Iste'dotli bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	54.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Iste'dotli bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
RAXIMOVA INTIZORNING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" ISTE'DOTLI BOLALARNI ANIQLASH VA ULARNI TARBIYALASH "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB.ISTE'DOTLI BOLALAR BILAN ISHLASHNING
YO'NALISHLARI .............................................................................................. ................5
1.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning
yo’nalishlari ................ .........5
1.2. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilishda tashkilotchi shaxsiga
qo’yilgan
talablar................................................... .... ....... ...................... ......................11
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 33
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 33
Elektron resurslar ................................................................................................................................ 33
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o‘z taraqqiyotining yangi
davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim- tarbiya
2

tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, farzandlarining jahon
andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb-hunarlami egallashlari,
jismoniy va ma’naviy jihatdan yetuk insonlar bo‘lib voyaga yetishlarini ta’minlash,
ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish, yoshlar
qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini kamol toptirish borasida ulkan
ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar e’tiborini
alohida ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
3

haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 32 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB.ISTE'DOTLI BOLALAR BILAN ISHLASHNING YO'NALISHLARI
1.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning yo’nalishlari
Tarbiyani eng avvalo insonning o’ziga qaratilganligi Prezidentimiz
4

tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam -baqadam
amalga oshirilayotgan «o’zbek modeli» da juda to’g’ri belgilandi. Dunyoda
birinchi bor insonni diqqat e’tibori uni o’zligini anglashga qaratildi. O’zligini
anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug’ siymoligini anglash va o’zida
unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo’lsa, ikkinchidan u ning o’ziga
xos milliyinsoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishdan iboratdir.
Yuqorida sanab o’tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi.
Chunki komil inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab,
mujassamlashtirsa, ular asosan 3 ta:
1. Ezgu niyat, fikr;
2. Ezgu so’z, xushmuomila;
3. Ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir.
Shu yuqoridagi uch sifat o’qitishning, ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadidan
iboratdir. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik
sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy -amaliy o’quv, malaka,
ko’nikmalar qurollantira borish, mutaxassislarda xar bir sohaga mos ilm, bilim
hosil qilishdan iborat bo’lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarini
kengayganligini ko’rsatadi.
O’zbekiston Respublikasiining «Ta’lim to’g’risida» gi qonunida ta’lim
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida sohasini ustivor deb e’lon qilinadi.
Ta’limning, o’qitishning vazifasi fuqarolar, yoshlarning eng asosiy
konstituttsiyaviy xuquqlaridan biri bo’lgan har bir kishining aqliy -amaliy
imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish,
intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan kasbini tanlash jihatidan
rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan shu sohada fao liyat ko’rsatishi uchun moddiy
ma’naviy tarbiyaviy didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy
vazifadan ta’limning har bir bo’g’ini, turi va bosqichining o’ziga hos vazifalari kelib
chiqadi. Ta’lim pedagoglarning faorliyatidan va o’quvchi talabalarning faoliyatidan
iborat qo’shaloq jarayondir.
Birgalikdagi faoliyat orqali yoshlar ilimiy bilimlari qurollanadilar. Buning
5

natijasida ularning ijodiy qobiliyatlari har tomonlama shakllanadi. Ma’lumot
ta’lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali to’plangan bilim, ko’nikma va malakalar
yig’indisi va shakllangan ma’naviy fazilatlar majmuidir. Ma’lumot olishning to’g’ri va
ishonchli yo’li davlat ta’lim standartlari bo’yicha bilim beradigan aniq maqsadli
rejalar, dasturlar asosida o’quv yurtlarida tashkil qilinadigan ta’lim tarbiya jarayonidir.
Ta’lim, tarbiya, ma’lumot, rivojlanish, shakllanish uyg’unlash yagona
jarayondir. Unda o’qituvchi-tarbiyachi rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy
jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy bilimlarni mustaqil bir tarmog’i
sifatida, fan sifatida shakllanadi. O’zining ilmiy -nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini
yaratdi. Natijada pedagogik fanlari tizimi, ya’ni uning tarmoqlari vujudga keldi.
Yaqin vaqtgacha falsafaning bir tarmog’i hisoblangan pedagogikaning musta qil
yangi yo’nalishlari yaratildi. Jumladan, pedagogika mustaqil yangi yo’nalishlari
yaratildi, pedagogika fanining tarixan rivojloanishi o’zida aks ettiriladi. Bunda
o’tmishdagi ilg’or pedagogik g’oyalarni paydo bo’lishi, rivojlanishi ularning
bugungi kun dagi ahamiyati, merosdan foydalanishning zaruriyati xaqidagi fikr
yuritiladi.
Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir.
Insonni tarbiyalash, uni bilim olishiga, mehnat qilishiga undash va bu hatti
harakatini asta-sekin ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish
qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong
esa moddiy va ma’anaviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta-sekin
takomillashib komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va
tarbiyalanuvchidan uzok davom etadigan ma’suliyat, sharafli mehnat va qunt,
irodani talab etadi. Buning uchun bolalarni yosh xususiyatlarini hisobga olish
zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi
muhit va bolalarga bo’lagn munosabat muhim rol o’ynaydi. Ota-onalarimiz va
atrofdagilarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini ko’rgan bola shunga qarab
shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So’ng asta -sekin qilayotgan
ishlarning mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to’g’ri tarbiyalashda ota -onaning ongi,
ma’naviyati, bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Bolaning
6

xarakterini, oiladagni tarbiyasini, uning or -nomusini, sharm-hayosi kabi nozik
tuyg’ularining tarbiyalanganlik darajasini bilmay turib, birdaniga jamoa orasida
uyaltirish, yaxshi o’ylab ko’rmaslik, yoki jaxl ustida tinimsiz kaltaklash mumkin
emas. Sizning tanlagan jazo usulingiz o’quvchini yoki farzandingizni qilgan xatosini
tushunishga, boshqa qilmasligiga tarbiyaviy saboq bo’lish kerak. Agar bu jazo usullari
o’zining samarasini bermasa, u holatda ehtiyotkorlik bilan maktab ma’muriyati va
jamoa hamkorligida boshqa choralarni ishlab chiqishi kerak.
Bugungi kunda pedagogika fani amaliyoti ham takomillashib bormoqda.
Shuningdek, tarbiya jarayoni ham zamon talabiga monand takomillashib boradi.
Boshqaruv organlari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida yagona
davlat siyosatini amalga oshirishlari, yetilgan masalalarni o’z vaqtida va ijobiy hal
etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi xozirgi zamon talablariga muvofiq
oshirishlarini ta’minlashlari kerak. Ta’lim oldiga qo’yilgan vazifalarni
muvaffaqiyatli bajarish ta’lim tizimini boshqarish va unga rahbarlik qilish
faoliyatining saviyasiga bog’liq. Kelajagi buyuk jamiyatning rivojlanish talablaridan
kelib chiqib, maorifning o’rni va roliga yangi avlodni tarbiyalash nuqtai nazaridan
qarab, oliy majlis materiallarida, prezidentimiz ma’ruzalarida, maxsus qarorlarda
rahbarlikning yuqori ilmiy darajada amalga oshirish zarurligiga alohida e’tibor berib
kelmoqda.
Ta’lim tizimiga ilmiy rahbarlik asoslarini ishlab chiqish pedagogika uchun asosiy
yo’nalishdir. Barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash tajribalarini o’rganish,
umumlashtirish, bu jarayonning konuniyatlarini ochib berish, pedagogika
nazariyasining asosiy masalalarini ta’lim amaliyotiga va fan yutuqlarini nazarda
tutgan holda, I.A. Karimov asarlari asosida ijodiy hal qilish pedagogikaning
burchidir. I.A. Karimov o’z asarlarida kelajagi buyuk O’zbekiston Respublikasining
organlarini tashkil etish va boshqarish va ularning rahbarlik faoliyatiga doir muhim
printsiplarini har taraflama mufassal ishlab chiqdi. Ilmiy va pedagogikaviy
amaliyoti bilan bog’lanish tamoyili. Bu tamoyil xalq ta’limi organlari va
maktabning hamma ishini O’zbekiston Respublikasi davlatining ko’rsatmasi, fan va
texnika yutuqlari hamda ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektiv qonuniyatlari asosida
7

amalga oshirishni talab etdi. Chunki idora qilish uchun ishni bilish kerak. Hamma
narsadan xabardor bo’lmasdan turib, to’la to’kis bilimga ega bo’lmasdan turib,
idora qilish ilmini bilmasdan turib boshqarish mumkin emas. Xalq ta’limi ishlarini
maktab ishini kasb-hunar kollejlari ishini va unga rahbarlik qilishda qo’zg’algan
maqsadlarga erishish uchun milliy mafkura, milliy goya, pedagogika tarixi,
psixologiya, xususiy metodika, mantiq, etika-estetika kabi fanlar erishgan
yutuqlarini muntazam o’rganib borish, tahlil qilish hamda bu muvaffaqiyatlarni
keng qo’llanishi zarur. Boshqaruv muassasalari barkamol avlodni o’qitish va
tarbiyalash sohasida yagona davlat siyosatini muttasil yetilgan masalalarni o’z vaqtida
va gokobiy hal etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi hozirgi zamon
talablariga muvofiq oshirish ishini ta’minlashi kerak.Ta’lim tizimini boshqarishda
markazlashgan rahbarlikni keng demokratiya bilan mustaqillik va tashabbuskorlikngi
rivojlantirish bilan birga qo’shib olib borish bilan birga o’ziga xos xususiyatlari
va shart sharoitlarini hisobga olish imkonini beradi.Yuqoridan turib, bir xil andoza
bichib berish demokratiya va markazlashgan rahbarlikka butunlay yot narsadir. Barcha
tadbirlarda, mahalliy xususiyatlarda ishga qanday munosabatda bo’lish usullarida,
nazoratni amalga oshirish usullarida, har xil yo’llarini qo’llash asosiy, muhim bo’lgan
birliklarni buzmaydi, balki u birlikni ta’minlaydi.
Iste’dodli bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash
Iste’dodning o’z vaqtida namoyon bo’lishi, tarbiyaga va qo’llab-quvvatlashga
bog’liqdir. Har qanday jamiyatga iste’dodli shaxslar zarur. Shu nuqtai nazardan
iste’dodli bolalarni aniqlash, tarbiyalash va o’qitish respublikaning bo’lajak aql
zakovatli va ijodiy fikrlovchi kuchlarni tayyorlashning yagona manbaidir. Ijodiy
qobiliyatlar rivojini samarali amlga oshirish uchun o’quvchilar iste’dodini aniq
taxlil etish, bolalarning o’ziga xos psixologik jihatlarini va fazilatlarini hisobga
olish zarur.Turli yoshda gi iste’dodli o’quvchilarni namoyon etishda xozirgi
kunda, avvalo maktab pedagogika jamoasi ruhiy -diagnostika tajribalardan unumli
foydalanishlari zarur.Yoshlar iste’dodining namoyon bo’lishiga qobiliyalarni aniq
tahlil etish, bolaning o’ziga xos fazilatla rini hisobga olish ijodiy qobiliyatlar
rivojini samarali amalga oshirish uchun zarur. Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun
8

jaraja va bosqichlari yangicha munosabatlar bilan bog’liq bo’ladi.Qobiliyatning
ma’lum bir darajadaistalgan o’quvchida shakllangan bo’lishi mumkin. Bu esa
tashkil etilgan tarbiya va o’quv jarayoni sharoitlarida rivojlantiriladi.O’quvchi
yoshlar qobiliyatini rivojlantirish maqsadida iste’dod va iqtidorni ongli
rag’batlatirish, mukammallik uchun sharoit yaratish, ularning ijobiy qiziqishlari
rang-barangligini oshirish, turli ko’rgazmali tadbirlarda ishtirok ettirish, olimpiadalar,
tanlovlar, uchrashuvlarga jalb etish lozim.Iste’dodli bolalarning taniqli olimlar
laboratoriyalarida shug’ullanishi, shoir, yozuvchi, rassom kabi san’at
namoyondalari bilan hamkorlik qilishni tashkil etish muhim ahamiyatga
ega.Bolalar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda oila va muhitning ahamiyati
yuksak. Ayniqsa respublikaning qishloq joylarida iqtidorli bolalarni izlash, topi
shva ularning ta’lim va tarbiyasini muntazam ravishda to’g’ri yo’lga qo’yish
muhimdir.Iste’dodli bolalarni joylarning hududiy xususiyatlarini hisobga olib, ijodiy
kamol toptirishda diagnostik uslubiyatlar, o’quv rejalari va o’quv uslubiy, tarbiya
va ta’lim dasturlari bilan ta’minlash lozim. Shuningdek, iqtidorli bolalarni izlash, topi
shva tarbiyalash uchun zamonaviy moddiy-texnik va moliyaviy jihatdan to’liq ta’minot
zarur. Iste’dodli bolalar salomatligini muhofaza qilish uchun ularni ruhiy zarbalardan
asrash yo’llarini aniqlash, ruhan y ordam ko’rsatish, ruhiy xayajonlanish holatlarini
o’rganish – ularning ijodiy qobiliyatlarini rivoji uchun sharoit yaratish bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqish darkor.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun tarkibiga Xalq ta’limi, Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirliklari xodimlari, yetakchi olimlar va mutaxasislar, ijodkorlar,
amaliyotchi o’qituvchilar, to’garak rahbarlaridan iborat Respublika metodik
kengashi tuzulishi lozim. Turli yoshdagi guruhlar iste’dodlarni qidirishning umumiy
dasturi zarur.
Ommaviy o’quv yurtlarida bo’lganidek, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida
ham bu borada o’quv dasturi rejalarini ishlab chiqish kerak bo’ladi. Iste’dodli
bolalarni aniqlash, tarbiyalash va o’qitishni ta’minlash quyidagi omillarga bog’liq:
- ushbu aniqlashning ijtimoiy ahamiyatini, respublikaning zakovati, ijodkorligi,
kuch-qudratini tayyorlashning istiqboli bilan bog’liqligini tushunishga;
9

- ruhiy diagnostik uslubiyat, uslubiy materiallari bo’lgani holda turli yoshdagi
guruhlarda aniqlashning umumiy dasturlari yaratilishiga;
- iste’dodli bolalar (maxsus tayyorlangan rejalar, dasturlar va ilmiy asoslangan
uslubiyat va hokazo bo’yicha) bilan ishlash uchun ixtisoslashgan muassasalarning
yagona tarmog’ini targ’ib etishga;
- ommaviy o’quv yurtlarida iste’dodli bolalar bilan ishlash uchun zarur o’quv dasturiy
qo’llanmalarini ishlab chiqishga;
- joylarda mahsus guruhlar tomonidan ishlab chiqilgan xalq ta’limi, davlat va
jamoat muassasalari, ijodiy uyushmalar tomonidan tasdiqlangan dasturlarga (bu
dasturlarda iste’dodli bolalar bilan ishlashning istiqbollari va bosqichlari, o’z
xududida bunday faoliyat va ko’pgina boshqa tadbirlar uchun mablag’ ajratish
ularni ta’minlashga);
- qo’yilgan vazifalarni hal qilishga keng jamoatchilik diqqatini jalb qilishga,
respublika metodik kengashining tuzilishiga (bu kengash tarkibiga Xalq ta’limi, Oliy
va o’rta maxsus ta’lim vazirliklari, xalq ta’lim boshqaruv organlari xodimlari,
yetakchi olimlari va mutaxassislari, ijodiy uyushmalar, amaliyotchi o’kituvchi,
maktabdan tashqari ta’lim muassasalari to’garak raxbarlari kiradilar);
- ilmiy tadqiqotlar maktablar uchun me’yoriy xujjatlar, sinf ishlanmalari
majmuiga, iste’dodli o’kuvchilar haqida ma’lumotlar manbaini yaratishga, ularni
o’qitish va tarbiyalashning (tabaqalashtirish, individuallashtrish,
insonparvarlashtirish) yagona uslubiy asosini yaratishga bog’liq. Iqtidorli bolalar va
istedodli yoshlarni aniqlash va o’qitish uslubiyati, psixologik-pedagogik va tashkiliy
sharoitlarini yaratish. maxsus o’kuv dasturlari va progressiv pedagogik texnologiyalar
ishlab chiqish uchun eng yaxshi pedagog va olimlarni faol ishtirokini ta’minlash.
Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlarni chet ellarda umumiy va kasbiy jihatdan
tayyorgarlikdan o’tkazishga qaratilgan sobit qadam faoliyatni amalga oshirish.
Akademik litseylarning o’quvchilariga, birinchi navbatda iqtidorli, yuksak iste’dod
sohiblariga, bilimning tegishli sohalari va fanning aniq yo’nalishlari bo’yicha o’z
tabiiy qobiliyatlarini namoyon etish va rivojlantirish, o’zlaridagi noyob iste’dodni
ro’yobga chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish.
10

1.2. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilishda tashkilotchi shaxsiga
qo’yilgan talablar
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkilotchisining
vazifalariga quyidagilar kiradi:
- darsdan tashqari tarbiyavity ishlarni rejalashtirish va amalgaoshirishni
nazorat qilish;
- o’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarini
pedagogik jamoa, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollari yordamida yo’lga
ko’yish;
- sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan
holda o’qituvchilar, ota-onalar, sinf faollari, uslubiy yordam ko’rsatish;
- umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy
tadbirlarda qatnashish;
- o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish.
Bu borada tashkilotchilar faolligini 3 ta asosiy tomonini ko’rish mumkin: 1 -
tashkilotchilik, 2 - usuliy, 3-ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator is hlarni kiritish
mumkin:
- tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish
- tarbiyaviy ishlarni maqsad va vazifalarini aniqlash
- tarbiyaviy, ommaviy -siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni,
shakl va usullarini aniqlash;
- sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruhlashtirish,
boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.
Direktor o’rinbosari o’quvchilarga nisbatan mehr va muhabbat, pedagogik
jamoasiga va ota-onalarga nisbatan talabchan bo’lgan holda ish tutishda va
muntazam o’z ustida ishlab, sabr-bardoshli, o’z fikrlarini puxta bayon qilib,
o’zgalarni o’ziga jalb qila oladigan xislatlarni o’ziga mujassamlaydi. Davlat va
11

hukumatimiz tomonidan qabul qilingan barcha hujjatlar mohiyatini, Prezident
asarlarini yaxshi bilishi, uni o’quvchi-yoshlar orasida targ’ib eta olishi, xalq
pedagogikasi an’analarini, o’zbek xalqi milliy urf -odatlari, qadriyatlari, allomalari
o’gitlarini yaxshi bilishlari lozim.
– Mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatini yaxshi bilishi va doimo uni o’z
faoliyatida hisobga olishi, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ilmiy asoslari hamda
yangicha usul va metodlarini yaxshi bilishi;
– radio, televidenie va ommaviy axborotning boshqa vositalari orqali berilgan eng
so’nggi yangiliklardan boxabar bo’lishi hamda ularning mohiyatini o’quvchilarga
yetkaza olishi;
– sinfdan tashqari tadbirlarni tayyorlash va o’tkaza bilishi;
– tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosida o’tkaziladigan tadbirlarda ishtirok
etishi;
– maktabda o’quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borayotganlarga metodik
tavsiyalar berib borishi;
– muntazam ravishda o’z malakasini oshirib turishi, o’z sohasi bo’yicha o’tkaziladigan
seminarlarda ishtirok etish Direktor o’rinbosarining huquqlari Nizomda belgilangan
vazifalar bilan bog’liq ravishda tegishli pedagogik xodimlarga ko’rsatma beradi.
Xizmat vazifasi doirasidan kelib chiqqan holda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni
tashkil etish va yangi to’garaklarni ochish masalalarini hal qiladi.
– sinf rahbarining ta’lim-tarbiya ishlari bo’yicha er ishgan yutuqlarini hisobga olib,
uni taqdirlash uchun direktorga taklif kiritish;
– sinf rahbarlarining o’z vazifasiga nisbatan mas’uliyatsizligi yoki suiiste’mol
qilinganligi uchun direktor bilan kelishilgan holda tanbeh berish;
– bolani yaxshi tarbiyalagan ota-onalarni, maktabga yordam bergan mahalla faollarini
taqdirlash uchun direktorga taklif berish huquqiga ega. Direktor o’rinbosari bilan
quyidagi ishlar kelishilishi kerak:
– sinf rahbarlari ish rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash;
– maktabda o’tkaziladigan sport musobaqalari rejasini direktor bilan hamkorlikda
tasdiqlash;
12

– turli xildagi to’garak ishlari rejasini direktor bilan hamkorlikda tasdiqlash.
Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllari, mazmuni
va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qarorlarini hisobga olishni
talab etmoqda. Sinfdan va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs
kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur
muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
tizimida quyidagilar bo’lishi lozim:
– ulg’ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir
bolaning betakror va o’ziga hosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish
lozim;
– milliylikni o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish;
– pedagoglar va o’qituvchilar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini shakllantirish;
– maktabning jamoat tashkilot, otaliq qiluvchi korxonalar bilan aloqasini
mustahkamlash;
– bolalar nazoratsizligi va qonun buzilishining oldini olish;
– yashash joyi bo’yicha bolalarning bo’sh vaqtini tashkil etish;
– o’quvchilarning oilalariga borish va bolalarni tarbiyalashda ularga yordam berish;
– yosh avlodning Vatanga, jamiyatga va mehnatga, o’ziga va odamlarga munosabatini
anglab olishga qaratilgan ahloqiy tuyg’ularini tarbiyalash.
Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi
tarbiviy faoliyatni to’ldiradi. Ularning dunyoqarashini to’g’ri shakllanishiga, ahloqiy
kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga
rahbarlik qiluvchi tashkilotchining vazifalari ham ko’p qirralidir. Tarbiyaviy ishlar
bolalarning kundalik hayotidan olingan aniq dalillar va voqealarni, badiiy
adabiyot, vaqtli matbuot, kinofilmlardan olingan misollarni tahlil etish hamda
muhokama qilish asosida o’tkaziladi. Bu ishlarning xususiyati shundaki, bu
bolalarning o’zini ahloqiy xatti-harakatlari haqida mulohaza yuritishga va ularga
to’g’ri baho berishga o’rgatadi. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
o’quvchilarning darsdan
13

bo’sh vaqtlaridagi o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va kengaytiradi, o’quvchilarni
mustaqil bilim olishlari, ijobiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Shu sababli keyingi davrda o’quvchilarning darsdan tashqari
vaqtlarini ko’ngilli uyushtirishga alohida ahamiyat bermoqda. Sinfdan va maktabdan
tashqari tashkil qilingan tarbiyaviy ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni
to’ldiradi. Ularni ongli, dunyoqarashini shakllantiradi. Sinfdan va maktabdan tashqari
tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
- darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish;
- o’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik
jamoa, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish;
- sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan
holda, o’quvchilar tashkilotlari sinf faollariga uslubiy yordam ko’rsatish;
- umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish;
- o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Sinf jamoasi bilan olib
boriladigan tarbiyaviy ishlarning hajmi, asosiy yo’nalishlari, mazmuni har bir yosh
bosqichda o’quvchilarning psixik rivojlanishi darajasiga mos kelishi lozim.
Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qobiliyatini ishga solishni, tinmay izlanishni
taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil, jonajon
Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo’lishi kerak. Maktabda bashlang’ich sinflarda
tarbiyaviy ishlarni olib borish uni yo’lga qo’yish sinf rahbari yoki tarbiyaviy ishlar
tashkilotchilari tomonidan uyushtiriladi tarbiyaviy ishning asosiy yo’nalishlari:
o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish, ularni milliy istiqlol
ruhida tarbiyalash; o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnatini tashkil etish;
o’quvchilarda ahloq madaniyatini, ularning o’z xuquq va burchlariga nisbatan ongli
munosabatni tarbiyalash; o’quvchilarda o’z o’zini boshqarish malakalarini
shakllantirishdir. Boshlang’ich jamoa ishi shunday quriladiki, undan sinfning bo shqa
jamolari bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umum maktab an’analari
14

saqlanadi. Boshlang’ich jamoa o’qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o’quvchilar
o’z-o’zini boshqarish, o’z -o’zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab
ijtimoiy foydali ishlari faoliyatida ishtirok etadi. O’qituvchi va sinf rahbari sog’lom,
ahil bolalar jamosini shakllantirish bilan birga doimiy bolalar qiziqishlarini qo’llab-
quvvatlaydilar, ularning ijtimoiy foydali faoliyatini yo’naltirib boradilar.
Kichik yoshli o’quvchilar juda faol va harakatchan bo’ladilar. Faollikka intilish
bu yoshdagi bolalarning organik ehtiyoji. Biroq bunda bolalar hali yetarli hayotiy
tajribaga ega bo’lmaydi va kundalik pedagogik rahbarlikka ehtiyoj sezadi.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qadamidanoq tarbiyaviy
ishning chinakkam jamoatchilik munosabatlarini yaratishga zo’r imkoniyat
beradigan, bolalarda bir-birlariga g’amxo’r munosabatda bo’lishni tarbiyalaydigan,
individual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratadigan
usullarni tanlaydi. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda bolalarga o’zlarini
qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq ko’pincha kichik yoshdagi
o’quvchilar yosh xususiyatlariga ko’ra, o’z hususiyatlarini to’g’ri b aholay olmaydilar.
Bolalarning o’sishi ularda jamoatchilik malaka va ko’nikmalarining shakllanib borishi
bilan o’qituvchi-tarbiyachining bolalar jamoasiga rahbarlik qilishidagi jarayonini
o’zgartirib boradi. O’qituvchi boshlang’ich sinflardayoq ahil bolalar jamoasini yaratish
asosida sog’lom jamoatchilik fikrini yaratadi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining
bolalar tarbiyaviy jamosini yaratish sohasidagi ishini yuqori sinflarning sinf
rahbarlari davom ettiradilar. Tashkilotchi va o’quvchilarning o’z -o’zini boshqarish
ishlarining metodikasi Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo’yicha direktor
o’rinbosari o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim
to’g’risida»gi, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi Qonunlar, Prezident
farmonlari, hukumat qarorlari, xalq ta’limi vazirligi va boshqa yuqori
tashkilotlarning qaror, buyruq va me’yoriy hujjatlari talablari asosida ish olib boradi.
Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari lavozimiga kamida
5 yil pedagogi k ish stajiga ega bo’lgan qobiliyatli, mahalla, ota-onalar va keng
jamoatchilik o’rtasida hurmat-e’tiborga loyiq bo’lganlar tuman (shahar) xalq
ta’limi bo’limi tomonidan tayinlanadi va bo’shatiladi. Jamiyatda yuksak ma’naviy
15

fazilatlarni kamol toptirish, m illiy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va
madaniy merosimiz, milliy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat,
Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog’lom, jismoniy,
akliy va ma’naviy jihatdan barkamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini
tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta
oladigan, milliy g’oya va istiqlol mafkurasi mustahkam bo’lgan shaxslarni
shakllantirish direktor o’rinbosari faoliyati
maqsadining asosini tashkil etadi. O’quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda
milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma’naviy
merosi asosida ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon -e’tiqod,
mehr-shafqatlilik kabi insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni
tarbiyalaydi;
– «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» Respublika Oliy
Majlisi sessiyasi materiallari, Prezident farmonlari, asarlari, nutqlari, hukumatimiz
qarorlari, ta’lim boshqaruvi organlari me’yoriy hujjatlari, talablari asosida o’z
ishini amalga oshiradi;
– direktor o’rinbosari tarbiyaviy ishlarini rejalashtirishda, sinf rahbarlarining
qiziqishlari, topshiriqlarni qay darajada bajara olishlarini hisobga oladi;
– o’quvchilarda Vatanga muhabbat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti,
Konstitutsiyasi va Davlat ramzlariga sadoqat hislarini tarbiyalaydi;
O’quvchilarning o’z-o’zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashuvi
ularning ijtimoiy faollik sifatlarini shakllantir ishning ta’sirchan vositasidir. Bu
bolalar va o’smirlarning fuqarolik, demokratiya borasidagi tushunchalarini
kengaytiradi,O’z-o’zini idora qilish – tashabbuskorlik va mustaqillik maktabidir.
O’quvchilar o’z-o’zini boshqaruvi o’quvchilar tomonidan fan va mashg’ulotlarning
to’liq o’zlashtirilishiga, biror kasb o’rganishiga, Vatanga sadoqat ruhida
tarbiyalanishiga, Vatan himoyachisi bo’lishiga maktabdan tashqari tarbiyaviy
ishlarda, Davlat, jamoat mulkini ko’z qorachig’iday asrashga, tabiatni muhofaza
etishga ko’maklashadi.O’z-o’zini boshqarish o’quvchilarni mustaqil hayotga,
to’rmush va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta’lim muassasasida ma’naviy
16

muhitni saqlash ma’muriyatga qo’shimcha ta’lim olish uchun o’quvchilar
talabnomasini shakllantirishda ko’maklashadi. O’quvchilar o’z-o’zini boshqaruvi
a’zolari maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida o’tkazilayotgan
barcha tadbirlarda, tanlovlarda, xonalarni jihozlashda faol ishtirok etadilar. Mazkur
boshqaruv tashkilotchilik ishi ko’nikmalarini tarbiyalaydi, umumiy g’oyalari bilan
ahil, jipslashgan o’quvchilar jamoasini tuzadi. O’quvchilar o’z -o’zini idora qilish
tizimi maktab o’quvchilari (jamoasi) tomonidan o’zining faoliyatida demokratik
faoliyat tarzlarini chuqur o’zlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu to’g’ri
taqsimlash, ijro ustidan hisobot va nazoratni yo’lga qo’yish, harakatlar,
tashabbuskorlikning uyg’unligini ta’minlash, musobaqalar uyushtirish, o’z
zimmasiga mas’uliyat olish kabi ko’nikmalardan iborat. Tarbiyalanuvchilar
davrimiz kishisi uchun zarur bo’lgan qator axloqiy sifatlarni, chunonchi, jamoat
ishiga va unga qo’shadigan ulushi uchun shaxsiy mas’uliyat, jamoa manfaatlariga
sodiqlik, o’zaro munosabatlarning qat’iylik, talabchanlik, jamoat tashabbusini
qo’llab-quvvatlash kabi sifatlarni egallaydi.

17

II.BOB.ISTE'DOTLI BOLALAR BILAN ISHLASHNING TARBIYAVIY
JARAYONI
2.1. Iste'dotli bolalarni sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning olib borish
jarayonda o’qituvchi erishishi lozim bo’lgan yutuqlar
O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan
xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan borliq
jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmokda. Qonunlarga muvofiq, milliy
tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar asosida
tayyorlangan hamda umumiy va kasb -hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy
faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish
mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir
kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida
kelajagimiz bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va
uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish
va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda
yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish,
yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga
hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola
shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli
foydalanish zarurligini taqozo etadi.
18

Tarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va
nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi. Fan
yuqori malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or
pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo’lib, kadrlar
tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat taraqqiyoti qoquniyatlari to’g’risidagi
yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va
ilmiy -pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli
foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayy orlash jarayoninig ilmiy tadqiqotlar
infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun
bilimning turli sohalari bo’yicha axborot bazasini shakllantirishni hamda ilmiy
tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olim larning, ilmiy
pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqyei va obro’sini oshirishni va shu kabilarni
qamrab oladi”.
Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida
shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat
tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va
hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga
keltirishda o’zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va ta
rbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni shaxs sifatida shakllanishiga salbiy
ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi:
“Tarbiyachi – ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql – idrokini o’stirish, ma’rifat
ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro sifatida
yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob
berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak”. Buning uchun:– yoshlarni
erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishiga ko’maklashish, o’z
-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z shaxsiy turmushiga
maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
– o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy merosi
bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan talablarini
19

shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o’stirib -boyitib borish va estetik
tushunchalarini shakllantirish;
– har bir o’smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni
rivojlantirish. Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko’rish. Bolalar ijodkorligi,
iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo’llab -quvvatlash uchun shart-sharoit
hozirlash;
– insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir -birini tushunadigan,
mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi
kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik, tuhmat, chaqimchilikka
toqatsizlik) keng qo’lanishi lozim.
– vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan odamlar bilan o’zaro
munosabat-muloqotni o’rganish, o’z xalqiga, davlatiga, uning himoyasi uchun
hamisha shay bo’lib turish, O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning
ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O’zbekiston Konstitutsiyasiga,
Bayrog’iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib tarbiyalash;
– qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash,
shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat hislarini
rivojlantirish, o’zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, Insoniyat taraqqiyotini
barqaror saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim -tarbiya;
– mustaqil davlatimiz – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratiya va
boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, oshkora -ochiq tashqi siyosatiga
va o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy
himoya qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushuntirmoq kerak;
– turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish
fazilatlarini shakllantirish;
– sog’lom turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila sohibi
bo’lish istagini shakllantirish;
– yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o’rgatish. Tarbiyaning asosiy tizimi
quyidagicha bo’lishi lozim :
20

– tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola,
o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy
huquqi va erkinligini e’tiborga olish;
– yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg’usini qaror toptirish;
– milliylikning o’ziga xos an’analari va vositalariga tayanish;
– shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va o’quvchilar o’rtasidagi
bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga
mehribonlarcha munosabatda bo’lish, Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz
ishiga va turli yoshdagi, bolalarni qamrab olishga alohida ahamiyat berish lozim.
O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar,
balki ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar. Sinfdan va maktabdan tashqari
tarbiyaviy ishlar o’quvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan
holda ularning darsdan bo’sh vaqtlarida o’quv-tarbiya jarayonini to’ldiradi. U
o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligani oshirishga imkoniyat
yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o’ziga xosligi shundaki, to’garak, klub
dasturlarining rang -barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o’smir yigit-qizlarning
shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. O’quvchilarni har
tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish,
ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish va bilim sifatini oshirish
ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog’liqdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilinga n ishlar o’quvchilar hayotidagi
tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to’g’ri shakllanishiga,
axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab
chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga
rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish.
2. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni o’quvchilar
tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish.
21

3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan
holda o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam
ko’rsatish.
4. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish.
5. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari
hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar
faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va
ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi. Tashkilotchining
tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish mumkin:
1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.
2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.
3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish vaularning mazmunini, shakl
va usullarini aniqlash.
4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning
mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan
axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi.
O’quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayan
munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. SHuning uchun ham
o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning
munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali
bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoadagi ishlarni
o’rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish mehnatiga
qo’shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga
otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:
1.Og’zaki ish usullari: majlislar, yig’inlar, ma’ruzalar,
kutubxonalar,konferentsiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va
22

jurnallar.
2.Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari,
tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar ko’rgazmalari. Tarbiyaviy
ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi. Sinf rahbarligi
kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi kursi bir-biriga
bog’liq va uning davomiyligidir. Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish
jarayonida o’quvchilar turli qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik
materiallardan foydalanishni o’rganadilar, o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot
va tayanch materiallarini jalb etish ko’nikmalarini egallaydilar.
3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o’zaro aloqasi kabi ishl arni inobatga oladi. Direktor
o’rinbosarining faoliyati, o’z ifodasini topgan xujjatlar ro’yxati, xalq ta’limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.

2.2. Iste'dotli bolalar bilan hamkorlikda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar
jarayoni
Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllarini, mazmuni
va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishini
talab etmoqda. Sinf va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs
kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur
muammoni ijobiy hal etish uchun sin fdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy
ishlar tizimida quyidagilar bo’lishi lozim:
- Ulg’ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tanolish, har
bir bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash,
ijtimoiy xuquqini e’tiborda tutish zarur.
- Milliylikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish.
- Pedagoglar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini shakllantirish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o’quvchilarni darsdan bo’sh
23

vaqtlardagi o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va kengaytradi, o’quvchilarni
mustaqil bilim olishlari, ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari tashkil etiladigan tadbirlarda fan o’qituvchilari
o’z faniga qiziqqan o’quvchilar bilan mashg’ulot o’tqazib, o’quvchilarning
qiziqishlarini o’stiradi.
Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi
mumkin:
A) fan to’garaklari
B) mohir qo’llar to’garaklari
V) sport to’garaklari
G) badiiy havaskorlik to’garagi
O’rta umum ta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari sinfdan tashqari ishlarni uyushtirishda
to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari bir xil
bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo bo’lishga chorlaydi. Ularni qaysi
to’garakda mashg’ul bo’lishlari hisboga olinadi. Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
bolalarni ijodkorlikka da’vat etuvchi tarbiyaviy maskandir. Pedagogik tajribalar
shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi sharoitda maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni olib
boruvchi bolalar uylari, yoshlar saroylari, yosh texniklar saroylari, yosh texniklar
uylari maktab tarbiyasining uzviy davomchisi bo’lib qolishi kerak. O’zbekiston
Respublikasining «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasi»,
bu ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishda asos bo’ladi. Ma’lumki, o’quvchilarni
g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnat, nafosat va jismoniy jihatdan to’liq shakllangan
kishilar qilib tarbiyalash dars jarayonidan boshlanadi. Biroq o’quvchilarning
kundalik o’sib borayotgan ehtiyojlari, talablari va barcha qiziqishlarini faqat dars
jarayoni bilangina cheklab bo’lmaydi. Bunday ko’p qirrali qiziqishlarni sinfdan va
maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni uzviy bog’lanish asosidagina qondirish
mumkin. SHu sababli keyinga davrda o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarini
ko’ngilli uyushtirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Sinfdan va maktabdan tashqari
tashkil qilingan ishlar – o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi.
24

Ularning dunyoqarashini to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga
ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas
bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik
qiluvchi tashkilotchining vazifalari ham ko’p qirralidir. Maktabda tarbiyaviy ishlarni
aniq rejalashtirmasdan, uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, ma’lum
bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga erishi qiyin. 1998 yilning
«Oila yili» deb e’lon qilinishi vash u yilning o’zida Oila kodeksining qabul
qilinishi hamda mamlakatimiz tarixda ilk bor tashkil etilgan Respublika «Oila»
ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning oilani har tomonlama
mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatiga hamohang bo’lib, oilaga taalluqli
boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab -asrash, ularni umuminsoniy
qadriyatlar bilan uyg’unlashtirish, oila va nikohning muqaddasligini yosh avlod ongiga
chuqur singdirish yo’li bilan oilani mustahkamligi, barqarorligini ta’minlash, oila
a’zolarining xuquqiy savodxonligini oshirish muammolarini ilmiy o’rganish, oilaviy
hayotga bog’liq muammolarni tadqiq eti shva fuqarola rga bu masalalarda amaliy
yordam berishdan iboratdir.
Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila kontseptsiyasini yaratish va uni
hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali hukumatimizning
ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro ongiga oila instituti
orqali singdirishdan iboratdir. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov har chiqishlarida oila
masalalariga katta e’tibor berar ekanlar, uning tarbiya beradigan maskanlar
orasida eng muhimi qadrli ekanligiga oid fikrlari alohida ahamiyatga ega. «Oila
haqida gapirar ekanmiz, avvalambor oila hayotning abadiyligini, avlodlarning
davomiyligini ta’minlaydigan muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan
birga kelajak nasllar qanday inson bo’lib yetishishiga bevosita ta ’sir ko’rsatadigan
tarbiya o’chog’i ekanligini tan olishimiz darkor». Mustaqillik yillarida respublika
hukumati va Prezidenti I.A.Karimov tomonidan oilaga ko’rsatilayotgan etibor,
yillarga maqom
berilayotganda oialni mustahamlash, nikohni qadriyat sifatida e’zozlashga
qaratilgan chora tadbirlar tom ma’noda yurtimizda oila va farzandlar hukumatning
25

doimiy g’amxo’rligi ekanligidan dalolatdir.Taqdim etilayotgan kontseptsiya oila
institutini yurtimizda yanada mustahkamlash, u orqali milliy istiqlol g’oyasini
fuqarolar ongiga singdirish ishlari uchun dasturulamol bo’lib xizmat qiladi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o’zgarishlar, yangilanish
jarayonlari va islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad ozod va obod Vatan,
rivojlangan fuqarolik jamiyati barpo etish, shu tarzda xalq farovonligini ta’minlash,
jahon hamjamiyatidan munosib o’rin egallash, oilaning barkarorligiga erishish
ekan, oila bag’ishlangan kontseptsiyaning vujudga kelishi o’ta dolzarbdir. Zero,
Respublikamiz o’z iqtisodiyotini yangi bos qichga ko’tarish, jamiyatni
erkinlashtirish va demokratiyalash siyosatini izchil olib borar ekan, bizga
jamiyatning negizi bo’lgan oilalar muammolari va istiqboliga qaratilgan
kontseptsiya zarur. Darhaqiqat, kontseptsiya O’zbekistondagi oilalarning
rivojlanishi istiqbolini tasavvur qilish, oila borasidagi ijobiy va muammoli
masalalarni oldindan bashorat qilish uchun, mavjud muammolarning sabab va
omillarini belgilab olish uchun ham xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki
«Oila» kontseptsiyasini yara tish va bu bilan bog’liq ishlarning dolzarbligi hamda
bajarilishining maqsadga muvofiqligi mustaqillik yillarida Respublika rahbari
I.A.Karimov tashabbusi bilan yillarga berilgan maqomlar doirasida amalga
oshirilayotgan davlat dasturlarining oilani, ona va bolani ijtimoiy muhofaza qilishga
qaratilganligi, xukumat tomonidan oila manfaatlariga ajratilayotgan sarmoyalarning
amalda oqlanishi zarurati bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2001 yil 5 fevral 6 -sonli «Ona va bola» Davlat dasturi to’g’risidagi qarorida
belgilangan vazifalarning muhimlligi va dolzarbligidan ham kelib chiqadi.Oila va
jamiyat - mohiyatan bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, oilada jamiyatning
tub mohiyati va muammolari o’z aksini topadi. SHuning uchun ham oilani kichik
jamiyat deyish mumkin. Har bir jamiyat a’zosi oila bagrida voyaga yetadi, ijtimoiy
munosabatlarni o’zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol insonni
shakllantirish, uni hayotga, mehnatga tayyorlash oilaning muqaddas vazifasidir.
Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim shartidir. SHu
boisdan ham davlat oilani o’z himoyasiga oladi.
26

Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari o’z faoliyatini
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risida»gi, «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi to’g’risida»gi Qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, xalq
ta’limi vazirligi va boshqa yuqori tashkilotlarning qaror, buyruq va me’yoriy hujjatlari
talablari asosida ish olib boradi.
Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari lavozimiga
kamida 5 yil pedagogik ish stajiga ega bo’lgan qobiliyatli, mahalla, ota-onalar va keng
jamoatchilik o’rtasida hurmat-e’tiborga loyiq bo’lganlar tuman (shahar) xalq ta’limi
bo’limi tomonidan tayinlanadi va bo’shatiladi.
Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani
shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy an’analarimizga,
umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat
ruhida keng fikrli, sog’lom, jismoniy, akliy va ma’naviy jihatdan barkamol, iqtisodiy
islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar
orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g’oya va istiqlol mafkurasi mustahkam
bo’lgan shaxslarni shakllantirish direktor o’rinbosari faoliyati maqsadining asosini
tashkil etadi.
O’quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda milliy va umuminsoniy
qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma’naviy merosi asosida ularni
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon-e’tiqod, mehr-shafqatlilik kabi
insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi;
– «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» Respublika
Oliy Majlisi sessiyasi materiallari, Prezident farmonlari, asarlari, nutqlari, hukumatimiz
qarorlari, ta’lim boshqaruvi organlari me’yoriy hujjatlari, talablari asosida o’z ishini
amalga oshiradi;
– direktor o’rinbosari tarbiyaviy ishlarini rejalashtirishda, sinf rahbarlarining
qiziqishlari, topshiriqlarni qay darajada bajara olishlarini hisobga oladi;
– o’quvchilarda Vatanga muhabbat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti,
Konstitutsiyasi va Davlat ramzlariga sadoqat hislarini tarbiyalaydi; O’quvchilarning
o’z-o’zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashuvi ularning ijtimoiy faollik
27

sifatlarini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. Bu bolalar va o’smirlarning
fuqarolik, demokratiya borasidagi tushunchalarini kengaytiradi,O’z-o’zini idora qilish
– tashabbuskorlik va mustaqillik maktabidir. O’quvchilar o’z-o’zini boshqaruvi
o’quvchilar tomonidan fan va mashg’ulotlarning to’liq o’zlashtirilishiga, biror kasb
o’rganishiga, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalanishiga, Vatan himoyachisi bo’lishiga
maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarda, Davlat, jamoat mulkini ko’z qorachig’iday
asrashga, tabiatni muhofaza etishga ko’maklashadi.O’z-o’zini boshqarish o’quvchilarni
mustaqil hayotga, to’rmush va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta’lim muassasasida
ma’naviy muhitni saqlash ma’muriyatga qo’shimcha ta’lim olish uchun o’quvchilar
talabnomasini shakllantirishda ko’maklashadi.O’quvchilar o’z-o’zini boshqaruvi
a’zolari maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida o’tkazilayotgan barcha
tadbirlarda, tanlovlarda, xonalarni jihozlashda faol ishtirok etadilar.
Mazkur boshqaruv tashkilotchilik ishi ko’nikmalarini tarbiyalaydi, umumiy
g’oyalari bilan ahil, jipslashgan o’quvchilar jamoasini tuzadi. O’quvchilar o’z-o’zini
idora qilish tizimi maktab o’quvchilari (jamoasi) tomonidan o’zining faoliyatida
demokratik faoliyat tarzlarini chuqur o’zlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu
to’g’ri taqsimlash, ijro ustidan hisobot va nazoratni yo’lga qo’yish, harakatlar,
tashabbuskorlikning uyg’unligini ta’minlash, musobaqalar uyushtirish, o’z zimmasiga
mas’uliyat olish kabi ko’nikmalardan iborat. Tarbiyalanuvchilar davrimiz kishisi uchun
zarur bo’lgan qator axloqiy sifatlarni, chunonchi, jamoat ishiga va unga qo’shadigan
ulushi uchun shaxsiy mas’uliyat, jamoa manfaatlariga sodiqlik, o’zaro
munosabatlarning qat’iylik, talabchanlik, jamoat tashabbusini qo’llab-quvvatlash kabi
sifatlarni egallaydi. . O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z
mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli
sohalarida, jumladan xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-
tarbiyasi bilan borliq jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmokda. Qonunlarga
muvofiq, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar
asosida tayyorlangan hamda umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy
faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish
28

mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir
kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimiz
bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash
nihoyatda zarurdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik
markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi
farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish,
milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy
an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol
g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha
islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola
shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish
zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va nodavlat
jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi. Fan yuqori
malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va
axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo’lib, kadrlar tayyorlash milliy tizimida
tabiat va jamiyat taraqqiyoti qoquniyatlari to’g’risidagi yangi fundamental va amaliy
bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tarkibini
shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli foydalanishni, shuningdek, kadrlar
tayyorlash jarayoninig ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot
tarmoqlarida foydalanish uchun bilimning turli sohalari bo’yicha axborot bazasini
shakllantirishni hamda ilmiy tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh
olimlarning, ilmiy-pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqyei va obro’sini oshirishni va
shu kabilarni qamrab oladi”.
Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida
shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat
29

tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va
hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning ta’sir
doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni shaxs
sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd
etadi: “Tarbiyachi – ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql – idrokini o’stirish,
ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro sifatida
yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob
berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak”.1
Buning uchun:– yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib
olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z
shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
– o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy
merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan
talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o’stirib-boyitib borish va estetik
tushunchalarini shakllantirish;
– har bir o’smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni
rivojlantirish. Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko’rish. Bolalar ijodkorligi,
iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo’llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash;
– insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir-birini tushunadigan,
mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi
kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik, tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik)
keng qo’lanishi lozim.
– vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan odamlar bilan
o’zaro munosabat-muloqotni o’rganish, o’z xalqiga, davlatiga, uning himoyasi uchun
hamisha shay bo’lib turish, O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning
ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O’zbekiston Konstitutsiyasiga,
Bayrog’iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib tarbiyalash;
30

– qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni
tarbiyalash, shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat
hislarini rivojlantirish, o’zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, Insoniyat taraqqiyotini
barqaror saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim-tarbiya;
– mustaqil davlatimiz – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratiya va
boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va
o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy himoya
qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushuntirmoq kerak;
– turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish
fazilatlarini shakllantirish;
31

XULOSA
O’quv muassasa, mikromuhitidagi odatlanmagan vaziyat, shaxslararo
munosabatlar va muomala ko’lamining kengayishi o’ziga xos topologik aqliy, axloqiy,
irodaviy, hissiy xususiyatlarini oqilona baholash, qo’yilayotgan talablarga javob berish
tariqasida yondashish, o’z-o’zini anglashini jadallashtiradi. o’spirin o’quvchilarining
o’z-o’zini anglashga aloqador o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular dastavval
o’zlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuq va kamchiliklarini aniqrok baholash
imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’spirin o’quvchining o’smirlik davridagi boladan o’zgacharoq yana bir xususiyati -
bu, murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon hissini anglash,
o’z qadr-qimmatani e’zozlashi, sezish va fahmlashga ko’proq moyilligidir. O’spirin
o’quvchida o’zini anglashi negizida o’zini tarbiyalash istagi tug’iladi. Natijada unda
o’z-o’zini tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik turmushga tadbiq qilib
ko’rish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni o’spirin
ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan
kifoyalanib qolmasdan, balki voyaga yetgan kishilarga xos ko’pqirrali umumlashgan
idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. O’quvchilar o’zida
shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o’quv va mehnat malakalarini ongli, rejali,
tartibli, izchil va muntazam ravishda egallab borishga, shaxsning yana bir fazilatlari va
xislatlarini hosil qilishga harakat qiladilar; o’z-o’zini tarbiyalash muammolarini, yaxlit
ma’naviy-ruxiy qiyofalash shakllantirishga intiladilar. O’spirin o’quvchilarning o’z-
o’zini tarbiyalash jarayoni. O’quv muassasa, jamoat tashkilotlari, pedagoglar
jamoasining ta’siri doirasida bo’lmog’i shart. Toki o’z-o’zini tarbiyalashning,
takomillashtirishi jamoada munosib o’rin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali
mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. O’z-o’zini tarbiyalash to’g’ri, izga solib
yuborish uchun uyg’un birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora-tadbirlar majmuasi
tarzida ta’sir jamoa majburiyati, o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va tanqid
qilish kabilar maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy, turmushda uchraydigan ba’zi bir
yaramas yurish-turish ko’rinishlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatgich zarba berish,
ularning ta’siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi ko’rash olib
borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. O’spirinlarda balog’atga yetganlik
tuyg’usi takomillashib borib, o’z-o’zini qaror toptirish, o’z ma’naviy qiyofasini
ifodalash tuyg’usi o’sib o’tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga
intilishida o’z ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl
qo’yish, tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga, maftunkor qiziqishlarini
namoyish qilishga harakat, qiladilar, o’quv va mehnat jamoalari ta’sirida matonat,
jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, halollik kabi insoniy fazilatlar
takomillashadi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat engilmas kuch. T.;Ma’naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
O’zbekiston , 2005
3. Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.:
«O’zbekiston» 1997.
4. Karimov I.A.Demokratik xuquqiy davlat, erkin iqtisodiyot talablarini to’liq joriy
etish, fuqarolik jamiyati asoslarini qurish-farovon hayotimiz garovidir”. T.:
O’zbekiston, 2007 .
5. A.K. Munavvar.Oila pedagogikasi.-T., ,,O’qituvchi’’ ,1994.
6. U.Mahkamov.Ahloq-odob saboqlari.-T.,,Fan’’,1994
7. R.A.Mavlonova,N.X.Rahmonqulova,B.A.Normurodova,
K.O.Matanazarova ,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
9. A. Jo`rayev ,,Tarbiyaviy darslarni o`tish’’ T- ,,O`qituvchi’’ 1994.
10. M.Xaydarov ,,Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning mehnat tarbiyasida xalq
an`analaridan foydalanish’’ T-,,Yozuvchi’’ 1995.
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Termiz
2. https://www.google.com
3. www.ziyonet.uz
33

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish