Issiqxonada o'lchanadigan parametrlarni avtomatlashtirish - Биотехнология - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	100000UZS
Размер	4.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Ноябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Биотехнология

Продавец

Fayzulloyev Shahboz Anvarovich

Дата регистрации 05 Ноябрь 2025

0 Продаж

Issiqxonada o'lchanadigan parametrlarni avtomatlashtirish

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .…….……………………………………….…….………………… ……
I. TEXNOLOGIK QISM .…….……………………………………….…… ……
1.1 Issiqxonada o‘lchanadigan fizik kattaliklar bo‘yicha umumiy
ma’lumotlar……
1.2 Issiqxonada qo‘llaniladigan harorat, namlik va sath datchiklarini
tanlash………………………………………………………………………………
1.3 Tanlangan o‘lchash vositalarining ishlash prinsiplari……………………
II. HISOBIY QISM .…….……………………………………….….….….…. ……
2.1 Tizimdagi qurilmalarning elektr quvvatini aniqlash.…. ….….….….……
2.2 Tizim tarkibidagi qurilmalarning texnik-parametrik xususiyatlari……….
…..……………………………………………………………
III . METROLOGIK TA’MINOT QISM ………………………………… ………
3.1 Tizimda qo‘llanilgan datchiklarning metrologik xarakteristikalari….
……….…………………………………………………………
3.2 Harorat, namlik va sath datchiklarining metrologik ta’minoti….….….….
…..……………………………………………………………
IV. IQTISODIY QISM ….….….….….….….….….….….….….….….….….……
4.1 Тexnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar . ….….….….….….….….….….….……
4.2 Amortizatsiya ajratmalari hisobi ….….….….….….….….….….…. ……
4.3 Investitsiyani qoplash muddati….….….….….….….….….….….…. ……
V. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI …………………….….………… ……
5.1 Issiqxonada mavjud xavfli omillar ….….….….….….….….….….… …
5.2 Issiqxonada xavfsizlik choralarini ta’minlash ….….….….….….…. ……
5.3 Mehnat muhofazasi va sanitariya-gigiyena talablari….….….….…. ……
5.4 Yong’in xavfsizligi ….….….….….….….….….….….….….….….……
5.5 Ekologik xavfsizlik ….….….….….….….….….….….….….….…. ……
XULOSA ….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….…. ……
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ….….….….….….….….….….…. ……
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

KIRISH
Zamonaviy issiqxonalarda tomchilatib sug’orish tizimi qo‘llaniladi. Issiqxona
o‘simliklari sug’orishni talab qilmaydi, chunki ular ochiq maydonda ekishdan farqli
o‘laroq, ular deyarli chang to‘plamaydi va ifloslanmaydi. Issiqxonada avtomatik
sug orish quvurlar va sug orish qurilmalarining keng tizimi orqali amalga oshiriladi.ʻ ʻ
Suv bilan birgalikda u barcha kerakli oziq moddalar va o‘g’itlarni to‘g’ridan-to‘g’ri
o‘simliklarning ildizlariga etkazib beradi. Issiqxonalarda bug’lanish deyarli yo‘q, bu
o‘sish uchun muhim omil hisoblanadi.
Sug’orish tarkibi, uning dozalari, sug’orish jadvali tizimning o‘zi tomonidan
nazorat qilinadi. Bu jarayonni kunlik kuzatuvisiz kerak bo‘lganda ushbu
parametrlarni sozlash imkonini beradi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, sug’orish
avtomatik ravishda amalga oshiriladi, u tashqaridagi ob-havo sharoitidan qat’i nazar,
bir tekis va doimiy ravishda ishlaydi. Keyinchalik zamonaviy tizimlarda
sensorlarning mavjudligi havo haroratiga qarab uning rejimini va intensivligini
o‘zgartirishga imkon beradi. Katta maydonga ega issiqxonalarni avtomatlashtirish
yanada murakkab mexanizmlarning mavjudligini nazarda tutadi. Bu erda sug’orish
yo‘riqnomalar va dozalar bo‘ylab harakatlanadigan maxsus trolleybus orqali amalga
oshiriladiva ularning harakat jadvali kompyuter dasturi tomonidan boshqariladi.
Issiqxonalarni avtomatlashtirish umumiy samaradorlikka ta’sir qiluvchi qator
afzalliklarga ega. Birinchidan, bu ishchilarga yukni kamaytiradi, ikkinchidan, suv va
o‘g’itlar iste’molini oltmish foizgacha kamaytiradi, chunki sug’orish tarkibi
to‘g’ridan-to‘g’ri ildizlarga yetkazib beriladi. Bundan tashqari, avtomatik sug’orish
kislorod ta’minotiga xalaqit beradigan qobiq shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Barglar
va mevalarga suv tushmaydi, bu ularning qo‘ziqorin kasalliklari bilan kasallanishini
istisno qiladi.
Sug’orishning bunday yondashuvi (ildizda) begona o‘tlarning paydo bo‘lishiga
to‘sqinlik qiladi, barcha kerakli oziq moddalar o‘simliklar bilan ta’minlanadi. Bu suv
va o‘g’itlarning hosildorligi va iste’moliga ta’sir qiluvchi muhim omil.
Ildizda sug’orishdan tashqari, issiqxonalar uchun avtomatik uskunalar mavjud,
bu drenaj variantini nazarda tutadi. Issiqxonaning butun uzunligi bo‘ylab joylashgan
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

maxsus quvur orqali suv ta’minlanadi. Ushbu turdagi bir qator afzalliklarga ega: katta
sug’orish maydoni, tizim oddiy - bu past sifatli suvdan foydalanishga imkon beradi.
Sug orishdan tashqari, issiqxonalar ventilyatsiya tizimini ham avtomatlashtiradi, buʻ
esa hosil va o sish jarayoniga ham ta sir qiladi. Bu murakkab mexanizmlar va
ʻ ʼ
qurilmalar mavjudligini anglatmaydi. Tizim termal aktuator bilan jihozlangan
an’anaviy oynani o‘z ichiga oladi, u ish elementi sov u ganidan keyin uni ochadi va
yopadi. Bunday oyna tafsilotlari maqsadga muvofiqdirxonaning yuqori qismiga
joylashtiring, chunki u erda issiq havo to‘planadi. Fanlar issiqxonada yaxshi aylanish
uchun ishlatiladi, bu shamollatish vaqtini qisqartiradi.
Issiqxonalarni avtomatlashtirish mahsuldorlikni oshirishga va sarflanadigan
materiallar - o‘g’itlar, suv xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Tizim doimiy
ravishda yangilanadi, buning natijasida ushbu turdagi faoliyat xodimlar uchun yanada
jozibador bo‘ladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

I. TEXNOLOGIK QISM
1.1 Issiqxonada o‘lchanadigan fizik kattaliklar bo‘yicha umumiy ma’lumotlar
Suv sathi - suv sathining balandligi (suv ob’ektlari uchun), ba’zi bir doimiy
taqqoslash yuzasiga nisbatan o‘lchanadi (sukut bo‘yicha, oddiyga nisbatan). Suv sathi
tushunchasi tabiiy va sun’iy suv oqimlari, suv omborlari, shuningdek, tovoqlar uchun
ishlatiladi. Suv sathining kuzatuvlari suv o‘lchash stantsiyasida ishlab chiqariladi
gidrometrik yordamida lamellar yoki boshqa qurilmalar darajalarni o‘lchash uchun.
Suv o‘lchash stantsiyasida kuzatuvlar shunday tashkil qilish kerak butun davr uchun
kuzatuv materiallari uning harakatlari solishtirish mumkin edi va natijalarni
solishtirishga ruxsat berilgan boshqa postlardan kuzatuvlar. O‘qishlar uchun dastlabki
tekislik sifatida post grafigining nol tekisligi (yoki oddiygina post grafigining noli)
ishlatiladi. Suv o‘lchash stantsiyasida suv hisoblagichi mavjud bir yoki bir nechta
"nol" kuzatishlar." Bu baland qavat qaysi samolyotdan darajalari hisoblanmoqda
kuzatish vaqtida suv. Nollarning balandligi pozitsiyasi kuzatishlar aniqlanadi
"ro‘yxatga olish", ya’ni ortiqcha qoziq boshi balandligi noldan yuqori post grafikasi
hisoblanadi. Pastki qoziq platformasi 0,5 da joylashgan eng past darajadan pastda,
eng yuqori darajasi esa eng yuqori sathidan 0,5 m balandlikda, shu nuqtada
kuzatiladi. Ikki qo‘shni qoziqning balandligidagi farq 0,8 m dan oshmasligi kerak va
masofa ular orasida taxminan 2 m bor. Qoziqlar kuchli toshlardan yasalgan. qalinligi
20-25 sm bo‘lgan daraxtlar, ularning uzunligi emas 1,5 m dan kam va ular deyarli
haydaladi butun uzunligiga. Qoziqlar benchmarkdan raqamlangan yuqoridan pastga.
Ular yog’och qoziqlar o‘rniga, quyma temir vintli qoziqlar ishlatiladi. Ortga
hisoblashlar portativ suv hisoblagichlari tomonidan ishlab chiqariladi temir yo‘l.
Issiqxona ichki muhitini doimiy nazorat qilish o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va
hosildorligini ta’minlash uchun juda muhimdir. Buning uchun bir nechta asosiy fizik
kattaliklar muntazam o‘lchanadi va boshqaruv tizimlari orqali tahlil qilinadi
1. Harorat
- harorat o‘simliklarning fotosintez, nafas olish va transpiratsiya jarayonlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi;
- o‘lchov birliklari Selsiy (°C), Kelvin (K);
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Optimal oraliqlar:
- issiqxonadagi umumiy havo harorati: 20–30°C;
- tuproq harorati 18–25°C;
- termometrlar, termistorlar, termoparalar, Pt100 rezistorlar;
2. Havo namligi.
- havo namligi o‘simliklarning suv bug’latish (transpiratsiya) jarayoniga,
kasalliklarning paydo bo‘lishiga va o‘sish sur’atiga ta’sir qiladi;
- o‘lchov birliklari %RH (nisbiy namlik foizda);
- optimal oraliq 60% – 80% RH;
- gigrometrlar, kapasitiv namlik sensorlari (DHT22, SHT31, AM2301).
Materiallar (Mas, paxta, taxta), maqsulotlar (don va boshqalar) ning namlik
darajasini belgilab qo yishning xalq xo jaligida ahamiyati katta. Ko p jismlar (Mas,ʻ ʻ ʻ
don, sement) ma lum namlikdagina mo ljallangan maqsad uchun yaraydi. Odam,
ʼ ʻ
jonivor va o simliklarning hayoti ham ma lum darajadagi namlik va muhitning nisbiy
ʻ ʼ
namligiga bog liq. Namlik miqdori maxsus asbob — namlik o lchagich bilan
ʻ ʻ
o lchanadi.
ʻ
3. Tuproq namligi
- tavsifi tuproqdagi namlik o‘simlik ildizlarining suv bilan ta’minlanishiga
ta’sir qiladi;
- o‘lchov birliklari % (hajmiy yoki og’irlikka nisbatan suv miqdori);
- optimal oraliq 20% – 40% (tuproq turiga bog’liq);
- resistiv yoki kapasitiv tuproq namligi sensorlari (masalan, YL-69, SEN0193);
4. Yoritilish darajasi.
- yorug’lik – asosiy fotosintez manbai bo‘lib, o‘simliklarning o‘sish tezligiga
ta’sir ko‘rsatadi;
- o‘lchov birliklari: Lüks (lx), fotonlar oqimi ( μ mol/m²·s);
Optimal daraja:
- s abzavotlar uchun 10,000 – 50,000 lx;
- gullaydigan o‘simliklar uchun 20,000 – 80,000 lx;
- luksometrlar, fotometrlar, kvant sensorlar (PAR sensorlar);
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

5. Suyuqlik sathi (rezervuarlar, sug’orish tizimlari)
- sug’orish tizimida suv darajasini nazorat qilish avtomatlashtirish uchun
zarurdir;
- o‘lchov birliklari: mm, sm, m;
- ultratovushli sath datchiklari, bosimli datchiklar, suzuvchi mexanizmlar ;
6. CO konsentratsiyasi (Karbonat angidrid)₂
- fotosintez uchun zarur bo‘lgan gazlardan biri;
- o‘lchov birliklari: ppm (parts per million);
- optimal oraliq: 300 – 1000 ppm;
- CO sensorlar (MH-Z19, SCD30, Senseair S8);
₂
- fizik kattaliklarni avtomatik tarzda o‘lchashning afzalliklari;
- doimiy monitoring va nazorat;
- inson ishtirokisiz real vaqtda boshqaruv;
- Mmhnat unumdorligini oshirish;
- resurslar (suv, energiya) tejalishi;
- mahsulot sifatini oshirish.
Tuproqning namligi — tuproqqa xos xususiyat bo lib, tarkibida turli toifadagi
ʻ
suvlar mavjudligi sabab bo ladi. Tuproq namligi namlikning turli miqdoriy
ʻ
ko rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Tuproqning namligini namlik sig imi bilan
ʻ ʻ
aralashtirib yubormaslik kerak. Tuproq namligi, ayniqsa yuqori gorizontlarda yoki
aeratsiya zonasida, odatda doimiy emas va tuproq joylashgan hududdagi turli shart-
sharoitlarga qarab o zgarib turadi. U yil fasllari hamda turli xil texnogen omillarga
ʻ
bog liq ravishda o zgarib turadi. Tuproqning tabiiy ko rinishida bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
namunasidagi namlik tabiiy tuproq namligi deb ataladi.
Suv sathi — daryo va ko llardagi suv yuzasining dengiz sathiga nisbatan
ʻ
baland yoki pastligi (suvning nisbiy sathi). Suv sathining o zgarib turishi, asosan,
ʻ
daryo suvi sarfi va ko l hajmining o zgarishiga bog liq. Suv sathining tabiiy o zgarib
ʻ ʻ ʻ ʻ
turishi esa, asosan, iqlim sharoitlariga bog liq. Ko llardagi Suv sathining yillik
ʻ ʻ
o zgarishi bir necha sm dan 2–3 m gacha, katta daryolarda 5–12 m (ba zan 30–35 m)
ʻ ʼ
gacha yetadi. Suv sathining o zgarishi suv o lchash shoxobchalarida aniqlanadi.
ʻ ʻ
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1.2 Issiqxonada qo‘llaniladigan harorat, namlik va sath datchiklarini tanlash
Issiqxona muhitining sifatli boshqaruvi uchun to‘g’ri datchik tanlash muhim
rol o‘ynaydi. Datchiklar tanlanayotganda quyidagi me ’ zonlar e’tiborga olinadi:
- o ‘lchash diapazoni
- a niqlik darajasi
- ishlash harorati va namligi oralig’i
- i nterfeys (analog/raqamli)
- e nergiya sarfi
- n arxi va mavjudligi
1 . Harorat datchiklarini tanlash
DS18B20 – Raqamli harorat sensorining metrologik xarakteristikalari 1.1-jadval
Parametr Qiymat
O‘lchash diapazoni -55°C dan +125°C gacha ,
Aniqlik ±0.5°C
Interfeys 1-Wire
Quvvatlanish 3.0V – 5.5V
Narxi (2025-yil)
15,000 – 25,000 so‘m
Afzalliklari Raqamli chiqish, yuqori aniqlik
2. Namlik datchiklarini tanlash
DHT22 – Namlik sensorining metrologik xarakteristikalari jadvali 1.2-jadval
Parametr Qiymat
Namlik diapazoni 0% – 100% RH
Harorat diapazoni -40°C – +80°C
Aniqlik (namlik) ±2% RH
Aniqlik (harorat) ±0.5°C
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Parametr Qiymat
Interfeys Raqamli (1-Wire)
Ishlash kuchlanishi 3.3 – 6V
Narxi
30,000 – 45,000 so‘m
3. Suyuqlik sathi datchiklarini tanlash
JSN-SR04 – Ultratovushli sath o‘lchagichining metrologik xarakteristikasi 1.3-jadval
Parametr Qiymat
O‘lchash masofasi 25 sm – 450 sm
Aniqlik ±1 sm
Interfeys Raqamli (Trigger/Echo)
Ishlash kuchlanishi 5V
Suvga chidamlilik IP67
Narxi
50,000 – 80,000 so‘m
Ushbu turdagi datchiklar odatda yagona asosiy ishlash sxemasiga ega bo‘lib, u
kvarts asosidagi piezorezonator faoliyati bilan bog’liq. Haroratni aniqlovchi
piezoelektrik sensorning ishlash prinsipi shundan iboratki, piezo elementga mexanik
kuch ta’sir etganda, uning hajmi o‘zgaradi va natijada elektr zaryad hosil bo‘ladi. Bu
jarayon piezoelektrik effekt orqali amalga oshadi va natijada haroratga mos elektr
signal paydo bo‘ladi . Ushbu turdagi qurilmalarning ishlash tamoyili nisbatan sodda
bo‘lib, turli fazalardagi, biroq bir xil chastotali o‘zgaruvchan elektr ta’minoti orqali
piezoelektrik element tebranishga keladi. Hosil bo‘lgan tebranish chastotasi esa
asosan tananing yoki muhitning o‘lchanayotgan harorat darajasiga bog’liq bo‘ladi.
Bu chastota asosida olinayotgan signal Selsiy yoki Farengeyt shkalasidagi harorat
ko‘rsatkichlariga aylantiriladi. Ushbu datchiklar yuqori aniqlik bilan o‘lchash
imkonini beradi. Ayniqsa, mustahkamlik va uzoq muddatli ishlash zarur bo‘lgan
holatlarda, masalan, suv haroratini aniqlovchi qurilmalarda piezoelektrik datchiklar
afzal ko‘riladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1. Termojuft nima?
Termojuft – ikki xil metall simdan iborat bo‘lib, ularning uchi birlashtirilgan
bo‘ladi. Ular orasida harorat farqi yuzaga kelganda, elektr kuchlanish (EMK) hosil
bo‘ladi. Bu effekt Zebek effekti deb nomlanadi.
Zebek effekti – ikki turli elektr o‘tkazuvchining tutashgan nuqtalari har xil
haroratda bo‘lsa, yopiq zanjirda kuchlanish hosil bo‘ladi.
2. Ishlash prinsipi
Termojuftlarning ishlash prinsipi quyidagicha:
1. Issiq uchi va sovuq uchi o‘rtasidagi harorat farqi o‘lchanadi.
2. Bu farq natijasida termokuchlanish hosil bo‘ladi.
3. Hosil bo‘lgan kuchlanish mV darajasida bo‘lib, maxsus koeffitsiyent asosida
harorat qiymatiga aylantiriladi.
Termojuftlarning turlari jadvali. 1.4-jadval
Turi Metall jufti Harorat diapazoni Maxsus xususiyati
K turi NiCr–NiAl -200°C dan +1260°C
Eng ko‘p ishlatiladigan turi
J turi Fe–CuNi -40°C dan +750°C
Arzon, qisqa muddatli ishga mo‘ljallangan
T turi Cu–CuNi -200°C dan +350°C Past haroratda aniqlik yuqori
S turi Pt–PtRh 0°C dan +1450°C
Yuqori aniqlik, sanoatda qo‘llanadi
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

4. Termojuftlarning afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklari:
- k eng harorat diapazonida ishlaydi ;
- mustahkam va oddiy tuzilishga ega;
- arzon va tayyor bozorda mavjud;
- p ast energiya sarfi ;
- Kamchiliklari:
- raqamli chiqishi yo‘q (analog signal);
- yuqori aniqlik talab qilingan hollarda alohida kalibrovka talab etiladi;
- milivolt darajasidagi signal shovqinga sezgir;
Termojuftlar uchun metrologik ko‘rsatkichlari jadvali 1.5-jadval
Ko‘rsatkich Qiymati
Harorat diapazoni -200°C dan +1260°C gacha
Standart aniqlik ±2.2°C yoki ±0.75%
Sezuvchanlik 41 µV/°C (taxminan)
Kalibrovka talabi Har 6–12 oyda bir marta
Sensorning reaktsiya vaqti 1–2 soniya
Termistor (termik rezistor) — bu haroratga bog’liq holda o‘z qarshiligini
sezilarli darajada o‘zgartiradigan yarim o‘tkazgich elementidir. Ular asosan harorat
o‘lchash, nazorat qilish yoki himoyalash tizimlarida ishlatiladi Termistorning
qarshiligi harorat oshgan sari o‘zgaradi:
- NTC (Negative Temperature Coefficient) — harorat oshsa, qarshilik
kamayadi.
- PTC (Positive Temperature Coefficient) — harorat oshsa, qarshilik ortadi.
NTC va PTC termistorlar metrologik xarakteristikalari jadvali 1.6-jadval
Ko‘rsatkich Tipik qiymatlar
Qarshilik (25°C da) 1 kΩ, 10 kΩ, 100 kΩ
Ish harorati -50°C dan +150°C gacha
Aniqlik ±0.1°C dan ±1°C gacha
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Ko‘rsatkich Tipik qiymatlar
Reaktsiya vaqti 1–5 soniya
B koeffitsiyenti 3000 K – 4500 K
NTC termistorlar issiqxona tizimlarida:
- h avo haroratini o‘lchash
- q ozon yoki isitgichni boshqarish
- v entilyatsiya avtomatik ishlashini ta’minlash
- m ikroklimat nazorati uchun ishlatiladi.
Masalan, Arduino platformasi asosida ishlaydigan 10kΩ NTC termistor
yordamida real vaqtda harorat monitoringi qilish mumkin.
Bu turdagi harorat sensorining ishlash prinsipi uning nomidan ham
anglashiladiki, qurilma harorat ta’sirida o‘tkazgich materialining elektr qarshiligini
o‘lchashga asoslangan. Ushbu sensorlar yuqori aniqlik va ishonchlilik bilan ajralib
turadi. Ularning ixcham va mustahkam konstruksiyasi, shuningdek, sezuvchanlik
darajasining yuqoriligi sababli o‘lchash jarayoni soddalashadi va tezlashtiriladi.
Sensor tuzilmasining oddiyligi esa uni foydalanish uchun qulay qiladi.
Masalan, 700-101BAA-B00 modelidagi harorat sensorini ko‘rib chiqish mumkin. Bu
datchikning nominal qarshiligi 25°C haroratda 100 Om ni tashkil qiladi. Uning
o‘lchash diapazoni -70°C dan +500°C gacha bo‘lib, keng doiradagi haroratlarni
aniqlash imkonini beradi. Ushbu qurilma platina asosidagi sezgir element va nikel
kontaktlardan iborat bo‘lib, u sanoat avtomatizatsiyasi tizimlarida, shuningdek, turli
xil elektron qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1.1-rasm. Termal qarshilik harorat datchigining davri sxemasi
Akustik datchiklar – bu tovush to‘lqinlarining tarqalish tezligiga asoslangan
fizik parametrlarni aniqlovchi sensor qurilmalardir. Ma’lumki, tovush tezligi o‘zi
tarqalayotgan muhitning harorati, zichligi va elastiklik ko‘rsatkichlariga bevosita
bog’liq. Shu sababli, ushbu turdagi datchiklar orqali o‘lchovlar amalga oshirilganda,
harorat bilan bir qatorda muhitning boshqa fizik-mexanik xususiyatlari ham inobatga
olinadi.
Bunday sensorlar, ayniqsa, suyuqliklarda – xususan suv haroratini bilvosita
aniqlashda keng qo‘llaniladi. Datchik tomonidan qayd etilgan tovush tezligi asosida
zaruriy hisob-kitoblar amalga oshiriladi, ammo bu jarayon uchun o‘lchanayotgan
muhitning boshlang’ich fizik xossalari oldindan ma’lum bo‘lishi zarur.
Akustik o‘lchash texnologiyasining muhim afzalliklaridan biri — tadqiqot
obyektiga bevosita jismoniy kirish imkoni bo‘lmagan holatlarda, masalan, yopiq
idishlarda yoki qiyin yetib boriladigan muhitlarda qo‘llanilish imkoniyatidir. Shuning
uchun, bunday sensorlar tibbiyotda (masalan, inson organizmida to‘qimalarni
baholashda) va sanoatda (qattiq korroziyaga ega yoki yuqori bosimli tizimlarda) keng
miqyosda foydalaniladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Diod

Yarim o‘tkazgichli harorat datchiklarining ishlash prinsipi p-n o‘tish sohasi
xususiyatlarining haroratga bog’liq o‘zgarishlariga asoslanadi. Harorat oshishi yoki
pasayishi natijasida yarim o‘tkazgichli elementdagi elektr xossalar (ayniqsa,
kuchlanish va oqim) muayyan qonuniyat asosida o‘zgaradi. Aynan shu xususiyat
ushbu turdagi sensorlarning yuqori aniqligini ta’minlaydi.
Bu qurilmalarning yana bir afzalligi ularning texnologik jihatdan ishlab
chiqarilishi sodda va iqtisodiy jihatdan maqbulligidir. Datchiklar kichik o‘lchamlarga
ega bo‘lib, raqamli chiqish interfeysi orqali tezkor o‘lchov ma’lumotlarini uzatishga
qodirdir.
Masalan, LM75A modelidagi harorat datchiki amaliyotda keng qo‘llaniladi.
Ushbu datchik -55°C dan +150°C gacha bo‘lgan harorat oralig’ida ishlashga
mo‘ljallangan bo‘lib, maksimal o‘lchov xatoligi ±2°C dan oshmaydi. Datchikning
sezuvchanligi yuqori bo‘lib, 0,125°C aniqlikdagi harorat o‘zgarishlarini aniqlash
imkonini beradi. Qurilma 2,5 V dan 5,5 V gacha bo‘lgan quvvat manbai bilan
ishlaydi va o‘lchov natijalarini uzatish vaqti 0,1 soniyadan kamni tashkil etadi.
Yarim o‘tkazgichli datchiklar bugungi kunda nafaqat sanoat tizimlarida, balki
maishiy elektronika vositalarida, issiqxona avtomatikasi, mikroiqlim nazorati va
boshqa sohalarda keng foydalanilmoqda.
Tuproqning harorati, namligi va sho‘rligi THIES CLIMA datchiklari
tuproqdagi namlik miqdorini, tuproq haroratini, shuningdek uning sho‘rlanishini
o‘lchash uchun ishlatiladi. Ma’lumotlar sdi-12 interfeysi orqali uzatiladi. Ular
gidrologiya, o‘rmon xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligi, ekologiya va geologiyada
qo‘llaniladi. Elektr aloqasi doimiy ulangan kabel orqali amalga oshiriladi. Sensor
turli xil uzunlik o‘zgarishlari (10.5 sm (4"), 30 sm (12"), 60 sm (24"), 90 sm (36"),
120 sm (48")) va tegishli miqdordagi ichki sensorlar bilan birga keladi (1, 3, 6, 9, 12).
O‘rnatilgan harorat sensori THIES CLIMA bo‘lgan tuproq namligi sensorlari-
tarmoqqa mos keladigan asboblar tuproqdagi suv tarkibini va tuproq haroratini
o‘lchash uchun ishlatiladi. Ma’lumotlar RS485 interfeysi orqali uzatiladi. Elektr
aloqasi doimiy ulangan kabel orqali amalga oshiriladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Namlik va harorat sensori THIES CLIMA – havo harorati va namligini
o‘lchash uchun mo‘ljallangan qurilmalar. Ma’lumotlar elektr analog signallari
sifatida chiqariladi. Datchiklar sig’imli namlik elementi va PT 100 qarshilik
termometridan iborat.
Issiqxona sharoitida o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun yorug likʻ
muhim omillardan biri hisoblanadi. Yorug lik – yashil o‘simliklar uchun asosiy
ʻ
energiya manbai bo‘lib, ayniqsa, tarkibida xlorofill moddasini tutgan barglarda
fotosintez jarayonini faollashtiradi. Mazkur jarayon natijasida o‘simliklar quyosh
nuri ta’sirida anorganik moddalardan organik birikmalarni sintez qilishga va ularni
yig’ib borishga qodir bo‘ladi. Organik moddalarning hosil bo‘lishi esa bevosita
o‘simlik hosildorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, yorug lik energiyasi o‘simliklarning nafas olish, transpiratsiya
ʻ
(bug’lanish orqali suv ajratish), shuningdek, moddalar almashinuvi va ularning
o‘simlik tanasida harakatlanishi kabi muhim fiziologik jarayonlar uchun ham zarur
energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi.
O‘simliklarning issiqxonalarda muvaffaqiyatli o‘sib rivojlanishi uchun
nafaqat yorug likning intensivligi va spektral tarkibi, balki yorug lik kunining
ʻ ʻ
davomiyligi ham katta ahamiyat kasb etadi. Issiqxonaga tabiiy yorug lik qancha
ʻ
ko‘p tushsa, u bilan birga havodagi harorat va karbonat angidrid (CO ) miqdori
₂
ham shunga mos ravishda optimal darajada saqlanishi lozim bo‘ladi. Bu esa
fotosintez jarayonining yuqori sur’atlarda kechishini ta’minlaydi.
Yorug lik manbai sifatida xizmat qiluvchi quyosh radiatsiyasi turli to‘lqin
ʻ
uzunligiga ega elektromagnit to‘lqinlar ko‘rinishida tarqaladi. Umuman olganda,
280–4000 nanometr (nm) oralig’idagi to‘lqinlar qisqa to‘lqinli, 4000–10000 nm
oralig’idagilar esa uzun to‘lqinli radiatsiya sifatida tasniflanadi.
Odam ko‘zi tomonidan qabul qilinadigan ko‘rinadigan yorug lik spektri
ʻ
400–750 nm oralig’ini o‘z ichiga oladi. Bu oraliqdagi to‘lqinlar turli ranglarda
seziladi. 750 nm dan ortiq bo‘lgan to‘lqinlar infraqizil nurlanish, 400 nm dan past
bo‘lganlar esa ultrabinafsha nurlanish deb ataladi.
Quyosh nurlanishining asosiy qismi quyidagicha taqsimlanadi:
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

- k o‘rinadigan spektr – taxminan 44%;
- i nfraqizil spektr – taxminan 54%;
- u ltrabinafsha spektr – o‘rtacha 2%, ammo tog’li hududlarda bu ko‘rsatkich
5–6% gacha yetishi mumkin.
Shu sababli, issiqxonalarda o‘simliklar uchun yorug lik miqdorini nazoratʻ
qilish va tartibga solish, ayniqsa, fotosintez uchun zarur bo‘lgan spektral
komponentlarga e’tibor qaratish – yuqori hosildorlikni ta’minlashda muhim
hisoblanadi.
Quyosh radiatsiyasi turli shakllarda Yer yuzasiga yetib keladi va o‘zining fizik-
mexanik tabiati bo‘yicha to‘g’ri (direkt), tarqoq (diffuz) va umumlashgan (integral)
turlarga ajratiladi.
To‘g’ri radiatsiya deb atmosferada to‘siqsiz tarzda, quyoshdan to‘g’ridan-
to‘g’ri keladigan, deyarli parallel bo‘lgan nurlar tutamiga aytiladi. Ushbu radiatsiya
turi quyosh charaqlab turgan ochiq va tiniq kunlarda kuzatiladi.
Tarqoq radiatsiya esa quyosh nurlari atmosferadagi molekulalar, havodagi
suyuq yoki qattiq holatdagi zarrachalar, chang, aerozollar va ayniqsa bulutlar bilan
to‘qnashganidan so‘ng turli yo‘nalishlarda tarqalgan nurlanishdan hosil bo‘ladi.
Ushbu ikki turdagi nurlanishning yig’indisi umumlashgan (integral yoki
umumiy) radiatsiya deb ataladi va radiatsiya balansini tashkil etadi. Odatda, umumiy
radiatsiya miqdorida to‘g’ri nurlanishning ulushi o‘rtacha 74%, tarqoq nurlanish esa
26% atrofida bo‘ladi. Biroq bu nisbiy qiymatlar yil fasli, sutkaning vaqti,
meteorologik sharoitlar (bulutlilik darajasi, changlilik, havo namligi va h.k.) kabi
omillarga bog’liq holda sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin.
Masalan, bulutli ob-havo sharoitida to‘g’ri radiatsiya deyarli mavjud
bo‘lmaydi, aksincha tarqoq radiatsiya ustunlik qiladi. Tiniq kunlarda, ayniqsa tush
paytlarida esa, to‘g’ri radiatsiyaning nisbiy ulushi 85% gacha yetishi mumkin.
Radiatsiya o‘simliklar tomonidan ham turlicha qabul qilinadi: to‘g’ri nurlanish
barglarning quyoshga qaragan yuzalariga bevosita tushsa, tarqoq radiatsiya esa butun
o‘simlik atrofidan, jumladan soyali qismlaridan ham kirib boradi. Shu boisdan, tarqoq
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

(diffuz) nurlanish o‘simliklarning fotosintez jarayonida katta ahamiyat kasb etadi,
ayniqsa ichki barg qatlamlari uchun.
O‘simliklar hayotiy faoliyati uchun eng muhim nurli diapazon – bu 380–720
nanometr oralig’idagi elektromagnit to‘lqinlardir. Ushbu spektral diapazon
fotosintetik faol radiatsiya (FFR) deb ataladi. Aynan shu to‘lqin uzunliklari fotosintez
jarayonini faollashtiruvchi va boshqa fiziologik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi
asosiy energiya manbai hisoblanadi.
Bundan tashqari, o‘simliklar uchun 280–380 nm oralig’idagi uzun to‘lqinli
ultrabinafsha nurlanish ham muhim sanaladi, chunki u barglardagi vitaminlar sintezi,
sovuqqa chidamlilikni oshirish va poya cho‘zilib ketishini oldini olish kabi
xususiyatlarga ta’sir ko‘rsatadi. 720–800 nm oralig’idagi qisqa infraqizil nurlanish
esa o‘simlikka issiqlik energiyasi yetkazib beradi va fiziologik faol radiatsiya
tarkibiga kiradi.
FFR miqdori nur energiyasining maydon va vaqt birligiga tushuvchi miqdori
bilan aniqlanadi va odatda ming kilokaloriya/sm² birlikda ifodalanadi. Quyoshdan
keluvchi umumiy energiyaning taxminan 45–50% qismi aynan FFR hissasiga to‘g’ri
keladi.
Shu bilan birga, barglarga tushgan radiatsiya to‘liq fotosintezda ishtirok
etmaydi. Quyosh nurlarining ma’lum bir qismi quyidagicha taqsimlanadi:
- 15% – atrof-muhitga sochiladi yoki aks ettiriladi;
- 10% – barglar orasidan to‘g’ridan-to‘g’ri o‘tib ketadi;
- 75% – barglar tomonidan yutiladi. Buning 70% qismi esa issiqlikka aylanadi
va transpiratsiya jarayonida sarflanadi, natijada bu issiqlik issiqxona muhitiga
tarqaladi.
Shunday qilib, issiqxonalarda o‘simliklarning optimal o‘sishi uchun yorug’lik
miqdori, spektral tarkibi va taqsimlanish xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda
muhim ahamiyatga ega.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1.2-rasm. Issiqxonada yorug’likni taqsimlanishi
Inshootlar joylashuvining yorug likdan foydalanishga ta siriʻ ʼ
Issiqxona inshootlarini qurish uchun ajratiladigan yer maydonini to g ri
ʻ ʻ
tanlash, kunduzgi tabiiy yorug likdan maksimal darajada samarali foydalanish
ʻ
imkonini yaratadi. Buning uchun issiqxona joylashadigan hududning janub,
janubi-sharq yoki janubi-g arbiy yo nalishga nisbatan engil nishab bo‘lishi
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shu bilan birga, yorug lik oqimini to sib
ʻ ʻ
qo‘yuvchi binolar, baland daraxtlar yoki boshqa to siqlarning mavjud emasligi
ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Yorug likni yetarli darajada ta minlashda issiqxonada yetishtiriladigan
ʻ ʼ
ko chatlarning o‘sish qatorlari va issiqxonaning konstruktiv tuzilmasi ham muhim
ʻ
rol o‘ynaydi. Xususan, issiqxona konstruksiyasining yorug lik o tkazuvchi nishabi
ʻ ʻ
va o simliklarning qatordagi yo nalishini yorug lik manbaiga (quyoshga) qarata
ʻ ʻ ʻ
joylashtirish yorug likdan unumli foydalanishni ta minlaydi.
ʻ ʼ
Ikki nishabli yoki yarim yoy shaklidagi issiqxonalarda, inshootni meridional
yo nalishda joylashtirish (ya ni issiqxona qatorlarini shimoldan janubga qarata
ʻ ʼ
qurish va yorug lik o tkazuvchi nishablarini sharq hamda g arb tomonlarga
ʻ ʻ ʻ
qaratish) tavsiya etiladi. Bu holat kun davomida quyosh nurlarining issiqxona
ichki maydoniga teng taqsimlanishini ta minlaydi.
ʼ
Bir tomonlama nishabli issiqxonalarda esa, issiqxonani geografik kenglik
yo nalishida joylashtirish, ya ni issiqxonaning uzunligini sharqdan g arbga qarata,
ʻ ʼ ʻ
nishab qismini esa shimoldan janubga yo naltirish eng maqbul variant hisoblanadi.
ʻ
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Ayniqsa, mart oyining oxirlarida, quyosh radiatsiyasi intensivligining ortishi
kuzatilgan davrda quriladigan bahorgi plyonkali issiqxonalarni ham nishab qismini
shimoldan janubga qarata joylashtirish tavsiya etiladi. Bu uslub o‘simliklarning
fotosintetik faoliyatini optimallashtirish va parvarishlash xarajatlarini
kamaytirishda katta yordam beradi.
Issiqxonalarda ko‘chat yetishtirishda yorug’lik rejimini optimallashtirish
usullari
Ko‘chatlarni maxsus ko‘tarilgan platformalar – stelaj (so‘kchakcha) tizimlarida
yetishtirish, ularni qoplama materiallariga yaqin joylashtirish imkonini beradi. Bu esa
o‘simliklarning yorug’lik bilan ta’minlanishini sezilarli darajada yaxshilaydi. Shu
bilan birga, har bir ko‘chatga maqbul oziqlanish maydoni ajratilishi, shuningdek, egat
yo‘nalishlarining shimoldan janubga qaratilgan holda tashkil etilishi yorug’lik
taqsimotining teng va samarali bo‘lishiga yordam beradi.
Shimoliy mintaqalarda, ayniqsa qishki mavsumda, quyoshli kunlar sonining
kamayishi sababli sabzavot ko‘chatlarini yetishtirishda qo‘shimcha elektr yoritish
texnologiyalari keng qo‘llaniladi. Bunday hollarda ikki turdagi yoritish usullari
farqlanadi:
1. Elektr yordamida qo‘shimcha yoritish – bu usulda kunduzgi tabiiy
yorug’likka o‘xshash sun’iy yoritish qo‘llanilib, o‘simliklar kunlik yoritish rejimida
yetishtiriladi.
2. Faqat elektr yorug’ligida o‘stiriladigan ekinlar – bu holatda o‘simliklar
butunlay sun’iy yoritishga tayanib o‘stiriladi.
Qo‘shimcha yoritish tizimlari ayniqsa yorug’lik tanqisligi kuzatiladigan
shimoliy hududlarda keng qo‘llaniladi. Bunday maqsadlarda quvvati 15 dan 100 Vt
gacha bo‘lgan LD va LDI turdagi lyuminessent lampalar, shuningdek, DRLF-400
lampalari va ularni boshqaruvchi OT-400 tipidagi yoritgichlar foydalaniladi. Ushbu
tizimlar kunduzgi yorug’likka maksimal yaqin spektral tavsifga ega bo‘lgan nurlarni
taqdim etib, fotosintez jarayonining barqarorligini ta’minlaydi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

1.3-rasm. Soya qilish , yorug’likni kamaytiruvchi salqinlatuvchi ekranlar .
1.4-rasm . Issiqxonalarda issiqliknining almashinishi shakli
Issiqxona mikroiqlimini samarali boshqarish, ayniqsa, harorat rejimini
muvozanatlash, o‘simliklarning optimal rivojlanishi uchun muhim omil
hisoblanadi. Issiqlik yetishmovchiligi kuzatilgan sharoitlarda haroratni me’yorida
saqlash quyosh radiatsiyasidan maksimal darajada foydalanish, issiqlik
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

yo‘qotilishini kamaytirish va sun’iy isitish tizimlarini qo‘llash orqali amalga
oshiriladi. Aksincha, issiqlik ortiqcha bo‘lsa, haddan tashqari qizib ketishning
oldini olish choralari ko‘riladi.
Isitilmaydigan issiqxonalarda esa ichki harorat muvozanati to‘liq tarzda
quyosh nurlanishi orqali olinadigan issiqlik energiyasiga bog’liq bo‘ladi. Quyosh
nurlarining ko‘rinadigan spektr qismini o‘z ichidan o‘tkaza oladigan yorug’lik
o‘tkazuvchi qoplama materiallari (masalan, shisha, plyonka va boshqalar) orqali
radiatsiya issiqxona ichiga kiradi va u yerda tuproq yuzasi, havo massasi, o‘simlik
tanasi va jihozlar tomonidan yutiladi. Ushbu ob’ektlar o‘z navbatida qizib,
o‘zlaridan infraqizil to‘lqinlar shaklida ikkilamchi radiatsiyani chiqaradi.
Shu tariqa, issiqxona ichida joylashgan jismlarning qizishi va ularning atrof-
muhitga issiqlik nurlari orqali ta’siri ichki harorat muvozanatini saqlashda asosiy
omil bo‘lib xizmat qiladi.
Ko‘chat yetishtirishda foydalaniladigan issiqxonalarda issiqlik nurlari
asosan oynali va qisman polimer qoplama materiallari (masalan, plyonka)
tomonidan ushlab qolinadi. Natijada, hatto isitish tizimlari mavjud bo‘lmagan
konstruksiyalarda ham ichki muhitda issiqlik yig’iladi va harorat tashqi muhit
haroratidan yuqori bo‘ladi. Ushbu fizik hodisa “issiqxona samarasi” deb
nomlanadi.
Issiqxonalar o‘zining ichki haroratini atrof-muhitga nisbatan yuqoriroq
darajada saqlaydi. Biroq, issiqlik tashqi muhitga asosan issiqxona qoplamasi
orqali chiqib ketadi. Bunda issiqlik yo‘qotilishi qoplama yuzasining umumiy
maydoni hamda ichki va tashqi harorat farqiga bevosita bog’liq bo‘ladi — bu
parametrlar qanchalik katta bo‘lsa, issiqlik chiqarilishi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Quyosh energiyasi yordamida passiv isitish, ya’ni tashqi isitish tizimlarisiz
issiqlikni saqlash usuli, asosan bahor va kuz fasllarida samarali hisoblanadi.
Qishki davrda plyonkali issiqxonalardan foydalanish imkoniyatini oshirish
maqsadida ikki qatlamli qoplamalar qo‘llaniladi. Bu usulda ikki plyonka orasida
2–3 sm havo qatlamini qoldirish orqali issiqlik izolyatsiyasi kuchaytiriladi. Ushbu
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

texnologiya O‘zbekistonning iqlim sharoitida issiqxonalarni sovuq davrda ham
foydalanishga moslashtirish imkonini beradi.
Shu bilan birga, kutilmagan keskin sovuqlar yuzaga kelganda qo‘shimcha
issiqlik manbalari, ya’ni favqulodda isitish tizimlarining mavjud bo‘lishi zarur
hisoblanadi. Isitish tizimiga ega bo‘lmagan issiqxonalar quyidagi cheklovlarga
ega: foydalanish davrining qisqaligi, haroratning sutka davomida keskin
o‘zgaruvchanligi, erta bahorda kuzatilishi mumkin bo‘lgan takroriy sovuqlar
tufayli o‘simliklarning shikastlanish ehtimoli, hamda harorat rejimini aniq va
barqaror tarzda boshqarishdagi murakkablik.
Zamonaviy issiqxonalarda bundan tashqari issiq havo orqali isitish tizimi
xam bo‘lib, u issiq havoni nasoslar orqali issiqxona ichiga xaydab beradi. Bu
usulda isitish texnologiyasi hozirgi kunda kam qo‘llaniladi. Chunki u ko‘p
kamchiliklarga ega.
Hozirgi kunda issiqxonalarda harorat ko‘tarilib ketganda zamonaviy
qovurg’ali (gofra) sovutgichlardan foydalanilmoqda. Ularning asosiy vazifasi
tashqaridan kiradigan issiq havoni sovuq suv xisobiga sovutib o‘tkazib berishdan
iborat. Bunda uning qovurg’ali, jipislangan qalin materialdan singib oqib
tushayotgan sovuq suv issiq havoni sovitadi va suv doyim aylanib turadi.
1.5-rasm . Qovurg’ali sovutgich va Konditsioner
Ko‘chatlarni issiqxonalarda yetishtirishda havo va tuproq namligiga talabi.
O‘simlikni o‘sib rivojlanishda suv asosiy omil xisoblanadi. Ko‘chatlar uchun eng
muhim modda bu suvdir. U assimilyasiya jarayonida qatnashadi va ko‘chatni
shakllanishida, qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi hamda tuproqdan
o‘zlashtiriladigan mineral tuzlarni erituvchi hisoblanadi. Undan tashqari u yana
barg haroratini boshqaruvchi bo‘lib ham xizmat qiladi. Sifatli sabzavot
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

ko‘chatlarini yetishtirish, ularni suv bilan faqat yetarli ta minlangandagina‟
erishiladi.
Issiqxonalarda sabzavot ekinlarining suvga bo‘lgan talabi va namlik rejimini
boshqarish
Issiqxonalarda yetishtiriladigan sabzavot ekinlari ochiq yer sharoitidagi
o‘simliklarga nisbatan nisbatan yirikroq barg apparatini shakllantiradi va yuqori
hosildorlikka ega bo‘ladi. Bu esa, tabiiy ravishda, o‘simliklar tomonidan ko‘proq
suv sarf qilinishini talab etadi. Shu bilan birga, issiqxona sharoitida
yetishtirilayotgan ekinlar namlik tanqisligiga yoki ortiqchaligiga nisbatan
nihoyatda sezuvchan bo‘ladi. Shuning uchun havo va tuproqdagi namlik darajasini
harorat va yorug’lik sharoitlariga muvofiq holda aniq boshqarish, himoyalangan
yer maydonlarida barqaror va yuqori hosil olish uchun muhim agrotexnik
shartlardan biridir.
Ekinlarning suvga bo‘lgan ehtiyoji ikki omil bilan belgilanadi: birinchidan,
o‘simliklar tomonidan tuproqdan o‘zlashtiriladigan suv miqdori; ikkinchidan,
o‘simliklarning tuproqdagi suv rejimiga bo‘lgan talabi, ya’ni tuproqdan suvni
so‘rib olish qobiliyati. Parlanadigan barg yuzasi kuchli rivojlangan sabzavot
turlari, odatda, ko‘proq suvga ehtiyoj sezadi. Shu bilan birga, ildiz tizimi yaxshi
rivojlangan ekinlar mavjud tuproq namligidan samaraliroq foydalanadi.
Tuproqdan suvning faol o‘zlashtirilishi bir qator omillar – tuproq namligi,
strukturasining holati, nam sig’imi, tuproq eritmasining konsentratsiyasi hamda
boshqa fizik-kimyoviy xususiyatlarga bog’liq. O‘simliklarga optimal suv rejimini
ta’minlash uchun ushbu omillar bilan bir qatorda o‘simliklarning yoshi va biologik
xususiyatlari ham e’tiborga olinishi lozim.
Sabzavot ekinlari tuproqdagi namlikka eng yuqori talabni urug’larning unib
chiqishi bosqichida, shuningdek, hosil organlarining shakllanish davrida sezadi.
Aynan shu bosqichlarda namlik rejimini me’yorda saqlash yuqori hosildorlikni
ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Ko‘chatlarning tuproqdan suvni samarali so‘rib olishi tuproq namligi, uning
struktura xususiyatlari, nam sig’imi, tuproq eritmasining konsentratsiyasi va
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

boshqa omillarga bog’liqdir. O‘simliklarning me’yoriy suv ta’minotini tashkil
etishda ushbu parametrlar bilan bir qatorda o‘simliklarning yosh bosqichi va turiga
xos xususiyatlar ham hisobga olinishi zarur. Tuproq namligiga bo‘lgan eng yuqori
talab urug’larning unib chiqishi hamda hosil organlarining shakllanish davrida
kuzatiladi. Turli ekinlar va ularning rivojlanish fazalarida tuproq va havo namligi
uchun maqbul ko‘rsatkichlar bir-biridan farq qiladi. Masalan, bodring ko‘chatlari
uchun tuproq aralashmasining namligi eng kamida 80% NV (eng past namlik)
darajasida bo‘lishi talab etiladi; pomidor, qalampir va baqlajon ko‘chatlari davrida
esa namlik 70–75% NV, barglar kattalashayotgan davrda 70–80% NV atrofida
bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, ko‘kat ekinlari uchun tuproq namligi
80–90% NV darajasida saqlanishi zarur.
1.3 .Tanlangan o‘lchash vositalarining ishlash prinsiplari
Harorat sensori elektr nazorat qilish, himoya qilish yoki boshqarish davrlarida
keng qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishda turli xil uskunalarni ishlatish jarayonida issiqlik
sharoitlarini sozlash kerak. Bunday qurilmalar maishiy texnikada ham keng
qo‘llaniladi: kir yuvish mashinalari, televizorlar, kompyuterlar va boshqalar. Harorat
sensoridan foydalanish ko‘plab baxtsiz hodisalardan qochish va ishlab chiqarishda va
uyda qimmatbaho uskunalarni tejash imkonini beradi. Bu qurilmalar ob’ektning
o‘lchangan haroratini analog yoki qabul qiluvchi uskuna uchun tushunarli o‘rni
signaliga aylantiradi. Ular termal signalni aylantirish usulida farqlanadi va bir necha
shakllarda keladi: Harorat o zgarganda materiallarning ichki qarshiligi o zgarishiʻ ʻ
qadimdan ma lum. Buning asosida termorezistli termal sensorlar yaratildi. Ushbu
ʼ
turdagi harorat sensori kichik o‘lchamlarga va yaxshi ishlashga ega. Qarshilikdagi har
qanday o‘zgarishlarni ajratib turadigan va qabul qilingan signaldan keyingi
foydalanish uchun elektron kontaktlarning zanglashiga olib boradigan past oqim
davrlarida ishlash uchun juda mos keladi.transformatsiyalar. Kamchiliklarga
xarakteristikaning chiziqli bo‘lmasligi kiradi, bu qabul qilingan signalni o‘zgartirish
sxemalarini murakkablashtirishga olib keladi. Yarim o‘tkazgichli issiqlik sensorlari
xuddi shu printsip asosida ishlaydi, lekin ular termistorli sensorlarga qaraganda ancha
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

sezgir. Ular chiziqli xarakterga ega, ularni uyda qilish oson. Kamchiliklari o‘lchangan
haroratning kichik diapazonini o‘z ichiga oladi (-55 - +155).
Termoelektrik konvertorlar ishlab chiqarishda, masalan, jarayonni boshqarish
uchun elektr yoy pechlarida keng qo‘llaniladi. Platina yoki volfram guruhlarining
termojuftlari keng haroratni o‘lchash diapazoniga ega. Ular ko‘pgina metallarning
erish nuqtasidan yuqori bo‘lgan sharoitlarda normal ishlashi mumkin. Bu turdagi
harorat sensori kundalik hayotda uchraydi, undan saunadagi haroratni nazorat qilish
uchun foydalanish mumkin.
Masofadan haroratni o‘lchash uchun qizdirilgan jismlardan chiqadigan issiqlik
to‘lqinlarini qayd qiluvchi maxsus qurilmalar qo‘llaniladi. Ushbu turdagi harorat
sensori pirometr deb ataladi. Bunday qurilmalarning kamchiliklari orasida harorat
maydonining tez-tez buzilishi va qurilmaning o‘zi barqarorligining pasayishi kiradi.
Akustik datchiklar gaz va boshqa muhitlarda o lchash uchun ishlatiladi. Ularʻ
kontaktni o‘lchash usullari mumkin bo‘lmagan hollarda foydali bo‘lishi mumkin.
Ularning ishlash printsipi turli xil isitiladigan muhitda akustik to‘lqinlarning o‘tish
tezligini o‘zgartirishga asoslangan. Ushbu turdagi harorat sensorlari katta xatolikka
ega. O‘lchov natijalarini yaxshilash uchun tez-tez takroriy o‘lchovlar talab qilinadi.
Yuqoridagi barcha harorat sensorlari turli darajadagi murakkablikdagi elektron
qurilmalarni loyihalash va yaratishda keng qo‘llaniladi. Ularsiz ko‘pchilik
davrlarning ishlashi imkonsiz bo‘lib qoladi va ko‘p narsa ularning barqaror ishlashiga
bog’liq. Ushbu elementlarga asoslangan eng muhim birliklarni loyihalashda
ko‘pincha turli sensorlarning o‘qishlarini takrorlash qo‘llaniladi.
Atrof-muhit parametrlarini o‘lchash uchun turli xil asboblar qo‘llaniladi.
Ulardan biri havo harorati sensori. U turli sohalarda keng qo‘llaniladi: mobil va
statsionar ob-havo stantsiyalari, sanoat korxonalari, texnologik jarayonlarni
boshqarish moslamalari, maishiy texnika, laboratoriya o‘lchovlari va boshqalar.
Uning ishlatilishi turli xil muhitlarda yuqori aniqlikdagi o‘lchovlarni amalga
oshirishga imkon beradi, ko‘pincha odamlarga kirish mumkin emas. Havo harorati
sensori yopiq yoki ochiq bo‘lishi mumkin. Bu uni ishlatish shartlariga bog’liq. Ular,
shuningdek, amalga oshirilgan o‘lchovlarning printsipi bo‘yicha ham farqlanadi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Ushbu qurilmaning tezligi va aniqligi bunga bog’liq. Shuningdek, dizayn
xususiyatlarini ham qayd etish kerak, ular ish sharoitlariga imkon qadar yaqin.
Qulaylik uchun har xil turdagi datchiklarni ishlash usuliga qarab tasniflash mumkin.
Ushbu o‘zgarishga qarabushbu qurilmaning barcha asosiy xususiyatlari.
Atrof-muhit haroratiga qarab, materiallarning ichki qarshiligi ham o‘zgaradi.
Bu xususiyat uzoq vaqtdan beri termorezist elementlar deb ataladigan narsalarni
ishlab chiquvchilar tomonidan e’tiborga olingan. Vaqt o‘tishi bilan ushbu
qurilmalarning sifati faol element sifatida tobora ko‘proq ilg’or materiallardan
foydalanish tufayli yaxshilandi. Ushbu turdagi havo harorati sensori keng o‘lchov
oralig’ida ishlaydi. Bunday qurilmalar past oqim davrlarida yaxshi ishlaydi va
elektron sxemalar bilan yaxshi mos keladi, bu signalni qayta ishlash uskunalarini
ishlab chiqishni osonlashtiradi. Kamchiliklarga xarakteristikaning chiziqli emasligi
va o‘lchovlarning past aniqligi kiradi.
Agar siz termistor o rniga yarimo tkazgich elementdan foydalansangiz,ʻ ʻ
O‘lchovlar aniqligini sezilarli darajada oshirish uchun. Bu xususiyat ushbu turdagi
qurilmalarga kiritilgan. Yarimo‘tkazgich faol element sifatida ishlaydigan tashqi
harorat sensori faqat bitta kamchilikka ega. Bu kichik o‘lchov diapazoni (-55C -
+155C).
Termoelektrik konvertorlar yaxshi ishlash xususiyatlariga ega. Bu ishlab
chiqarishda ham, kundalik hayotda ham keng qo‘llaniladigan termojuftlar deb ataladi.
Bunday turdagi havo harorati sensori, masalan, saunada ko‘rish mumkin. Ular
ishlashda ishonchli va bardoshlidir. Bunday qurilmalarning kamchiliklari, ehtimol,
faqat ijobiy o‘lchov diapazonida ishlash qobiliyatini o‘z ichiga oladi.harorat.
Yuqoridagilardan tashqari, pirometrlar va akustik datchiklar ham mavjud. Birinchisi
isitiladigan jismlarni masofadan o‘lchash uchun, ikkinchisi esa turli haroratdagi gaz
muhitini o‘lchash uchun ishlatiladi.
Ko rib turganingizdek, havo harorati sensorlari turli dizaynlarda bo ladi va
ʻ ʻ
ularning ishlashi qurilmaning barcha texnik xususiyatlarini hisobga olgan holda
ishlab chiqilgan. Ular zamonaviy elektron uskunalar bilan yaxshi ishlaydi va turli xil
ilovalarda qo‘llaniladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Issiqxonalarda ko‘chatlar uchun havoning turli komponentlari (tarkiblarini)
ahamiyati.
Issiqxona muhitida - kislorod, karbonat angidrid va suv bug’lari havoning eng
muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. O‘simliklar kislorodni nafas olish jarayonida
qabul qiladi, karbonat angidrid esa organik modda sintezi uchun zarur bo‘lgan asosiy
komponentdir. Atmosferaning umumiy tarkibida taxminan 78% azot, 21% kislorod,
0,03% karbonat angidrid gazi va juda oz miqdorda — 0,93% argon, geliy, ksenon,
kripton kabi boshqa gazlar mavjuddir. Ko‘pchilik o‘simlik turlari aynan shu havo-
gaz muhitiga moslashgan. Ochiq maydonlarda o‘suvchi o‘simliklar kislorod (O ) va₂
oltingugurt dioksidi (SO ) yetishmovchiligi muammosiga duch kelmaydi, chunki
₂
ular tabiiy muhitdan zarur miqdordagi gazlarni bemalol singdira oladi. Masalan,
o‘simliklar bir gektar yerda bir kunda o‘rtacha 500–600 kg karbonat angidrid (CO )
₂
ni o‘zlashtiradi, bu miqdor 100 ming kub metr atrofidagi havodan olinadi. Bunday
katta hajmdagi havo massalarining doimiy harakati hisobiga, joyidan
qimirlamaydigan o‘simliklar yetarli darajadagi SO bilan ham ta’minlanadi. Biroq
₂
himoyalangan yerlar — issiqxona kabi yopiq muhitlarda havo almashinuvi
cheklangan bo‘lib, bu holat havodagi gaz tarkibining sezilarli darajada o‘zgarishiga
olib keladi. Natijada, muayyan gaz komponentlarining konsentratsiyasi pasayishi
yoki ortib ketishi mumkin, bu esa o‘simliklarning normal fotosintetik va fiziologik
jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘simliklar uchun atmosferadagi tabiiy karbonat angidrid (CO ) gazining
₂
miqdori ko‘pincha yetarli darajada emas deb hisoblanadi. CO konsentratsiyasining
₂
oshishi fotosintez jarayonining jadallashuviga olib keladi, ayniqsa, uning miqdori
0,15–0,20% oralig’ida bo‘lganda sintez jarayonlari ancha faollashadi. Shu bilan
birga, CO kontsentratsiyasining ortib borishi ma’lum bir chegaradan so‘ng
₂
fotosintez sur’atining susayishiga va nafas olish jarayonining sekinlashishiga olib
keladi.
Ammo bu jarayon faqat CO va harorat ko‘rsatkichlarining ortishi bilan emas,
₂
balki yorug’lik miqdorining yetarli darajada ta’minlanishi bilan ham bevosita
bog’liqdir. Agar yorug’lik yetarli bo‘lmasa, karbonat angidrid miqdorining ortishi
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

kutilgan samarani bermaydi. Shuningdek, CO gazining optimal kontsentratsiyasi₂
o‘simliklarning mineral ozuqa bilan ta’minlanish darajasi va havoning nisbiy
namligiga qarab farq qiladi.
Tajribalarda aniqlanishicha, mineral o‘g’itlar berilishi kuchaytirilgan hollarda
CO ga bo‘lgan talab ham ortadi. Havoning nisbiy namligi 90% atrofida bo‘lganda
₂
fotosintez jarayoni, masalan, 50% nisbiy namlikka nisbatan ancha faollik bilan
kechadi. Bu esa XNN 50% bo‘lganda barglarning suv almashinuvi va harorat balansi
buzilishi natijasida og’izchalar (stomatalar)ning ochilish darajasi kamayib ketishi
bilan izohlanadi. Xuddi shu muammo yuqori namlik (90%) sharoitida kuzatilmaydi,
bu esa fotosintez jarayonining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan
birga, havodagi karbonat angidrid miqdorining me’yoridan ortiq bo‘lishi o‘simliklar
uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
O‘simliklarning rivojlanishi uchun tuproq havosida mavjud bo‘lgan karbonat
angidrid gazining ma’lum darajada ahamiyati mavjud. Ushbu gazning miqdori
ildizlarning nafas olishi hamda organik moddalarning mikroorganizmlar ta’sirida
parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan karbonat angidrid hisobiga ortishi mumkin.
Tuproq qatqalog’i hosil bo‘lishi va uning zichlashishi tuproq bilan atmosfera
o‘rtasidagi gaz almashinuvini cheklaydi. Natijada, karbonat angidrid gazining yuqori
konsentratsiyasi ildizlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi ehtimoli mavjud. Shu
sababli, tuproqdagi karbonat angidrid gazining ortiqcha to‘planishini oldini olish
maqsadida, tuproqni muntazam ravishda yumshatish va gaz almashinuvini
yaxshilash zarurdir. Issiqxonalar muhitida havoning zararli gazlar bilan
ifloslanishining oldini olish muhim ahamiyatga ega. Etilen va atsetilen gazlarining
hatto past konsentratsiyalari (0,05 mg/m³) inson salomatligiga zarar yetkazishi
mumkin. Havoda mavjud zararli gazlarning inson va o‘simliklar uchun ruxsat etilgan
maksimal konsentratsiyalari (mg/m³) quyidagicha belgilanadi: oltingugurt dioksidi
inson uchun 5 mg/m³, o‘simliklar uchun 0,2 mg/m³; azot dioksidi mos ravishda 5
mg/m³ va 20 mg/m³; ammiak 50 mg/m³ va 10 mg/m³; azot 0,1 mg/m³ va 0,2 mg/m³;
formaldegid 5 mg/m³ va 0,7 mg/m³; uglerod dioksidi esa 5 mg/m³ va 500 mg/m³.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Ushbu normativlarga rioya qilish issiqxona mikroiqlimining sifatini ta’minlash
hamda inson va o‘simliklarning salomatligini himoya qilishda katta rol o‘ynaydi.
Issiqxonalar sharoitida o‘simliklarning samarali rivojlanishi uchun havo-gaz
muhitining optimal parametrlari muhim ahamiyatga ega. Havo-gaz tartiboti — bu
havoda mavjud gazlarning tarkibi va konsentratsiyalarini boshqarish, shuningdek gaz
almashinuv jarayonlarini nazorat qilishni anglatadi. To‘g’ri sozlangan havo-gaz
tartiboti issiqxonada o‘simliklarning nafas olishi, fotosintez jarayonlari, shuningdek
zararli gazlarning to‘planishining oldini olish imkonini beradi. Shu bilan birga, u
mikroiqlimni saqlash va o‘simliklarning kasalliklaridan himoya qilishda ham muhim
rol o‘ynaydi. Havo-gaz tartibotini optimallashtirishda havoni shamollatish, namlik
va haroratni nazorat qilish kabi omillar hisobga olinadi.
Issiqxonalar ichidagi karbonat angidrid (CO ) yetishmovchiligi sun’iy₂
ravishda to‘ldiriladi. Xorijiy mamlakatlarda CO bilan oziqlantirish issiqxona
₂
sabzavotchiligi texnologiyasining muhim tarkibiy qismiga aylangan. Bunda biologik
va texnik manbalardan foydalanish amaliyoti keng tarqalgan. Texnik usullar orasida
eng qadimiylari sifatida quruq muzdan foydalanish (issiqxonaning har bir kub
metriga 10–20 gramm) hamda ballonlardagi suyultirilgan karbonat angidrid gazini
ta’minlash (issiqxonaning 1000 kvadrat metr yuzasiga 60–80 kilogramm, bir
ballonda taxminan 25 kilogramm CO mavjud) ko‘rsatiladi. Shu bilan birga, ushbu
₂
usullar jismoniy kuch talabini oshirishi bilan ajralib turadi. Issiqxonalar muhitida
gazni yoqish generatorlari yordamida ta’minlash – nisbatan rivojlangan texnologiya
hisoblanadi. Ushbu generatorlar ikki asosiy turga bo‘linadi: majburlab
tarqatilmaydigan va ventilyatorlar yordamida majburlab tarqatiladigan tizimlar.
Biroq, ushbu usullardan faqat isitish davrida foydalanish mumkin bo‘lib, yilning iliq
fasllarida qo‘llanishi amaliy emas. Zamonaviy issiqxonalar oltingugurt dioksidi
(SO ) bilan ta’minlashning istiqbolli manbalariga ega bo‘lib, bunda tarkibida
₂
oltingugurt va boshqa zararli chiqindilari mavjud bo‘lmagan tabiiy gaz qozonxonada
yoqiladi va undan hosil bo‘lgan chiqindilar gazlaridan foydalaniladi. Ushbu
chiqindilar ikki bosqichli so‘rib olish ventilyatorlari orqali saralanib, issiqxonaning
old yoki orqa tomonlariga o‘rnatilgan magistral tizim orqali tarqatiladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

II. HISOBIY QISM
2.1 Tizimdagi qurilmalarning elektr quvvatini aniqlash
Hisobiy qismda avtomatlashtirilgan tizim elementlarining texnik-parametrik
xususiyatlari, ularning elektr quvvati, iste’mol qilinadigan tok miqdori, quvvat
manbai tanlovi va energiya sarfi aniqlanadi.
Qurilmalar ro‘yxati va ularning quvvatlari 2.1-jadval
№
Qurilma nomi Quvvat
(W) Ishlash vaqti
(soat/kun) Kunlik energiya sarfi
(Wh)
1 Mikrokontroller
(ESP32) 1.0 24 24.0
2
Namlik sensori 0.5 24 12.0
3
Harorat sensori 0.5 24 12.0
4
Yorug’lik sensori 0.2 24 4.8
5
OLED displey 0.96 10 9.6
6
Ventilyator (12V DC) 12.0 4 48.0
7
Suv nasosi (mini) 10.0 2 20.0
8
LED yoritgich 15.0 6 90.0
Jami — — 220.4 Wh ≈ 0.22 kWh
Kunlik energiya sarfi
(2.1)
Elektr to‘lovi hisoboti (misol uchun)
Agar elektr energiyasi narxi 1 kWh = 450 so‘m bo‘lsa:
S=E
oy ⋅ Narx=6.6 ⋅ 450=2970so‘m/oy
Tizim 5V va 12V kuchlanishda ishlaydi, shuning uchun ikki tarmoqli (dual
output) quvvat manbai kerak.
Umumiy quvvat sarfi:
…. (2.3)
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Zaxira bilan:
(2.4)
Shunday qilib, 60W quvvatli 12V/5V adapter tanlanadi.
Sug’orish tizimi uchun nasos tanlovi. Kerakli suv hajmi:
Aytaylik, 1 kv.m uchun 2 litr suv kerak, issiqxona maydoni 10 m²:
V
kun =10 ⋅ 2=20litr/kun
Nasos ishlash vaqti (agar nasos 1 l/min bo‘lsa):
(2.5)
Batareya tanlovi (avtomat rejimda ishlatish uchun)
Agar tizim batareyada 12V bilan ishlatilsa:
Kunlik energiya: 220.4 Wh
Kerakli quvvat:
(2.6)
Zaxira bilan:
(2.7)
Shunday qilib, 12V 25Ah batareya tanlanadi.
Tizim kuniga 0.22 kWh elektr energiya sarflaydi. Oylik to‘lov 3 000 so‘mdan
oshmaydi. 60W quvvatli manba va 25Ah 12V batareya yetarli bo‘ladi. Nasos va
yoritish moslamalari optimal tarzda tanlangan.
Quyidagi jadvalda avtomatlashtirilgan tizimda ishlatiladigan asosiy elektron
komponentlarning asosiy texnik parametrlari ko‘rsatilgan:
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

2.2-jadva l
№
Qurilma nomi Modeli Quvvat
(W) Ish
kuchlanishi Ishchi
diapazon
(°C / RH) Turi
1
Mikrokontroller ESP32 1 3.3 – 5V -40°C –
+85°C Raqamli
2 Harorat va namlik
sensori DHT22 <2.5
mW 3.3 – 5V -40°C –
+80°C, 0–
100% RH Raqamli
3 Tuproq namligi
sensori Soil
Hygrometer 0.5 3.3 – 5V -10°C –
+60°C Analog
4
Yorug’lik sensori BH1750 0.2 3.3 – 5V 0 – 65535 lx
Raqamli
5
Displey LCD 16x2 0.96 5V —
Raqamli
6
Nasos DC Mini
Pump 10 12V —
Elektromexanik
7
Ventilyator 12V DC Fan 12 12V —
Elektromexanik
8
Rele moduli 1/2 Channel 0.2
5V (trigger) —
Elektrik
DHT22 sensori DHT11 ga qaraganda ancha aniq va keng diapazonda ishlaydi.
Namlik ±2–5% RH aniqlikda o‘lchanadi.
Temperaturani aniqlash printsipi (DHT22 sensori asosida)
Sensor ishlash printsipi:
- sensor ichida harorat va namlikka sezgir rezistor joylashgan bo‘lib, u real
vaqtda signal generatsiya qiladi.
- DHT22 o‘z ichida ADC (Analog-to-Digital Converter) mavjud, shuning
uchun u raqamli chiqish beradi.
Hisoblash formulasi:
Sensor tomonidan yuborilgan 16 bitli raqamli signal quyidagicha o‘qiladi:
(2.8)
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Misol:
Agar sensordan quyidagi ma’lumotlar olingan bo‘lsa:
Harorat: High byte = 0x01, Low byte = 0x2C → T=1×256+44=300(Kelvin
emas, bu 30.0°C bo‘ladi) bo‘ladi)
O‘lchash aniqligi:
DHT22:
- harorat aniqligi: ±0.5°C;
- namlik aniqligi: ±2–5% RH;
- yangilanish vaqti: har 2 soniyada 1 ta o‘lchov.
2.2 Tizim tarkibidagi qurilmalarning texnik-parametrik xususiyatlari
Namlikni aniqlash printsipi.
- tuproqdagi suv miqdori o‘zgargan sayin, elektrodlardagi qarshilik o‘zgaradi;
- sensor Arduino‘ga analog qiymat yuboradi (0–1023 oralig’ida);
Hisoblash formulasi (foizda):
(2.9)
Agar sensor qiymati A = 400 bo‘lsa:
(2.10)
Havo namligi (DHT22 orqali):
DHT22 to‘g’ridan-to‘g’ri raqamli chiqishda namlik foizda (RH) qiymatini
beradi:
(2.11)
Agar qiymatlar: Byte_3 = 0x02, Byte_4 = 0x58 (ya’ni 2×256+88=600→60.0%
RH)
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Sensorlarning joylashuvi va signal tahlili jadvali 2.3-jadval
Sensor Joylashuvi Maqsad
DHT22
Havo balandligida Issiqxonadagi umumiy mikroiqlimni nazorat
qilish
Tuproq sensori Tuproq ichiga 5–10
sm Namlikni real vaqtda aniqlash va sug’orishni
boshqarish
LDR yoki
BH1750 Shiftga yaqin Tabiiy yorug’lik darajasini baholash
Sensor ma’lumotlari asosida avtomatik boshqaruv shartlari jadvali 2.4-jadval
Parametr Me’yoriy
diapazon Amalga oshiriladigan harakat
Harorat 20°C – 30°C <20°C → Yoritish yoqiladi; >30°C → Ventilyator
yoqiladi
Havo namligi 50% – 70% RH
<50% RH → ventilyatsiya kamaytiriladi
Tuproq
namligi >40% RH
<40% RH → Nasos yoqiladi (sug’orish)
Yorug’lik >3000 lx
<3000 lx → Qo‘shimcha LED yoritish yoqiladi
Temperaturani aniqlash uchun DHT22 sensoridan foydalaniladi – aniq,
ishonchli va samarali. Namlik miqdorini tuproq va havo uchun alohida sensorlar
aniqlaydi. Barcha o‘lchovlar raqamli yoki analog bo‘lib, mikrokontroller orqali real
vaqtda tahlil qilinadi. Bu ma’lumotlar asosida avtomatik sug’orish, ventilyatsiya va
yoritish amalga oshiriladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

III . METROLOGIK TA’MINOT QISM
3.1 Tizimda qo‘llanilgan sensorlarning metrologik xarakteristikasi
Issiqxona tizimidagi avtomatlashtirilgan o‘lchov parametrlarining aniqligi
hosildorlikka, resurslardan foydalanish samaradorligiga va energiya tejashga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
O‘lchov parametrlariga qo‘yiladigan talablar.
Issiqxonalarda kuzatiladigan asosiy o‘lchov parametrlari 3.1-jadval
№
O‘lchov parametri Talab qilinadigan aniqlik O‘lchash diapazoni
1
Harorat (°C) ±0.5 °C
-10°C dan +50°C gacha
2
Havoning nisbiy namligi (%) ±3 % RH
20% dan 90% gacha
3
Tuproq namligi (%) ±5 %
0% dan 100% gacha
4
Yoritilish darajasi (lx) ±10 lx 0 – 100000 lx
Ushbu parametrlarning o‘lchovlari DHT22, BH1750, va Soil Moisture Sensor
kabi o‘lchov vositalari yordamida amalga oshiriladi.
O‘lchov vositalarining metrologik xususiyatlari.
Har bir o‘lchov vositasi quyidagi metrologik ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi
lozim:
- a niqlik sinfi ;
- k alibrlash intervali ;
- ishlab chiqaruvchi tomonidan taqdim etilgan sertifikat ;
- normativ hujjatlarga muvofiqlik (O‘z DSt, ISO, va h.k.) ;
- kalibrlash talablari.
O‘lchov vositalarining aniqligini ta’minlash uchun ularni muntazam ravishda
kalibrlab borish zarur. Kalibrlash ishlari quyidagilarga asoslanadi:
- O‘zbekiston Respublikasi metrologiya standartlariga;
- Davlat metrologiya xizmatlari tomonidan tasdiqlangan kalibrlash
uslubiyatlariga;
- Laboratoriya sharoitlarida sinov o‘tkazish orqali o‘lchash vositalarining
og’ishlarini aniqlash.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Kalibrlash davriyligi jadvali 3.2-jadval
Qurilma Kalibrlash davriyligi
Harorat va namlik sensori (DHT22) 1 yil
Tuproq namligi sensori 1 yil
Yoritish sensori (BH1750) 2 yil
Mikrokontroller va modul qismlar Nosozlik aniqlanganda
O‘lchov vositalarining attestatsiyasi .
O‘lchov vositalarining metrologik xususiyatlari Davlat metrologiya xizmatlari
tomonidan tasdiqlanishi lozim. Buning uchun:
- ishlab chiqaruvchi tomonidan berilgan sertifikatlar bo‘lishi kerak;
- tashqi ko‘rik, sinov va nazorat o‘lchovlar amalga oshiriladi;
- maxsus reyestrga kiritilgan vositalardan foydalaniladi.
Nazorat va monitoring tizimi
Avtomatlashtirilgan tizimda real vaqt rejimida ma’lumotlarni monitoring qilish
uchun quyidagi imkoniyatlar yaratiladi:
- harorat va namlikni onlayn o‘lchash;
- m a’lumotlar bazasiga avtomatik yozuv;
- o‘zgarishlar bo‘yicha ogohlantirish (signalizatsiya);
- raqamli ko‘rsatkichlarni vizualizatsiya qilish.
3.2 Harorat, namlik va sath datchiklarining metrologik ta’minoti
GOST 24104 bo‘yicha eng yuqori tortish chegarasi 100 g bo‘lgan 4-sinf
aniqlikdagi laboratoriya tarozisi. GOST 7328 bo‘yicha 2-sinf aniqlikdagi analitik
toshlar.
Haroratni rostlash xatoligi 80 dan 105 °C gacha bo‘lgan quritish shkafi 2 °C
gacha VS-1 qopqoqli alyuminiy tarozi stakanchalari.
Tigelli qisqichlar.
GOST 25336 bo‘yicha 2-ijro eksikatori GOST 9147 bo‘yicha 1-ijro
qo‘shimchasi bilan.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

GOST 9147 bo‘yicha shpatel.
Soat oynasi.
Mum qalam.
Texnik vazelin.
Texnik xlorli kalsiy.
Tarozi, quritish shkafi, tarozi stakanlari va eksikatorni tayyorlash ishlari
bajariladi. Toza raqamlangan VS-1 stakanchalar shkafda (105 + 2) °C haroratda
quritiladi. 1 soat davomida shkafdan chiqariladi, kalsiy xloridli eksikatorda sovitiladi
va 0,1 g dan ko‘p bo‘lmagan xatolik bilan.
Analitik tuproq namunalari raqamlangan, quritilgan va tortilgan stakanchalarga
solinadi va qopqoq bilan yopiladi. Stakanchalar va stakanchalardagi tuproq 0,1 g dan
ortiq bo‘lmagan xatolik bilan tortiladi. Stakanchalar ochiladi va qopqoqlari bilan
birga qizdirilgan quritish shkafiga qo‘yiladi. Tuproq quyidagi haroratda doimiy
og’irlikkacha quritiladi: (105 + 2) °S - gipslangan tuproqlardan tashqari barcha
tuproqlar; (80 + 2) °C - gipslashgan tuproqlar. Birinchi tortishgacha quritish vaqti:
gipslanmagan tuproqlar: qumli tuproqlar - 3 soat, boshqa tuproqlar - 5 soat;
gipslangan tuproqlar uchun - 8 soat Keyingi quritish vaqti: qumli tuproqlar uchun - 1
soat; Boshqa tuproqlar, shu jumladan gipslangan tuproqlar - 2 soat. Har bir
quritishdan so‘ng tuproqli stakanchalar qopqoqlar bilan yopiladi, kalsiy xloridli
eksikatorda tortiladi va 0,1 g dan ko‘p bo‘lmagan xatolik bilan tortiladi. quritilgandan
so‘ng 30 daqiqadan kechiktirmay tayyorlanadi, yopiq stakanchalarni eksikatorsiz
ochiq havoda sovutish mumkin. Agar quritish va tortish orasidagi farq takroriy.
Tuproqdagi namlikning massa nisbati (VO) foizlarda quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:
(2.1)
- stakancha va qopqoqli nam tuproq massasi, g;
- stakancha va qopqoq bilan quritilgan tuproq massasi, g;
- qopqoqli bo‘sh stakancha massasi, g
Ikkita parallel aniqlash natijalarining o‘rtacha arifmetik qiymati analiz natijasi
deb qabul qilinadi. Hisoblashlar ikkinchi o‘nli kasr xonasigacha olib boriladi, keyin
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

natija birinchi o‘nli kasr xonasigacha yaxlitlanadi. 1-band bo‘yicha olingan analitik
namunalar dastlab raqamlangan, quritilgan va o‘lchangan stakanchalar,
stakanchalarning diametrini quyidagicha tanlab bunda ulardagi tuproq qatlami 4 mm
dan oshmasligi kerak. Tuproq solingan qopqoqsiz stakanchalar tuproqni suv bug’lari
bilan to‘yintirish uchun kaliy sulfatning to‘yingan eritmasi solingan eksikatorga
qo‘yiladi. Eksikator qopqog’i germetik yopiladi, shkiflar yuzasining 1-ilovaning 3-
bandida ko‘rsatilganidek ko‘zgu kabi yaltirashiga erishiladi. Xonadagi harorat keskin
o‘zgarganda suv bug’larining kondensatsiyalanishini oldini olish uchun eksikator
issiqlik-inersiya himoyasiga joylashtiriladi (ko‘rpa, penoplast qobiq va boshqalar).
Tuproqni vakuum eksikatorlarda yoki vakuum shkaflarda to‘yintirishga yo‘l
qo‘yiladi. Buning uchun eksikator ochiladi, tuproqli stakanchalar qopqoq bilan
yopiladi va 0,001 g dan ko‘p bo‘lmagan xatolik bilan tortiladi. So‘ngra qopqoqlar
olinadi va tuproqli stakanchalar yana tortiladi. eritmalar bilan eksikatorga
joylashtiriladi. Bir stakanga 50 sm 3
hisobidan oziq aralashmasi eritmasi tayyorlanadi.
Tayyorlash ozuqa aralashmasi 5 dm 3
suvda quyidagi tuzlarni eritish orqali amalga
oshiriladi: bir almashingan fosfor kislotali ammoniy - 2,03 g; nitrat kislotali ammoniy
- 3,88 g; kaliy nitrat - 2,68 g. Tuproq yuzasidan bug’lanishdan saqlash uchun
kalkadan stakan kattaligida doirachalar qirqib olinadi. Ekish uchun unuvchanligi 95%
dan kam bo‘lmagan arpa, suli yoki g’o‘za urug’i tanlab olinadi. (GOST 10469, GOST
10470, GOST 5895 bo‘yicha 1-sinf urug’lari). Paxta ekiladigan rayonlarda paxta
chigiti, qolgan barcha rayonlarda arpa yoki suli ekiladi. Qumni shunday namlash
kerakki, kyuveta qiya bo‘lganda suv yuzaga chiqib tursin. Urug’lar bir tekisda, bir
varaq qog’oz bilan yopilgan holda joylashtiriladi va harorati (20 + 2) °C bo‘lgan
xonaga qo‘yiladi. GOST 12038 tomonidan belgilangan urug’larni undirish usullariga
ruxsat etiladi. Tahlil uchun olingan tuproq 200 sm 3
sig’imli shisha stakanlarga
solinadi. Stakan tubini stol yuzasiga yoki shpatelni stakan devorlariga yengil urish
orqali tuproqning 150 sm 3
hajmgacha zichlanishiga erishiladi. Agar tuproqning sathi
stakanga solinganda chiziqdan pastda tahlil zichlamasdan o‘tkaziladi. O‘simliklarni
yetishtirish tuproq namligining quyidagi qiymatlariga mos keladigan optimal
namlikka yaqin namlikda amalga oshiriladi:
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

- qum, qumoq - 10% - 15%;
- yengil, o‘rta qumoq - 15% - 25%;
- og’ir qumoq, gil - 25% - 35%.
Tuproqning mexanik tarkibi laboratoriya tahlili ma’lumotlari bo‘yicha
aniqlanadi; 2-ilovada keltirilgan usul bo‘yicha vizual aniqlashga ruxsat etiladi.
Ushbu namlik darajasiga erishish uchun zarur bo‘lgan suvning grammlardagi massasi
quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
(2.2)
W
opt - ko‘rsatilgan oraliqlar va tuproqning mexanik tarkibiga mos keladigan
tuproqning maqbul namligi, %;
W - tuproqning aniqlangan namligi
Tuproqni belgilangan darajagacha sug’orish dastlab 50 sm3 oziq aralashmasi
bilan amalga oshiriladi stakan, so‘ngra toza suv bilan tekshiriladi va tuproq solingan
stakan massasi bo‘yicha nazorat qilinadi. Tarozida tortiladi 0,1 g gacha xatolik bo‘ladi.
Ildizchasi unib chiqqan, lekin uzunligi donning yarmidan oshmaydigan urug’lar
pinset bilan tanlab olinadi va namlangan tuproqqa bir stakanga 5 tadan ekiladi.
Urug’lar oldindan pinset bilan yasalgan chuqurchalarga 0,5 sm chuqurlikda
joylashtiriladi va tuproq bilan yopiladi. Urug’lar ekilgandan so‘ng stakanlar tuproq
yuzasining tez qurib qolishini oldini olish uchun qalin qog’oz bilan berkitiladi.
Nihollar paydo bo‘lgach, qog’oz olib tashlanadi va o‘simliklar joylashtirilgan
stakanlar yoritilganlik darajasi (5000 ± 500) lk bo‘lgan sun’iy yoritgich ostiga
qo‘yiladi. O‘rnatma markazida maysazor sathida aspiratsion psixrometr joylashtiriladi.
O‘simliklar xona haroratida va sutkasiga 16 soat davomida yoritish sharoitida
o‘stiriladi. Har kuni stakanlar 0,1 g aniqlikda nazorat qilib tortiladi.
Tuproqdagi namlik zaxirasi optimal namlikning (75 ± 5) % iga to‘g’ri keladigan
quyi chegarasigacha pasayganda, optimal namlikka yetguncha suv quyiladi, bunda
0,1g aniqlikda tortib nazorat qilinadi.
Ma’lumki, harorat rejimi o‘simliklarning barcha hayotiy jarayonlariga bevosita
va muhim ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar uchun maqbul bo‘lgan harorat chegaralaridan
og’ishish hosilning sifat va hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuni alohida ta’kidlash
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

joizki, o‘simliklar ontogenezining turli bosqichlarida tashqi muhitning haroratiga
bo‘lgan ehtiyoj sezilarli darajada farq qiladi. Muhitning harorati, nisbiy namlik
darajasi, karbonat angidrid miqdori va yoritilish holati muayyan muvozanatda bo‘lishi
zarur. Aynan shu omillarning o‘zaro optimal nisbatdagina o‘simliklarning normal
o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligi ta’minlanadi. Shu nuqtayi nazardan qaralganda,
issiqxona sharoitida o‘simliklar uchun qulay mikroiqlimni yaratish ko‘plab holatlarda
har soatlik monitoring va muvofiqlashtirishni talab qiladi. Bunday sharoitda faqat
zamonaviy texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish orqali issiqxonalarda mikroiqlim
parametrlarini nazorat qilish hamda ularning eng maqbul kombinatsiyasini
shakllantirish mumkin bo‘ladi. Issiqxona tizimlarini avtomatlashtirish, o‘z navbatida,
o‘simlik hayotiy faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi asosiy tizimlar faoliyatining
muvofiqligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Toza quruq eksikator
qizdirilgan kalsiy xlorid bilan to‘ldiriladi. Qizdirish jarayoni tovada yoki shunga
o‘xshash idishda gaz gorelkasi yoki elektr plitada namlik ajralishi to‘xtaguncha amalga
oshiriladi. Namlik ajralishi soat oynasining terlashi orqali ko‘z bilan kuzatiladi, bunda
oyna 3-5 soniya davomida tigel qisqichlari yordamida qizdirilayotgan kalsiy xlorid
ustida ushlab turiladi.
Qizdirilgan kalsiy xlorid bilan eksikatorning chinni qo‘yilmasi ostidagi pastki
qismining 2/3 hajmi to‘ldiriladi. Eksikator shliflari ko‘zgusimon yaltiraguncha texnik
vazelin bilan moylanadi. Eksikatorning tashqi yon devoriga mum qalam bilan qizdirish
sanasi yozib qo‘yiladi. Eksikator shliflari ko‘zgudagidek yaltiraguncha texnik vazelin
bilan moylanadi.
Vaqti-vaqti bilan, kalsiy xloridning namlik bilan to‘yinish darajasiga qarab,
qizdirish jarayoni takrorlanadi. Reaktivning namlik bilan to‘yinganligi qirralarning
xarakterli erib ketishi, shuningdek, yopiq eksikatorda turgan tuproqli stakanchaning
og’irligi ortishi orqali ko‘z bilan aniqlanadi. yopiq eksikatorda turgan tuproqli
stakancha massasi. Tuproq solingan qopqoqsiz idishlar tuproqni suv bug’lari bilan
to‘yintirish uchun kaliy sulfatning to‘yingan eritmasi bor eksikatorga joylashtiriladi.
Eksikator qopqog’i zich yopiladi, 1-ilovaning 3-bandida ko‘rsatilganidek, shliflar
yuzasi ko‘zgu kabi yaltirashiga erishiladi. Xonadagi harorat keskin o‘zgarishlarida suv
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

bug’larining kondensatsiyalanishini oldini olish maqsadida eksikator issiqlikni
saqlovchi himoyaga (ko‘rpa, penoplast qobiq va hokazo) o‘raladi. Tuproqni vakuumli
eksikatorlarda yoki vakuumli shkaflarda to‘yintirish ham mumkin. O‘lchash
vositalarining ma’lum nusxalari uchun, agar ular bir yoki bir nechta individual
xususiyatlar bilan qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ushbu turdagi barcha o‘lchash
vositalariga taalluqli nominal xususiyatlarni emas, balki individual xususiyatlarni
me’yorlash mumkin. Bunday holatlarda, o‘lchash vositalarini qo‘llashning belgilangan
sharoitlarida individual xususiyat joylashishi kerak bo‘lgan chegaralar (chegaraviy
xususiyatlar) me’yorlanadi. tavsiflar) bo‘lib, ularda o‘lchash vositalarini qo‘llashning
nazarda tutilgan sharoitlarida individual tavsif bo‘lishi kerak. Gisterezisdan kelib
chiqadigan Dx tasodifiy tashkil etuvchining xususiyati ushbu turdagi o‘lchov
vositalarining chiqish signali (ko‘rsatkichi) ruxsat etilgan o‘zgarishining Nr chegarasini
(ishorasiz) belgilash orqali me’yorlanadi.
O‘lchov vositalarining xatolik xususiyatini me’yorlashda yo‘l qo‘yiladigan
xatolikning ijobiy va salbiy chegaralari hamda o‘lchov vositasining chiqish signali
(ko‘rsatkichi) yo‘l qo‘yiladigan variatsiyasining chegarasi o‘rnatiladi. 1- ilovada
belgilangan ahamiyatlilik mezonlariga muvofiq o‘lchash diapazonining har bir
nuqtasida xatolikning tasodifiy tashkil etuvchisi e’tiborga olinmaydigan darajada
kichik bo‘lgan o‘lchov vositalari uchun me’yorlash mumkin.
Boshqa o‘lchov vositalari bilan birgalikda (shu jumladan o‘lchash tizimlari yoki
o‘lchash-hisoblash komplekslari tarkibida) qo‘llash uchun mo‘ljallanmagan o‘lchov
vositalarining xatoligini, ularni qo‘llashning ish sharoitlarida amalda to‘liq aniqlash
mumkin bo‘lgan hollarda
Boshqalar bilan birgalikda qo‘llash uchun mo‘ljallanmagan o‘lchash vositalari
uchun o‘lchash vositalarini (shu jumladan o‘lchash tizimlari yoki o‘lchash-hisoblash
komplekslari tarkibida) qo‘llashning ish sharoitlarida ularning xatoligi amalda to‘liq
aniqlanishi mumkin bo‘lgan hollarda kelib chiqadi. Ta’sirning chegaraviy funksiyalari,
ta’sir funksiyalarining ko‘plab nusxalar bo‘yicha tarqalishi katta bo‘lgan o‘lchash
vositalari uchun me’yorlanadi. Shu sababli nominal ta’sir funksiyasi
me’yorlashtirilmaydi. Bunday o‘lchash vositalarini qo‘llashda, zarurat tug’ilganda,
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

o‘lchash vositasining har bir nusxasi uchun individual ta’sir funksiyalari aniqlanadi.
Me’yorlangan chegaraviy ta’sir funksiyalari o‘lchash vositalarining sifatini nazorat
qilish uchun qo‘llaniladi. chegaraviy ta’sir funksiyalari o‘lchash vositalarining sifatini
nazorat qilish uchun ishlatiladi. Normalashtirish uchun shunday to‘liq dinamik tavsif
afzal hisoblanadiki, uni eksperimental aniqlash va (yoki) nazorat qilish zarur aniqlik
bilan hamda eng sodda usulda amalga oshirilishi mumkin bo‘lsin. Chiziqli deb qarash
mumkin bo‘lgan analog o‘lchov vositalarining xususiy dinamik tavsiflari nominal
xususiy dinamik tavsiflarni va ulardan yo‘l qo‘yiladigan og’ishlar chegaralarini (ijobiy
va salbiy) belgilash orqali me’yorlanadi.
O‘lchov vositasini qo‘llashda uning dinamik xususiyatlarini hisobga olish uchun
bu tavsif yetarli bo‘lgan hollarda, faqat xususiy dinamik tavsifni me’yorlashga ruxsat
etiladi. Afzal ko‘riladigan xususiy dinamik tavsif shunday bo‘lishi kerakki, uni
eksperimental aniqlash va (yoki) nazorat qilish zarur aniqlik bilan va eng oddiy usulda
amalga oshirilishi mumkin bo‘lsin. bu tavsif o‘lchash vositasining dinamik
xususiyatlarini hisobga olish uchun yetarli bo‘lganda qo‘llashda. Bunday xususiy
dinamik tavsif afzalroq bo‘lib, uni eksperimental aniqlash va (yoki) nazorat qilish zarur
aniqlik va eng oddiy usul bilan amalga oshirilishi mumkin. Saralash xatoligi saralash
xatoligining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan matematik kutilish chegarasini va yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha kvadratik og’ish chegarasini yoki xatolikning
tasodifiy tashkil etuvchisining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan kenglik chegarasini
belgilash yo‘li bilan me’yorlanadi. O‘lchash vositalarining o‘zaro ta’siri natijasida
o‘lchash xatoliklarining instrumental tashkil etuvchisiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatini
aks ettiruvchi o‘lchash vositalarining tavsiflari ularning kirishiga yoki chiqishiga
ulangan komponentlarning istalgani nominal tavsiflarni va ulardan yo‘l qo‘yiladigan
og’ishlarning chegaralarini yoki chegaraviy tavsiflarni belgilash yo‘li bilan
me’yorlanadi. Bunday holda, hisoblangan interval o‘lchash vositalarining ushbu turini
real qo‘llash sharoitlarida o‘tkaziladigan o‘lchashlar xatoligining instrumental tashkil
etuvchisining barcha mumkin bo‘lgan haqiqiy qiymatlarini qamrab olmaydi. Biroq,
o‘lchash xatoligining instrumental tashkil etuvchisining mumkin bo‘lgan haqiqiy
qiymatlarining aksariyati ushbu interval bilan qamrab olinadi. Ushbu interval bilan
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

qamrab olinmagan mumkin bo‘lgan qiymatlarning kichik qismi hisoblashda
beriladigan ehtimollik qiymati bilan aniqlanadi. Ehtimollik qiymatini birga
yaqinlashtirib (lekin unga teng qilmay), o‘lchash xatoligining instrumental tashkil
etuvchisini hisoblashda o‘lchashlar o‘tkaziladigan vazifalarni yechish uchun yetarlicha
ishonchli bo‘lgan o‘lchash xatoligining instrumental tashkil etuvchisi baholashlarini
olish mumkin.
Bunda o‘lchash vositalarining metrologik xususiyatlariga qo‘yiladigan talablar
berilgan talab qilingan o‘lchash aniqligiga yaqin bo‘ladi. ushbu turdagi o‘lchash
vositalari. Biroq, mumkin bo‘lgan haqiqiy qiymatlarning aksariyati o‘lchash
xatoligining instrumental tashkil etuvchisi ushbu interval bilan qamrab olinadi. Kichik
qism berilgan interval bilan qamrab olinmagan mumkin bo‘lgan qiymatlarni
hisoblashda beriladigan qiymat bilan aniqlanadi ehtimolliklar. Ehtimollik qiymatini
yaqinlashtirib (xatolikning instrumental tashkil etuvchisini hisoblashda o‘lchashlar
xatoligining instrumental tashkil etuvchisini. Bunda o‘lchash vositalarining MX ga
qo‘yiladigan talablar berilgan talab qilingan o‘lchash aniqligiga yaqin bo‘ladi.
1. "+" belgisi MX me’yorlanganligini, "*" belgisi me’yorlanmaganligini
anglatadi! " – " belgisi - me’yorlash shart emas, lekin tavsiya etiladi; "x" belgisi -
me’yorlash tavsiya etilmaydi, ammo ruxsat etiladi. Qavs ichidagi raqam izoh raqamini
ko‘rsatadi.
2. O‘lchash vositasining spektral zichlik funksiyasi yoki normallashtirilgan
avtokorrelyatsion funksiyasini me’yorlash, agar o‘lchash vositasi sezilarli tasodifiy
xatolik bilan o‘lchash tizimlarida qo‘llash uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, tavsiya etiladi.
3. Ta’sir funksiyasini, nominal funksiyadan yo‘l qo‘yiladigan og’ishlar
chegaralari nominal ta’sir funksiyasining 20% idan kam belgilanishi mumkin
bo‘lmagan hollarda me’yorlamaslik tavsiya etiladi. Bunday hollarda, ushbu turdagi
o‘lchash vositasidan foydalanishning ish sharoitlariga muvofiq, ta’sir etuvchi kattalik
o‘zgarishining butun ishchi diapazonida xatolikning (yoki o‘lchash vositasining boshqa
MX) ruxsat etilgan eng katta o‘zgarishini me’yorlash tavsiya etiladi.
4.O‘lchov vositalarining o‘lchash obyekti bilan o‘zaro ta’sir xususiyatlari
ko‘pincha juda murakkab va xilma-xil hodisalarni aks ettiradi. Bunday hodisalarga
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

quyidagi misollarni keltirish mumkin: o‘lchov vositasini (voltmetrni) kuchlanish
generatori bilan bog’lovchi trakt mavjudligi tufayli yuzaga keladigan o‘ta yuqori
chastotali elektr kuchlanishining o‘zgarishi; kichik issiqlik sig’imiga ega bo‘lgan
obyektning o‘lchanayotgan haroratidagi o‘zgarishlar, bu o‘zgarishlar termometr
datchigining obyekt bilan aloqasi natijasida yuzaga keladi. Aniq turdagi MX o‘zaro
ta’sir vositalari majmuasini o‘rnatishda, NTD ishlab chiquvchisi shunday tanlashi
kerakki, o‘lchov vositasining o‘lchov obyekti bilan o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda
xatolikning instrumental tashkil etuvchisini hisoblash va o‘lchov vositasini sinash
paytida o‘zaro ta’sir xususiyatlarini aniqlash mumkin bo‘lsin.
5. Chiqish signallarining me’yorlanadigan noinformativ parametrlari ro‘yxati,
ularning nominal qiymatlari va nominal qiymatlardan ruxsat etilgan og’ish chegaralari
yoki noinformativ parametrlarning ruxsat etilgan qiymatlari chegaralari signallar uchun
belgilangan standartlarga mos kelishi lozim.
6. Kodning eng kichik razryadi birligining nominal qiymati kvantlashning
nominal pog’onasi bilan mos kelmaydigan ARO‘ va RO‘DRB uchun, kodning eng
kichik razryadi birligining nominal qiymati o‘rniga kvantlashning nominal pog’onasini
me’yorlash kerak kvantlashning nominal bosqichini me’yorlash.
7. O‘lchash vositasining nominal to‘liq dinamik tavsifi quyidagi hollarda
me’yorlanadi: bunda dinamik tavsifning nominal tavsifdan yo‘l qo‘yiladigan og’ish
chegaralari nominal tavsifning 20 foizidan oshmaydigan darajada o‘rnatilishi mumkin.
Aks holda, mumkin bo‘lgan (ruxsat etilgan) dinamik xususiyatlarning eng yomon
chegarasi - chegaraviy dinamik xususiyatni me’yorlash lozim. Bunday hollarda
o‘lchash vositalarini qo‘llashga faqat dastlabki shart bajarilgandagina ruxsat beriladi:
ushbu nusxa uchun haqiqiy bo‘lgan o‘lchash vositasining dinamik xususiyatlarini
eksperimental aniqlash. Shunday qilib, o‘lchash xatoligini hisoblashda o‘lchash
vositasining mazkur nusxasi uchun haqiqiy bo‘lgan dinamik tavsifni hisobga olish
kerak. Chegaraviy reglamentlangan tavsif o‘lchash vositasining yaroqlilik mezoni
sifatida qo‘llaniladi.
8. Nominal xususiy dinamik xususiyatlar quyidagi hollarda me’yorlanadi: bunda
xususiy dinamik tavsifning yo‘l qo‘yiladigan og’ishlari
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

IV. IQTISODIY QISM
4.1 Тexnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar.
Yangi avtomatlashtirilgan qurilmalar tadbiq etishdagi iqtisodiy unumdorlikni
baholashda kerak buladigan kattaliklar ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun yangi va
bazaviy texnikani hamda uni qo‘llashning tashkiliy-texnik sharoitini tavsiflovchi aniq
ma’lumotlar kompleksi bulishi talab etiladi.
MBIda barcha kapital mablag`lar mavzuning xarakteridan kelib chiqqan holda
hisoblangan. Bizning ishda bu avtomatlashtirishga yangi texnologiyani qo‘llashdan
iboratdir, bunda ob’ektning smetada ko‘zda tutilgan narxi qurilish-montaj ishlari,
qurilmaning narxi va sarf harajatlarni hisobga olgan holda hisoblangan.
Qurilmaning nomlanishi va xarakteristikasi 4.1-jadval
Montaj ishlari va qurilmalarning nomlanishi va xarakteristikasi Kattaliklar
birligi soni
1 2 3
CO sensori (MH-Z19B)₂ dona 4
Yorug’lik sensori (BH1750) dona 2
Arduino Uno mikrokontroller dona 1
LCD displey 20x4 + I2C moduli dona 1
Rele moduli (4-kanal) dona 2
Elektron simlar, adapterlar va kabellar dona -
Qurilmalarni joylashtirish uchun quti dona 1
Jami dona 11
Smeta narxi jadvali 4.1-jadvalning davomi
Smeta narxi ming so‘m ,
Birliklar Jami
Qurilma
so‘m Montaj ishlari
so‘m ish haqi uchun Qurilmalar
so‘mmasi so‘m Montaj ishlari
so‘m ish haqi
uchun
4 5 6 7 8 9
180 000
7200 5040 720 000
28800 20160
400 000
16000 11200 800 000
32000 22400
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

150 000
6000 4200 300 000
12000 8400
10 0 000
4000 2800 10 0 000
4000 2800
50 000
2000 1400 5 0 000
2000 1400
100 000
4000 2800 200 000
8000 5600
3 0 000
1200 840 3 0 000
1200 840
150 000
6000 4200 150 000
6000 4200
Jami : 2 509 800s o‘m
Montaj ishlari va qurilmalarning umumiy qiymati transport harajatlar (4%),
omborxona harajatlari (2%), ihtiyoj qismlari harajatlari va qushimcha harajatlar
(1%)ni hisobga olgan holda.
4.2. Amortizatsiya ajratmalari hisobi.
Amortizatsiya – asosiy kapital (fondlar) amortizatsiyasi – asosiy kapital
(mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar)ning
ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr
davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o‘tib borishi.
Amortizatsiya jadvali 4.2 -jadval.
Qurilma va asboblarning
nomlanishi Smeta bo‘yicha
qiymati ming sumda Amortizatsiya hisobi
amortizatsiya n orma si
% da y illik summa
ming sumda ,
Elektr qurilma va
asboblari 2 509.8 15 376.47
Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash. 4.3-jadval
Shtat
birliklarining
nomlanishi Shtat jadvali
asosida oylik
maosh (ming
so‘m) Yillik ish
haqlari fondi
(ming so‘m) Uchastkadagi
bandlik miqdori Ish haqining
oylik
koeffitsiyentga
bog`liq summasi
(ming so‘m)
Laboratoriya
boshlig`i 4 000 48 000 0,6 288 00
Bo`lim
boshlig`i 2 500 30 000 0,4 120 00
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Jami: 408 00 ming so‘m
Ishchilarning ish haqlarini hisoblash 4.4-jadval
Shtat
birliklarining
nomlanishi Тarif soatiga
ming so‘m Тarif
bo‘yicha ish
haqi ming
so‘m Ish haqi fondidan
premiya Qushimcha tulov
ming so‘mda
% Summasi
ming
so‘mda Тungi Bayra
mlar
uchun
1 2 3 4 5 6 7
operator 2,699 5710,427 20 1142,085 - -
laborant 2,640 5585,504 20 1117,101 - -
Ishchilarning ish haqlarini hisoblash 4.4-jadvalning davomi
qo‘shimcha
tulov 20%
ming so‘m Jami ish haqi ming
so‘m Qushimcha ish haqi
ming so‘mda Ish haqining
yillik fondi
ming so‘mda 1ta
ishchining
o‘rtacha ish
haqi ming
so‘mda
8 9 10 11 12
1142,085 10423,7 631,57 8626,17 718,85
1117,101 10423,7 617,75 8437,46 703,12
Jami: 18485,6 ming so‘m
Umumiy ish haqi fondi: 408 00 ming so‘m + 18485,6 ming so‘m = 59 285,6
ming so‘m
Yagona ijtimoiy to‘lovlar : Umumiy ish haqi fondidan 12%
59 285,6 ·12%= 7114,272 ming so‘m.
Izoh: Zamonaviy bosim o`lchash asbibini qo`llash orqali natijasida 0,5 shtat
laborant qisqarib , ish haqi fondi ijtimoiy to‘lovlar bilan birga yiliga 4724,98 ming
so‘mga qisqardi.
Energiya xarajatlari 4.5-jadval
Elektr energiya xarajatlari(kVt/soat) Elektr energiyaning narxi so‘m
(1kVt/s=900 so‘m)
yangi texnologik yangi texnologik yangi texnologik yangi
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

jarayongacha jarayondan so‘ng jarayongacha texnologik
jarayondan
so‘ng
soati
ga 4 kVT 2 kVT
36 00 18 00
yilig
a 3504 0 1752 0
31536 ming so‘m 15768 ming
so‘m
Yillik tejam:15768 ming so‘m
4.3 Investitsiyani qoplash muddati
Ekspluatatsiya xarajatlar smetasi 4.6-jadval
№
Хarajatlar moddasi Хarajatlar s umma si m ing s o‘ m. Hisoblash usuli
yangi texnologik
jarayongacha
ming so‘ng yangi
texnologik
jarayondan
mimg so‘ng 3
1
Ishchi-
xodimlarning
asosiy va
qo‘shimcha ish
haqi 59 285,6 54 560,62 4;5 jadvallar
2
Yagona ijtimoiy
to‘lov uchun
ajratma 7114 ,272 654 7,27 Ish haqining 12 %
3
Ishlab chiqarish
uchun sarflangan
elektroenergiya 31536 15768 6 jadval
4
Qo‘shimcha
amortizatsiya
- 376.47 2 jadval
5
Ehtiyot qismlar
uchun qilingan
qo‘shimcha -
150,588 Amortizatsiyaning
40%i
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

xarajatlar
6
Qo‘shimcha MPB
ishdan chiqishi va
ta’mirlash sarflari
- 50,196 Qurilmalarning
smetadagi
narxining 2%i
7
Qo‘shimcha joriy
ta’mirlash
xarajatlari
- 75,294 Qurilmalarning
smetadagi narxining
3%i
8 Boshqa xarajatlar
11857,12 10912,12 Ish xaqi fondining
20-25%i olinadi
Jami xarajatlar 109793 88064,09
Yillik tejalgan xarajatlar: 21728,9 ming so‘m.
Avtomatlashtirishdan keyingi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 4.7-jadval
№ Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Summa si
1 Yillik sof iqtisodiy samara (S) m ing .sum. 21728,9
2 Avtomatdashtirishga quyilgan kapital
mablag`lar (K) m ing .sum. 2 509.8
3 Iqtisodiy samaradorlik koeffitsenti (E
ef ) 8,69
4 Хarajatlarni qoplash muddati (Т
km ) yil 0,1 2
Zamonaviy o`lchash asbobini qo`llash natijasida korxona bir yilda 13723,016
ming so‘m sof iqtisodiy samaraga erishadi. Bu natijaga texnologik jarayonni
takomillashtirish uchun bir yo‘la 31853.1 ming so‘m kapital qo‘yilmalar sarflash
natijasida erishiladi.
Kapital qo‘yilmalar qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi
Т
km = K / S = 2 509.8 / 21728,9
=0,12 yil
Bu yerda E- sof iqtisodiy samara, K- avtomatlashtirishga kapital qo‘yilmalar
Iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti
E
ef = 1 / Т
km = 1/0,12 =8,69 > E
norm =0,15
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Sarflangan kapitalning qoplash muddati 0,12 yilga teng bo‘ldi. Iqtisodiy
samaradorlik koeffitsiyenti 8,69ga teng bo‘lib, bu me’yoriy ko‘rsatkich 0,15 dan
katta. Ushbu natijalardan kelib chiqib zamonaviy bosim o`lchash asbobini iqtisodiy
va texnik jihatdan foydali degan xulosaga kelamiz.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

V. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
5.1 Issiqxonada mavjud xavfli omillar
Issiqxonada ishlash jarayonida quyidagi asosiy xavf omillari aniqlanadi:
Yuqori harorat va namlik: Haddan tashqari yuqori harorat (30–40°C dan
yuqori) va nisbiy namlik 70–90% bo‘lishi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yoritish: Yetarli tabiiy yoritish mavjud bo‘lmasa, sun’iy yoritish tizimlari
noto‘g’ri o‘rnatilishi ko‘zning charchashi, ishdan chiqish xavfini oshiradi.
Elektr xavfsizligi: Avtomatlashtirilgan tizimlarda elektr qurilmalarning
mavjudligi sababli elektr toki urish xavfi mavjud.
Kimyoviy moddalardan foydalanish: O‘simliklarni himoya qilish vositalari
(pestitsidlar, o‘g’itlar) bilan ishlash sog’liq uchun xavfli hisoblanadi.
Ventilyatsiya yetishmasligi: Yomon ventilyatsiya karbonat angidrid ( ) va boshqa
gazlarning to‘planishiga olib kelishi mumkin
Fizikaviy xavflar
Yuqori harorat: Issiqxonada harorat odatdagidan ancha yuqori bo‘ladi, bu esa
issiqlik urishiga olib kelishi mumkin.
Namlik darajasi: Yuqori namlik organizmga noqulay ta’sir qilishi, issiqlik
almashinuvida muammolar tug’dirishi mumkin.
Yoritish moslamalari: Yorug’lik manbalari bilan ishlaganda ko‘zga zarar
yetishi mumkin.
Ventilyatsiyaning yetarli emasligi: Yomon shamollatilgan joylarda havo sifati
pasayadi, bu bosh aylanishi va holsizlikka sabab bo‘ladi.
Elektr xavflari
Elektr toki urishi xavfi: Elektr qurilmalar (nasos, ventilyator, datchiklar va
boshqalar) bilan ishlaganda simlar yomon izolyatsiyalangan bo‘lsa, to‘g’ridan-to‘g’ri
elektr urishi mumkin.
Qisqa tutashuv: Namlik yuqori bo‘lgani uchun elektr kontaktlarida qisqa
tutashuv bo‘lishi mumkin.
Yong’in xavfi
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Elektr qurilmalar haddan tashqari qizib ketganda yoki noto‘g’ri ishlatilganda
yong’in xavfi yuzaga keladi.
Yonuvchi materiallar (polietilen, qog’oz, plastmassa) mavjud bo‘lgan muhitda
yong’in tez tarqalishi mumkin.
Kimyoviy xavflar
O‘g’itlar va pestitsidlar: Issiqxonalarda qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar
(mineral o‘g’itlar, zaharli moddalar) bilan noto‘g’ri ishlov berish sog’liq uchun
zararli.
Havo tarkibidagi gazlar: miqdorining normadan ortib ketishi yoki boshqa
zararli gazlar to‘planishi xavf tug’diradi.
Biologik xavflar
Zararkunandalar va mikroorganizmlar: Issiq muhitda zararli hasharotlar,
mog’orlar va bakteriyalar tez ko‘payadi.
Allergik reaksiya: Ayrim o‘simlik changlari, o‘g’itlar yoki pestitsidlar
allergiyaga sabab bo‘lishi mumkin.
Mexanik xavflar
Qurilmalar bilan ishlash: Nasos, ventilyator yoki boshqa mexanik qismlar bilan
ishlashda qo‘l va barmoqlarga shikast yetishi mumkin.
Tushib ketish yoki yiqilish xavfi: Namlik yoki noto‘g’ri joylashtirilgan
buyumlar sirpanishga olib keladi.
Xavfsizlik choralariga misollar:
- h imoya vositalaridan foydalanish (qo‘lqop, niqob, ko‘zoynak);
- q urilmalarni to‘g’ri o‘rnatish va davriy texnik ko‘rikdan o‘tkazish;
- e lektr tarmog’ini yerga ulash;
- y ong’in signalizatsiyasi va o‘t o‘chirgichlar mavjudligi;
- i ssiqxona ichida tozalikka rioya qilish.
5.2. Issiqxonada xavfsizlik choralarini ta’minlash
Issiqxonada xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish uchun quyidagi choralar
ko‘rilishi zarur:
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari: Harorat, namlik, yoritish va gaz
kontsentratsiyasini doimiy nazorat qiluvchi datchiklar o‘rnatiladi.
Signalizatsiya tizimi: Me’yorlardan chetga chiqqan holatlarda xodimlarni
ogohlantiruvchi vizual va ovozli signalizatsiya tizimlari joriy etiladi.
Elektr xavfsizligi: Elektr qurilmalari me’yoriy hujjatlarga mos ravishda
o‘rnatilishi, yerga ulash tizimi ishlashi shart.
Himoya vositalari: Xodimlar individual himoya vositalari – niqob, qo‘lqop,
ko‘zoynak, maxsus kiyim bilan ta’minlanadi.
Ventilyatsiya va havoni yangilash: Sun’iy shamollatish tizimi orqali havoning
doimiy aylanishi ta’minlanadi.
5.3. Mehnat muhofazasi va sanitariya-gigiyena talablari
Mehnat sharoitlarini yaxshilash maqsadida ish vaqti erta tongda yoki
kechqurun – nisbatan salqin vaqtlarda belgilanishi kerak.
Ish joylarida sanitariya-gigiyena me’yorlariga qat’iy rioya qilinadi: gigiyena
vositalari, dush, suv ta’minoti bo‘lishi kerak.
Harorat 28°C dan oshganda, ishchilar har 1,5–2 soatda 10–15 daqiqalik dam
olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Ichimlik suvi va salqinlash joylari tashkil qilinadi.
Mehnat muhofazasi talablari
Texnik xavfsizlik bo‘yicha:
Issiqxonada ishlatiladigan elektr jihozlar texnik ko‘rikdan o‘tkazilgan, yerga
ulangan va izolyatsiyalangan bo‘lishi kerak.
Elektr asboblar bilan ishlashda maxsus malakaga ega bo‘lgan xodimlar jalb
etiladi.
Har qanday harakatlanuvchi mexanizm (nasos, ventilyator va h.k.) xavfsizlik
panjaralari bilan o‘ralgan bo‘lishi lozim.
Issiqxonada foydalaniladigan avtomatlashtirilgan tizimlar (Arduino, rele,
sensorlar) quruq joyga o‘rnatiladi, namlikdan himoyalangan bo‘lishi zarur.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

5.4. Yong’in xavfsizligi
Issiqxonada elektr qurilmalari va plastmassa qoplamalar mavjudligi sababli
yong’in xavfi mavjud. Shuning uchun:
Yong’in xavfsizligi talablariga javob beruvchi materiallardan foydalaniladi.
Har bir sektorda yong’in o‘chirish vositalari (uglerodli o‘chirgichlar, suv
shlanglari) mavjud bo‘lishi kerak.
Elektr simlari va qurilmalari sertifikatlangan bo‘lishi va vaqtida texnik
ko‘rikdan o‘tkazilishi lozim.
Yong’in xavfsizligi:
Issiqxonalarda o‘t o‘chirgich vositalari (uglerod dioksidli yoki ko‘pikli)
bo‘lishi shart.
Elektr uskunalarning noto‘g’ri ulanishi, ortiqcha yuklanish holatlari oldini olish
kerak.
Tutashuv holatlari bo‘lsa, darhol elektr tarmog’i uzilishi zarur.
Shaxsiy himoya vositalari:
Ishchilar qo‘lqop, niqob, ko‘zoynak, maxsus kiyim va etik kiyib ishlashlari
kerak.
Kimyoviy ishlov berish vaqtida maxsus niqob (respirator) va himoya
ko‘zoynaklaridan foydalanish majburiy.
Sanitariya-gigiyena talablari
Mikroiqlim sharoitlari:
Issiqxonadagi harorat 18–30°C orasida, nisbiy namlik esa 50–70% bo‘lishi
kerak.
Havo almashinuvi (ventilyatsiya) yaxshi tashkil qilingan bo‘lishi, karbonat angidrid (
) me’yordan oshmasligi zarur.
Ishchilar uchun sharoitlar:
Issiqxonada ishlovchilar uchun alohida kiyim almashtirish xonasi, yuvinish
joyi, ichimlik suvi bilan ta’minlangan dam olish joylari tashkil etilishi lozim.
Dezinfeksiya ishlari rejalashtirilgan tartibda muntazam amalga oshirilishi
kerak.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Tozalik va gigiyena:
Ish maydoni har kuni tozalanadi. Zamin yuviladi, chang va mog’or
tushishining oldi olinadi.
Ishchilarga ishlashdan oldin va keyin qo‘l yuvish, kiyim almashtirish odati
singdiriladi.
O‘simliklarga ishlov berishda foydalanilgan asbob-uskunalar har safar
dezinfektsiya qilinadi.
5.5. Ekologik xavfsizlik
Issiqxonada foydalaniladigan avtomatlashtirilgan tizimlar ekologik
xavfsizlikka ham ta’sir ko‘rsatadi. Datchik va nazorat qurilmalari orqali ortiqcha suv
sarfini, o‘g’itlar miqdorini kamaytirish mumkin. Bu esa yer va suv resurslarini
tejaydi.
Issiqxonadagi xavf omillari va oldini olish choralari
5.1-jadval
Xavf omili Oldini olish chorasi
Yuqori harorat Avtomatlashtirilgan haroratni
boshqarish tizimi o‘rnatish
Yuqori namlik Ventilyatsiya tizimi orqali
muvozanatni saqlash
Elektr toki urish xavfi Qurilmalarni yerga ulash va
muhofaza qilish
Zararli kimyoviy moddalar Himoya kiyimlari va niqoblardan
foydalanish
Yong’in xavfi Yong’in signalizatsiyasi va
o‘chirgich vositalari
Ekologik xavfsizlik – bu inson faoliyati natijasida atrof-muhitga zarar
yetkazilishining oldini olish va tabiiy muhit barqarorligini saqlashni ta’minlovchi
choralar tizimidir. Issiqxonalarda bu, asosan, quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
Issiqxona faoliyatida ekologik xavflar manbalari.
Kimyoviy moddalardan foydalanish.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Pestisidlar, gerbitsidlar va mineral o‘g’itlar ortiqcha yoki noto‘g’ri
qo‘llanilganda tuproq va suv havzolarini ifloslantirishi mumkin.
Plastik va polietilen chiqindilari
Qurilish materiallari yoki o‘ramlar ko‘rinishida ishlatiladigan polietilenlar
to‘g’ri yo‘q qilinmasa, biologik parchalanmaydi.
Energiya sarfi va chiqindilar
Elektr energiyasi ko‘p ishlatiladigan issiqxonalarda energiya tejovchi
texnologiyalar yo‘qligi ekologik bosimni kuchaytiradi.
Suv resurslarining noto‘g’ri boshqarilishi
Sug’orishdagi isrofgarchilik yoki ifloslangan suvdan foydalanish tuproq
degradatsiyasiga olib keladi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Xulosa
Issiqxonalarda o‘simliklarning optimal o‘sishi va rivojlanishini ta’minlash
uchun mikroiqlim parametrlarini doimiy nazorat qilish va ularni kerakli holatda
ushlab turish zarur. Ushbu diplom ishida issiqxonadagi asosiy parametrlar – harorat,
havo va tuproq namligi, yoritilish darajasi va suyuqlik sathi kabi ko‘rsatkichlarni
o‘lchash va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqish masalalari
ko‘rib chiqildi.
Tadqiqot davomida amaldagi nazorat tizimlarining imkoniyatlari, ularning
afzalliklari va kamchiliklari tahlil qilindi. Shuningdek, zamonaviy datchiklar
(sensorlar), mikrocontroller platformalari, avtomatik boshqaruv algoritmlari, ularning
texnik va metrologik tavsiflari o‘rganilib, ularni issiqxonada qo‘llash uchun optimal
variantlar tanlandi.
Loyihalashtirilgan avtomatlashtirish tizimi quyidagi afzalliklarga ega:
Doimiy monitoring: Harorat, namlik, yorug’lik va sath ko‘rsatkichlari real vaqt
rejimida kuzatib boriladi;
Aniq boshqaruv: Parametrlar me’yordan chetga chiqqanda avtomatik javob
choralari (ventilyatsiya yoqilishi, sug’orish tizimining ishga tushishi va h.k.) amalga
oshiriladi;
Energiya va resurs tejovchanligi: Faqat zarurat tug’ilganda qurilmalar ishlaydi,
bu esa energetik va suv resurslarini tejaydi;
Ishonchlilik va takrorlanuvchanlik: O‘lchov natijalari barqaror, tizimlar uzoq
muddatli ishlashga mos;
Metrologik ta’minot: Har bir datchikning aniqligi, kalibrlanish tartibi va ishlash
sharoitlari chuqur o‘rganildi va hisobga olindi.
Hisobiy qismda harorat va namlik datchiklarining texnik xususiyatlari asosida
aniqlik darajalari, o‘lchov diapazonlari, quvvat sarfi, signallar shakli kabi parametrlar
hisoblab chiqildi. Grafiklar va sxemalar orqali loyihaning texnik yechimi
tushuntirildi. Ishlab chiqilgan tizim modelining umumiy ulanish sxemasi va tarkibiy
tuzilmasi ko‘rib chiqildi.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Mehnatni muhofaza qilish, ekologik xavfsizlik va sanitariya-gigiyena talablari
asosida issiqxonada xavfsiz mehnat muhitini yaratish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqildi. Xavfli omillar tahlil qilinib, ularni minimallashtirish usullari ko‘rsatib
o‘tildi.
Iqtisodiy qismda ishlab chiqilgan tizimning umumiy xarajatlari, uskunalar
narxi, o‘rnatish va texnik xizmat ko‘rsatish qiymatlari hisoblab chiqildi.
Avtomatlashtirish natijasida hosildorlikning oshishi va inson mehnatiga bo‘lgan
ehtiyojning kamayishi hisobiga loyiha o‘zini tezda oqlashi ko‘rsatildi.
Metrologik ta’minot bobida har bir datchikni kalibrlash tartibi, tekshirish
davriyligi, GOST standartlariga mosligi ko‘rib chiqildi. Bu esa tizimning aniqligini
va ishonchliligini uzoq muddatli saqlash imkonini beradi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, ushbu diplom ishi orqali zamonaviy
avtomatlashtirilgan nazorat tizimlarini issiqxona xo‘jaliklariga joriy qilish bilan
bog’liq masalalarga aniq texnik va ilmiy yondashuv taklif etildi. Bu esa nafaqat
hosildorlikni oshirishga, balki agrotexnik jarayonlarni raqamlashtirish orqali
innovatsion yondashuvlarni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kelajakda bunday tizimlarni IoT (Internet of Things) texnologiyalari, sun’iy
intellekt algoritmlari bilan kengaytirish, bulutli monitoring xizmatlarini joriy qilish
orqali yanada mukammal va aqlli agroinfratuzilmani yaratish mumkin.
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. O‘zbekiston Respublikasininig « Yoshlarga oid davlat siyoati to`g`risida » gi
Qonuni, //“Хalq so‘zi”, 20 16 y. 1 5 sentabr
2. O‘zbekiston Respublikasininig «Axborotlashtirish to‘g`risida» gi
Qonuni, //“Хalq so‘zi”, 2004 y. 11 fevral.
3. «Axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish to‘g`risida» O‘zbekiston Respublikami Prezidenti Farmoni. // «Хalq
so‘zi», 2005 y., 3-iyun.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – Т.:O‘zbekiston, 2009. – 56 b.
5. Aripov M., Begalov B., Begimqulov U., Mamarajabov M.. Axborot
texnologiyalari: O‘quv qo‘llanma. -T: Noshir, 2009. – 368 b.
6. Aвтoмaтизиpoвaнныe инфopмaциoнныe тeхнoлoгии в экoнoмикe. / Пoд
peдaксиeй пpoф. Титopeнкo Г.A. - M.: Кoмпьютep, ЮНИТИ, 1998 г.
7. Гулямoв С.С., Мусaлиeв A.A., Хaшимхoджaeв Ш.И. Пpoeктиpoвaниe
aвтoмaтизиpoвaнных экoнoмичeских инфopмaциoнных систeм. Учeбник. -
Тaшкeнт: ТГЭУ, 2007, - 343 стp.
8. Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari: Oliy o`quv yurtlari
talabalari uchun uquv qo`llanma // Mualliflar: R.Х.Alimov, B.Yu.Хodiyev,
K.A.Alimov va boshqalar.; S.S.G`ulomovning umumiy tahriri ostida. – Т.: «Sharq»,
2004. – 320 b.
9. N.R. Yusufbekov, va boshq.«Avtomatik boshqarish nazariyasi» Toshkent.
O`qituvchi 1995y. -217-b.
10. N a z a rov X . N ., Jur a y e v R . Robotot e xni k si s t e m alar. T.: TDTU 2004y. - 50b
11. A бдуб a ки po в С .A Ким Л . Pa звити e т e пличн o г o х o зяйств a в
Узб e кист a н e Т a шк e нт 1991
12. X.CH. Bo‘riyev, A.G. Abdullayev. “Tomorqa sabzavotchiligi” T
“Mehnat”, 1994 yil
NDKTU BMI 60711300. 9-21 MSM . 2025 T.Yo Varoq
O‘lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

diplom ishi

Купить