Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 195.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 10 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik

Sotib olish
O‘ZBEKISTON   RESPUBLIKASI   OLIY   TA’LIM,   FAN   VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
 
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI 
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI 
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI 
 
“MAKROIQTISODIYOT”  
fanidan 
 
Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy
darajasi va to’la bandlik
mavzusidagi
 
KURS ISHI 
 
 
 
 
 \
1   1.1. Ishsizlikning mazmuni, vazifalari, turlari va uning o’lchanishi ................ 6
1.2. Ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik .............................................. 9
1.3. O’zbekistonda ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri ...................................... 14
II BOB RIVOJLANGAN MAMLAKATLARDA ISHSIZLIK .............................. 18
KO’RSATKICHLAR TAHLILI .............................................................................. 18
2.1. Jahon amaliyotida mamlakat ishsizlik darajasini baholash uslubiyati ... 18
2.2. Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik ko’rsatkichlar tahlili ............ 22
2.3. O’zbekistonda ishsizlikni bartaraf etish yo’nalishlari .............................. 24
XULOSA .................................................................................................................. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. 32
2   Mavzuning   dolzarbligi.   Hozirgi   davrda   mamlakatimizda   olib   borilayotgan
chuqur  ijtimoiy-iqtisodiy  o’zgarishlar, amalga  oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy
islohotlar   mamlakatimizning   har   bir   hududida   o’zining   ijobiy   samarasini
berayotgani   bejiz   emas.   Iqtisodiyotning   barcha   sohalarida,   shuningdek,   ishlab
chiqarish   va   xizmat   ko‘rsatishning   hamma   fazalarida   ishchi   kuchi   eng   faol   omil
hisoblanadi.   Chunki   boshqa   hamma   omillar   ishchi   kuchi   yordamida   harakatga
keltiriladi, ulaming qiymatlari saqlab qolinib, yangi mahsulotga o‘tkaziladi, yangi
mahsulot yangi qiymat shu ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida ishchi
kuchi   tomonidan   yaratiladi.   Shu   sababli   mamlakat   miqyosida   ishchi   kuchining
mazmuni, tarkibi, ishchi kuchi bozorini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. 
Mamlakatimizni   2017   —   2021-yillarda   rivojlantirishning   beshta   ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi   doirasida o‘tgan davr mobaynida davlat
va   jamiyat   hayotining   barcha   sohalarini   tubdan   isloh   etishga   qaratilgan   300   ga
yaqin qonun, 4 mingdan ziyod O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari qabul
qilindi.   Shuningdek,   inson   huquqlarini   ta’minlash,   davlat   organlarining
hisobdorligi   va   ochiqligini   kuchaytirish   hamda   fuqarolik   jamiyati   institutlari,
ommaviy   axborot   vositalarining   roli,   aholi   va   jamoat   birlashmalarining   siyosiy
faolligini oshirish bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirildi. Milliy iqtisodiyotni isloh
qilish   borasida   tashqi   savdo,   soliq   va   moliya   siyosatini   liberallashtirish,
tadbirkorlikni qo‘llabquvvatlash va xususiy mulk daxlsizligini kafolatlash, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni tashkil etish hamda hududlarni jadal
rivojlantirishni   ta’minlash   bo‘yicha   ta’sirchan   choralar   ko‘rildi.   Fuqarolarning
ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va kambag‘allikni qisqartirish davlat siyosatining
ustuvor   yo‘nalishi   sifatida   belgilanib,   aholini   yangi   ish   o‘rinlari   va   kafolatli
daromad manbai, malakali tibbiy va ta’lim xizmatlari, munosib yashash sharoitlari
bilan   ta’minlash   sifat   jihatidan   yangi   bosqichga   ko‘tarildi.   So‘nggi   besh   yillik
islohotlarning   natijasida   mamlakatimizda   Yangi   O‘zbekistonni   barpo   etishning
zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma’rifiy asoslari yaratildi. 1
 
1  Manba:  www.lex.uz ,   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son, 
“ 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”  
3   Xalqimiz   bugun   izchil   va   barqaror   rivojlanayotgan,   erkin   va   farovon,
demokratik   O’zbekiston   davlatini   barpo   etish   yo’lini   avvalo,   o’zi   va   oilasi   uchun
yanada   barqaror   va   to’kin   hayotga   erishishning   mustahkam   zaminini   yaratish
uchun ter to’kib harakat qilmoqda. 
Kurs   ishining   maqsadi.   Kurs   ishining   maqsadi   ishsizlikning   nima   ekani
haqida tushunchaga ega bo’lish, uning iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari bilan tanishish,
va O’zbekistonda ishsizlik darajasi bilan tanishib, uning bartaraf etish yo’nalishlari
haqida fikr yuritish.  
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 
- ishsizlik tushunchasining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish; 
- ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlikni o’rganish; 
- ishsizlik   natijasida   kelib   chiqadigan   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlarni
tahlil qilish; 
- O’zbekistonda   ishsizlik   darajasini   bartaraf   etish   yo’nalishlari   va
aholining bandligini ta’minlash xususida so’z yuritish. 
Kurs   ishining   predmeti.   Kurs   ishining   predmeti   bu   ishsizlikning   kelib
chiqish sabalari va namoyon bo’lish shakllarini tadqiq etish va unga qarshi kurash
usullari bilan tanishib, O’zbekistonda ham ishsizlik darajasini pasaytirish xususida
fikr yuritish.  
Kurs   ishining   nazariy   va   uslubiy   asoslari .   Kurs   ishining   nazariy   asoslari
ishsizlik   tushunchasining   iqtisodiy   mazmuni   bilan   tanishish,   ishsizlikning   tabiiy
darajasi   va to’la bandlik  o’rtasidagi  bog’liqligini   o’rganish.  Kurs  ishining uslubiy
asoslari   esa   ishsizlikning   kelib   chiqish   sabablari   va   namoyon   bo’lish   shakllarini
tahlillar   orqali   tushuntirib   berish,   ishsizlikning   iqtisodiyotga   ta’siri   to’g’risidagi
amaliy   ishlanmalar   bilan   tanishish   hamda   O’zbekistonda   ishsizlikning   darajasini
pasaytirish   va   bartaraf   etish   yo’nalishlari   oid   ilmiy-amaliy   ishlanmalarni   ko’rib
chiqib xulosa chiqarishdan iborat. 
Kurs ishining tuzilishi.  Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob va xulosa, taklif va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bob “Ishsizlikning iqtisodiy mohiyati
4   va   uning   o’lchanishi”   bunda   ishsizlikning   mazmuni,   ishsizlikning   turlari,
ishsizlikning   tabiiy   darajasi   va   to’la   bandlik,   O’zbekistonda   ishsizlikning
iqtisodiyotga   ta’siri   to’g’risida   bayon   etilgan.   Ikkinchi   bob   “Rivojlangan
mamlakatlarda   ishsizlik   ko’rsatkichlar   tahlili”   unda   jahon   amaliyotida   mamlakat
ishsizlik   darajasini   baholash   uslubiyati,   rivojlangan   mamlakatlarda   to’la   bandlik
ko’rsatkichlar   tahlili,   O’zbekistonda   ishsizlikni   bartaraf   etish   yo’nalishlari   haqida
ma’lumotlar bayon etilgan. 
Umumiy hajmda 32 betni tashkil qiladi. 
   
5   I BOB ISHSIZLIKNING IQTISODIY MOHIYATI VA UNING 
O’LCHANISHI 
1.1. Ishsizlikning mazmuni, vazifalari, turlari va uning o’lchanishi 
Iqtisodiyotning   beqaror   rivojlanishi   oqibatida,   iqtisodiy   pasayish   davrida
ishlab chiqarish resurslari to‘liq foydalanilmay qoladi.  
YaIMni   yaratishda   qatnashadigan   iqtisodiy   resurslarning   eng   asosiylaridan
biri   bo‘lgan   mehnat   resurslaridan   to‘liq   foydalanilmaslik   ishsizlikda   namoyon
bo‘ladi.  
Makroiqisodiy   tahlilda   mehnat   resurslari   emas   balki   ishchi   kuchi
kategoriyasidan ko‘proq foydalaniladi. 
Ishchi  kuchi  yoki  iqtisodiy faol  aholi  deganda mehnatga  layoqatli  yoshdagi
ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi. 2
 
Mehnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taklif qonuni amal
qiladi.   Ishchi   kuchining   bahosi   hisoblangan   real   ish   haqi   hajmi   oshsa   ishchi
kuchiga   bo‘lgan   talab  qisqaradi,   agar   real   ish   haqi   hajmi   kamaysa   ishchi   kuchiga
bo‘lgan talab ortadi, ishchi kuchi taklifi esa kamayadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab
miqdorining   ishchi   kuchi   taklifi   miqdoridan   kam   bo‘lishi   ishsizlikni   keltirib
chiqaradi.  
Ishsizlar  – bu, ishchi kuchining bir qismi bo‘lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda
band   bo‘lmagan,   lekin   ishlashni   xohlovchi   va   faol   ish   qidirayotgan   aholidir.
Iqtisodiyotning   samarali   amal   qilishiga   mamlakatdagi   ishsizlik   darajasi   muhim
ta’sir ko‘rsatadi. 
Ishsizlik   – mamlakatdagi  mavjud ishchi  kuchi bir  qismining foydalanilmay
qolishini   namoyon   etuvchi   ijtimoiy-iqtisodiy   hodisa.   Mehnatga   layoqatli   bo‘lib,
ishlashni   xohlagan   ishchi   kuchining   ish   bilan   ta’minlanmagan   qismi   ishsizlar
deyiladi. Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik
friksion,   tarkibiy,   siklik,   institutsional,   texnologik,   hududiy,   yashirin   va   turg‘un
ishsizlik turlariga bo‘linadi. 
2  Mankiw.G.N. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013) 
6   Friksion ishsizlik -  unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan
ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki
turar   joylarni   o‘zgartirish,   o‘quv   yurtlarini   tugatish   va   shuningdek,   boshqa
sabablardan   kelib   chiqadi.   U   doimo   mavjud   bo‘lib,   ma’lum   bir   darajada   kerakli
hisoblanadi. 
Tarkibiy   ishsizlik   -   ishlab   chiqarish   strukturasining   o‘zgarishi   natijasida
ishchi kuchiga talab tarkibining o‘zgarishi natijasida ishsiz qolganlar kiradi. Unga
asosan malakalarini o‘zgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, yangi kasb egallashi
lozim   bo‘lgan   ishsizlar   guruhlari   kiradi.   Friksion   ishsizlik   bilan   tarkibiy
ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida, ma’lum malaka va tajriba mavjud
bo‘ladi   va   undan   foydalanib,   ish   joylarini   tezroq   topib   olishadi,   ikkinchisida   esa,
ishchi kuchi darhol va tezroq ish joylarini topa olmaydi. 
Siklik   ishsizlik   –   iqtisodiy   siklning   inqiroz   fazasi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   u
ishlab   chiqarishning   pasayishi   va   yalpi   talabning   qisqarishi   natijasida   vujudga
keladi. 
Institutsional   ishsizlik   -   ishchi   kuchi   bozori   infratuzilmasi,   ya’ni   ishchi
kuchini   ish   bilan   ta’minlashga   xizmat   ko‘rsatuvchi   muassasalarning   yetarli
darajada   rivojlanmaganligi   yoki   samarali   faoliyat   ko‘rsatmasligi   natijasida   paydo
bo‘ladi.Uni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin. 
Texnologik   ishsizlik   -   ishlab   chiqarish   jarayoniga   texnologik   usullarning
kirib   kelishi   bilan   bog‘liq   bo‘ladi.Ularning   ichida   asosiylari   ishlab   chiqarishni
mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informatsion texnologiyani
qo‘llash hisoblanadi. 
Hududiy   ishsizlik   -   muayyan   hududdagi   tarixiy,   demografik,   madaniy,
milliy   va   ijtimoiy-ruhiy   xususiyatdagi   bir   qator   omillar   ta’siri   ostida   ishchi   kuchi
talabi va taklifi o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. 
Yashirin   ishsizlik   -   uchun   ish   kuni   yoki   ish   haftasi   davomida   to‘liq   band
bo‘lmaslik   xos.   Iqtisodiyot   rivojlanishi   darajasining   pasayishi   korxonalardagi
ishlab   chiqarish   hajmining   qisqarishiga   olib   keladi.   Biroq,   korxona   egalari   o‘z
7   ishchilarini   birdaniga   ishdan   bo‘shata   olmaydilar.   Buning   natijasida   ishchilarning
ma’lum   qismi   rasman   ish   bilan   band   bo‘lsalarda,   amalda   to‘liq   holda
ishlamaydilar. Buning  natijasida  mehnat  unumdorligi   pasayib,  korxona moliyaviy
natijalariga   ta’sir   ko‘rsatadi.   Yashirin   ishsizlik   mamlakatda   vujudga   kelishi
mumkin   bo‘lgan   ijtimoiy   keskinlikka   yo‘l   qo‘ymaslikka   intilish   natijasida   ham
paydo bo‘ladi. 
Turg‘un   ishsizlik   -   mehnatga   layoqatli   ishchilarning   ish   joyini   yo‘qotgan,
ishsizlik   bo‘yicha   nafaqa   olish   huquqidan   mahrum   bo‘lgan   va   faol   mehnat
faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo‘lmagan qismini qamrab oladi. 
Ishsizlik   darajasi   ishsizlar   sonining   ishchi   kuchi   tarkibidagi   foizi   sifatida
hisoblanadi. 
Ishsizlik   darajasini   baholash   bilan   birga   uning   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlarini   ham
hisobga   olish   zarur   bo‘ladi.   Chunki   ishsizlikning   o‘zi   haddan   tashqari   yuqori
darajasi bilan katta iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. 
Ishsizlik   tushunchasiga   aniqlik   kiritib,   shuni   ta’kidlash   kerakki,   ishsizlar   –
bular   shunday   kishilarki,   ular   ishchi   kuchi   bozorida   o’z   xizmatlarini   faollik   bilan
taklif   qiladilar,   ish   qidiradilar,   bu   narsa   ish   bilan   bandlikning   iqtisodiy
munosabatlarini tartibga solishda davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Ba’zan
«ishsizlar»   tushunchasining   iqtisodiyotda   ish   bilan   band   bo’lmagan   mehnatga
qobiliyatlilar sifatida keng ma’noda talqin qilinishi maqbul emas, chunki u faol ish
qiridayotganlarni  ham,  ish   qidirmayotganlarni   ham,  shuningdek,  haq   to’lanadigan
ish o’rnini egallash uchun da’vogarlik qilayotgan, lekin unga o’zining kasb-malaka
jihatidan   yaroqli,   sog’lig’i,   ichki   uyushqoqligi   bilan   mos   kelishiga   yordam
bermayotgan   shaxslar   ham   kiritilardi.   XMT   sandartlariga   ko’ra,   ishsizlar   sirasiga
muayyan   yoshga   etgan,   hisobot   davri   mobaynida   ishsiz   bo’lib,   darhol   ishga
tushishga   tayyor   bo’lib   turgan   va   faollik   bilan   ish   qidirayotganlar   kiritiladi.
8   Shunday   qilib,   bozor   iqtisodiyotiga   asoslangan   mamlakatlarda   ishsiz   degan
maqomga ega bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:  
- ishsizlar   bandlik   xizmati   idoralarida   ish   qidiruvchi   sifatida
ro’yxatga olinishlari darkor;  
- ishsiz   deb   hisoblanish   uchun   fuqaro   faollik   bilan   ish   qidirishi
(odatda bandlikka ko’maklashuvchi organ xizmatiga murojaat qilishdan
bir – to’rt hafta ilgari) kerak bo’ladi;  
- ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat
ilgari ishlagan shaxslarga beriladi;  
- ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim;  
- ishsiz   fuqaro   o’zi   uchun   bandlik   xizmati   «mos   keladi»   deb
hisoblagan ishga joylashish taklifini rad qilmasligi lozim;  
- ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak;  
- ishsiz   fuqaro   muayyan   oylar   mobaynida   ishsizlik   bo’yicha
nafaqa olib turadi, shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytirildi yoki
uni to’lash mutlaqo to’xtatiladi. 3
 
1.2. Ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik 
«To‘la   bandlik»   tushunchasi   iqtisodiyotda   ishsizlikning   mutlaq   mavjud
bo‘lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friksion va tarkibiy ishsizlikning bo‘lishini
tabiiy deb hisoblaydilar, shu sababli to‘la bandlik ishchi kuchining 100% dan kam
qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda, to‘la bandlik
sharoitida ishsizlik darajasi friksion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo‘ladi. Siklik
ishsizlik   nolga   teng   bo‘lganda   to‘la   bandlik   sharoitidagi   ishsizlik   darajasiga
erishiladi.   To‘la   bandlik   sharoitidagi   ishsizlik   darajasi   ishsizlikning   tabiiy
darajasi   deb   ataladi.   Ishsizlikning   tabiiy   darajasi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   milliy
ishlab   chiqarishning   real   hajmi,   iqtisodiyotning   ishlab   chiqarish   salohiyatini
ko‘rsatadi.   To‘la   bandlik   yoki   ishsizlikning   tabiiy   darajasi   ishchi   kuchi   bozori
muvozanatiga   erishganda,   ya’ni   ish   izlovchilar   soni   bo‘sh   ishchi   o‘rinlari   soniga
3   Xolmo’minov Sh.R., Shoyusupova N.T., «Mehnat bozori iqtisodiyoti» O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2009.   
9   teng   kelganda   vujudga   keladi.   Ishsizlikning   tabiiy   darajasi   qandaydir   darajada
iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi. Chunki «friksion» ishsizlarga mos keluvchi
ish   o‘rinlarini   topish,   «tarkibiy   ishsizlarga»   ham   yangi   kasbni   o‘zlashtirish   yoki
yangi   yashash   joyida   ish   topish   uchun   ma’lum   vaqt   kerak   bo‘ladi.   «Ishsizlikning
tabiiy darajasi» tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi. 
Birinchidan,  bu   tushuncha   iqtisodiyot   har   doim   ishsizlikni   tabiiy   darajasida
amal   qilishi   va   shu   orqali   o‘zining   ishlab   chiqarish   imkoniyatini   ro‘yobga
chiqarishini   bildirmaydi.   Chunki,   ko‘pincha   ishsizlik   darajasi   tabiiy   darajadan
ortiq,   ayrim   hollarda,   masalan,   ish   vaqtidan   ortiqcha   ishlash   va   o‘rindoshlik
ishlarida band bo‘lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo‘lishi mumkin. 
Ikkinchidan,   ishsizlikning   tabiiy   darajasi   o‘z-o‘zicha   doimiy   miqdor
hisoblanishi   shart   emas,   u   tarkibiy   o‘zgarishlar   (qonunlar   va   jamiyat   urf-
odatlaridagi o‘zgarishlar) oqibatida o‘zgarib turishi mumkin. 
Ishchilar turli sabablarga ko'ra ishsiz qolishlari mumkin. Ishsizlikning har bir
manbai   nafaqat   ishchilar   uchun,   balki   davlat   siyosati   uchun   ham   mutlaqo
boshqacha ta'sir ko'rsatadi.  
“Bandlikning   tabiiy   darajasi”   mehnat   bozoriga   talab   va   taklif   modelini
qo'llaydi. Haqiqiy ish haqi sifatida mehnat bahosi olinadi, bu nominal ish haqining
narx   darajasiga   bo'linishi;   real   ish   haqini   ifodalash   uchun   ishlatiladigan   belgi
yunoncha   omega,  w   harfidir.  Taklif   egri   chizig'i   tik  bo'lsa-da,  bir   vaqtning   o'zida
etkazib   beriladigan   mehnat   miqdori   deyarli   qat'iy   ekanligini   ko'rsatadigan
tadqiqotlarni   aks   ettirish   uchun   yuqoriga   qarab   chizilgan.   Shunday   qilib,   real   ish
haqining   o'sishi   taklif   qilingan   mehnat   miqdorining   nisbatan   kichik   o'sishiga   olib
keladi.   Talab   egri   chizig'i   har   bir   real   ish   haqi   uchun   talab   qilinadigan   mehnat
miqdorini   ko'rsatadi.   Haqiqiy   ish   haqi   qancha   past   bo'lsa,   firmalarning   mehnat
talabi shunchalik ko'p bo'ladi. Bu erda ko'rsatilgan holatda, real ish haqi, W 
e,   talab
egri   chizig’i   D  
1   va   taklif   egri   chizig'i   S  
1   kesishishi   bilan   aniqlangan   muvozanat
yechimiga teng . Talab qilingan mehnat miqdori  L 
e  , taklif qilingan miqdorga teng.
Talab   qilingan   mehnat   miqdori   taklif   qilingan   miqdorga   teng   bo'lgan   bandlik
10   darajasi   tabiiy   bandlik   darajasi   deb   ataladi   .   Bu   ba'zan   to'liq   bandlik   deb   ataladi
(1.2.1-chizma). 
1.2.1-chizma. Bandlikning tabiiy darajasi 4
 
Talab qilingan mehnat miqdori taklif qilingan miqdorga teng bo'lgan bandlik
darajasi   tabiiy   bandlik   darajasi   deb   ataladi.   Bu   yerda   ish   bilan   bandlikning   tabiiy
darajasi  L
e,  bo’lib, bu real ish haqi W
e  da erishiladi. 
Ishchi   kuchining   bandligi   to‘g‘risidagi   nazariyalar   muammoga   nisbatan
yondashuv,   qo‘llanilgan   tadqiqot   usullari   va   vositalari   jihatidan   bir-biridan
farqlanadi.   Darslik   va   o‘quv   qo‘llanmalarda   ishchi   kuchi   bandligi   bo‘yicha
neoklassiklar,   keynschilar,   monetarizm,   institutsional-sotsiologik   va   boshqa   ilmiy
maktab vakillarining qarashlari bayon etiladi. 5
 
Neoklassik   maktab   konsepsiyasi   A.   Smitning   klassik   nazariyasi   qoidalari
asosida   shakllantirilib,   D.   Gilder,   A.   Laffer,   M.   Feldstayn,   R.   Xoll   kabi   bir   qator
olimlaming   fikr-mulohazalari   orqali   namoyon   bo‘ladi.   Bu   maktab   namoyandalari
ishchi   kuchi   bozorini   maxsus   qonunlarga   bo‘ysunuvchi   aloqalar   tizimi   sifatida
k о ‘rib chiqib, ular  bozor  mexanizmi  orqali  boshqarilishini  ta’kidlaydilar. Ish haqi
4  Principles of Macroeconomics. Minnesota University.  (M.: Minnesota Libraries Publishing, 2016)  
5  Экономическая теория: Учебник / Изд., испр. и доп. Под общ. ред. акад. В. И. Видяпина, А. И. 
Добрынина, Г. П. Журавлевой, JI. С. Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005 
11   darajasi   ishchi   kuchining   narxi   sifatida   ko‘rsatiladi.   U   ishchi   kuchi   talab   va
taklifiga ta’sir ko‘rsatib, ular o‘rtasidagi  nisbat  va zarur muvozanatni  ta’minlaydi.
Ishchi   kuchining   narxi   bozor   kon’yunkturasiga   tezlik  bilan   javob  qaytaradi,   ya’ni
bozordagi   talab   va   taklifning   o‘sishi   yoki   kamayishiga   qarab   o‘zgaradi.   Shunga
ko‘ra, ishchi kuchi bozoridagi taqchillik yoki taklif ortiqchaligi ish haqi darajasini
o‘zgartirish   orqali   bartaraf   etiladi.   Ishchi   kuchi   bozorining   klassik   modeli   uning
o‘zini- o‘zi tartibga solish tamoyiliga asoslanadi.  
Keynscha   maktab   vakillari   ishchi   kuchi   bozorini   harakatsiz,   o‘zgarmas
tizim   sifatida   baholab,   unda   ishchi   kuchining   narxi   qat’iy   belgilangan   bo‘lishini
ta’kidlaydilar.  Bandlik  va   ishsizlik  darajasi,   ishchi  kuchiga   bo‘lgan  talab,  real  ish
haqi darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlar ishchi kuchi bozori orqali emas, balki tovar
va   xizmatlar   bozoridagi   samarali   talab   miqdori   orqali   belgilanadi.   Ishchi   kuchi
bozorida   esa   faqat   ish   haqi   darajasi   va   unga   bog‘liq   bo‘lgan   ishchi   kuchi   taklifi
miqdori shakllanadi. Biroq ishchi kuchi taklifi amaldagi bandlikning shakllanishida
yetakchi   rol   o‘ynamay,   balki   faqat   uning   ish   haqining   muayyan   hajmidagi   eng
yuqori   mumkin   bo’lgan   darajasini   tavsiflaydi.   Ishchi   kuchiga   bo‘lgan   talab   yalpi
talab,   investitsiya   va   ishlab   chiqarish   hajmi   orqali   tartibga   solinadi.   Ishsizlikning
mavjud bo‘lishi yalpi samarali talabning yetishmasligi bilan shartlanib, uni byudjet
va   pul-kredit   siyosatining   iqtisodiy   faollikni   oshiruvchi   chora-tadbirlari   orqali
bartaraf etish mumkin. Davlat yalpi talabni kengaytirish tadbirlarini amalga oshira
borib,   ishchi   kuchiga   bo‘lgan   talabning   o‘sishiga   imkon   yaratadi   va   buning
natijasida bandlikning o‘sishi hamda ishsizlikning qisqarishi ro‘y beradi. 
Monetar maktab namoyandalari  (M.Fridmen, E.Felps va boshqalar) bozor
iqtisodiyotini   o‘z-o‘zidan   tartiblanuvchi   tizim   sifatida   baholab,   undagi   narx
mexanizmining   o‘zi   bandlikning   oqilona   darajasini   belgilab   berishini
ta’kidlaydilar.   Bunday   tizimga   davlat   tomonidan   har   qanday   aralashuv   bozorning
o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmini ishdan chiqaradi. Davlatning pul vositasida
yalpi   talabni   rag‘batlantirishi   esa   pirovardida   inflyatsiya   jarayonlarining
kuchayishini keltirib chiqaradi. Monetaristlar iqtisodiyotda doimo ma’lum darajada
12   ishsizlik   mavjud   bo‘lishini   ta’kidlab,   uni   «ishsizlikning   tabiiy   me’yoriy»   deb
ataydilar. Bandlikning bu «tabiiy daraja»dan chetlanishi faqat qisqa muddatli tavsif
kasb etadi. Bandlikni barqarorlashtirish bo‘yicha siyosat  ishsizlik darajasini uning
tabiiy me’yoridan chetlanishiga, ishlab chiqarish hajmi va band bo‘lganlar sonining
tebranishlariga qarshi kurashga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Ishchi kuchi bozorini
muvozanatga keltirish uchun monetaristlar asosan pul-kredit siyosati dastaklaridan
foydalanishni tavsiya etadilar. 
Institutsional-sotsiologik   maktab   namoyandalari   (T.Veblen,   J.Danlop,
J.Gelbreyt,   L.Ulman   va   boshqalar)   ishchi   kuchi   bandligi   borasidagi   muammolar
turli   ko‘rinishdagi   institutsional   islohotlar   yordamida   hal   etilishi   mumkin,   degan
qoidaga   asoslanadilar.   Ular   bu   muammoning  faqat   makroiqtisodiy   jihatdan  tahlili
bilan   chegaralanmaydilar.   Shuningdek,   ular   ishchi   kuchi   tarkibi   va   unga   tegishli
holda   ish   haqi   darajasidagi   ijtimoiy,   kasbiy,   tarmoq,   yosh,   jins,   etnik   va   boshqa
tafovutlar   ta’sirida   ishchi   kuchi   bozorida   vujudga   keladigan   nomuvofiqliklami
izohlashga harakat qildilar. 
Shartnomaga asoslangan bandlik nazariyasi  (M.Beyli, D.Gordon, 
K.Azariadis)   o‘zida   neoklassik   hamda   keynscha   talqinlami   uyg‘unlashtiruvchi
konsepsiya   hisoblanadi.   Konsepsiya   mualliflari,   bir   tomondan,   pul   ko‘rinishidagi
ish   haqi   qat’iyligi   to‘g‘risidagi   keynscha   qoidani   qabul   qiladilar   va   ishchi   kuchi
bozoridagi   muvofiqlashuv   narxlar   (ya’ni,   ish   haqi)   hisobiga   emas,   balki   ishlab
chiqarish   moddiy   hajmi   va   bandlikning   o‘zgarishi   hisobiga   amalga   oshishini
ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, bu qat’iylikning o‘zi xususiy iqtisodiy manfaatlar
ostida harakat qiluvchi individlaming xatti-harakatidan keltirib chiqariladi. Mazkur
nazariyaning   asosida   tadbirkorlar   va   ishchilar   o‘zaro   uzoq   muddatli   shartnoma
munosabatlariga   kirishishlari   to‘g‘risidagi   qoida   yotadi.   Mazkur   shartnoma
huquqiy   jihatdan   taqozo   etilgani   uchun   emas,   balki   har   ikkala   tomon   uchun   ham
iqtisodiy   jihatdan   foydaliligi   sababli   paydo   bo’ladi.   Firma   ishlab   chiqarishning
pasayib   ketishi   davrida   mehnatga   haq   to‘lash   hajmini   kamaytirmaydi,   ishlab
chiqarishning   o‘sishi   davrida   esa   malakali   ishchilarga   ish   haqini   oshirmaydi.   Pul
13   ko‘rinishidagi ish haqining o‘zgarishi bir tekisda boradi. Ish haqi darajasi individlar
xatti-harakatining   iqtisodiy   jihatdan   maqsadga   muvofiq   natijasi   sifatida   ma’lum
me’yorda qat’iy tus oladi. 
Moslashuvchan   ishchi   kuchi   bozori   konsepsiyasi   (R.Buae,   G.Stending)
70yillarning   oxirida,   nisbatan   rivojlangan   G‘arb   mamlakatlarida   iqtisodiyotni
tarkibiy   qayta   qurish   amalga   oshirilayotgan   davrda   keng   tarqaldi.   Uning   asosida
ishchi   kuchi   bozorini   tartiblashdan   voz   kechish,   bandlikning   moslashuvchan,
funksional   jihatdan   individuallashtirilgan   va   nostandart   shakllariga   (qisman
bandlik,   to‘liq   bo‘lmagan   ish   haftasi   yoki   ish   kuni,   qisqa   muddatli   shartnomalar,
uyga ish olish va h.k.)  o‘tishning zarurligi to‘g‘risidagi  qoi-  dalar yotadi. Bunday
yondoshuv   iqtisodiyotni   tarkibiy   qayta   qurish   xarajatlarini   kamaytirishni
ta’minlashga   qaratilgan   bo‘lib,   ishga   yollash,   ishdan   bo‘shatish   va   bandlik
shakllarining   turliligi   va   moslashuvchanligi;   ish   vaqtini   tartibga   solishning
moslashuvchanligi;   ish   haqini   tabaqalashtirish   asosida   tartibga   solishning
moslashuvchanligi;   ishchilami   ijtimoiy   himoyalash   usul   va   shakllari,   shuningdek,
ishchi kuchi bozoridagi talab va taklifning tebranishiga ishchi kuchi hajmi, tarkibi,
sifati va narxi muvofiqlashuvining moslashuvchanligi hisobiga erishiladi. Umuman
olganda moslashuvchan ishchi 
kuchi   bozori   konsepsiyasi   tadbirkor   va   ishchilar   o‘zaro   munosabatlarining   turli
shakllarini   mavjudligini   taqozo   etib,   ishchi   kuchi   bozorining   yalpi   xarajatlarini
ratsionallashtirish,   foydalilik   darajasini   oshirish   va   yuqori   harakatchanligini
ta’minlashga qaratilgan. 
1.3. O’zbekistonda ishsizlikning iqtisodiyotga ta’siri 
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari   uning ta’sirida ishlab chiqarilmay qolgan
mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay
oladiganlar   uchun   yetarli   miqdorda   ish   joylarini   yaratish   holatiga   ega   bo‘lmasa
mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo‘qotiladi. Iqtisodiy
adabiyotlarda bu yo‘qotish yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining orqada qolishi
sifatida   aniqlanadi   hamda   u   haqiqiy   YaIMning   potensial   YaIMdan   kam   bo‘lgan
14   hajmi   sifatida   ko‘rinadi.   Ishsizlik   darajasi   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   YaIM
hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo‘ladi.  
Makroiqtisodiyot   sohasidagi   taniqli   tadqiqotchi   A.Ouken   ishsizlik   darajasi
va YaIM hajmining orqada qolishi o‘rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi.
Bu   nisbat   iqtisodchilar   orasida   Ouken   qonuni   sifatida   tanilgan   bo‘lib,   agar
ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo‘lsa, YaIM
hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko‘rsatadi.  
Ayrim  hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi potensial  hajmidan ortib
ketishi   ham   mumkin.   Bunday   hol   ishsizlik   darajasi   tabiiy   darajadan   ham   past
bo‘lgan   davrlarda   ro‘y   beradi.   Ishlab   chiqarishga   ishchilarning   qo‘shimcha
smenalarini   jalb   qilish,   kapital   uskunalardan   belgilangan   me’yordan   ortiqcha
darajada foydalanish, ish vaqtidan keyin qo‘shimcha ishlash va o‘rindosh ishlarda
band bo‘lish kabilar buning asosiy sabablaridir.  
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari  ham mamlakat  iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir
o‘tkazishi mumkin. Jumladan, ishsizlikning ba’zi turlarining uzoq muddatli tavsifi
ishchilarning   o‘z   malakalarini   yo‘qotishlari   hamda   daromad   va   ijtimoiy   mavqei
jihatidan aholining nisbatan past toifasiga o‘tib qolishiga olib keladi. Bu esa ularda
o‘z   turmush   tarzidan   qoniqmaslik,   ijtimoiy   faollikning   yo‘qolishi,   atrofdagilarga
nisbatan   loqaydlikning   paydo   bo‘lishi   kabi   holatlarni   keltirib   chiqaradi.   Natijada
uzoq   davom   etgan   surunkali   ishsizlik   millatning   ruhiy   sog‘lomligiga   putur
yetkazadi.   Ishsizlik   o‘sishining   muqarrar   oqibati   bo‘lib   mamlakatdagi
jinoyatchilikning o‘sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi.
Shunga   ko‘ra,   mamlakatdagi   ishchi   kuchi   bandligini   ta’minlash   va   ishsizlarni
ijtimoiy   himoyalash   davlat   iqtisodiy   siyosatining   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri
hisoblanadi. 
Respublikamizda   vaqtincha   ishsizlik   mavjudligi   sabablaridan   biri   -   ishchi
kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikdir. Ya'ni, ish bilan band
bo‘lmagan  aholining katta  qismi  malakasiz  xodimlar  va mehnat  bozoriga birinchi
15   marta   chiqayotgan   yoshlarni   tashkil   etmoqda.   Aksincha,   iqtisodiyot   tarmoqlarida
yuqori malakaga va ish tajribasiga ega bo‘lgan kadrlarga talab ortib bormoqda. 
Muayyan   iqtisodiy   sharoitlarda   ishchi   kuchi   bozoridagi   umumiy   holat
inflyatsiyaning   o‘sishi   uchun   asosiy   sabab   bo‘lishi   ham   yoki   aksincha,   uning
o‘sishiga to‘sqinlik qilishi ham mumkin. Mamlakatdagi ishsizlik darajasi qanchalik
past   bo‘lsa,   inflyatsiya   ta’sirida   narxlarning   o‘sish   sur’atlari   shunchalik   yuqori
bo‘ladi. Ingliz iqtisodchisi  A.Fillips ishsizlik va inflyatsiyaning o‘sishi  o‘rtasidagi
bog‘liqlikni   ko‘rsatib   berdi   va   bu   bog‘liqlikni   ifodalovchi   egri   chiziq   Fillips   egri
chizig‘i deb nom oldi.  (1.3.1-chizma) 
1.3.1-chizma. Fillips egri chizig’i 6
 
Fillips   egri   chizig‘iga   ko‘ra,   inflyatsiya   darajasini   1%ga   pasaytirish   uchun
ishsizlikni   2%ga   o‘stirish   lozim   bo‘ladi.   Ishsizlik   va   inflyatsiya   darajasidagi
nisbatni  tartibga solishda davlatning iqtisodiy siyosati  asosiy  rol  o‘ynaydi. Davlat
ish   bilan   bandlik   darajasi,   ishlab   chiqarish   hajmi   va   ish   haqi   darajasi   o‘rtasidagi
oqilona nisbatni ta’minlash orqali nafaqat ishsizlik va inflyatsiya darajasini nazorat
qilishi,   balki   ularning   iqtisodiyot   rivojlanishi   va   aholi   turmush   darajasiga   salbiy
ta’sirining   oldini   olishi   ham   lozim.   Shunday   qilib,   ishchi   kuchi   bozori   bozor
xo‘jaligi   tizimida   yetakchi   o‘rin   tutib,   uni   yuqori   darajada   tashkil   etmasdan   turib
iqtisodiyotning   samarali   amal   qilishiga   erishib   bo‘lmaydi.   Bozor   iqtisodiyoti
tizimida ishchi kuchi bozorining roli u bajaradigan ikkita vazifa orqali belgilanadi.
Birinchi vazifasi bevosita mehnat jarayonida ishchining ishlab chiqarish vositalari
6  Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020.  
16   bilan   biriktirish   mexanizmi   hamda   band   bo‘lmagan   ishchi   kuchining   harakatini
samarali  tartibga solish bilan bog‘liq. Ikkinchi  vazifasi  esa yalpi ishchi  kuchining
sifatini   yanada   takomillashtirgan   holda   takror   ishlab   chiqarish   orqali   amalga
oshiriladi.   Ishsizlikni   oldini   olish   mamlakat   aholisini   ish   bilan   bandligini
ta’minlash   mamlakat   iqtisodiyotiga   yaxshi   ta’sir   qiladi.  Ishchi   kuchlariga  bo’lgan
taklifni kamaytirish, shuningdek, ularni mehnat bozoriga oqib kelishini qisqartirish
va boshqa  joyga ketishni  rag’batlantirish hamda  ish vaqti  va mavjud ish  joylarini
ijtimoiy   ishlab   chiqarishda   band   bo’lganlar   o’rtasida   qayta   taqsimlash   orqali
samarali tashkil etish mumkin. 
Ishsizlik   mehnat   bozorining   asosiy   muammolaridan   biri   bo‘lib,   biror   bir
mamlakat iqtisodiyotning bu “nuqsoni”dan hali qutulganicha yo‘q. Xususan, so’ngi
yillardagi statistik ma’lumotlarga nazar solsak (1.3.1-jadval). 
1.3.1-jadval 
O’zbekistonda ishsizlik darajasining asosiy ko’rsatkichlari 7
 
Yillar  Mehnat 
resurslar soni,
ming kishi  Umumiy ishsizlik
darajasi, %  Band aholi sonining
mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi
soniga nisbati, % 
2019  18949,0  9,0  68,1 
2020  19158,2  10,5  66,0 
2021  19345,9  9.6  67,0 
2022  19517,5  8.9  67,2 
2023  19724,9  6,8  66,9 
  2021-yil   yakuniga   ko’ra   iqtisodiy   faol   aholi   19   million   345   ming   kishini
tashkil  etgan. Umumiy ishsizlik  darajasi  9.6%  ga etgan. Xususan, yoshlar orasida
ishsizlik   darajasi   15.1%   ni,   ayollar   orasida   esa   13.3%   ekanligi   ma’lum   qilindi.
O’zbekiston Respublikasida ishsizlikning darajasi 2022-yil yakuniga ko’ra 8,9% ni
tashkil etgan bo’lsa, 2023-yil yakuniga ko’ra ishsizlik darajasi 6,8% ni tashkil etib,
o’tgan  yilning  mos   davriga  nisbatan  2,1%ga  kamaydi.  2023  yilning  dekabr   oyida
7   Manba:   O‘zb е kiston   R е spublikasi   Davlat   Statistika   qo‘mitasi   https://stat.uz   hamda   https://mehnat.uz
sayti ma'lumotlari  
17   vazirlik   huzuridagi   Mehnat   bozori   tadqiqotlari   instituti   tomonidan   respublikaning
208  ta   shahar   va  tumanida   navbatdagi   ijtimoiy   so‘rov  o‘tkazildi.  Xalqaro   mehnat
tashkiloti   tavsiyalari   asosida   o‘tkazilgan   tadqiqot   davomida   1   000   ta   o‘zini   o‘zi
boshqarish   organlari,   10   000   uy   xo‘jaliklari   hamda   53   ming   300   nafar   fuqaro
qamrab olindi. 8
  
II BOB RIVOJLANGAN MAMLAKATLARDA ISHSIZLIK 
KO’RSATKICHLAR TAHLILI 
2.1. Jahon amaliyotida mamlakat ishsizlik darajasini baholash uslubiyati 
Ishchilar turli sabablarga ko'ra ishsiz qolishlari mumkin. Ishsizlikning har bir
manbai   nafaqat   ishchilar   uchun,   balki   davlat   siyosati   uchun   ham   mutlaqo
boshqacha ta'sir ko'rsatadi.  
Bandlik   va   ishsizlikning   rasmiy   choralari   kutilmagan   natijalar   berishi
mumkin.   Misol   uchun,   firmalar   ishlab   chiqarish   hajmini   kengaytirganda,   ular
ishlab   chiqarishning   ko'payishiga   bo'lgan   talab   barqaror   bo'lishiga   ishonch   hosil
qilmaguncha qo'shimcha ishchilarni yollashni istamasligi mumkin. Ular avval to'liq
bo'lmagan ish vaqtiga qisqartirilgan xodimlarning ish vaqtini uzaytirish yoki to'liq
vaqtli   xodimlarni   qo'shimcha   ish   vaqtini   talab   qilish   orqali   javob   berishlari
mumkin.   Bularning   hech   biri   bandlikni   oshirmaydi,   chunki   odamlar   qancha   yoki
qancha   ishlayotganidan   qat'i   nazar,   agar   ular   ishlayotgan   bo'lsa,   oddiygina   "ish
bilan   band"   hisoblanadi.   Bundan   tashqari,   iqtisodiy   kengayish   tushkunlikka
tushgan ishchilarni  ish istiqbollari haqida ko'proq optimistik qilishlari  mumkin va
ular ish qidirishni davom ettirishi mumkin. Qidiruv bilan shug'ullanish ularni yana
ishsiz   qiladi   va   ishsizlikni   oshiradi.   Shunday   qilib,   iqtisodiy   kengayish   dastlab
bandlikka ozgina ta'sir qilishi va hatto ishsizlikni oshirishi mumkin. 
Bandlikni   davlat   tomonidan   tartibga   solish   tizimini   takomillashtirish   uchun
xalqaro   tajribalardan   foydalanish   maqsadga   muvofiq.   Mazkur   sohani   tartibga
solishning   shakl   va   usullarini   jahon   tajribasidan   samarali   foydalangan   holda,
tartibga   solish   qishloqlarning   rivojlanishiga   yordam   beradi.   Xalqaro   tajribalarni
8  https://kun.uz/news/2024/03/05/ozbekistonda-ishsizlik-darajasi-kamaygani-malum-qilindi  
18   o’ganishda, to’liq bandlik, bandlik kafolati, ish o’rinlarining saqlanishi va rivojiga
qaratilgan   Xalqaro   Mehnat   Tashkiloti   faoliyatini   alohida   kuzatish   maqsadga
muvofiq. 
Rivojlangan   mamlakatlarning   bandlik   sohasida   olib   boruvchi   siyosatlari
mehnat   bozorining   moslashuvchanlik   konsepsiyasiga   asoslanadi.   U   o’z   ichiga
ishchi   kuchining   hududiy   va   kasbiy   safarbarligini,   yollanib   ishlash,   ishdan
bo’shatish,   korxonalararo   xodimlarning   safarbarligi,   ish   vaqtining   boshqarilishi
bo’yicha   ishchi   kuchining   moslashuvchanlik   ko’rsatkichlarini   qamrab   olgan.
Masalan,   Shvetsiyada   milliy   daromadning   soliq   va   davlat   xarajatlari   asosida
taqsimlanishi   va   qayta   taqsimlanishi,   bandlik   holatini   bir   maromda   ushlab   turish
bo’yicha   olib   boriluvchi   dasturlar   (jamoaviy   ishlarni   tashkil   qilish,   ish   joylarini
yaratish   va   h.k.)ni   ishlab   chiqishda   davlatning   o’rni   katta   bo’lsa,   AQShda
hukumatning aholi bandligini nazorat qilishga bo’lgan ta siri minimal darajagachaʼ
pasaytirilgan. 
Jahon tajribasida aholi bandlik bo’yicha modellar orasida Amerika, Shved 
(Skandinaviya),   Yevropa,   Yaponiya   va   Xitoy   modellari   alohida   ajratilib
ko’rsatiladi. Bulardan, Amerika modeli mehnatga layoqatli aholining katta qismiga
ishlab   chiqarish   samarasi   past   va   o’z-o’zidan   kichik   daromadga   ega   bo’lgan   ish
joylarini   yaratishga   qaratilgan.   Bunday   siyosatni   olib   borish   ishsizlikni   past
darajada   ushlab   turish,   hukumat   tomonidan   unga   to’siq   bo’lishi   mumkin   bo’lgan
moliyaviy   va   iqtisodiy   qarshilik   holatlarining   uchramasligiga   olib   keladi.
AQShning   zamonaviy   bandlik   siyosatidagi   asosiy   yo’nalishlarga:   ish   haqi
darajasini   oshirish   jihatidan   ish   joylari   sifatini   oshirish,   kelajakda   kasbiy
ulg„ayishni   ta minlash,   ish   joylarini   saqlash   va   ularni   ko’paytirishdir.   AQSH	
ʼ
siyosati, eng avvalo, bandlik o’sishini rag’batlantirish va ish joylarini ko’paytirish,
ishchilarni   tayyorlash   va   qayta   tayyorlash,   yollanma   ishchi   kuchiga
ko’maklashishga qaratilgan. 
Shved (skandinaviya) modeli ishchi kuchining barcha guruh vakillari uchun
davlat sektorida o’rtacha (qoniqarli) mehnat va daromad sharoitlarini barpo etishga
19   qaratilgan. Mazkur siyosatning kamchiligi – faqatgina, kamayishi yoki cheklanishi
shubhasiz   ishlab   chiqarishni   pasayishi   va   ish   joylarining   keskin   qisqarishiga   olib
keluchi xukumat moliyaviy vositalariga bo’lgan qaramlikdadir. 
Bandlik   siyosatining   Yevropa   modeli   ishlab   chiqarish   samaradorligi   oshib
borayotgan   bir   paytda   bandlar   sonining   kamaytirilishi   va   o’z-o’zidan   ish   bilan
bandlar   sonining   daromadlarini   ko’tarilishiga   qaratilganligi   bilan   ajralib   turadi.
Bunday   siyosat   ishsizlarning   ortib   boruvchi   qismiga   ko’p   xarajat   talab   qiluvchi
tizimni   barpo   qilishni   talab   etadi.   Mazkur   siyosatning   eng   salbiy   jihati   –   uzoq
davom   etuvchi   ishsizlik   va   u   bilan   bog’liq   bo’lgan   iqtisodiy   va   moliyaviy
to’siqlarning ko’p uchrashidadir. 
Aholi   bandligining   yapon   modelida   davlat   tomonidan   nafaqat   shahar,   balki
qishloq   joylaridagi   bandlik   holatlari   o’rganilib,   aholini   ish   joylari   bilan
ta minlashga   katta   e tibor   qaratiladi.   Ishchi   xodimlarining   pensiya   yoshigaʼ ʼ
yetgunga   qadar,   ya ni   umrbod   yollanib   ishlashiga   qaratilgan   bandlik   tizimi	
ʼ
(ayniqsa, qishloq hududlarida) keng tarqalgan. 
Shuningdek,   Yaponiyada   xodimlardan   uzoq   vaqt   davomida   foydalanishni
ko’zlash, ularning kasb tayyorgarligi va malakasini oshirishni ish o’rinlari tarkibi,
ishlab   chiqarilayotgan   mahsulot   turlarini   hisobga   olgan   holda,   ichki   firma
darajasida   amalga   oshirish,   avvaldan   xodimning   firma   ichida   kasbiy
harakatchanligini nazarda tutishi, xodimlarda mehnatga, yuqori ish sifati darajasiga
erishishga ijobiy yondashishni tarbiyalash imkoniyatini yaratadi. 
Aholini   ish   bilan   ta minlashning   Xitoy   modeli   iqtisodiyot   samaradorligini	
ʼ
oshirishga qaratilgan. 
Rivojlangan   mamlakatlarda   bandlikni   himoya   qilishga   qaratilgan
normalarning   qattiqligi   darajasiga   ko’ra   ularni   quyidagi   guruhlarga   ajratib
ko’rsatiladi: 
Liberal   boshqaruv   modeli   amal   qiluvchi   mamlakatlar,   unga   ko’ra,   ish
beruvchilar  iqtisodiy maqsadlilikka  qarab xodimlarni  ishga  qabul  qilish siyosatini
amalga   oshiradi   (AQSH,   Kanada,   Buyuk   Britaniya,   Irlandiya,   1990   yillarning
20   o’rtalaridan   boshlab   Avstraliya   va   Yangi   Zellandiya).   Mehnat   munosabatlari
saqlangan model asosida faoliyat olib boriluvchi mamlakatlar, unda ish beruvchilar
lozim   bo’lgan   ishchi   kuchi   sonidan   foydalanishda   katta   miqdordagi   cheklovlarga
duch kelishadi (Italiya, Gretsiya, Turkiya, Germaniya va Fransiya). 
Boshqa   barcha   mamlakatlarni   o’rta   guruh   vakillariga   kiritish   mumkin,
chunki ularda qattiq cheklov choralari namoyon bo’luvchi bandlikni himoyalashga
qaratilgan qonunchilikning qaysidir  sohasi  boshqa sohalardagi  liberal  qonunchilik
bilan mutanosiblikda bo’ladi. 
Bandlikni   tartibga   solishning   shakl   va   usullarining   tanlanishi   muayyan   bir
iqtisodiy davr bilan bog’liq. Masalan, xorijda o’tkaziluvchi faol va nofaol siyosatni
tahlil  qilish  iqtisodiy  faollik  cho’qqisiga  chiqqan  va  doimiy  o’sish  kuzatilayotgan
mamlakatlarda   aholining   ish   bilan   band   bo’lmagan   qismini   qo’llab-quvvatlashga
qaratilgan  nofaol  tavsifdagi  chora-tadbirlarga, iqtisodiyotning inqiroz holatida esa
tadbirkorlik   faoliyatini   vujudga   keltiruvchi   va   uni   faol   ishlashga   yo’naltiriluvchi
harakatlarni amalga oshirish hamda bandlikni ta minlashga e tibor qaratilganliginiʼ ʼ
ko’rsatdi. 
So’nggi o’n yillikda Yaponiya va AQShning xukumat organlari asosan yirik
koorporatsiyalar   bilan   ish   olib   borishmoqda.   Shu   o’rinda,   ish   haqi   miqdorining
belgilanishi ish bilan bandlik holatlariga ta sir qilishini aytib o’tish lozim. G’arbiy	
ʼ
Yevropa, Afrika va Osiyo mamlakatlarida hukumat organlarining shaxsiy firmalar
ishiga   aralashuvi   ko’p   kuzatiladi.   Hukumatning   liberal   bilvosita   boshqaruviga
Germaniya   va   Buyuk   Britaniyadagi   iqtisodiy   vositalar   asosida   boshqaruv
shakllarini misol  qilib keltirishimiz mumkin. Bunda davlat boshqaruvi va xususiy
korxonalar   tashabbusi   o’rtasidagi   bog’lanish   vazifasini   ta minlovchi   savdo   sanoat	
ʼ
palatasi kabi daromad olmaydigan tashkilotlarning o’rni katta bo’ladi. 
Yevropa   Ittifoqidagi   mamlakatlarda   ishsizlik   muammolari   deyarli
uchraymadi, garchi ushbu ko’rsatkich YaIMning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi
hissasi   bilan   o’lchansa-da,   bu   ko’rsatkich   esa   barcha   Yevropa   Ittifoqi
mamlakatlarining   qishloq   hududlarida   shahar   hududlariga   nisbatan   kam.   Faqat
21   ayrim   mamlakatlardagina   qishloq   hududlaridagi   ish   bilan   bandlik   muammolari
mazkur   mamlakatlarning   asosiy   bandlik   ko’rsatkichlari   qishloq   xududlariga
jamlanganligi sababli qisman hal qilingan. (Masalan, Irlandiya, Ispaniya, Gretsiya
va   Fransiyada,   biroq   Finlyandiya,   Italiya   va   Portugaliya   bundan   mustasno).
Bandlik   darajasi   yuqori   sur atlar   bilan   o’sib   boruvchi   mamlakatlar   ishsizlikʼ
muammosini,   garchi   u   qishloq   hududlariga   oid   bo’lsa   ham,   qishloq   xo’jaligidan
tashqarida   ish   joylarini   yaratish   orqali   hal   qilishga   harakat   qilgan.   Mazkur
rivojlanishga  mamlakat  YaIMning aholi  jon boshiga  to’g’ri  keluvchi  katta hissasi
va   urbanizatsiya   jarayonlarining   jadallashuvchi   sabab   bo’ladi.   Xorijda   bandlikni
tartibga solish xorijiy ishchi kuchini taqsimlash va qayta taqsimlash orqali amalga
oshiriladi.   Masalan,   katta   miqdordagi   xorijiy   ishchi   kuchi   oqimiga   duch   keluvchi
sanoati rivojlangan mamalakatlarda (Germaniya, Fransiya va h.k.), so’nggi yillarda
xorijiy   ishchilarni   o’z   mamlakatlariga   qaytarib   yuborishga   qaratilgan   bir   qator
dasturlar   ishlab   chiqarilmoqda.   Yevropaning   ayrim   mamlakatlarida   urbanizatsiya
darajasi   yuqori   bo’lgan   mintaqalardagi   qishloq   joylarida   bandlikni   tartibga   solish
tajribasidan foydalanish mumkin. 
Rivojlangan   mamlakatlarning   ko’plab   korxonalarida   ijaraviy   mehnatdan
foydalanilmoqda.   Bunga   asos   sifatida,   1980-1990   yillarda   ushbu   mehnat   turining
qonuniy   asoslari   shakllantirilganini   sabab   bo’lgan.   XMTning   1997-yildagi   85-
sessiyasida   xususiy   kadrlar   agentliklariga   doir   181-sonli   va   188-sonli
Konvensiyalari   qabul   qilingan.   Ijaraviy   mehnat   turidan   foydalanishda   eng   yuqori
ko’rsatkich   AQShga   tegishli.   Mamlakatda   bunday   toifadagi   xodimlar   ulushi
umumiy ish bilan band aholi sonining 4,5 foizini tashkil etgan. 9
 
2.2. Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik ko’rsatkichlar tahlili 
Xalqaro mehnat tashkilotining «Global bandlik va ijtimoiy istiqbollar: 2023
yildagi tendensiyalar» hisobotiga ko‘ra, 2023 yil dunyoda ishsizlik darajasi oshadi.
9   Ibragimov.L.Z.,   Shodiyorov.S.X.,   Sultonmurodova.R.G’,   “Aholining   ish   bilan   bandligini   ta’minlashda
xorijiy davlatlar tajribasi”, Maqola. 2021  
22   Tashkilot   ma’lumotlariga   ko‘ra,   2022   yil   oxirida   dunyoda   ishsizlar   soni
205,2 million kishini tashkil qilgan. Bu 2021 yilga nisbatan 11,2 million kishiga va
pandemiya boshlangan 2020 yilga nisbatan 30 millionga kamdir. Biroq 
pandemiyadan   oldingi   davrga   (2019   yil)   nisbatan   bu   ko‘rsatkich   13,3   million
kishiga ko‘pdir. 
Xalqaro   mehnat   tashkilotining   bu   yilgi   prognozlariga   ko‘ra,   dunyoda
ishsizlar soni 3 millionga oshib, 208,2 million kishiga, 2024 yilda esa 210,9 million
kishiga yetadi.  
O‘tgan yili dunyoda ishsizlik darajasi 5,8 foizni tashkil qilgan. Bu 2021 yilga
nisbatan   6,2   foizga   va   pandemiya   boshlangan   yilga   nisbatan   6,9   foizga   kam.
Ammo 
2019 yilga nisbatan bu 5,5 foizga yuqori. XMT prognoziga ko‘ra, ishsizlik darajasi
2023-2024 yillarda o‘zgarishsiz qoladi (5,8 foiz).  
Jinslar   nuqtai   nazaridan,   ishsizlik   darajasida   sezilarli   farq   yo‘q.   O‘tgan   yili
ishsizlik   ayollar   o‘rtasida   5,8  foiz,  erkaklarda   5,7  foizni   tashkil   etgan.   2023-2024
yillarda   ishsiz   erkaklar   darajasi   o‘zgarmaydi,   2024   yilda   ayollar   o‘rtasidagi
ishsizlik ko‘payadi va 5,9 foizni tashkil qiladi.  
Mintaqalar   bo‘yicha   ishsizlikning   eng   past   darajasi   (5,2   foiz)   o‘tgan   yili
Osiyo-Tinch   okeani   mamlakatlarida   kuzatilgan.   2023-2024   yillarda   vaziyat
saqlanib qolishi va ko‘rsatkich 5,1 foizga kamayishi kutilmoqda.  
Shu   bilan   birga,   Lotin   Amerikasi   va   Karib   havzasi   mamlakatlarida   bu
ko‘rsatkich   7   foizni,   Shimoliy   Amerika   mamlakatlarida   (AQSh   va   Kanada)   3,8
foizni, Yevropa va Markaziy Osiyoda 6,1 foizni, Afrikada 7,1 foizni tashkil qilgan.
Ishsizlikning eng yuqori darajasi arab mamlakatlarida kuzatildi. 2022 yil bu
ko‘rsatkich 9,3 foizni tashkil etgan. 10
 
Rivojlangan mamlakatlarda to’la bandlik darajasi  ko’rsatkichlarini  quyidagi
rasmda ko’rishimiz mumkin (2.2.1-rasm). 
10  https://kun.uz/news/2023/02/04/dunyoda-ishsizlar-soni-205-milliondan-oshdi 
23   _  Yevropa Zonasi                  _  Germaniya                               _   Fransiya 
  _  Birlashgan Qirollik             _  AQSH                                     _  Yaponiya 
 
2.2.1-rasm. Rivojlangan mamlakatlarda bandlik ko’rsatkichlari 11
 
2023-yilning   ikkinchi   choragida   iqtisodiyoti   rivojlangan   yirik   davlatlardan
eng   yuqori   bandlik   darajasi   Yaponiyada   bo‘ldi,   mehnatga   layoqatli   aholining   79
foizi   haq   to‘lanadigan   ish   bilan   band.   Bu,   ehtimol,   ajablanarli   emas,   chunki
mamlakatda   tug’ilish   darajasi   past.   Xuddi   shu   chorakda   Fransiyada   eng   past
bandlik darajasi 68,5 ni tashkil qildi. 
2.3. O’zbekistonda ishsizlikni bartaraf etish yo’nalishlari 
Bugungi   kunda   respublikamizdagi   ustuvor   yo‘nalishlardan   biri   -   aholi
bandligini   oshirish,   ishchi   kuchidan   maqsadli   foydalanish,   foydali   mehnatga
layoqatli   aholining   ilmiy   salohiyatini   oshirishga   qaratilmoqda.   Ana   shularni
hisobga olgan holda, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan dasturiy chora-tadbirlarni amalga
oshirishda   Hukumatning   asosiy   e’tibori   aholi   bandligini,   eng   avvalo,   kasb-hunar
kollejlari   va   oliy   ta’lim   muassasalari   bitiruvchilarini   ishga   joylashtirishni
ta’minlash   uchun   zarur   shart   sharoitlar   yaratish   bo‘yicha   ustuvor   yo‘nalishni
11  https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-developed-countries/  
24   amalga   oshirishga   qaratiladi.   Birinchi   navbatda,   bu   iqtisodiyot   tarmoqlari   va
hududlarning   ehtiyojini   hisobga   olgan   holda,   yangi   ish   o‘rinlari   tashkil   etish
bo‘yicha har yilgi dasturlarni ishlab chiqishni ko‘zda tutadi. 
“Davlat   fuqarolarning   bandligini   ta’minlash,   ularni   ishsizlikdan   himoya
qilish, shuningdek kambag‘allikni qisqartirish choralarini ko‘radi. 
Davlat   fuqarolarning   kasbiy   tayyorgarligini   va  qayta   tayyorlanishini   tashkil
etadi   hamda   rag‘batlantiradi” 12
  –   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi
43modda. 
Mamlakatimizda   ishchi   kuchi   bandligi   samaradorligini   ta’minlash   uchun
davlatning   bandlik   siyosatining   quyidagi   yo‘nalishlarini   kuchaytirish   maqsadga
muvofiqdir: 
- oilaviy  biznes  va  kichik  xususiy  
korxonalarni  rivojlantirishni 
jadallashtirishni ta’minlash; 
- mazkur maqsadlarda mikrokreditlash tizimini rag‘batlantirish; 
- yirik   sanoat   korxonalari   va   nisbatan   kichikroq   bo‘lgan   ishlab
chiqarish   korxonalari   bilan   kasanachilikni   kengaytirish   asosidagi
kooperatsiyani   rivojlantirish   imkoniyatlaridan   keng   qamrovli
foydalanish; 
- mahalliy   xomashyoni   puxta   qayta   ishlashga   va   tayyor,
raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan engil va
oziq-ovqat   qayta   ishlash   sanoatining   ko‘p   mehnat   talab   qiladigan
tarmoqlarini jadal rivojlantirish;  
- xizmat   ko‘rsatish   sohalarini   rivojlantirish,   qishloq   joylarida
qishloq   xo‘jaligiga   taalluqli   bo‘lmagan   bandlik   sohalarini   kengaytirish
masalalarini hal etishga e’tiborni kuchaytirish;  
- iqtisodiyotni   modernizatsiyalash   jarayonlarini   maqsadga
muvofiq yo‘naltirish orqali zamonaviy bilimga ega bo‘lgan va malakali
ishchi kuchiga talabni oshirish;  
12   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.: “O’zbekiston”, 2023. 
25   - ishsizlarni   kasbiy   o‘qitish   va   jamoat   ishlari   tizimlarini
takomillashtirish bilan shug‘ullanadigan xizmatlar ishini faollashtirish.  
Mazkur   chora-tadbirlarning   amalga   oshirilishi   xalqimizning   farovon
turmushini   ta’minlash   manbai   bo‘lgan   ish   bilan   bandlik   darajasining   yanada
oshishiga, aholining ijtimoiy muhofazasining kuchayishiga yanada keng yo‘l ochib
beradi. 13
 
Bozor   munosabatlariga   o‘tish   davrida   davlatning   ijtimoiy   siyosati   faqat
jamiyat   a’zolarining   manfaatlarini   ishonchli   ravishda   himoya   qilishdangina   iborat
bo‘lmasdan,   balki   mavjud   ishchi   kuchlarining   ish   bilan   bandligini   ta’minlashni
ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o‘sishi yuqori sur’atlar bilan borayotgan
va   o‘ziga   xos   aholi   tarkibiga   ega   bo‘lgan   respublikamizda   ishchi   kuchining   ish
bilan   bandlik   masalasi   eng   muhim   muammolardan   biri   hisoblanadi.
Mamlakatimizdagi   iqtisodiy   islohotlar   jarayonida   ushbu   masalani   hal   etish   uchun
bir qator tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. 
Birinchidan, keng faoliyat turlari, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlikni
kengaytirish   uchun   sharoit   yaratish.   Birinchi   navbatda   qishloq   xo‘jalik
xomashyosini   qayta   ishlash,   xalq   iste’mol   mollarini,   mahalliy   xom   ashyodan
qurilish   materiallari   tayyorlovchi   xususiy   kichik   korxonalarni   faol   rivojlantirishni
rag‘batlantirish.  
Ikkinchidan,   xizmat   sohasini   rivojlantirish,   aholiga   ko‘rsatiladigan
ijtimoiymaishiy   xizmat   va   qurilish   bo‘yicha   xizmat   turlarini   yanada   kengaytirish.
Bunda ham qishloq joylarda xizmat sohasini rivojlantirishga ustunlik beriladi. 
Uchinchidan,   qishloqda   keng   tarmoqli   ijtimoiy   va   ishlab   chiqarish
infratuzilmasini   yaratib,   shu   orqali   yangi   ish   joylarini   ochish,   yangi   ishlab
chiqarishlarni   vujudga   keltirish.   Bu   vazifalarni   amalga   oshirish   uchun
respublikamizda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish dasturlarini amalga
oshirish bo‘yicha ishlar uzluksiz davom ettirilmoqda. 
13  Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. 
26   To‘rtinchidan,   ishdan   bo‘shagan   xodimlarni   qayta   tayyorlash   va   qayta
o‘qitishni tashkil etishni tubdan o‘zgartirish. Bunda ishdan bo‘shayotgan va ixtisosi
bo‘lmagan   shaxslarga   qisqa   davrda,   bozor   iqtisodiyotiga   hamda   iqtisodiyotning
o‘zgarib   borayotgan   tuzilishiga   muvofiq   keluvchi   kasbkorni   o‘rgatishga   e’tibor
qaratish.   Shu   maqsadda   maxsus   maslahat   va   o‘quv   markazlari,   biznes
maktablarning keng tarmog‘ini yanada rivojlantirish ko‘zda tutiladi. 
Beshinchidan,   vaqtincha   ishga   joylashtirish   imkoni   bo‘lmagan   ishchi
kuchlarini   davlat   tomonidan   ishonchli   ravishda   ijtimoiy   himoyalash.   Bu   siyosat
ularning   o‘ta   zarur   ehtiyojlarini   qondirish   va   kafolatli   tirikchilik   manbalariga   ega
bo‘lishga qaratiladi. 
Ishchi   kuchining  ish  bilan  bandligi  muammosi   ko‘p  qirrali  bo‘lib,  u  barcha
odamlarga   o‘z   qobiliyatlarini   ishga   solish,   o‘z   ehtiyojlarini   qondirish   uchun
dastlabki   teng   imkoniyatlarni   ta’minlovchi   davlat   va   bozor   mexanizmini   vujudga
keltirish;   ishchi   kuchini   unumli   va   samarali   ish   bilan   band   qilish;   zarur   hollarda
ishchi   kuchini   iqtisodiyot   tarmoqlari   va   sohalari   o‘rtasida   qayta   taqsimlash   kabi
masalalarni ham o‘z ichiga oladi. 
Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   ko‘rsatishicha,   hukumat   ishsizlarning
ijtimoiy   himoyasini   ta’minlagandan   keyingina,   boshqa   ishlarga   kiritishi   –   dastlab
ish 
bilan   bandlikni   barqarorlashtirish   (saqlash)ga,   so‘ngra   uning   o‘sishini
rag‘batlantirishga   kirishishi   mumkin.   Bunda   ish   bilan   bandlikning   o‘sishini
rag‘batlantirish uch yo‘nalishda amalga oshiriladi: 
- tadbirkorlar   bilan   ishlash,   masalan,   yangi   ish   joylari
yaratilganda   soliq   imtiyozlarini   berish,   ishsizlarning   ish   izlashlarini
faollashtirish; 
- ishchi kuchi taklifini rag‘batlantirish; 
- yollanma ishchilar sinfini mehnat bozoridan chiqarish, xususiy 
27   tadbirkorlik   bilan   o‘z-o‘zini   ish   bilan   band   qilishni   rag‘batlantirish   (kasanachilik,
uy sharoitida ochilgan mayda sexlar va boshqa). 14
 
O‘zbekistonda ishsizlikning keskin ko‘payishi ish bilan bandlik siyosatining
me’yoriy  evolyutsiyasi   yo‘lidan   izchil   borishga   vaqt   qoldirmaydi.   Shuning  uchun
ish   bilan   bandlikni   ta’minlashning   xilma-xil   dasturlari   mo‘ljallanganlarni
davlatning   haqiqiy   moliyaviy   imkoniyatlarini   yaxshilab   muvofiqlashtirib   olmay,
ish   bilan   bandlik   ishining   barcha   yo‘nalishlarini   bir   yo‘lga   qamrab   olishga
urinilmoqda.   Bu   yerda   eng   avvalo,   aholini   ish   bilan   bandlik   siyosatini   amalga
oshirishga   yo‘llaniladigan   moliyaviy   mablag‘larni   muvofiq   tarzda   taqsimlab,
mehnat bozorini tartibga solishning umumdavlat va mintaqaviy sohalarini belgilab
olish kerak. 
Mahalliy   mehnat   bozorini   tahlil   qilish   asosida   ajratilgan   mablag‘larning   har   bir
so‘mini   ish   bilan   bandlikning   o‘sishi   ko‘rinishidagi   samara   bilan   qaytishi   uni
qayerga yo‘llash kerakligini aniqlash kerak bo‘ladi. 
 Mustaqillik yillarida aholi turmush darajasini oshirish, munosib ish o‘rinlari
bilan   ta'minlash   hamda   kadrlar   tayyorlash   masalalariga   katta   e'tibor   berilmoqda.
Shu   bilan   birga,   samarali   iqtisodiy   islohotlar   hamda   intellektual   salohiyat   bilan
bog‘liq   bo‘lgan   sohalardagi   bir   qator   ijobiy   o‘zgarishlar   natijasida   sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishilmoqda. 
Mehnat  bozorida yoshlarga qaratilayotgan alohida e'tibor bois, jami aholiga
nisbatan ish  bilan ta'minlash  ulushi  yuqori  bo‘lmoqda. Ularga jamiyatda munosib
o‘rin   topishiga   ko‘maklashish   va   tashabbus   ko‘rsatib   mehnat   qilishini
qo‘llabquvvatlash   bo‘yicha   tizimli   ishlar   yo‘lga   qo‘yildi.   Yaratilayotgan
imkoniyatlardan   unumli   foydalanayotgan   yoshlar   esa,   barcha   sohalarda   o‘z
qobiliyatini   namoyon   etmoqda.   Binobarin,   mamlakat   taqdiri   uchun   mas'uliyatni
chuqur   his   etadigan,   mustaqil   va   yangicha   fikrlaydigan   yosh   kadrlarga   bo‘lgan
ehtiyojni qondirish vazifasi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
14  N.Maxmudov,H.Hakimov.”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 
28   Mamlakatda   jiddiy   ijtimoiy   muammolar   yuzaga   kelishiga   yo’l   qo’ymaslik
maqsadida   davlat   doimiy   ravishda   fuqarolarni   ish   bilan   ta’minlashni   oshirish
siyosatini o’tkazadi.  
Birinchidan, ishsizlikning friktsion va tarkibiy turlari o’sganda:  
- qaytadan kasb o’rgatadi;  
- ta’lim berish tizimini kengaytiradi;  
- bo’sh ish joylari haqidagi axborotni keng tarqatadi;  
- mehnat birjalariga investitsiyalarni ko’paytiradi.  
Ikkinchidan, agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, davlat byudjet, fiskal,
kredit-pul vositalarini ishga soladi, ya’ni:  
- ish bilan ta’minlashni kuchaytiradi;  
- tadbirkorning   manfaatdorligini   oshirish   uchun   ssuda   hamda
kreditorlarning foiz stavkalarini pasaytiradi.  
- ishlab   chiqaruvchi   va   iste’molchilarga   solinadigan   soliqlarni
kamaytiradi.   Uchinchidan,   davlat   ishchi   kuchi   bozorini   tashkil   etish   va
tartibga solishda:  
- aholi soni, yosh va jinsining salmog’idagi o’zgarishlarga;  
- ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud o’zgarishlariga; 
- qo’shimcha   ishchi   kuchini   ishlab   chiqarishga   jalb   etish
mezonlariga;  
- ishlab chiqarish hajmiga, uning o’sish sur’atiga, ishlab chiqarish
tarkibiga 
-ishlab   chiqarish   kuchlarining   hududiy   joylashuvi   kabi   omillarga   alohida
e’tibor beradi. 15
 
   
XULOSA 
Mazkur   kurs   ishiga   oid   nazariy   va   amaliy   adabiyotlarni   o’rganish   asosida
olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi. 
15   А bdur а hm о n о v Q. Х .  Ме hn а t iqtis о diyoti. D а rslik (n а z а riya v а   а m а liyot) –T.:  Ме hn а t, 2009. 
29   Hozirgi   iqtisodiy   islohatlarni   chuqurlashtirish   sharoitida   aholini   ish   bilan
bandligini   oshirishning   ijtimoiy-iqtisodiy   mexanizmlari   bo’yicha   xorijiy
davlatlardagi qo’llanilib kelinayotgan amaliyotlar tajribasini o’rganish hamda tahlil
etish   mazkur   davlatlar   tajribasini   mamlakatimiz   uchun   mos   bo’lgan   jihatlaridan
foydalangan   holda,   aholining   ish   bilan   bandlik   darajasini   oshirishning   muhim,
yangi istiqbolli yo’nalishlarini aniqlash va amaliyotda qo’llash imkonini beradi. 
Iqtisodiy   islohotlarni   chuqurlashtirish   sharoitida   aholi   ish   bilan   bandligini
oshirishning   ijtimoiy-iqtisodiy   mexanizmlari   bo’yicha   xorijiy   amaliyotlar
tajribasini   ilmiy   tadqiq   va   tahlil   etish   mazkur   davlatlar   tajribasining   ilg’or,
respublikamiz uchun qulay bo’lgan jihatlaridan foydalangan holda, aholi ish bilan
bandlik   darajasini   oshirishning   samarali,   istiqbolli   yo’nalishlarini   aniqlash   va
amaliyotda qo’llash imkonini beradi. 
Ishsizlik   d а r а j а si   m а ml а k а t   iqtis о diyotining   q а y   d а r а j а d а   t а r а qqiy
etg а nligining   h а md а   iqtis о diyotd а   s о dir   bo’l а yotg а n   o’zg а rishl а rning   muhim
ko’rs а tkichl а rid а n   biri   his о bl а n а di.   Ishsizlik   d а r а j а si   d е g а nd а   ishsizl а r   s о nining
iqtis о diy   f ао l   а h о li   t а rkibid а gi   s а lm о g’i   tushunil а di.   R е spublik а d а   ishsizlik
d а r а j а sini   b а ndlik   х izm а tl а rid а   ro’y ха td а n  o’tg а n  ishsizl а r   s о nining  iqtis о diy  f ао l
а h о li   umumiy   s о nig а   nisb а t а n   о lib   his о bl а sh   mumkin.   Ishsizlik   d а r а j а sig а   bir
q а nch а   о mill а r   t а `sir   ko’rs а t а di:   m е hn а t   h а qining   p а stligi,   m е hn а t   sh а r о itl а ri
ya х shi   em а sligi,   ish   h а qining   v а qtid а   b е rilm а sligi,   ish   j о yl а rini   qisq а rtirishl а r   v а
b о shq а l а r. 
B о z о r iqtis о diyoti mun о s а b а tl а ri b а rq а r о rl а sh а yotg а n d а vrd а  ishsizlikning bo’lishi
t а biiy   h о l а tdir.   Chunki   ishchi   kuchig а   bo’lg а n   t а l а bning   t а klifig а   m о s   k е lishi
о qil о n а   b а ndlikni   sh а kll а ntirib,   j а miyat   uchun   t а biiy   bo’lg а n   ishsizlik   d а r а j а sini
t а rkib   t о ptir а di.   Ish   bil а n   b а nd   bo’lm а g а n   sh ах sl а rni   yangi   k а sbl а rg а   o’rg а tish,
m а l а k а sini   о shirish,   m о ddiy   yord а m   b е rish   v а   ish   j о yl а rini   t а vsiya   etish   m е hn а t
birj а si   t о m о nid а n   а m а lg а   о shiril а dig а n   ijtim о iy   t а dbirl а rning   eng   muhimi
his о bl а n а di. 
30   Mamlakatda   ishsizlikni   oldini   olish   uchun   har   bir   mamlakatning   o'zining
iqtisodiy   va   siyosiy   sharoitlari   bo'lganiga   qarab,   turli   usullar   mavjud.   Ammo,
umumiy ravishda, ishsizlikni kamaytirish uchun kurs ishidan xulosa qilib quyidagi
takliflarni tavsiya etamiz: 
1. Iqtisodiy   islohotlar:   Davlat   hokimiyati   iqtisodiy
rivojlanishni oshirish va ish yaratishni rag'batlantirish uchun qo'shimcha
mablag'lar   sarflaydi.   Bu   asosiy   ravishda   infrastruktura,   sanoat,
vaqtincha ish joylari  yaratish va mikro iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash
orqali amalga oshiriladi. 
2. Ta'lim va rivojlanish: Ta'lim tizimi ishsizlikni kamaytirish
uchun   muhim   bir   vosita   hisoblanadi.   Hukumatlar   ta'lim   tizimlarini
rivojlantirish,   texnikaviy   bilimlarni   o'rgatish   va   yangi   sohalarda
rivojlanayotgan   sohalar   uchun   o'quv   kurslari   tashkil   etish   orqali   ishga
qabul qilish imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlaydilar. 
3. Tadbirkorlik   va   investitsiyalar:   Davlatlar   tadbirkorlarga
va   investitorlarga   sanoat   sohasida   investitsiyalarni   rag'batlantirish
uchun   qo'llab-quvvat   berishadi.   Bu   tadbirkorlar   va   korxonalarga   yangi
ish   o'rinlari   yaratish,   innovatsiyalarni   qo'llabquvvatlash   va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini oshirishga yordam beradi. 
4. Infrastruktura   va   transport:   Infrastrukturani   rivojlantirish
va   transport   tarmog'ini   kuchaytirish   orqali,   ish   o'rinlari   bilan   aholi
o'rtasidagi   masofani   kamaytirish   va   ish   qidirishni   osonlashtirish
mumkin. 
5. Soliqlar   va   soddalashtirish:   Soliqlarni   pastga   olib,
tadbirkorlarga soliq istisnolarini berish yoki soliqqa o'rinlardan chetlash
orqali,   tadbirkorlarni   yangi   ish   o'rinlari   yaratishga   rag'batlantirish
mumkin. 
6. Texnologiyalar  va  innovatsiyalar:  Texnologik  rivojlanish
va   innovatsiyalar   ish   o'rinlarini   yaratish   va   ish   bilan   ta'minlashda
31   muhim   rollarni   o'ynaydi.   Davlatlar   texnologik   sohalarni   rivojlantirish,
inovatsion   loyihalarni   rag'batlantirish   va   shu   sohadagi   ko'nikmalarini
taqdim etish orqali ish o'rinlarini yaratishga harakat qilishadi. 
Bu   usullar   ish   o'rinlarini   yaratishda   yordam   berish   mumkin,   ammo   har   bir
mamlakatning o'zining xususiyatlari va muddati bo'yicha ish olib borishi mumkin. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 
I.   Normativ-huquqiy hujjatlar 
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, - T.: “O’zbekiston”, 2023.  
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni,   28.01.2022   yildagi   PF-60-
son, 
“ 2022   —   2026-yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning   taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”. 
II.   Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 
3. Abdurahmonov   Q.X.,   Shoyusupova   N.T.   Aholini   ish   bilan   bandligi.   O’quv
qo’llanma. - T.: “TDIU” 2013.  
4. Аbdurаhmоnоv   Q.Х.   Меhnаt   iqtisоdiyoti.   Dаrslik   (nаzаriya   vа   аmаliyot)   –T.:
Меhnаt, 2009.  
5. Ibragimov.L.Z.,   Shodiyorov.S.X.,   Sultonmurodova.R.G’,   “Aholining   ish   bilan
bandligini ta’minlashda xorijiy davlatlar tajribasi”, – T.: “TDIU”, 2021. 
6. Mankiw.G.N. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth
Publishers, 2013) 
7. Maxmudov.N,   Hakimov.H.   ”Makroiqtisodiy   taxlil”   O‘quv-uslubiy   majmua   –
T.: 
TDIU, 2018. 
8. Principles of Macroeconomics. Minnesota University.  (M.: Minnesota Libraries
Publishing, 2016) 
9. Shodmonov.Sh.Sh.   Iqtisodiyot   nazariyasi:   Darslik.   –   T.:   Toshkent   nashriyoti,
2020. 
32   10. Xolmo’minov   Sh.R.,   Shoyusupova   N.T.,   «Mehnat   bozori   iqtisodiyoti»   O’quv
qo’llanma. – T.: TDIU, 2009. 
11. Экономическая теория: Учебник / Изд., испр. и доп. Под общ. ред. акад. В.
И. Видяпина, А. И. Добрынина, Г. П. Журавлевой, JI. С. Тарасевича. - М.: 
ИНФРА - М , 2005 
III.   Maqolalar va internet saytlari 
12. https://kun.uz/news/2023/02/04/dunyoda-ishsizlar-soni-205-milliondan-oshdi 
13. https://kun.uz/news/2024/03/05/ozbekistonda-ishsizlik-darajasi-
kamayganimalum-qilindi 
14. https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-
developedcountries/  
15. www.ilo.org – Xalqaro Mehnat Tashkiloti sayti. 
16. www.kun.uz   – O’zbekistondagi eng faol nashrlardan biri. 
17. www.lex.uz   - O‘zbekiston Respublikasi Qonun malumotlari milliy bazasi.  
18. www.mehnat.uz   – O’zbekiston  Respublikasi  Bandlik  va  Mehnat   munosabatlar
vazirligi sayti. 
19. www.stat.uz   - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti. 
20. www.statista.com   – Statistikalarga oid internet portal. 
33

Ishsizlik turlari va o’lchanishi, ishsizlikning tabiiy darajasi va to’la bandlik

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский