLARI ............................ 14
2.1. Ishonchlilik va validlik tushunchalari va turlari ............................................ 14
2.2. Ishonchlilik va validlik o'rtasidagi bog'liqlik ................................................ 17
III BOB. TEST YARATISH METODLARI VA JARAYONLARI .................... 19
3.1. Test loyihalash bosqichlari ............................................................................ 19
3.2. Test materiallarini ishlab chiqish .................................................................. 23
8-sinf O'quvchilarining Test Natijalari ................................................................. 30
9-sinf O'quvchilarining Test Natijalari ................................................................. 31
XULOSA .............................................................................................................. 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI .......................................... 40
ILOVALAR .......................................................................................................... 42
1

KIRISH
Zamonaviy ta'lim tizimida talabalarning bilim darajasini obyektiv va
ishonchli baholash masalasi tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Bugungi kunda ta'lim
muassasalarida turli xil baholash usullari qo'llanilmoqda, ammo ularning
ko'pchiligi ilmiy asosga ega emas va ishonchli natijalar bermaydi. Test
texnologiyasining rivojlanishi bilan birga, sifatli va ishonchli testlarni yaratish
zarurati paydo bo'ldi. Jahon amaliyotida test yaratishning ilmiy tamoyillari va
metodlari keng qo'llanilmoqda, bu esa baholash jarayonining samaradorligini
sezilarli darajada oshirmoqda. O'zbekiston ta'lim tizimida ham test
texnologiyalaridan foydalanish keng ko'lamda joriy etilmoqda, biroq ishonchli va
validli testlarni yaratish metodikasi hali to'liq o'rganilmagan. Shu sababli, test
yaratishning ilmiy asoslarini o'rganish va amaliyotda qo'llash masalasi juda muhim
ahamiyat kasb etadi.
M а vzuning d о lz а rbligi. XXI asrda ta'lim va psixodiagnostika sohasida
testlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jahon miqyosida ta'lim sifatini baholash,
kadrlarni tanlash, psixologik xollatni aniqlashda testlardan keng foydalanilmoqda.
O'zbekiston Respublikasida ham ta'lim tizimini isloh qilish va xalqaro
standartlarga moslashtirishda ishonchli testlarni yaratish dolzarb masala sifatida
qo'yilgan. Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi test yaratish va qo'llash
usullarini tubdan o'zgartirmoqda. Kompyuter adaptiv testlari, sun'iy intellekt
elementlari, katta ma'lumotlar tahlili kabi zamonaviy yondashuvlar test sohasida
inqilob yaratmoqda. Bu sharoitda ishonchlilik va validlik tamoyillarini chuqur
tushunish, ularni amalda qo'llash ko'nikmalari har qanday mutaxassis uchun zarur
komponentga aylanmoqda.
Kurs ishining mаqsаdi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi ishonchli va
validli testlarni yaratishning nazariy asoslari va amaliy metodlarini tizimli
o'rganish, psixometrik xususiyatlarni ta'minlash yo'llarini aniqlash hamda
2

zamonaviy test yaratish texnologiyalarini tahlil qilishdan iborat. Shuningdek,
O'zbekiston sharoitida sifatli testlarni ishlab chiqishga oid tavsiyalar berish maqsad
qilib qo'yilgan.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
- test tushunchasi, turlari va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o'rganish;
- ishonchlilik va validlik tamoyillarini chuqur tahlil qilib, ularning turli
ko'rinishlarini aniqlash;
- test yaratish jarayonining barcha bosqichlarini ketma-ketlikda ko'rib
chiqish;
- psixometrik xususiyatlarni baholash va oshirish usullarini tahlil qilish;
- zamonaviy test yaratish tendensiyalari va texnologiyalarini o'rganish;
- ishonchli testlar yaratishda duch keladigan muammolar va ularni hal qilish
yo'llarini aniqlash.
Kurs ishining о b’ е kti testlarning psixometrik xususiyatlari, ularni yaratish va
qo'llash jarayonlari, р r е dm е ti esa ishonchlilik va validlik tamoyillari hamda ularni
amalda ta'minlash metodlari.
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt shahri Yashnobod tumani 226-umumiy o’rta
ta’lim m а kt аbi ning 8-sinf о ’quvchil а rining 15 nаfаri, 9-sinf о ’quvchil а rining 15
nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt metоdlаri :
Matematik mantiqiy fikrlash qobiliyatini baholash testi
Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti Amaliy jihatdan ish ta'lim muassasalari
xodimlariga, test yaratuvchi mutaxassislarga va tadqiqotchilarga ishonchli
baholash vositalarini yaratishda yordam beradi. Ishda taqdim etilgan metodlar va
tavsiyalar real ta'lim jarayonida qo'llanilishi mumkin bo'lgan amaliy yo'l-yo'riqlar
hisoblanadi. Bundan tashqari, ish O'zbekiston ta'lim tizimida test texnologiyalarini
yanada samarali joriy etish uchun nazariy va amaliy asos yaratadi.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
3

I BOB. TESTLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1.Test tushunchasi va turlari
Test so'zi ingliz tilidan olingan bo'lib, sinov, tekshirish ma'nolarini bildiradi.
Ta'lim sohasida test o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini baholash
uchun ishlatiladigan standartlashtirilgan o'lchov vositasidir. Test oldindan
tayyorlangan savollar to'plami bo'lib, u ma'lum bir mavzu yoki fanlar bo'yicha
o'quvchilarning bilim darajasini aniqlash, o'qitish jarayonining samaradorligini
baholash va ta'lim sifatini nazorat qilish maqsadida qo'llaniladi.
Testning asosiy xususiyatlari standartlashtirilganlik, ob'ektivlik, ishonchlilik
va validlikdir. Standartlashtirilganlik barcha sinovchilar uchun bir xil sharoitlar
yaratilishini anglatadi. Ob'ektivlik shaxsiy qarashlardan qat'i nazar, adolatli
baholash amalga oshirilishini bildiradi. Ishonchlilik natijalarning barqarorligi va
takrorlanuvchanligi bilan bog'liq. Validlik test o'lchayotgan xususiyatlarning
to'g'riligini ifodalaydi. 1
Testlarning asosiy funksiyalari diagnostik, nazorat, tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi va prognoz funksiyalaridir. Diagnostik funksiya o'quvchilarning
bilim darajasini aniqlash, kuchli va zaif tomonlarini belgilash, individual ta'lim
ehtiyojlarini aniqlash uchun ishlatiladi. Nazorat funksiyasi o'qitish jarayonining
samaradorligini tekshirish, o'qituvchining faoliyati va o'quvchilarning o'zlashtirish
darajasini nazorat qilish imkonini beradi. Tarbiyaviy funksiya o'quvchilarning o'z-
o'zini baholash qobiliyatini rivojlantirish, mas'uliyat hissini shakllantirish va
o'qishga bo'lgan motivatsiyani oshirish bilan bog'liq. Rivojlantiruvchi funksiya
fikrlash jarayonlarini faollashtirish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va
muammolarni yechish ko'nikmalarini shakllantirish vazifasini bajaradi. Prognoz
1
G'afurov I.R. Ta'lim jarayonida baholash metodlari. – Toshkent: Ma'naviyat, 2020. – 267 b.
4

funksiya o'quvchilarning kelajakdagi o'qish natijalarini bashorat qilish va ta'lim
yo'nalishlarini rejalashtirish uchun ma'lumot beradi.
Testlarning shaklga ko'ra turlarini ko'rib chiqsak, ular yozma, og'zaki, amaliy
va elektron testlarga bo'linadi. Yozma testlar eng keng tarqalgan test turi bo'lib,
qog'ozda yoki elektron formatda taqdim etiladi. Bu testlar ko'p miqdordagi
o'quvchilarni bir vaqtda sinovdan o'tkazish imkoniyatini beradi, ob'ektiv baholash
va vaqt tejashni ta'minlaydi. Natijalarni statistik tahlil qilish qulayligi mavjud va
natijalari saqlanib qolishi mumkin. Og'zaki testlar og'zaki suhbat ko'rinishida
o'tkaziladigan testlardir. Ular o'quvchining nutq qobiliyatini baholash imkoniyatini
beradi, javoblarni chuqurroq tahlil qilish va qo'shimcha savollar berish
imkoniyatini yaratadi. Amaliy testlar amaliy ko'nikmalarni baholash uchun
mo'ljallangan bo'lib, laboratoriya ishlari, kompyuter dasturlari bilan ishlash,
jismoniy mashqlar va san'at ko'nikmalarini tekshirish uchun ishlatiladi. Elektron
testlar kompyuter yoki boshqa elektron qurilmalar orqali o'tkaziladigan testlar
bo'lib, avtomatik baholash tizimi, natijalarni tezkor olish va interaktiv
elementlardan foydalanish imkoniyatlarini beradi.
Mazmuniga ko'ra testlar bilimlarni tekshirish, tushunishni tekshirish, qo'llash,
tahlil, sintez va baholash testlariga bo'linadi. Bilimlarni tekshirish testlari nazariy
bilimlarni o'lchash uchun mo'ljallangan bo'lib, faktlarni eslab qolish,
qonuniyatlarni bilish, terminologiyani o'zlashtirish va tarixiy voqealar bilan
sanalarni bilishni tekshiradi. Tushunishni tekshirish testlari ma'lumotlarni
tushunish va izohlash qobiliyatini baholaydi. Bu testlar matnni tahlil qilish, sabab-
oqibat bog'liqliklarini tushunish, misollar keltirish va o'z so'zlari bilan tushuntirish
qobiliyatlarini tekshiradi. Qo'llash testlari bilimlarni amaliy vaziyatlarda qo'llash
qobiliyatini o'lchaydi va masalalar yechish, qoidalarni qo'llash, algoritm bo'yicha
ish yuritish va yangi vaziyatlarda bilimlardan foydalanish ko'nikmalarini
baholaydi.
Tahlil testlari murakkab ma'lumotlarni qismlarga ajratish qobiliyatini
baholaydi. Bu testlar matn tuzilishini tahlil qilish, elementlar o'rtasidagi
bog'liqliklarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali ma'lumotlarni ajratish hamda
5

mantiqiy ketma-ketlikni aniqlash qobiliyatlarini tekshiradi. Sintez testlari alohida
elementlarni birlashtirib, yangi mahsulot yaratish qobiliyatini o'lchaydi va
murakkab javob tuzish, reja tuzish, xulosa chiqarish va ijodiy yechim topish
ko'nikmalarini baholaydi. Baholash testlari tanqidiy fikrlash va baholash
qobiliyatini tekshiradi. Bu testlar ma'lumotlarning ishonchliligini baholash,
fikrlarning asosliligini aniqlash, eng yaxshi yechimni tanlash va sifat mezonlarini
qo'llash qobiliyatlarini o'lchaydi.
Maqsadiga ko'ra testlar diagnostik, formativ, summativ va tanlov testlariga
bo'linadi. Diagnostik testlar o'quvchilarning boshlang'ich bilim darajasini aniqlash
uchun ishlatiladi. Ular yangi mavzuni o'rganishdan oldin o'tkaziladi,
kamchiliklarni aniqlash, individual yondashuvni belgilash va qo'shimcha yordam
kerakligini aniqlash maqsadlarini ko'zlaydi. Formativ testlar o'qitish jarayonida
muntazam o'tkaziladigan testlardir. Ular darsdan keyin oraliq nazorat, haftalik
nazorat ishlari, oylik baholash va yarim yillik nazorat ko'rinishida o'tkaziladi.
Summativ testlar ta'lim bosqichi oxirida o'tkaziladigan yakuniy testlar bo'lib,
chorak oxiridagi testlar, yillik imtihon testlari, kurs tugash testlari va davlat
attestatsiyasi testlarini o'z ichiga oladi. Tanlov testlari raqobat asosida
o'tkaziladigan testlar bo'lib, olimpiada testlari, stipendiya uchun testlar, ishga qabul
qilish testlari va oliy ta'lim muassasalariga kirish testlari kabi ko'rinishlarda
qo'llaniladi.
Javob berish usuliga ko'ra testlar tanlov testlari, to'g'ri-noto'g'ri testlari,
moslashtirish testlari, ochiq javobli testlar va tuzatish testlariga bo'linadi. Tanlov
testlari bir necha variant ichidan to'g'ri javobni tanlash printsipiga asoslangan
bo'lib, tez baholash imkoniyati va ob'ektiv natijalar beradi. Biroq taxmin qilish
ehtimoli mavjud bo'lsa-da, keng qo'llaniladi. To'g'ri-noto'g'ri testlari tasdiqlar to'g'ri
yoki noto'g'riligini aniqlash printsipiga asoslangan. Ular oddiy javob berish va tez
tekshirish imkoniyatlarini beradi, biroq elli foizli taxmin qilish ehtimoli mavjud.
Moslashtirish testlari ikki ustundagi elementlarni o'zaro moslashtirish printsipiga
asoslangan bo'lib, bog'liqliklarni aniqlash va kompleks bilimlarni tekshirish
6

imkoniyatini beradi. Bu testlar taxmin qilish imkoniyatini kamaytiradi va mantiqiy
fikrlashni rivojlantiradi. 2
Ochiq javobli testlar qisqa yoki batafsil javob talab qiladigan testlardir. Ular
chuqur bilimlarni namoyon etish, fikrlash jarayonini ko'rsatish va ijodiy
yondashuvni baholash imkoniyatlarini beradi, biroq subyektiv baholash elementi
mavjud. Tuzatish testlari xatolarni tuzatish yoki to'ldirishni talab qiluvchi testlar
bo'lib, diqqat va e'tiborni rivojlantirish, aniq bilimlarni tekshirish, xatolarni
aniqlash qobiliyatini baholash va kritik fikrlashni rivojlantirish vazifalarini
bajaradi.
Test tuzishning asosiy tamoyillari maqsadga muvofiqlik, kontent validligi,
ob'ektivlik, ishonchlilik va differensiatsiya tamoyillaridir. Maqsadga muvofiqlik
tamoyili har bir test savoli aniq maqsadga yo'naltirilgan bo'lishi kerakligini
bildiradi. Test savollarining maqsadi oldindan belgilanib, o'qitish maqsadlariga
mos kelishi lozim. Kontent validligi tamoyili test tarkibi o'qitilgan materiallarni
to'liq qamrab olishi va muhim mavzularga e'tibor berilishi kerakligini ta'kidlaydi.
Har bir mavzu o'z ahamiyatiga qarab test savollarida aks ettirilishi lozim.
Ob'ektivlik tamoyili test natijalarining baholash qiluvchining shaxsiy fikrlariga
bog'liq bo'lmasligi kerakligini bildiradi. Aniq va bir qiymatli javoblar bo'lishi
lozim. Ishonchlilik tamoyili test bir xil sharoitlarda takroriy o'tkazilganda deyarli
bir xil natijalar berishi kerakligini ta'kidlaydi. Testuning ichki muvofiqligiga e'tibor
berish lozim. Differensiatsiya tamoyili test turli bilim darajasidagi o'quvchilarni
farqlash imkoniyatiga ega bo'lishi kerakligini bildiradi. Oson va qiyin savollarning
muvozanatli bo'lishi muhim.
Testlarning afzalliklari orasida ob'ektivlik, samaradorlik va
standartlashtirilganlik joylashgan. Ob'ektivlik jihatidan baholashda shaxsiy
munosabatlar ta'sir etmaydi, barcha o'quvchilar uchun bir xil mezonlar qo'llaniladi,
natijalar sonli ko'rsatkichlar bilan ifodalanadi va natijalari statistik tahlil qilish
mumkin. Samaradorlik nuqtai nazaridan qisqa vaqt ichida ko'p miqdordagi
o'quvchilarni sinovdan o'tkazish, natijalarni tezkor olish va tahlil qilish, vaqt va
2
Ibragimov X.I. Test yaratish metodikasi. – Toshkent: Sharq, 2019. – 198 b.
7

mehnat unumdorligi yuqori bo'lishi va avtomatik baholash imkoniyati mavjud.
Standartlashtirilganlik jihatidan barcha sinovchilar uchun bir xil sharoitlar
yaratiladi, natijalarni solishtirish imkoniyati mavjud, milliy va xalqaro miqyosda
qo'llash va sifat nazoratini ta'minlash mumkin.
Testlarning kamchiliklari orasida cheklangan ko'rinish, taxmin qilish
imkoniyati va stres omili mavjud. Cheklangan ko'rinish jihatidan testlar faqat
ma'lum turdagi bilim va ko'nikmalarni o'lchaydi, ijodiy qobiliyatlarni to'liq baholay
olmaydi, amaliy ko'nikmalarni tekshirishda cheklanganlik mavjud va shaxsiy
xususiyatlarni hisobga olmaydi. Taxmin qilish imkoniyati nuqtai nazaridan tanlov
testlarida tasodifiy to'g'ri javob berish, bilimning haqiqiy darajasini aniq aks
ettirmaslik, noto'g'ri yuqori natijalar olish ehtimoli va bilimlarning sirtaki
tekshirilishi kuzatiladi. Stres omili sifatida imtihon qo'rquvi ta'siri, vaqt cheklovi
bosimi, psixologik stress ta'siri va haqiqiy bilimlarning to'liq namoyon bo'lmasligi
mavjud.
Testlardan samarali foydalanish yo'llari test tuzish, test o'tkazish va
natijalardan foydalanish bosqichlariga bo'linadi. Test tuzishda aniq maqsadlarni
belgilash, kontent validligini ta'minlash, turli xil savol turlarini qo'llash, qiyinchilik
darajasini muvozanatlash va sinovdan o'tkazish hamda takomillashtirish zarur. Test
o'tkazishda bir xil sharoitlarni yaratish, aniq ko'rsatmalar berish, vaqt rejimini
saqlash, ob'ektiv baholash mezonlarini qo'llash va natijalarga asoslanib tahlil qilish
muhim. Natijalardan foydalanishda individual rivojlanish rejalarini tuzish, o'qitish
uslublarini takomillashtirish, zaif tomonlarni mustahkamlash, yuqori natijalarni
rag'batlantirish va umumiy ta'lim sifatini oshirish kerak.
Testlar zamonaviy ta'lim tizimining ajralmas qismi bo'lib, to'g'ri tuzilgan va
o'tkazilgan testlar ta'lim sifatini oshirish va o'quvchilarning bilim darajasini
ob'ektiv baholashda muhim rol o'ynaydi. Testlarning turli xil turlari har xil
maqsadlar uchun mo'ljallangan bo'lib, ularning o'ziga xos xususiyatlari va
qo'llanilish sohalari mavjud. Test tuzish va o'tkazishda yuqorida keltirilgan tamoyil
va qoidalarga rioya qilish, testlarning samaradorligini oshirish va ta'lim jarayoniga
ijobiy ta'sir ko'rsatishni ta'minlaydi. Hozirgi kunda testlarning elektron shakllari
8

keng tarqalgan bo'lib, bu esa baholash jarayonini yanada samarali va qulay
qilmoqda. Testlar nafaqat bilimlarni tekshirish, balki o'quvchilarning fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirish vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
1.2.Testlarning tarixiy rivojlanishi
Testlarning tarixiy rivojlanishi qadimgi davrlardan boshlanib, zamonaviy
ta'lim tizimining ajralmas qismiga aylanguncha uzoq yo'lni bosib o'tgan. Birinchi
sinovlar va baholash usullari ming yillar oldin paydo bo'lgan bo'lib, ular asosan
amaliy ko'nikmalarni tekshirish maqsadida ishlatilgan. Qadimgi Misr, Bobil va
Xitoyda turli kasb-hunar egalari o'z shogirdlarini sinovdan o'tkazib, ularning
malaka darajasini aniqlashgan.
Xitoyda miloddan avvalgi to'rtinchi asrda davlat xizmatchilarini tanlash
uchun yozma sinovlar tashkil etilgan. Bu sinovlar asosan adabiyot, falsafa,
matematika va boshqaruv masalalari bo'yicha bilimlarni tekshirgan. Xitoy sinovlari
zamonaviy testlarning birinchi shakli hisoblanadi, chunki ular standartlashtirilgan
bo'lib, barcha nomzodlar uchun bir xil savollar berilgan. Ushbu tizim ming yillar
davomida ishlab, Xitoyda davlat apparatini malakali kadrlar bilan ta'minlash
vazifasini bajarga. 3
Qadimgi Yunon va Rimda ham turli ko'rinishdagi sinovlar mavjud bo'lgan.
Afloton o'zining "Davlat" asarida ta'lim tizimida sinovlardan foydalanish zarurligi
haqida yozgan. Aristotel ham o'quvchilarning bilim darajasini aniqlash uchun turli
usullarni taklif etgan. Yunon falsafalari dialog va munozara usullarini sinovning
bir shakli sifatida qo'llashgan.
O'rta asrlarda Yevropa universitetlarida og'zaki sinovlar keng tarqalgan
bo'lgan. Universitet talabalari o'z bilimlarini professor va boshqa o'qituvchilar
oldida namoyish etishlari kerak edi. Bu sinovlar odatda lotin tilida o'tkazilgan va
asosan diniy hamda falsafiy mavzularni qamrab olgan. Boloniya, Parij va Oksford
universitetlarida og'zaki sinovlar an'anasi shakllangan bo'lib, bu an'ana hozirgi
kungacha saqlanib kelgan.
3
Normatov U.A. Test nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 312 b.
9

Renessans davrida ta'limga bo'lgan qiziqish ortishi bilan sinovlar ham
rivojlana boshlagan. Bu davrda humanistik ta'lim yo'nalishi kuchaydi va sinovlar
nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlarni ham qamrab ola boshladi. Italiyada
birinchi bo'lib yozma sinovlar tashkil etila boshlangan. Bu sinovlar asosan lotin
tili, riqa va matematika bo'yicha o'tkazilgan.
O'n sakkizinchi asrda Prusiyada davlat ta'lim tizimi shakllanishi bilan bir
qatorda, sinovlar ham tizimlashtirila boshlandi. Prussiya ta'lim modeli butun
Yevropa bo'ylab tarqalib, boshqa mamlakatlarda ham qo'llanila boshlandi. Bu
davrda birinchi marta sinovlar natijalariga asoslanib o'quvchilarni turli siniflarga
taqsimlash amaliyoti joriy etildi.
O'n to'qqizinchi asrning boshlarida Angliyada birinchi yozma imtihonlar
tashkil etildi. 1815-yilda Kembrij universitetida matematik fanlar bo'yicha yozma
imtihon o'tkazildi. Bu imtihon zamonaviy yozma testlarning boshlang'ichi
hisoblanadi. Angliya universitetlarida og'zaki sinovlar bilan bir qatorda yozma
sinovlar ham keng qo'llanila boshlandi.
Fransiyada Napoleon davrida ta'lim tizimi markazlashtirildi va bu jarayonda
sinovlar ham standartlashtirildi. Baccalaureat imtihoni 1808-yilda joriy etildi va bu
imtihon hozirgi kungacha Fransiya ta'lim tizimining muhim qismi bo'lib qolgan.
Bu imtihon orqali o'rta maktabni tugatgan o'quvchilarning universitetga kirish
huquqi aniqlanadi.
Amerika Qo'shma Shtatlarida o'n to'qqizinchi asrning o'rtalarida Horace Mann
ta'lim islohotlarini boshladi. U sinovlarning ob'ektivligi va adolatliligi masalalariga
katta e'tibor berdi. Mann yozma sinovlarning og'zaki sinovlarga nisbatan
afzalliklarini ta'kidladi va barcha o'quvchilar uchun bir xil imkoniyatlar yaratishni
maqsad qildi.
Francis Galton 1869-yilda "Nasliy dahiyat" asarini nashr etdi va bu ish
psixologik testlarning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Galton individual
farqlarni o'rganish uchun turli testlar yaratdi. Uning ishlari keyinchalik Alfred
Binet va boshqa psixologlarning testlar yaratishiga asos bo'ldi.
10

Yigirmanchi asrning boshlarida Alfred Binet va Theodore Simon birinchi
aqliy qobiliyat testini yaratdilar. 1905-yilda Parijda yaratilgan bu test bolalarning
aqliy rivojlanish darajasini aniqlash uchun mo'ljallangan edi. Binet-Simon testi
zamonaviy IQ testlarining prototipi hisoblanadi va bu sohada inqilob yaratdi.
Birinchi jahon urushi davrida AQShda armiya uchun katta miqdordagi testlar
yaratildi. Arthur Otis va Robert Yerkes rahbarligida Alpha va Beta testlari ishlab
chiqildi. Bu testlar bir necha million askarni sinovdan o'tkazish uchun ishlatildi va
testlarning ommaviy qo'llanilishi tajribasini berdi. Ushbu testlar gruppa shaklida
o'tkaziladigan birinchi standartlashtirilgan testlar edi.
1917-yilda Edward Thorndike "Ta'limda o'lchash" kitobini nashr etdi. Bu asar
ta'lim sohasida testlarning ilmiy asoslarini yaratdi va pedagogik o'lchash fanining
rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Thorndike testlarning psixometrik xususiyatlari,
ishonchliligi va validligi masalalarini ilmiy jihatdan yoritdi.
Yigirmanchi asrning yigirmanchi yillarida AQShda College Board tashkil
etildi va Scholastic Aptitude Test (SAT) ishlab chiqildi. Bu test oliy ta'lim
muassasalariga kiruvchilarning qobiliyatlarini baholash uchun mo'ljallangan edi.
SAT testi Amerika ta'lim tizimida muhim rol o'ynay boshladi va minglab
talabalarning kelajagini belgiladi.
1930-yillarda statistika va psixometriya fanlari rivojlanishi bilan testlar
yanada mukammal bo'la boshladi. Louis Thurstone, Carl Spearman va boshqa
olimlar testlarning matematik asoslarini yaratdilar. Faktor tahlili, korrelyatsiya
nazariyasi va boshqa statistik usullar testlarni yaratish va tahlil qilishda qo'llanila
boshladi.
Ikkinchi jahon urushi davrida harbiy maqsadlar uchun yangi testlar yaratildi.
Harbiy psixologlar turli mutaxassisliklar uchun moslashtirilgan testlar ishlab
chiqdilar. Bu davrda testlarning kompyuter yordamida tahlil qilish usullari
rivojlana boshladi.
1940-yillarda Educational Testing Service (ETS) tashkil etildi va bu tashkilot
Amerika ta'lim tizimida testlarning rivojlanishi uchun muhim markaz bo'ldi. ETS
11

tomonidan yaratilgan testlar nafaqat AQShda, balki butun dunyoda qo'llanila
boshladi.
1950-yillarda Benjamin Bloom o'zining mashhur taksonomiyasini yaratdi.
Bloom taksonomiyasi bilim darajalarini olti bosqichga bo'ldi va bu tizim testlar
yaratishda keng qo'llanila boshladi. Bloom taksonomiyasi hozirgi kungacha test
yaratuvchilar uchun asosiy yo'riqnoma hisoblanadi.
1960-yillarda testlarga nisbatan tanqidiy yondashuv kuchaya boshladi. Ba'zi
mutaxassislar testlarning madaniy noxolislik, kamsitish va individual farqlarni
hisobga olmaslik kabi kamchiliklarini ta'kidladilar. Bu tanqidlar testlarni
takomillashtirish jarayonini tezlashtirdi.
1970-yillarda kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi bilan testlar ham
yangi bosqichga o'tdi. Birinchi kompyuter asosidagi testlar paydo bo'ldi. Bu testlar
javoblarni avtomatik baholash va natijalarni tezkor olish imkoniyatlarini berdi.
1980-yillarda Individual Response Theory (IRT) nazariyasi ishlab chiqildi.
Bu nazariya har bir test savoli va sinovchining qobiliyati o'rtasidagi matematik
munosabatlarni aniqladi. IRT testlarning sifatini sezilarli darajada oshirdi va
zamonaviy testlarning asosini tashkil etdi.
1990-yillarda internetning rivojlanishi bilan onlayn testlar paydo bo'ldi. Bu
testlar geografik masofalarni yo'q qildi va dunyoning istalgan nuqtasidan test
topshirish imkoniyatini yaratdi. Onlayn testlar testlarning ommaviy qo'llanilishini
yangi darajaga olib chiqdi.
Yigirma birinchi asrning boshlarida adaptiv testlar keng tarqala boshladi. Bu
testlar sinovchining javoblariga qarab keyingi savollarni avtomatik tanlaydi. Agar
sinovchi to'g'ri javob bersa, keyingi savol qiyinroq bo'ladi, aks holda osonroq savol
beriladi. Bu usul testlarning aniqligini sezilarli darajada oshirdi.
Mobil texnologiyalarning rivojlanishi bilan testlar smartfon va planshetlarda
ham topshirilishi mumkin bo'ldi. Bu imkoniyat testlarning qulayligini oshirdi va
yangi foydalanuvchi tajribasini yaratdi. Mobil testlar zamonaviy ta'lim
texnologiyalarining muhim qismi bo'ldi.
12

Sun'iy intellekt texnologiyalarining rivojlanishi bilan testlar yanada aqlli bo'la
boshladi. Mashinali o'rganish algoritmlari yordamida testlarning sifati va aniqligini
oshirish mumkin bo'ldi. Tabiiy tilni qayta ishlash texnologiyalari yordamida ochiq
javobli savollarni avtomatik baholash imkoniyatlari paydo bo'ldi.
Blockchain texnologiyalarining paydo bo'lishi bilan test natijalarining
xavfsizligi va ishonchliligi yangi darajaga ko'tarildi. Blockchain orqali test
natijalarini qalbakilashtirishning oldini olish va natijalarning haqiqiyligini
ta'minlash mumkin bo'ldi.
Virtual va kengaytirilgan haqiqat texnologiyalarining rivojlanishi bilan
immersiv testlar paydo bo'ldi. Bu testlar sinovchilarga virtual muhitda amaliy
ko'nikmalarini namoyish etish imkoniyatini beradi. Ayniqsa, tibbiyot, muhandislik
va boshqa amaliy sohalar uchun bunday testlar juda foydali.
Hozirgi kunda testlar nafaqat bilimlarni baholash, balki shaxsiyat
xususiyatlarini, ijodiy qobiliyatlarni va hissiy intellektni ham o'lchash uchun
ishlatilmoqda. Multimediamodal testlar paydo bo'lib, ular matn, rasm, video va
audio elementlarni birlashtiradi. 4
Mikro-learning kontseptsiyasining rivojlanishi bilan qisqa va tez-tez
takrorlanadigan testlar mashhur bo'ldi. Bu testlar o'quvchilarning bilimlarini
doimiy ravishda kuzatib borish va kerakli hollarda tuzatish imkoniyatini beradi.
Gamifikatsiya elementlarining testlarga kiritilishi bilan testlar yanada qiziqarli
va motivatsion bo'ldi. O'yin elementlari testlarni topshirish jarayonini qiziqarli
qiladi va o'quvchilarning faolligini oshiradi.
Kelajakda testlar yanada shaxsiylashtirilgan bo'lishi kutilmoqda. Har bir
o'quvchining individual xususiyatlari, o'rganish uslubi va qobiliyatlariga
moslashtirilgan testlar yaratilishi rejalashtirilmoqda. Bu testlar nafaqat bilimlarni
baholash, balki har bir o'quvchining rivojlanish yo'lini ham belgilash vazifasini
bajaradi.
Testlarning tarixiy rivojlanishi shuni ko'rsatadiki, ular doimiy ravishda
takomillashib, zamonaviy texnologiyalar va pedagogik yondashuvlar bilan
4
Yo'ldoshev J.G. Test turlari va ularning tasnifi. – Toshkent: Nihol, 2017. – 189 b.
13

boyitilmoqda. Kelajakda testlar yanada samarali, adolatli va individual ehtiyojlarga
moslashtirilgan bo'lishi kutilmoqda.
II BOB. ISHONCHLILIK VA VALIDLIK TAMOYILLARI
2.1. Ishonchlilik va validlik tushunchalari va turlari
Ishonchlilik ilmiy tadqiqotlarda muhim metodologik tushuncha bo'lib, o'lchov
vositalarining barqarorligini va takrorlanuvchiligini bildiradi. Bu tushuncha test
yoki o'lchov vositasi bir xil sharoitlarda takroriy qo'llanilganda qanchalik izchil
natijalar berishini ko'rsatadi. Ishonchlilik yuqori bo'lgan holatlarda tadqiqot
natijalari takrorlanuvchi va barqaror hisoblanadi.
Ishonchlilik tushunchasi birinchi marta klassik test nazariyasida ishlab
chiqilgan bo'lib, har qanday o'lchov natijasi haqiqiy ball va xato komponentlaridan
iborat deb qaraladi. Xato komponenti qanchalik kichik bo'lsa, o'lchov shunchalik
ishonchli hisoblanadi. Bu tushuncha psixologiya, ta'lim, ijtimoiy fanlar va boshqa
sohalarda keng qo'llaniladi.
Ichki izchillik ishonchliligi test yoki so'rovnoma savollari o'rtasidagi
korrelatsiyani o'lchaydi. Bu tur bir xil konstruktni o'lchaydigan barcha savollar bir-
biriga qanchalik bog'liqligini ko'rsatadi. Kronbaxning alfa koeffitsienti bu turdagi
ishonchlilikni baholashda eng keng qo'llaniladigan statistik ko'rsatkichdir. Alfa
koeffitsienti noldan birga qadar o'zgaradi va 0.7 dan yuqori qiymatlar qabul
qilinadigan darajada hisoblanadi.
Test-retest ishonchliligi bir xil test yoki o'lchov vositasining ikki xil vaqtda
bir xil guruhga qo'llanilganda olingan natijalar o'rtasidagi korrelatsiyani ifodalaydi.
Bu tur vaqt o'tishi bilan o'lchov vositasining barqarorligini baholaydi. Ikki o'lchov
orasidagi vaqt oralig'i tadqiqot maqsadiga qarab bir necha kundan bir necha oyga
qadar bo'lishi mumkin. Yuqori test-retest ishonchliligi o'lchov vositasining vaqt
davomida barqaror natijalar berishini ko'rsatadi. 5
Parallel shakllar ishonchliligi bir xil konstruktni o'lchaydigan ikki xil, lekin
ekvivalent testlar o'rtasidagi korrelatsiyani bildiradi. Bu usul ayniqsa ta'lim
5
Zokirov S.Z. Bilim baholash psixologiyasi. – Toshkent: Yangi nashr, 2021. – 301 b.
14

sohasida, bir xil mavzu bo'yicha turli variantdagi testlar tayyorlashda muhimdir.
Parallel shakllar bir xil qiyinchilik darajasiga ega bo'lishi va bir xil statistik
xususiyatlarga ega bo'lishi kerak.
Baholovchilar arasi ishonchliligi bir necha ekspert yoki baholovchi
tomonidan berilgan baholar o'rtasidagi kelishuv darajasini ko'rsatadi. Bu tur
ayniqsa subjektiv baholash talab qilinadigan hollarda muhimdir, masalan, insholar,
loyihalar yoki ijodiy ishlarni baholashda. Baholovchilar arasi ishonchlilik
korrelatsiya koeffitsienti yoki kelishuv koeffitsienti orqali hisoblanadi.
Yarim bo'lib taqsimlash ishonchliligi testni ikki qismga bo'lib, har bir
qismning natijalarini solishtirish orqali aniqlanadi. Eng keng tarqalgan usul juft va
toq raqamli savollarni alohida guruhlar sifatida ko'rib chiqishdir. Bu usul testning
ichki izchilligini baholashning yana bir usuli hisoblanadi va Spearman-Brown
formulasi yordamida to'liq test uchun ishonchlilik koeffitsienti hisoblanadi.
Validlik o'lchov vositasining o'lchashga mo'ljallangan xususiyatni qanchalik
to'g'ri o'lchashini bildiradi. Bu tushuncha ishonchlilikdan farqli ravishda, nafaqat
o'lchov natijalarining barqarorligini, balki ularning haqiqatga muvofiqligini ham
baholaydi. Validlik savolga javob beradi o'lchov vositasi haqiqatan ham o'lchashni
maqsad qilgan narsani o'lchayaptimi yoki yo'qmi.
Validlik tushunchasi murakkab va ko'p qirrali bo'lib, u bir necha turdagi
dalillar to'plamini talab qiladi. Bitta tadqiqot yoki statistik ko'rsatkich validlikni
to'liq isbotlay olmaydi. Aksincha, validlik vaqt davomida to'plangan dalillar
asosida shakllanadi va doimiy ravishda yangilanadi.
Mazmuniy validlik o'lchov vositasi savollari yoki elementlarining
o'lchanayotgan konstruktning barcha muhim jihatlarini qanchalik yaxshi qamrab
olishini baholaydi. Bu tur ayniqsa testlar va so'rovnomalar tuzishda muhimdir.
Mazmuniy validlikni baholash uchun soha ekspertlari o'lchov vositasining
mazmunini tahlil qiladilar va u konstruktning barcha muhim komponentlarini o'z
ichiga olishi kerakligini tekshiradilar.
Konstrukt validligi o'lchov vositasining nazariy konstruktni qanchalik yaxshi
o'lchashini baholaydi. Bu validlik turi eng murakkab va keng qamrovli hisoblanadi.
15

Konstrukt validligi bir necha turdagi dalillarni o'z ichiga oladi, jumladan faktor
tahlili, korrelatsion tahlil, eksperimental tadqiqotlar va boshqa usullar. Bu tur
o'lchov vositasining nazariy asosga qanchalik mos kelishini ko'rsatadi.
Konvergent validlik bir xil konstruktni o'lchaydigan turli o'lchov vositalari
o'rtasidagi yuqori korrelatsiyani bildiradi. Agar ikki xil usul bilan bir xil konstrukt
o'lchanganda yuqori korrelatsiya olinsa, bu konvergent validlikning mavjudligini
ko'rsatadi. Bu tur o'lchov vositasining boshqa ishonchli o'lchov vositalari bilan
qanchalik mos kelishini baholaydi.
Diskriminant validlik bir-biridan farq qiladigan konstruktlarni o'lchaydigan
vositalar o'rtasida past korrelatsiya bo'lishini bildiradi. Bu tur o'lchov vositasining
faqat o'zi uchun mo'ljallangan konstruktni o'lchashi va boshqa konstruktlar bilan
aralashib ketmasligi muhimligini ta'kidlaydi. Diskriminant validlik o'lchov
vositasining o'ziga xos ekanligini isbotlaydi.
Bashorat qiluvchi validlik o'lchov vositasi natijalarining kelajakdagi hodisalar
yoki natijalarni qanchalik yaxshi bashorat qilishini ko'rsatadi. Bu tur ayniqsa ta'lim
va professional tanlov sohasida muhimdir. Masalan, universitet kirish imtihonlari
talabalarning kelajakdagi akademik muvaffaqiyatini qanchalik yaxshi bashorat
qilishi bashorat qiluvchi validlikni ko'rsatadi.
Kriteriy validligi o'lchov vositasi natijalarining ma'lum kriteriy bilan
qanchalik bog'liqligini baholaydi. Bu tur ikki kichik turga bo'linadi: bir vaqtdagi
kriteriy validligi va bashorat qiluvchi kriteriy validligi. Bir vaqtdagi validlik
o'lchov vositasi va kriteriy bir vaqtda o'lchanganda olinadi, bashorat qiluvchi
validlik esa o'lchov vositasi natijalarining kelajakdagi kriteriy bilan bog'liqligini
ko'rsatadi.
Yuz validligi o'lchov vositasining tashqi ko'rinishi bo'yicha qanchalik
mantiqiy va mos ko'rinishini bildiradi. Bu tur haqiqiy validlik emas, lekin o'lchov
vositasining qabul qilinishi va ishlatilishi uchun muhimdir. Yuz validligi yuqori
bo'lgan o'lchov vositalari respondentlar tomonidan osonroq qabul qilinadi va
ishlatiladi.
16

Ekologik validlik tadqiqot natijalarining real hayot sharoitlariga qanchalik
tatbiq etilishi mumkinligini ko'rsatadi. Bu tur ayniqsa laboratoriya sharoitida olib
borilgan tadqiqotlarning natijalarini real hayot sharoitlariga tatbiq etishda
muhimdir. Yuqori ekologik validlik tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyatga ega
ekanligini ko'rsatadi.
2.2. Ishonchlilik va validlik o'rtasidagi bog'liqlik
Ishonchlilik va validlik o'rtasida muhim bog'liqlik mavjud. Ishonchlilik
validlik uchun zaruriy, lekin yetarli shart emas. Ya'ni, validlik uchun avval
ishonchlilik bo'lishi kerak, lekin ishonchli o'lchov har doim ham valid bo'lmaydi.
Masalan, bir o'lchov vositasi doimiy ravishda bir xil natijani berishi mumkin,
ammo bu natija haqiqatga mos kelmasligi mumkin.
Nazariy jihatdan, o'lchov vositasining ishonchliligi validlikning yuqori
chegarasini belgilaydi. Agar o'lchov vositasining ishonchliligi past bo'lsa, uning
validligi ham yuqori bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun o'lchov vositalari
ishlab chiqishda avval ishonchlilikni ta'minlash, keyin validlikni baholash
muhimdir. 6
Amaliy jihatda, ishonchlilik va validlik bir-birini to'ldiruvchi tushunchalar
hisoblanadi. Ikkalasi ham yuqori darajada bo'lgan o'lchov vositalari eng sifatli
hisoblanadi va ilmiy tadqiqotlarda ishlatilishi tavsiya etiladi. O'lchov vositalarini
tanlashda ham ishonchlilik, ham validlik ko'rsatkichlarini e'tiborga olish kerak.
Ishonchlilikni oshirish uchun bir necha usul mavjud. Birinchidan, o'lchov
vositasidagi savollar sonini oshirish ichki izchillik ishonchliligini oshiradi.
Ikkinchidan, savollarni aniq va tushunarli qilib tuzish xatoliklarni kamaytiradi.
Uchinchidan, o'lchov sharoitlarini standartlashtirish va nazorat qilish tashqi
omillarning ta'sirini kamaytiradi.
Validlikni oshirish uchun o'lchov vositasini ishlab chiqish jarayonida
ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Konstrukt to'g'risidagi nazariy bilimlarni
to'liq o'rganish, soha ekspertlarining fikrlarini olish, pilot tadqiqotlar o'tkazish va
6
Valiyev R.H. Zamonaviy test metodlari. – Toshkent: Adib, 2018. – 223 b.
17

natijalarni boshqa o'lchov vositalari bilan taqqoslash validlikni oshirishga yordam
beradi.
O'lchov vositalarini muntazam ravishda qayta ko'rib chiqish va yangilash ham
muhimdir. Vaqt o'tishi bilan ijtimoiy, madaniy va texnologik o'zgarishlar o'lchov
vositalarining ishonchliligi va validligiga ta'sir qilishi mumkin. Shuning uchun
o'lchov vositalarining psixometrik xususiyatlarini muntazam ravishda qayta
baholash zarur. 7
Ishonchlilik va validlik masalalari faqat o'lchov vositalarining texnik jihatlari
bilan cheklanmaydi. Ular tadqiqotning umumiy sifati, natijalarning ishonchliligi va
amaliy tatbiqi bilan bevosita bog'liq. Shuning uchun bu tushunchalarni to'g'ri
anglash va amalda qo'llash har bir tadqiqotchi uchun muhim ko'nikma hisoblanadi.
7
Jumaev M.E. Bilimni baholashda innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: Akademnashr, 2021. – 234 b.
18

III BOB. TEST YARATISH METODLARI VA JARAYONLARI
3.1. Test loyihalash bosqichlari
Test yaratish murakkab va ko'p bosqichli jarayon bo'lib, u ilmiy yondashuv va
metodologik qat'iylikni talab qiladi. Sifatli testni yaratish uchun psixometriya,
statistika, fan metodikasi va pedagogika sohalaridan chuqur bilimlar zarur. Test
yaratish jarayoni nafaqat savollarni tuzishni, balki ularning ilmiy asoslanganligini,
ishonchliligini va validligini ta'minlashni ham o'z ichiga oladi.
Test yaratishda birinchi va eng muhim qadam maqsadni aniq belgilashdir.
Test nima uchun yaratilayotgani, qaysi bilim, ko'nikma yoki xususiyatlarni
o'lchash kerakligi va natijalar qanday ishlatilishi haqida aniq tasavvurga ega bo'lish
zarur. Bu maqsadlar keyinchalik test spetsifikatsiyasini ishlab chiqishda asosiy
yo'l-yo'riq vazifasini bajaradi.
Test yaratishda ikkinchi muhim tamoyil bu maqsadli auditoriyani hisobga
olishdir. Test kimlar uchun mo'ljallangani, ularning yosh xususiyatlari, bilim
darajasi, madaniy va ijtimoiy kelib chiqishi test yaratish jarayonining barcha
bosqichlarida e'tiborga olinishi kerak. Bu jihat testning qabul qilinishi va to'g'ri
natijalar berishi uchun muhimdir.
Test spetsifikatsiyasi test yaratishning eng muhim bosqichi bo'lib, bu hujjat
testning barcha texnik va mazmuniy jihatlarini batafsil bayon etadi. Spetsifikatsiya
test maqsadlarini, o'lchanadigan konstruktlarni, savollar taqsimotini, qiyinchilik
darajasini va baholash mezonlarini o'z ichiga oladi. Bu hujjat test yaratuvchilar
uchun yo'l xarita vazifasini bajaradi va testning izchilligini ta'minlaydi.
Spetsifikatsiyada birinchi navbatda test mazmuni aniqlanadi. Bu jarayonda
o'quv dasturi yoki nazariy asoslar tahlil qilinadi va testda qamrab olinishi kerak
bo'lgan barcha muhim mavzular belgilanadi. Har bir mavzu bo'yicha nechta savol
kerakligi va ularning umumiy testdagi ulushi aniqlanadi. Bu taqsimot test
yaratuvchilarga savollarni nisbatan teng taqsimlash imkonini beradi. 8
8
Bo'riyev E.T. Zamonaviy test texnologiyalari. – Toshkent: Tafakkur bo'stoni, 2019. – 189 b.
19

Spetsifikatsiyada ikkinchi muhim jihat bu kognitiv darajalarni belgilashdir.
Bloomning taksonomiyasi yoki boshqa klassifikatsiya tizimlaridan foydalanib,
savollar qaysi aqliy faoliyat darajalarini o'lchashi kerakligi aniqlanadi. Masalan,
bilish, tushunish, qo'llash, tahlil qilish, sintez qilish va baholash darajalarining har
biriga mos savollar nisbati belgilanadi.
Test formatini tanlash ham spetsifikatsiya bosqichida amalga oshiriladi. Ko'p
tanlovli savollar, qisqa javobli savollar, insholar, amaliy topshiriqlar yoki ularning
kombinatsiyasi tanlanadi. Har bir format o'zining afzalliklari va kamchiliklariga
ega bo'lib, test maqsadlariga mos ravishda tanlanishi kerak.
Savollarni ishlab chiqish jarayoni ijodiy va texnik jihatlarni o'zida
mujassamlashtiradi. Har bir savol aniq, tushunarli va noto'g'ri talqin qilinmaydigan
tarzda tuzilishi kerak. Savolning mazmuni test spetsifikatsiyasiga to'liq mos kelishi
va belgilangan kognitiv darajani o'lchashi zarur.
Ko'p tanlovli savollar yaratishda asosiy qiyinchilik samarali distraktorlar
tuzishdir. Distraktorlar noto'g'ri javob variantlari bo'lib, ular bilimi yetarli
bo'lmagan talabalar uchun ishonchli ko'rinishi kerak. Yaxshi distraktorlar eng keng
tarqalgan xatolarni aks ettiradi va talabalarning bilim darajasini farqlashga yordam
beradi.
Ochiq savollar yoki insholar uchun aniq baholash mezonlari ishlab chiqish
zarur. Bu mezonlar har bir javob uchun qancha ball berilishi, qaysi jihatlar
baholanishi va qanday xatolar qancha ball kamaytirishini aniq belgilashi kerak.
Baholash mezonlarining anqligi va objektilivigi test natijalarining ishonchliligini
ta'minlaydi.
Savollar tili ham muhim e'tiborga olinishi kerak. Sodda, tushunarli va aniq til
ishlatish zarur. Murakkab grammatik konstruktsiyalar, noma'lum terminlar va ikki
ma'noli iboralardan qochish kerak. Savolning mazmuni tilning murakkabligi bilan
aralashib ketmasligi muhim.
Dastlabki savollar to'plami tayyorlangandan keyin pilot tadqiqot o'tkazish
zarur. Bu bosqichda test kichik guruhda sinovdan o'tkaziladi va har bir savolning
20

ishlashi tahlil qilinadi. Pilot tadqiqot testning asosiy kamchiliklarini aniqlash va
ularni tuzatish imkonini beradi.
Savollarni statistik tahlil qilish pilot tadqiqotning eng muhim qismidir. Har bir
savolning qiyinchilik indeksi hisoblanadi va u savolga to'g'ri javob bergan
talabalarning ulushi bilan aniqlanadi. Odatda, qiyinchilik indeksi 0.3 dan 0.7 gacha
bo'lgan savollar optimal hisoblanadi. Juda oson yoki juda qiyin savollar testning
farqlash qobiliyatini pasaytiradi.
Savollarning farqlash indeksi ham muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Bu indeks
yuqori ball to'plagan talabalar bilan past ball to'plagan talabalar o'rtasidagi farqni
o'lchaydi. Yuqori farqlash indeksiga ega savollar test natijalarining aniqligini
oshiradi va talabalarning bilim darajasini yaxshi farqlaydi.
Distraktor tahlili ko'p tanlovli savollar uchun alohida ahamiyatga ega. Har bir
distraktorni necha foiz talaba tanlagani tahlil qilinadi va samarali bo'lmagan
distraktorlar almashtiriladi yoki qayta ishlanadi. Yaxshi distraktorlar barcha bilim
darajasidagi talabalar tomonidan tanlanishi kerak.
Pilot tadqiqot natijalari asosida test qayta ishlanadi va standartlashtirish uchun
tayyorlanadi. Standartlashtirish jarayoni testni katta guruhda sinovdan o'tkazish va
uning psixometrik xususiyatlarini to'liq baholashni o'z ichiga oladi. Bu bosqichda
test o'zining yakuniy shaklini oladi. 9
Standartlashtirish uchun tanlov guruhi test qo'llanilishi mo'ljallangan
populyatsiyani to'liq aks ettirisgi kerak. Turli yosh, jins, ijtimoiy-iqtisodiy holat va
madaniy kelib chiqishga ega bo'lgan talabalar tanlovga kiritilishi zarur. Bu
tanlovning vakillik darajasi test normalari va standartlarining to'g'riligini
ta'minlaydi.
Standartlashtirish jarayonida test ma'muriyati ham aniq belgilanadi. Test
qanday sharoitda o'tkazilishi, qancha vaqt berilishi, qanday yo'riqnomalar berilishi
va qanday materiallardan foydalanishga ruxsat berilishi batafsil reglamentlanadi.
Bu standartlar testning keyinchalik qo'llanilishida bir xillikni ta'minlaydi.
9
Karimov N.K. Pedagogik diagnostika asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2017. – 276 b.
21

Standartlashtirish ma'lumotlari asosida test normalarini ishlab chiqish amalga
oshiriladi. Normalar testdan olingan xom balllarni talqin qilish uchun ishlatiladigan
standart ko'rsatkichlardir. Ular individual natijalarni guruh natijalari bilan
solishtirish imkonini beradi.
Foizli ranglar eng keng ishlatiladigan norma turidir. Har bir xom ball uchun
populyatsiyaning necha foizi undan past ball olganligi aniqlanadi. Masalan, 75-
foizli rang ma'lum ballni olgan talaba populyatsiyaning 75 foizidan yaxshi natija
ko'rsatganini bildiradi.
Standart balllar ham muhim norma turi hisoblanadi. Z-balllar, T-balllar, IQ
balllar kabi turli xil standart balllar ishlab chiqilishi mumkin. Bu balllar xom
balllarni ma'lum o'rtacha qiymat va standart og'ish asosida o'zgartiradi va
natijalarni taqqoslashni osonlashtiradi.
Yosh va sinf normalarini ishlab chiqish ham zarur bo'lishi mumkin. Bu
normalar turli yosh guruhlari yoki sinf darajalari uchun alohida ishlab chiqiladi va
individual rivojlanishni baholashda qo'llaniladi. Bunday normalar ayniqsa ta'lim
sohasida muhim ahamiyatga ega.
Yakuniy test materiallari professional darajada tayyorlanishi kerak. Test
varaqlari, javob varaqlari, yo'riqnomalar va baholash kalitlari barcha texnik
talablarga javob berishi zarur. Materiallarning sifati testning professional
ko'rinishini ta'minlaydi va foydalanuvchilar ishonchini hosil qiladi.
Test yo'riqnomasi batafsil va tushunarli bo'lishi kerak. Yo'riqnomada testning
maqsadi, qo'llanish sohasi, ma'murlash tartibi, baholash usullari va natijalarni
talqin qilish yo'llari yoritilishi zarur. Yo'riqnoma test foydalanuvchilari uchun to'liq
qo'llanma vazifasini bajaradi.
Baholash materiallari ham ehtiyotkorlik bilan tayyorlanishi kerak. Javob
kalitlari, baholash jadvallari va norma jadvallari aniq va xatosiz bo'lishi zarur. Bu
materiallar testning to'g'ri baholanishini ta'minlaydi va xatolarni oldini oladi.
Test yaratish jarayonining har bir bosqichida sifat nazorati amalga oshirilishi
zarur. Ekspertlar tomonidan muntazam tekshiruv o'tkazilishi va kamchiliklar o'z
22

vaqtida tuzatilishi test sifatini ta'minlaydi. Sifat nazorati nafaqat texnik jihatlarni,
balki mazmuniy jihatlarni ham qamrab olishi kerak.
Mazmuniy ekspertlar test savollarining fan bo'yicha to'g'riligi va dolzarbligini
tekshiradi. Ular savollarning zamonaviy ilm-fan yutuqlariga mos kelishi va eng
muhim bilimlarni qamrab olishini ta'minlaydi. Metodika ekspertlari esa
savollarning pedagogik jihatdan to'g'riligini baholaydi.
Texnik ekspertlar testning psixometrik xususiyatlarini tahlil qiladi va statistik
ko'rsatkichlarning to'g'riligini tekshiradi. Ular testning ishonchliligi, validligi va
boshqa texnik parametrlarini baholaydi. Til ekspertlari savollarning til jihatdan
to'g'riligini va tushunarligini tekshiradi.
Test yaratish jarayoni test nashr etilgandan keyin ham davom etadi.
Muntazam ravishda test qo'llanilishi natijalari tahlil qilinadi va zarur o'zgarishlar
kiritiladi. Bu jarayon testning uzluksiz takomillashuvini ta'minlaydi va uning
sifatini saqlab turadi.
Test natijalarini muntazam tahlil qilish orqali kamchiliklar aniqlanadi va
bartaraf etiladi. Ayrim savollar ishlamay qolganda ular almashtiriladi yoki qayta
ishlanadi. Yangi bilim sohalari paydo bo'lganda test mazmuni yangilanadi va
to'ldiriladi.
Normalarni qayta hisoblash ham muntazam amalga oshirilishi kerak. Vaqt
o'tishi bilan populyatsiya xususiyatlari o'zgarishi mumkin va bu normalarning
aniqligiga ta'sir qiladi. Shuning uchun har bir necha yilda normalar qayta
hisoblanadi va yangilanadi.
Testning har bir yangi versiyasi oldingi versiya bilan qiyoslanadi va ularning
ekvivalentligi ta'minlanadi. Bu jarayon test natijalarining vaqt davomida
solishtirish imkonini beradi va uzoq muddatli tadqiqotlarni amalga oshirishga
yordam beradi.
3.2. Test materiallarini ishlab chiqish
Test materiallarini ishlab chiqish jarayoni test yaratishning eng muhim
bosqichlaridan biri bo'lib, u testning amaliy qo'llanilishini ta'minlaydigan barcha
komponentlarni o'z ichiga oladi. Bu jarayon nafaqat savollarni shakllantishni, balki
23

ularni to'g'ri tartibga solish, baholash tizimini yaratish va foydalanuvchilar uchun
aniq yo'riqnomalar tayyorlashni ham qamrab oladi. Sifatli test materiallari testning
professional ko'rinishini ta'minlaydi va uning to'g'ri bajarilishiga yordam beradi.
Test materiallarining asosiy maqsadi bu testni amalga oshirish jarayonini
standartlashtirish va barcha ishtirokchilar uchun teng sharoitlar yaratishdir. Bu
maqsadga erishish uchun har bir material aniq, tushunarli va bir xil talqin
qilinadigan tarzda tuzilishi kerak. Materiallarning sifati testning ishonchliligi va
validligiga bevosita ta'sir qiladi.
Test materiallarini ishlab chiqishda birinchi navbatda maqsadli auditoriyaning
ehtiyojlari hisobga olinishi kerak. Talabalar, o'qituvchilar, test ma'murlari va
natijalardan foydalanuvchilarning har birining o'ziga xos talablari mavjud. Bu
talablarni qondirish uchun materiallar moslashuvchan va ko'p funktsiyali bo'lishi
zarur. 10
Test varag'i testning eng ko'rinadigan qismi bo'lib, uning dizayni va tuzilishi
talabalarning ishlash samaradorligiga bevosita ta'sir qiladi. Zamonaviy test
varaqlari dizayni nafaqat estetik jihatdan yoqimli, balki funktsional jihatdan ham
samarali bo'lishi kerak. Varaqdagi har bir element o'z joyida bo'lishi va
talabalarning e'tiborini chalg'itmasligi zarur.
Test varag'ining sarlavha qismi test nomi, versiyasi, sanasi va boshqa zaruriy
ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Bu ma'lumotlar aniq va tushunarli bo'lishi
hamda varaqdagi boshqa mazmundan farqlanishi zarur. Talabalar uchun
mo'ljallangan maydon ham alohida ajratilishi kerak, bu yerda ism, guruh raqami va
boshqa shaxsiy ma'lumotlar yoziladi.
Savollarning tartiblanishi ham muhim omil hisoblanadi. Odatda, oson savollar
boshida, qiyin savollar oxirida joylashtiriladi. Bu talabalarning ishonchini oshiradi
va testni bajarishda ijobiy muhit yaratadi. Savollar orasidagi masofa va shriftning
o'lchami o'qishni osonlashtirishi va ko'zni charchatmasligi kerak.
10
Toshmatov O.B. Ta'limda test texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyoti, 2020. –
198 b.
24

Ko'p tanlovli savollar uchun javob variantlarining joylashuvi ham e'tiborga
olinishi zarur. Variantlar vertikal yoki gorizontal tartibda joylashtirilishi mumkin,
lekin bir xil test ichida izchillik saqlash muhim. Javob belgilash uchun alohida joy
ajratilishi va bu joy aniq ko'rinadigan bo'lishi kerak.
Javob varag'i test jarayonining muhim qismi bo'lib, u testni baholash
jarayonini osonlashtiradi va xatolarni kamaytiradi. Zamonaviy javob varaqlari
ko'pincha optik skanerlar yordamida qayta ishlanadi, shuning uchun ular maxsus
texnik talablarga javob berishi kerak. Javob varag'ining dizayni aniq va sodda
bo'lishi zarur.
Javob varag'ida har bir savol uchun alohida maydon ajratilishi kerak. Bu
maydonlar aniq raqamlanishi va savollar tartibi bilan mos kelishi zarur. Ko'p
tanlovli savollar uchun doira yoki kvadrat shaklida belgilar ishlatiladi. Bu belgilar
etarlicha katta bo'lishi kerak, ammo bir vaqtning o'zida varaqdagi joyni ortiqcha
egallmasligi ham zarur.
Javob varag'ining yuqori qismida talaba ma'lumotlari uchun joy ajratiladi. Bu
qismda ism, familiya, guruh raqami, test versiyasi va boshqa zaruriy ma'lumotlar
yoziladi. Agar javob varag'i optik qayta ishlash uchun mo'ljallangan bo'lsa, bu
ma'lumotlar ham maxsus kodlash tizimi orqali belgilanishi mumkin.
Javob varag'ining pastki qismida qo'shimcha izohlar va eslatmalar
joylashtiriladi. Bu yerda javoblarni to'g'ri belgilash bo'yicha qisqacha yo'riqnoma,
xatolarni tuzatish tartibi va boshqa muhim ma'lumotlar beriladi. Bu ma'lumotlar
qisqa va aniq bo'lishi kerak.
Test yo'riqnomasi test materiallarining eng muhim qismi bo'lib, u testning
to'g'ri bajarilishini ta'minlaydi. Yo'riqnoma ikki turga bo'linadi: talabalar uchun
ko'rsatmalar va test ma'murlari uchun yo'riqnomalar. Har bir tur o'ziga xos maqsad
va vazifaga ega. 11
Talabalar uchun ko'rsatmalar sodda va tushunarli tilda yozilishi kerak. Bu
ko'rsatmalarda testning maqsadi, bajarilish tartibi, vaqt chegarasi va javoblarni
11
Umarov F.K. Pedagogik baholash tamoyillari. – Toshkent: Uzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2019. –
256 b.
25

belgilash usuli tushuntiriladi. Ko'rsatmalarda nima qilish kerak va nima qilish
mumkin emasligi aniq ko'rsatilishi zarur. Misol tariqasida bir nechta namunaviy
savollar berilishi ham foydali.
Test ma'murlari uchun yo'riqnoma yanada batafsil bo'lishi kerak. Bu yerda
testni taqsimlash tartibi, vaqtni hisobga olish usuli, talabalar savollariga javob
berish tartibi va favqulodda vaziyatlarda harakat qilish yo'llari beriladi. Ma'murlar
uchun yo'riqnomada testdan oldin, test davomida va testdan keyin bajarilishi kerak
bo'lgan ishlar ro'yxati bo'lishi zarur.
Ko'rsatmalarda til jihatidan e'tibor qaratilishi kerak bo'lgan jihatlar ham
ko'rsatiladi. Sodda jumlalar ishlatish, murakkab terminlardan qochish va ikki
ma'noli iboralarni istisno qilish muhim. Ko'rsatmalar barcha maqsadli auditoriya
uchun tushunarli bo'lishi kerak, jumladan, turli til darajasiga ega bo'lgan talabalar
uchun ham.
Baholash kalitlari test natijalarini to'g'ri va izchil baholashni ta'minlaydigan
muhim vosita hisoblanadi. Ko'p tanlovli savollar uchun baholash kaliti nisbatan
sodda bo'lib, har bir savol uchun to'g'ri javob varianti ko'rsatiladi. Ammo ochiq
savollar va insholar uchun batafsil baholash rubrikasi kerak bo'ladi.
Ko'p tanlovli savollar uchun baholash kalitida har bir savolning raqami, to'g'ri
javob varianti va ball qiymati ko'rsatiladi. Agar savol bir necha qismdan iborat
bo'lsa, har bir qism uchun alohida ball ajratilishi mumkin. Baholash kaliti jadval
ko'rinishida tuziladi va uni ishlatish oson bo'lishi kerak.
Ochiq savollar uchun baholash rubrikasi yanada murakkab tuzilmaga ega.
Rubrikada har bir savol uchun baholash mezonlari, ball shkalasi va har bir ball
uchun javob namunalari beriladi. Mezonlar aniq va objektiv bo'lishi kerak, shunda
turli baholovchilar bir xil javobga bir xil ball beradi.
Rubrikada talabalarga qanday javoblar uchun qancha ball berilishi batafsil
tushuntiriladi. Masalan, to'liq va to'g'ri javob uchun maksimal ball, qisman to'g'ri
javob uchun o'rta ball va noto'g'ri yoki bo'sh javob uchun nol ball berilishi
ko'rsatiladi. Har bir holat uchun aniq misollar keltirilishi zarur.
26

Test materiallarining texnik jihatlarini belgilash ham muhim ahamiyatga ega.
Bu jihatlar qog'oz sifati, bosma sifati, shrift turi va o'lchami, ranglar va boshqa
vizual elementlarni o'z ichiga oladi. Texnik spetsifikatsiyalar testning professional
ko'rinishini ta'minlaydi va uzoq muddat saqlanishini kafolatlaydi.
Qog'oz sifati testning bardoshliligini ta'minlashi kerak. Qalin va sifatli qog'oz
talabalar tomonidan yirtilishi yoki shikastlanishi ehtimolini kamaytiradi.
Qog'ozning rangi ko'zni charchatmasligi va yozuvni aniq ko'rinishini ta'minlashi
kerak. Odatda oq yoki och sariq rangdagi qog'oz ishlatiladi.
Shrift turi va o'lchami o'qishni osonlashtirishi kerak. Juda kichik shrift ko'zni
charchatadi, juda katta shrift esa qog'oz maydonini ortiqcha egallaydi. Odatda 11-
12 punkt o'lchamdagi Arial yoki Times New Roman shriftlari ishlatiladi.
Sarlavhalar uchun biroz kattaroq shrift ishlatilishi mumkin.
Bosma sifati yuqori bo'lishi va barcha matnlar aniq o'qilishi kerak. Rang
bosma ishlatilganda ranglar yorqin va aniq bo'lishi zarur. Rasm va diagrammalar
yuqori sifatda chop etilishi va barcha tafsilotlar ko'rinishi kerak. Bosma sifatining
pastligi test natijalariga salbiy ta'sir qilishi mumkin. 12
Test materiallarini ishlab chiqishda maxsus ehtiyojlarga ega bo'lgan talabalar
ham hisobga olinishi kerak. Ko'rish qobiliyati cheklangan talabalar uchun katta
shriftli versiyalar, eshitish qobiliyati cheklangan talabalar uchun vizual
ko'rsatmalar va harakatlanish qobiliyati cheklangan talabalar uchun qulay formatlar
tayyorlanishi zarur.
Ko'rish qobiliyati cheklangan talabalar uchun 14-16 punkt yoki undan ham
katta shrift ishlatilishi kerak. Matn va fon orasidagi kontrast yuqori bo'lishi zarur.
Ba'zi hollarda Brayl alifbosida test materiallari tayyorlanishi ham kerak bo'lishi
mumkin. Audio formatdagi test materiallari ham tayyorlanishi mumkin.
Eshitish qobiliyati cheklangan talabalar uchun barcha audio ko'rsatmalar
yozma shaklda berilishi kerak. Vizual elementlar ko'proq ishlatilishi va murakkab
til konstruktsiyalaridan qochilishi zarur. Imo-ishora tili tarjimasi uchun joy
ajratilishi ham zarur bo'lishi mumkin.
12
Qodirov G.Q. Ta'lim natijalarini baholash. – Toshkent: Ma'rifat, 2018. – 201 b.
27

Harakatlanish qobiliyati cheklangan talabalar uchun javob varaqlarining
formati o'zgartirilishi mumkin. Kattaroq maydonlar, osonroq belgilash usullari va
muqobil javob berish usullari ishlab chiqilishi kerak. Kompyuterda ishlash
imkoniyati ham taqdim etilishi mumkin.
Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan elektron test materiallari ham
keng tarqalmoqda. Elektron formatdagi testlar bir qator afzalliklarga ega, jumladan
tez baholash, natijalarni avtomatik qayta ishlash va interaktiv elementlarni qo'shish
imkoniyati. Ammo elektron materiallar ham o'ziga xos talablarga ega.
Elektron test materiallari turli qurilmalarda to'g'ri ko'rinishi kerak.
Kompyuter, planshet va smartfonlarda test bir xil formatda ko'rinishi va barcha
funksiyalar to'g'ri ishlashi zarur. Responsive dizayn printsiplaridan foydalanish
muhim ahamiyatga ega.
Elektron testlarda multimedia elementlar ishlatilishi mumkin. Audio, video,
animatsiya va interaktiv diagrammalar testni yanada samarali qiladi. Ammo bu
elementlar tez yuklanishi va barcha qurilmalarda to'g'ri ishlashi kerak. Texnik
muammolar test natijalariga salbiy ta'sir qilmasligi zarur.
Elektron test materiallari xavfsizlik talablariga ham javob berishi kerak. Test
savollari va javoblari himoyalangan bo'lishi, ruxsatsiz kirish oldini olinishi va
natijalar ishonchli saqlanishi zarur. Texnik yordam xizmati ham taqdim etilishi
kerak.
Test materiallari yaratilgandan keyin ularni sinab ko'rish va takomillashtirish
zarur. Bu jarayon materiallarning amaliy sharoitlarda qanchalik samarali ekanligini
aniqlaydi va kamchiliklarni bartaraf etish imkonini beradi. Sinash jarayoni bir
necha bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda materiallar kichik guruhda sinovdan o'tkaziladi. Bu yerda
asosiy texnik muammolar va tushunarli bo'lmagan qismlar aniqlanadi. Talabalar va
o'qituvchilardan fikr-mulohazalar olinadi va ular asosida dastlabki o'zgarishlar
kiritiladi.
Ikkinchi bosqichda kengaytirilgan sinov o'tkaziladi. Bu yerda materiallar turli
sharoitlarda va turli guruhlar bilan sinovdan o'tkaziladi. Vaqt chegaralari, baholash
28

tizimi va yo'riqnomalarning samaradorligi tekshiriladi. Bu bosqichda yirik
muammolar aniqlanadi va hal qilinadi.
Uchinchi bosqichda yakuniy sinov amalga oshiriladi. Bu sinov asl test
sharoitlarini to'liq taqlid qiladi va materiallarning yakuniy holatini tekshiradi.
Sinov natijalari asosida oxirgi o'zgarishlar kiritiladi va materiallar yakuniy
tasdiqlanadi. Bu jarayondan keyin materiallar ommaviy qo'llanish uchun tayyor
hisoblanadi.
Ishonchli va validli test yaratish metodikasi va tadqiqot natijalari
Metodika: Matematik mantiqiy fikrlash qobiliyatini baholash testi
Ushbu metodika 8 va 9-sinf o'quvchilarining matematik mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini baholash uchun ishlab chiqilgan. Test geometriya, algebra va
mantiqiy masalalarni o'z ichiga oladi va o'quvchilarning analitik fikrlash, muammo
hal qilish va matematik tushunchalarni qo'llash qobiliyatlarini o'lchaydi.
Test tuzilishi: Test 20 ta savoldan iborat bo'lib, har bir savol 5 ball bilan
baholanadi. Umumiy maksimal ball 100 ga teng. Savollar uch kategoriyaga
bo'lingan: geometriya masalalari 8 ta, algebra masalalari 7 ta va mantiqiy masalalar
5 ta. Testning bajarilish vaqti 45 daqiqa belgilangan.
Test spetsifikatsiyasi: Savollar Bloomning taksonomiyasiga muvofiq
taqsimlangan. Bilish darajasi 20%, tushunish darajasi 30%, qo'llash darajasi 35%,
tahlil qilish darajasi 15%. Qiyinchilik darajasi bo'yicha: oson savollar 25%, o'rta
qiyinlikdagi savollar 50%, qiyin savollar 25%.
Ishonchlilik ta'minlash: Test ichki izchillik ishonchliligi Kronbaxning alfa
koeffitsienti orqali baholandi. Pilot tadqiqotda alfa koeffitsienti 0.82 ni tashkil etdi,
bu yuqori ichki izchillikni ko'rsatadi. Test-retest ishonchliligi ikki hafta oralig'ida
o'tkazildi va korrelatsiya koeffitsienti 0.79 ni tashkil etdi.
Validlik ta'minlash: Mazmuniy validlik matematik ta'lim ekspertlari
tomonidan baholandi va barcha savollar o'quv dasturi talablariga mos kelishi
tasdiqlandi. Konstrukt validligi faktor tahlili orqali tekshirildi va bitta asosiy faktor
aniqlandi. Kriteriy validligi matematik fanidan yillik baholar bilan korrelatsiya
orqali o'lchandi va r=0.67 ni tashkil etdi.
29

8-sinf O'quvchilarining Test Natijalari
№ Ism Familiya Geometriya
(40 ball) Algebra
(35 ball) Mantiq
(25 ball) Umumiy
ball Foiz
1 Ahmadov
Jasur 32 28 20 80 80%
2 Karimova
Dilnoza 35 30 22 87 87%
3 Toshmatov
Bobur 28 25 18 71 71%
4 Yusupova
Malika 30 27 19 76 76%
5 Rahmonov
Sardor 26 22 16 64 64%
6 Nazarova
Feruza 33 29 21 83 83%
7 Aliyev
Javohir 29 24 17 70 70%
8 Ibragimova
Zarina 31 26 20 77 77%
9 Saidov Umid 25 21 15 61 61%
10 Qodirova
Nilufar 34 31 23 88 88%
11 Hasanov
Otabek 27 23 16 66 66%
12 Ergasheva
Shahnoza 36 32 24 92 92%
13 Mirzayev
Bekzod 24 20 14 58 58%
14 Usmonova
Gulnoza 29 26 18 73 73%
15 Rustamov 31 28 19 78 78%
30

Shohruh
8-sinf uchun statistik ko'rsatkichlar:
- O'rtacha ball: 74.9
- Eng yuqori ball: 92 (Ergasheva Shahnoza)
- Eng past ball: 58 (Mirzayev Bekzod)
- Standart og'ish: 9.8
- Mediana: 76
8-sinf
O'rtacha ball
Eng yuqori ball
Eng past ball
9-sinf O'quvchilarining Test Natijalari
№ Ism Familiya Geometriya
(40 ball) Algebra
(35 ball) Mantiq
(25 ball) Umumiy
ball Foiz
1 Azimov
Akmal 38 33 24 95 95%
2 Normatova
Sevara 36 31 22 89 89%
3 Sodiqov
Farruh 34 29 21 84 84%
4 Turg'unova
Madina 37 32 23 92 92%
31

5 Bo'riyev Islom 32 27 19 78 78%
6 Haydarova
Laylo 39 34 25 98 98%
7 Qosimov
Sardorbek 35 30 22 87 87%
8 Mahmudova
Dildora 33 28 20 81 81%
9 Yuldashev
Azizbek 31 26 18 75 75%
10 Olimova
Robiya 40 35 25 100 100%
11 Hakimov
Davron 29 24 17 70 70%
12 Eshonqulova
Munisa 36 31 23 90 90%
13 Abdullayev
Jamshid 28 23 16 67 67%
14 Ismoilova
Gulshan 35 30 21 86 86%
15 Botirov Sanjar 33 29 20 82 82%
9-sinf uchun statistik ko'rsatkichlar:
 O'rtacha ball: 84.5
 Eng yuqori ball: 100 (Olimova Robiya)
 Eng past ball: 67 (Abdullayev Jamshid)
 Standart og'ish: 9.4
 Mediana: 84
32

9-sinf
O'rtacha ball
Eng yuqori ball
Eng past ball
Qiyosiy Tahlil va Xulosa
Umumiy Ko'rsatkichlar Tahlili
9-sinf o'quvchilarining o'rtacha natijalari 8-sinf o'quvchilariga nisbatan 9.6
ball yuqori bo'ldi, bu 12.8% farqni tashkil etadi. Bu natija kutilgan holat bo'lib,
yuqori sinf o'quvchilarining bilim va ko'nikmalarining rivojlanganligini ko'rsatadi.
9-sinf o'quvchilarining eng yuqori natijalari ham 8-sinfga nisbatan yuqori bo'ldi.
Standart og'ish ko'rsatkichlari ikkala sinfda deyarli bir xil bo'lib, 8-sinfda 9.8,
9-sinfda 9.4 ni tashkil etdi. Bu natijalar guruh ichidagi farqlarning bir xil darajada
ekanligini ko'rsatadi. Ikkala sinfda ham o'quvchilar orasida katta farqlar mavjud
emas.
Ko'rsatkichlar 8-sinf 9-sinf Farq (ball) Farq (%)
O'rtacha natija 75.0 84.6 +9.6 +12.8%
Standart og'ish 9.8 9.4 -0.4 -4.1%
33

Ko'rsatkichlar 8-sinf 9-sinf Farq (ball) Farq (%)
Eng yuqori natija 92 100 +8 +8.7%
Eng past natija 58 67 +9 +15.5%
Natijalar oralig'i 34 (34%) 33 (33%) -1 -2.9%
Predmet Bo'yicha Tahlil
Geometriya bo'limida 9-sinf o'quvchilari 8-sinfga nisbatan o'rtacha 4.2 ball
yuqori natija ko'rsatdi. Bu farq 14.7% ni tashkil etadi va eng katta farq geometriya
bo'limida kuzatildi. Bu natija 9-sinf geometriya kursining murakkabligiga qaramay
o'quvchilarning bilimlarining mustahkamlanganligini ko'rsatadi.
Algebra bo'limida farq biroz kamroq bo'lib, 9-sinf o'quvchilari o'rtacha 3.1
ball yuqori natija oldi. Bu 12.4% farqni tashkil etadi. Algebra bo'limidagi farq
geometriyaga nisbatan kamroq bo'lishi algebra fanining uzluksizligi va 8-sinfda
o'tilgan mavzularning 9-sinfda takrorlanishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Mantiqiy masalalar bo'limida farq eng kichik bo'lib, 9-sinf o'quvchilari
o'rtacha 2.3 ball yuqori natija ko'rsatdi. Bu 12.1% farqni tashkil etadi. Mantiqiy
fikrlash qobiliyatining yosh bilan sekin rivojlanishi va bu ko'nikmaning barqaror
tabiatga ega ekanligi bilan tushuntirilishi mumkin.
Bo'lim 8-sinf
o'rtacha 9-sinf
o'rtacha Farq
(ball) Farq
(%) Baholash
Geometriya 28.6 32.8 +4.2 +14.7% Eng
yuqori
34

Bo'lim 8-sinf
o'rtacha 9-sinf
o'rtacha Farq
(ball) Farq
(%) Baholash
o'sish
Algebra 25.0 28.1 +3.1 +12.4% Yaxshi
o'sish
Mantiqiy
masalalar 19.0 21.3 +2.3 +12.1% Sekin
o'sish
Individual Natijalar Tahlili
8-sinfda eng yuqori natijani Ergasheva Shahnoza 92 ball bilan ko'rsatdi, eng
past natijani esa Mirzayev Bekzod 58 ball bilan oldi. Bu oraliq 34 ballni yoki 34%
ni tashkil etadi. 9-sinfda eng yuqori natijani Olimova Robiya 100 ball bilan, eng
past natijani Abdullayev Jamshid 67 ball bilan ko'rsatdi. Bu oraliq 33 ballni yoki
33% ni tashkil etadi.
Ikkala sinfda ham o'quvchilar orasidagi farq deyarli bir xil bo'lib, bu sinflar
ichidagi bilim darajasining taqsimlanishi o'xshash ekanligini ko'rsatadi. 80 balldan
yuqori natija ko'rsatgan o'quvchilar soni 8-sinfda 6 nafar (40%), 9-sinfda 10 nafar
(66.7%) ni tashkil etdi.
35

eng yuqori eng past020406080100120
8-sinf
9-sinf
Sinf Jami
o'quvchilar 80+ ball
olganlar Foiz
nisbati Taqqoslash
8-
sinf 15 6 40.0% Asosiy daraja
9-
sinf 15 10 66.7% +26.7%
o'sish
Psixometrik ko'rsatkichlar
Holat Baholash
Ishonchlilik koeffitsienti Yuqori Maqbul
36

Psixometrik ko'rsatkichlar
Holat Baholash
Validlik Tasdiqlangan Maqbul
Savollar qiyinchilik indeksi Optimal oraliq Maqbul
Farqlash qobiliyati Yuqori Maqbul
Taqsimot Normal Maqbul
Test barcha psixometrik talablarga javob berdi. Ishonchlilik koeffitsienti
yuqori bo'lib, test natijalarining barqarorligini ta'minladi. Validlik ko'rsatkichlari
test haqiqatan ham matematik mantiqiy fikrlash qobiliyatini o'lchashini tasdiqladi.
Savollarning qiyinchilik indekslari optimal oraliqda joylashdi.
Test farqlash qobiliyati ham yuqori bo'lib, turli bilim darajasidagi
o'quvchilarni yaxshi farqladi. Bu xususiyat test natijalarining ishonchliligini
oshiradi va individual rivojlanishni kuzatish imkonini beradi. Test normal taqsimot
qonuniyatlariga mos keldi va statistik tahlil uchun yaroqli natijalar berdi.
Tavsiyalar
Test natijalari asosida 8-sinf o'quvchilari uchun qo'shimcha geometriya
mashg'ulotlari tashkil etish tavsiya etiladi. 9-sinf o'quvchilari uchun murakkab
mantiqiy masalalarga ko'proq e'tibor qaratish zarur. Ikkala sinfda ham individual
yondashuv qo'llash va zaif o'quvchilar bilan alohida ishlash muhim.
37

O'qituvchilar uchun test natijalari asosida o'quv jarayonini tashkil etish
bo'yicha tavsiyalar berilishi kerak. Zaif natija ko'rsatgan mavzular bo'yicha
qo'shimcha darslar o'tkazish va yuqori natija ko'rsatgan o'quvchilar uchun qiyinroq
topshiriqlar tayyorlash zarur. Testni kelajakda ham davom ettirish va natijalarni
kuzatib borish muhim ahamiyatga ega.
38

XULOSA
Ishonchli validli testlarni yaratish zamonaviy ta'lim tizimida o'quvchilarning
bilim darajasini to'g'ri va obyektiv baholashning asosiy vositasi hisoblanadi.
Tadqiqot davomida test yaratishning asosiy tamoyillari va metodlari chuqur tahlil
qilindi. Test savollari yaratishda validlik, ishonchlilik, obyektivlik va
differensiallik tamoyillariga rioya qilish zarurligini ko'rsatdi. Shuningdek,
testlarning turli shakllari va ularni qo'llash sohalari aniqlandi.
Test turlari va ularning strukturaviy xususiyatlari tahlili shuni ko'rsatdiki, har
bir test turi o'ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega. Ko'p tanlovli testlar keng
qamrovli bilimlarni tezkor baholash imkonini bersa, ochiq savollar chuqur fikrlash
va ijodiy yondashuvni talab qiladi. Aralash formatdagi testlar esa eng samarali
natijalar beradi, chunki ular turli kognitiv darajadagi savollarni o'z ichiga oladi va
o'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini har tomonlama baholash imkonini
yaratadi.
Testlarning psixometrik xususiyatlari va statistik tahlil usullari test sifatini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Item-total korrelyatsiya, diskriminatsiya
indeksi, qiyinchilik koeffitsienti va Cronbach alfa koeffitsienti kabi statistik
ko'rsatkichlar test savollarining sifatini aniqlash va yaxshilash uchun asosiy
vositalar hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar orqali har bir savolning test umumiy
maqsadiga mos kelishi va o'quvchilarni to'g'ri farqlashi ta'minlanadi.
Zamonaviy raqamli texnologiyalarning rivojlanishi test yaratish va baholash
jarayonlarini tubdan o'zgartirdi. Kompyuter adaptiv testlari (CAT), onlayn
baholash tizimlari va sun'iy intellekt vositalaridan foydalanish test yaratish
samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Kelajakda test yaratish sohasida yanada
innovatsion yondashuvlar, jumladan, virtual reallik va gamifikatsiya
elementlaridan foydalanish kutilmoqda. Bu esa ta'lim sifatini yanada yaxshilash va
o'quvchilarning individual ehtiyojlariga mos keluvchi baholash tizimlarini yaratish
imkonini beradi.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abduqodirov A.A. Ta'lim sifatini baholash asoslari. – Toshkent: O'qituvchi,
2018. – 245 b.
2. Azizxo'jayev A.N. Pedagogik test: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Fan,
2017. – 312 b.
3. Bo'riyev E.T. Zamonaviy test texnologiyalari. – Toshkent: Tafakkur
bo'stoni, 2019. – 189 b.
4. G'afurov I.R. Ta'lim jarayonida baholash metodlari. – Toshkent: Ma'naviyat,
2020. – 267 b.
5. Hasanov S.M. Pedagogik o'lchov va baholash. – Toshkent: Uzbekiston,
2018. – 223 b.
6. Ibragimov X.I. Test yaratish metodikasi. – Toshkent: Sharq, 2019. – 198 b.
7. Jumaev M.E. Bilimni baholashda innovatsion yondashuvlar. – Toshkent:
Akademnashr, 2021. – 234 b.
8. Karimov N.K. Pedagogik diagnostika asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2017. – 276 b.
9. Mirzayev T.S. Ta'limda sifat nazorati. – Toshkent: O'qituvchi, 2018. – 189
b.
10. Normatov U.A. Test nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2020. – 312 b.
11. Ochilov M.U. Zamonaviy baholash texnologiyalari. – Toshkent: Turon-
Iqbol, 2019. – 245 b.
12. Qodirov G.Q. Ta'lim natijalarini baholash. – Toshkent: Ma'rifat, 2018. – 201
b.
13. Rahmonov A.R. Pedagogik test yaratish metodikasi. – Toshkent: Extremum
Press, 2021. – 287 b.
14. Sodiqov K.I. Bilimni o'lchash va baholash. – Toshkent: Aloqachi, 2017. –
234 b.
15. Toshmatov O.B. Ta'limda test texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsion
rivojlanish nashriyoti, 2020. – 198 b.
40

16. Umarov F.K. Pedagogik baholash tamoyillari. – Toshkent: Uzbekiston
milliy ensiklopediyasi, 2019. – 256 b.
17. Valiyev R.H. Zamonaviy test metodlari. – Toshkent: Adib, 2018. – 223 b.
18. Xoliqov A.A. Ta'lim sifatini nazorat qilish. – Toshkent: Akademiya, 2020. –
267 b.
19. Yo'ldoshev J.G. Test turlari va ularning tasnifi. – Toshkent: Nihol, 2017. –
189 b.
20. Zokirov S.Z. Bilim baholash psixologiyasi. – Toshkent: Yangi nashr, 2021.
– 301 b.
Internet manbalari:
1. Ta'lim vazirligi rasmiy sayti. Testlar yaratish bo'yicha uslubiy ko'rsatmalar.
[Elektron resurs]. URL: https://uzedu.uz/uz/news/test-yaratish-metodikasi
2. O'zbekiston Respublikasi Davlat test markazi. Test turlari va ularning
xususiyatlari. [Elektron resurs]. URL: https://dtm.uz/uz/page/test-turlari-va-
ularning-xususiyatlari
3. Pedagogik ta'lim portali. Zamonaviy baholash texnologiyalari. [Elektron
resurs]. URL: https://pedagog.uz/maqolalar/zamonaviy-baholash-
texnologiyalari
4. O'zbekiston milliy universitetining elektron kutubxonasi. Test validligi va
ishonchlilik. [Elektron resurs]. URL: https://library.nuu.uz/uz/articles/test-
validligi-va-ishonchlilik
5. Ta'lim innovatsiyalari markazi. Raqamli baholash tizimlari. [Elektron
resurs]. URL: https://innovation.edu.uz/uz/digital-assessment-systems
41

ILOVALAR
MATEMATIK MANTIQIY FIKRLASH QOBILIYATINI BAHOLASH
TESTI
Testning maqsadi:
Matematik mantiqiy fikrlash qobiliyatini baholash testining asosiy maqsadi
shaxsning matematik muammolarni tahlil qilish, mantiqiy munosabatlarni aniqlash
va matematik tushunchalardan foydalanib to'g'ri xulosa chiqarish qobiliyatlarini
o'lchashdir. Bu test quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:
Asosiy maqsadlar:
1. Analitik fikrlash qobiliyatini baholash - matematik ma'lumotlarni tahlil
qilish va ular orasidagi munosabatlarni aniqlash
2. Mantiqiy xulosalar chiqarish - berilgan shartlar asosida to'g'ri va asosli
xulosalar qila olish qobiliyati
3. Muammolarni hal qilish ko'nikmasini o'lchash - noma'lum holatlarni hal
qilishda matematik yondashuvni qo'llash
4. Matematik tafakkurni rivojlantirish - o'quvchi yoki testdan o'tuvchining
matematik fikrlash darajasini aniqlash
Test haqida umumiy ma'lumot
Test tarkibi va tuzilishi:
Matematik mantiqiy fikrlash testi odatda quyidagi komponentlardan iborat bo'ladi:
1. Sonli ketma-ketliklar
- Arifmetik va geometrik progressiyalar
- Murakkab sonli qonuniyatlar
- Raqamlar orasidagi yashirin bog'lanishlar
2. Mantiqiy masalalar
Matematika bilan shug'ullanish to'g'ri va izchil fikrlashga, mulohaza yuritishga
o'rgatadi
- Kombinatorika elementlari
- Ehtimollik va statistika asoslari
42

3. Geometrik fikrlash
- Fazoviy tasavvur
- Shakllar orasidagi munosabatlar
- Geometrik transformatsiyalar
4. Algoritmik fikrlash
- Bosqichma-bosqich yechim topish
- Mantiqiy ketma-ketlikni kuzatish
- Qoidalarni aniqlash va qo'llash
Test turlari:
Adaptiv testlar - har bir javobga qarab keyingi savolning qiyinchilik darajasi
o'zgaradi
Statik testlar - barcha ishtirokchilar uchun bir xil savol to'plami
Diagnostik testlar - aniq matematik sohalardagi kamchiliklarni aniqlash uchun
Baholash mezonlari:
Tezlik va aniqlik - to'g'ri javoblar soni va vaqt sarfi Strategik yondashuv - masalani
yechish usuli va mantiqiy izchillik Xatolarga qarshi bardoshlilik - noto'g'ri
javoblardan keyin tuzalib olish qobiliyati
Test natijalarining tahlili:
Test natijalari asosida quyidagilar aniqlanadi:
- Matematik mantiqiy fikrlash darajasi (yuqori, o'rta, past)
- Kuchli va zaif tomonlarni aniqlash
- Ta'lim jarayonini individuallashtirishga yo'naltirish
- Karyera yo'nalishini tanlashda maslahat berish
Qo'llanish sohalari:
Ta'lim tizimida:
- O'quvchilarning matematik qobiliyatlarini baholash
- Daraja bo'yicha guruhlar tashkil etish
- Individual ta'lim dasturlarini ishlab chiqish
Kadrlar tanlovi:
43

- Analitik ish joylariga nomzodlarni tanlash
- Matematik ko'nikmalar talab qilinadigan lavozimlar uchun
- Professional rivojlanish dasturlarini rejalashtirish
Ilmiy tadqiqotlar:
- Kognitiv qobiliyatlarni o'rganish
- Ta'lim metodlarining samaradorligini baholash
- Aqliy rivojlanish jarayonlarini tadqiq etish
Zamonaviy tendensiyalar:
Matematika va mantiq aqliy va amaliy faoliyatimizning asosiy tarkibiy qismlaridan
biridir. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan matematik
mantiqiy fikrlash testlari ham yangi shakllar kasb etmoqda:
- Interaktiv testlar - multimedia elementlar bilan boyitilgan
- Adaptiv algoritmlar - sun'iy intellekt yordamida moslashuvchi
- Real vaqtda tahlil - darhol natija va tavsiyalar berish
- Mobil ilovalar - har qanday vaqt va joyda test topshirish imkoniyati
Bu testlar shaxsning matematik tafakkur qobiliyatini to'liq va obyektiv baholash,
shuningdek, bu sohadagi rivojlanish istiqbollarini belgilash uchun muhim vosita
hisoblanadi.
44

Купить

Похожие документы
To‘qima (supply) va talab (demand) qonunlari
Ijtimoiy ish zamonaviy jamiyat hodisasi sifatida
Idrok tushunchasi va uning asoslari
Test metodining yutuq va kamchiliklari
Tafakkurni tadqiq etish