Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 141.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalar

Sotib olish
Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalar MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………………………..3 I.BOB. ISTE’MOLChILARNING ASOSIY HUQUQLARI TOVARLAR TO’G’RISIDA 1.1.O’zbekiston Respublikasi «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunida qo’llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni…………………………………………………………………...……….5 1.2.«Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonun bo’yicha iste’molchilarning asosiy huquqlari……………………………………………….9 II. BOB ISTE’MOL, JAMG’ARMA VA INVESTITSIYALAR…………... 2.1. Iste’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi………………………………………………………………………...16 2.2. Iste‘mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi …………………………………………………………………………23 2.3.Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar……………………….27 Xulosa va takliflar...................................................................................................33 Foydalanilgan adabiyotlar:…………………….………………………………….36 0 KIRISH Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalar modellari nafaqat insoniyat hayotida, balki milliy iqtisodiyotda ham muhim o'rin tutadi, chunki ular butun iqtisodiyotning rivojlanishi uchun turtki hisoblanadi. Muayyan mamlakat iqtisodiyoti - bu murakkab munosabatlar tizimi bilan bog'langan alohida tovarlar bozorlari to'plami, ya'ni barcha ishlab chiqaruvchilar bir vaqtning o'zida iste'molchilardir va barcha tovarlar umumiy tovarning tarkibiy qismlari sifatida bir-biri bilan bevosita yoki bilvosita bog'liqdir. almashinadigan yoki bir-birini to'ldiruvchi tovarlar ko'rinishidagi massa. Iste'molni ehtiyojlarni qondirish jarayoni sifatida ko'rib chiqish iqtisodiy nazariyaning postulatlariga asoslanadi. Iqtisodiyot jamg'arma (S) orqali daromadning iste'mol qilinmagan qismini tushunadi.Jamlashning iqtisodiy ahamiyati uning investitsiyalar bilan bog'liqligidadir, ya'ni. real kapital ishlab chiqarish. Jamg'arma investitsiyalar uchun asos bo'ladi. Investitsiyalar ishlab chiqarish vositalarini ko'paytirish, depozitlarni ko'paytirish, aholining aksiyalarni sotib olish xarajatlaridan iborat. Iste'mol va investitsiyalar o'rtasidagi o'zaro ta'sir biznes tsikllari bo'yicha qisqa muddatda butunlay boshqacha rol o'ynaydi. Iqtisodiy sharoitlar iste'mol va investitsiyalarning tez o'sishiga sabab bo'lsa, bu qisqa muddatda ishlab chiqarish va bandlikni oshirish bilan birga yalpi xarajatlar va yalpi talabni oshiradi. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O`zbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog‘liqligini bugungi kunda deyarli har bir mutaxassis va xo`jalik yurituvchi subyekt anglab etganligini nazarda tutsak, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan, xorijiy investitsiyalarini kengroq jalb etish ularning mamlakatimizda o`tkazilayotgan 1 iqtisodiy islohotlarning samarali ijrosini ta`minlashning muhim asosiga aylanganligi bilan bog‘liqligini tushunib olish qiyin emas. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Ma`lumki, har qanday davlat dunyodan ajralgan holda, jahon tajribalarini o`rganmasdan, dunyoning yetakchi davlatlari ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. Investitsiyalar - qayta ishlab chiqarishdan ortgan va endilikda uni kengaytirish, qo‘shimcha daromod olishga yo‘naltirilgan mablag‘‘lar (investitsiyalar) iqtisodiyotning hajm jihatdan o‘sishini, ya‘ni, yangi korxonalarning qurilishi, asbob-uskunalar keltirilishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi ta‘minlaydi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi tomondan, investitsiyalar faqatgina iqtisodiyotdan tashqari so‘gliqni saqlash, ta‘lim, infratuzilmani yaxshilash (m.s qishloqlarda turmush tarzini oshirish), ichimlik suvi va atrof muhitni muhofazalash kabi muammolarning ham yechuvchisi sanaladi. Shunday ekan bu masalani o‘rganish, tahlil qilish dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: Mamlakatimizning investitsion faoliyati va iqtisodiyotimizni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning tutgan o‘rnini tahlil qilish, ushbu mavzuni o‘qitish uslubiyotini yaratish, Jamg’arma va investitsiyalar o’rtasidagi mutanosibliklar, ularning bog’liqlik va nisbiy tomonlarini ko’rsatib ularni tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifasi: Qo‘yilgan maqsadga erishish quyidagi vazifalarning yechimi bilan bog‘liq: - Milliy iqtisodiyotda investitsiya va jamg’arma mutanosibligini o‘rganish; - Mamlakatimizda yaratilgan investitsion muhit bilan tanishish; - Respublikamiz makroiqtisodiy investitsion faoliyati statistik ko‘rsatkichlari bilan tanishish va ularni tahlil qilish; 2 Kurs ishining predmeti : Jamg’arma va investitsiyalar o’rtasidagi mutanosibliklar, ularning bog’liqlik va nisbiy tomonlari. Kurs ishining hajmi : kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraph, xulosa, foydanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning predmeti, ob‘ekti hamda bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari yoritilgan. I.BOB.ISTE’MOLCHILARNING ASOSIY HUQUQLARI TOVARLAR TO’G’RISIDA 1.1. O’zbekiston Respublikasi «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunida qo’llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni. 1. Ma’lumki, har qanday qonunda muayyan o’ziga xos atamalar, iboralar mavjud bo’ladi. Ko’p hollarda turmushda ushbu iboralar va atamalar turli mazmun kasb etishi va turlicha ma’noda talqin etilishi mumkin. Bu esa qonunlar mazmunini to’g’ri anglab etish va ularni ijro etishga xalaqit beradi. Xuddi shu sababli «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunning 1 – moddasida ushbu qonunda qo’llanilgan asosiy tushunchalarga ta’rif beriladi. 2. «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunning 1 – moddasida iste’molchi tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: iste’molchi – foyda chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan holda shaxsiy iste’mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo’lgan fuqaro (jismoniy shaxs) hisoblanadi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, faqatgina jismoniy shaxs iste’molchi bo’lishi mumkin. Fuqarolik kodeksi 16-moddasiga asosan jismoniy shaxs deganda, O’zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarorlari, shuningdek fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tushuniladi. Jismoniy shaxs huquq sub’ekti sifatida qanday belgilarga ega bo’lishi kerak, degan savol tug’ilishi mumkin. Ma’lumki, fuqaro muayyan 3 majburiyat munosabatlarida qatnashish, yirik summalarda bitimlar tuzish uchun muomala layoqatiga ega bo’lishi kerak. Biroq, iste’molchi maqomini olish uchun hech qanday muomala layoqati talab etilmaydi. Fuqaroning huquq layoqatiga ega bo’lishi kifoya. Fuqarolik kodeksining 17-moddasiga asosan, fuqaroning huquq layoqati u tug’ilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bu o’rinda shuni ham e’tirof etish lozimki, jismoniy shaxsnigina iste’molchi sifatida tan olish zamirida chuqur ma’no yotadi. Har qanday jismoniy shaxs eng avvalo, biologik mavjudot, u yashashi, hayot kechirishi uchun oziq – ovqat, qiyim – bosh, turarjoy va shu kabilarni iste’mol qilishi va ulardan foydalanishi shart. Uning bu ehtiyojlari faqat kishilik jamiyatida qondirilishi mumkin. Ayni vaqtda inson sotsial mavjudot ham, u shaxs sifatida jamiyatda, fuqaro sifatida davlatda harakat qilish uchun muayyan ijtimoiy xizmatlarga, tovarlarga, bilim va axborotlar olishga, transport, kommunikatsiya vositalaridan foydalanish va shu kabilarga ehtiyoj sezadi. Jismoniy shaxsning biologik va sotsial mavjudot sifatidagi ehtiyojlari bu ehtiyojlarni qondirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbuni qondirmay turib, barkamol insonni, shaxsni, fuqaroni shakllantirib bo’lmaydi. Shu sababli ham insonning moddiy, maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish – bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan vazifadir. Aslini olganda, jamiyatdagi barcha ijtimoiy institutlar, iqtisodiy tuzilmalar inson mavjudligi uchun bor va unga xizmat qiladi. Insonning moddiy, maishiy, ma’naviy ehtiyojlarini qondirishdan inson ham, jamiyat ham teng darajada manfaatdordir. Ayni paytda bu ehtiyojlarni qondirish shunchaki oddiy, jo’n jarayon emas. Agar taraqqiyotning tarixiy bosqichlarida rivojlanmagan natural xo’jalik ustuvorlik qilgan davrlarda inson o’z ehtiyojlarini asosan o’zi qondirgan bo’lsa, bugungi kunda u bunga qodir emas. Chunki, birinchidan, inson ehtiyojlari doirasi kengaydi, ikkinchidan, har qanday tovar, ish, xizmat uni tayyorlovchi yoki amalga oshiruvchidan maxsus malaka va bilim talab 4 etadi. Eng asosiysi shundan iboratki, inson o’z ehtiyojlarini qondirish uchun har kuni o’nlab tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va ish bajaruvchilar, xizmat ko’rsatuvchilar bilan huquqiy munosabatlarga kirishadi. Bu huquqiy munosabatlarning pirovard maqsadi insonning moddiy, ma’naviy va maishiy ehtiyojlarini to’la va samarali qondirish hisoblanadi. Demak, bunday holatda, tovarlar, ishlar, xizmatlardan bevosita o’z ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanadigan shaxs alohida huquqiy maqomga ega bo’lishi lozim. Qonunda iste’molchi huquqiy maqomi shaxsiy iste’mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo’llgan fuqaroga berilishi belgilab qo’yilgan. Agar fuqaro tadbirkorlik maqsadida (qayta sotish maqsadida) tovar sotib olsa, u iste’molchi hisoblanmaydi. Tovar shaxsiy iste’mol maqsadida emas, balki foyda olish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa maqsadlarda (masalan, shaxsiy tomorqasida foydalanish uchun) sotib olingan hollarda ham unga iste’molchi maqomi berildi. Shu sababli ham yakka tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tgan fuqaro iste’molchi bo’lmaydi, deyish noto’g’ri hisoblanadi. Yakka tadbirkor shaxsan iste’mol qilish uchun tovarlar sotib olgan, ish va xizmatlardan foydalangan holda, u iste’molchi hisoblanadi. Aynan vaqtda shunday huquqiy munosabatlar borki, bunday munosabatlarda ishtirok etgan jismoniy shaxs (yakka tadbirkor) iste’molchi maqomini ola olmaydi. Masalan, mahsulot etkazib berish shartnomasi, kontraktatsiya shartnomasi, korxonani ijaraga olish shartnomasi, franshizing (kompleks tadbirkorlik litsenziyasi shartnomasi) shartnomasi va shu kabilar. Ushbu shartnomalar o’z mohiyatiga ko’ra tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tuziladigan shartnomalardir. FK 425-moddasining 1-qismida ham iste’molchi tushunchasi mazmunini ochib beruvchi belgilar mujassamlashgan. Unga ko’ra fuqaro chakana oldi-sotdi shartnomasi orqali shaxsiy maqsadlar, ro’zg’orda yoki tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa maqsadlarda tovar sotib olganda ham iste’molchi 5 hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi – iste’molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor; Ijrochi – maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta’mirlash-qurilish, transport xizmati va xizmat ko’rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo’yicha iste’molchi uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko’rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor; Sotuvchi – oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha iste’molchiga tovar realizatsiya qiladigan korxona, tashkilot, muasasa yoki xususiy tadbirkor; Shartnoma – tovarni olish-sotishni amalga oshirishda, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va boshqa shartlar to’g’risida iste’molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o’rtasidagi og’zaki yoki yozma kelishuv; Tovar – ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste’molchiga shartnoma bo’yicha sotish uchun mo’ljallangan mahsuli, shu jumladan import mahsuloti; Normativ hujjatlar – standartlar, ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlar (qurilish normalari va qoidalari, dori-darmonlar xususidagi davlat farmokopeyasi hamda muvaqqat farmokopeya qoidalari va boshqalar), texnik shartlar, texnik tavsiflar, retseptura va tovar (ish, xizmat) sifatiga va xavfsizligiga nisbatan belgilangan talablarni o’z ichiga oluvchi boshqa hujjatlar; Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi – tovarni iste’mol qilish, undan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek ish yoki xizmat natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida iste’molchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga zarar etkazilishi ehtimoli bilan bog’liq xavf-xatarning yo’qligi; Muvofiqlik sertifikati – sertifikatlangan mahsulotning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat; 6 Tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni – tovar (ish, xizmat) va normativ hujjatlarning majburiy talablariga, shartnoma shartlariga yoxud tovarlar (ish, xizmat)ning sifatiga odatda qo’yiladigan talablarga nomuofiqligi; Tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni – tovar (ish, xizmat)dan belgilangan maqsadda foydalanib bo’lmaydigan qilib qo’yadigan yoxud bartaraf etish uchun ko’p mehnat va vaqt sarflash talab qilinadigan kamchilik; Kafolat muddati – tovardan (xizmatdan) foydalanishning (oylar hisobidagi) normativ muddati yoki tovar (xizmat)ning muayyan vazifani (necha soatda, necha ish jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o’tib va h.k.) bajarish vaqti tarzida belgilangan muddati bo’lib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), baharti tovarni ishlatish (xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo’lsa, tovarning (xizmatning) sifatiga nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar bajarilishini kafolatlaydi va ta’minlaydi; Xizmat muddati – tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo’lib, u tamom bo’lgach, tovarning texnik holatidan qat’i nazar, undan foydalanish to’xtalishi lozim; Yaroqlilik (saqlash) muddati – muayyan davr bo’lib, bu davrda tovar foydalanishga yaroqli bo’ladi va u tamom bo’lgach, tovar odamlar hayoti hamda sog’lig’i uchun xavf tug’dirishi mumkin; Kassa cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi to’langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to’langan sana va kassa apparatining nomeri ko’rsatilgan hujjat; Tovar cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi to’langanligini tasdiqlovchi, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to’langan sana hamda sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma’lumot ko’rsatilgan hujjat. 7 1.2. «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonun bo’yicha iste’molchilarning asosiy huquqlari. Iste’molchilarning asosiy huquqlari mazkur qonunning 4-moddasida o’z aksini topgandir. Bu moddada keltirilishicha iste’molchilar quyidagi huquqlarga ega: 1. Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to’g’ri va to’liq ma’lumot olish; 2. Tovar (ish, xizmat) ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo’lishi; 3. Tovar (ish, xizmat) ning xavfsiz bo’lishi; 4. Hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfli nuqsoni bo’lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g’ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma’naviy zararning to’liq hajmda qoplanishi; 5. Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so’rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish; 6. Iste’molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish. Qonunda aytib o’tilganidek iste’molchilarning asosiy va muhim huquqlaridan biri bu ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida o’z vaqtida zarur, to’g’ri va tushunarli ma’lumot olish huquqidir. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda tovar (ish, xizmat) haqidagi ma’lumot muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u tovar, ish va xizmatni erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi (bu haqda batafsil qonunning 5, 6-moddalariga berilgan sharhlarga qaralsin). Ammo ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, iste’molchilarga kerakli tovarni ob’ektiv tanlash imkoniyatini beruvchi to’liq, haqqoniy ma’lumotni, 8 odatda, bermaydilar. Zero, bunday ma’lumotning iste’molchiga berilishi ularning «manfaatlari (odatda, noqonuniy manfaatlari)ga» putur etishiga olib kelishi mumkin. Iste’molchilarning asosiy huquqlaridan biri bo’lmish yuqorida izoh etilgan iste’molchilarning tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to’g’ri va to’liq ma’lumot olish huquqi o’z mohiyatiga ko’ra, iste’molchilarning yangi boshqa huquqini yuzaga keltiradi. Bu huquq iste’molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi haqida bilim olishga bo’lgan huquqidir. Iste’molchilarning asosiy huquqlaridan yana biri bu tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlashga bo’lgan huquqidir. Iste’molchi o’ziga kerak bo’lgan tovarni sotib olishi hamda ish, xizmatga buyurtma berishi mumkin. U o’z xohish-irodasidan kelib chiqqan holda, hech kimning majburlovi, undovisiz o’zining ehtiyojlari uchun maqbul va kerakli bo’lgan tovar (ish, xizmat)ni o’zi xohlagan savdo yoki xizmat ko’rsatish korxonasidan erkin tanlagan holda sotib olish, buyurtma berish yoki uning natijasidan foydalanish huquqiga egadir. Qonunda normalangan iste’molchining asosiy va muhim huquqlaridan biri, bu ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan iste’molchilarga taqdim etilayotgan tovar (ish va xizmat)lar natijalarini tegishli darajada sifatli bo’lishiga bo’lgan huquqidir. Qonunda iste’molchining tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish huquqi o’z aksini topgan (Qonunning 8-moddasi, 5-qismi). Tovar (ish, xizmat)ning tegishli darajada sifatli bo’lishiga nisbatan talablar birinchi galda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ga qaratilgandir. Shu o’rinda «sifat» degan iborani talqin etib o’tish joiz. Ko’plab olimlar unga turlicha ta’rif berishgan. Jumladan, Aristotel fikricha, «sifat shunday mavjud turga xos alomatki, u bir mavjudlikni, uning turiga xosligini boshqa mavjudlikdan, xudi shu turga kiruvchidan ajratadi», ya’ni «narsalarni taqqoslab baholashga oid xususiyatdir». Gegel esa, «shunday narsalar borki, o’zining sifatiga qarab borligini tasdiqlaydi», deb ta’kidlaydi. 9 Bundan to’rt asr ilgari ingliz geografi va tarixchi olimi R. Gaklyut eksportyorlarga qarata: «…sizning mahsulotlaringiz sifati ishonchliligi, boshidanoq sizning mahsulotingizga nisbatan ishonch uyg’otadi, ammo o’z vaqti bilan soxta va yolg’on mahsulotlar bu ishonchni yo’qotib, sizga sizning mahsulotlaringizga nafrat hamda obro’sizlanishni unutmang» deb tuvsiya etgandi. Sifatni: «Sifat – muhim belgi, xususiyat bo’lib bir predmetni ikkinchi predmetdan ajratish imkonini yaratadi»; «sifatlilik – sifati yaxshi, ehtiyojlarni qondiruvchi» deb sharxlash mumkin. Tovar (ish, xizmat) sifati – tadbirkorlik faoliyati foydaliligini belgilovchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Demak, sifat bu – birinchi galda farq, ikkinchi galda ishonch, uchinchi galda baho, to’rtinchi galda obro’ni belgilaydi. Sifat jihatidan talabga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat)larni qabul qilish yoki qilmaslik borasida iste’molchiga keng huquqlar beriladi. Bunday qoidaning nazarda tutilishi, avvalo, iste’molchi sifatida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchilarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Tovarning sifatliligini quyidagi jihatlar bilan belgilash mumkin: 1. Sifatning oliy darajasi (foydalanish uchun yaroqlilik, ehtiyojni to’la qanoatlantirish xususiyati). 2. Uzoq muddatliligi (chidamliligi). 3. Tashqi ko’rinishi, shaklining chiroyliligi, jozibadorligi. 4. Almashuvchanligi. 5. Foydalanishga qulayliligi, texnik xizmat ko’rsatishning va ta’mirlash (tuzatish)ning engilligi. 6. Montaj qilish (yig’ish)ning engilligi va ekspluatatsiya (ishlatish)da qulayligi. 7. Xavfsizlik ko’rsatkichi. 8. Yuzaga keladigan (qo’shimcha yuklanishga chidamliligi)(peregruzok) ni aniqlash darajasi. 10 9. Xizmat ko’rsatishning kafolatlanganligi, boshqa parametr (jihat)lari. Demak, sifatli tovar topshirish majburiyatini olgan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste’molchiga yuqorida sanab o’tilgan talablarni o’zida aks ettirgan tovarni topshirishi kerak bo’ladi. Sifatni mahsulotning unga qo’yiladigan talablarga javob berish darajasiga mos kelishiga qarab tushunish mumkin. Ya’ni: birinchidan, sifat har bir mahsulotning ko’pgina xususiyatlariga bog’liq; ikkinchidan, agarda iste’molchi mahsulotning xususiyatlarini ularning ahamiyatiga qarab guruhlash imkoniyatiga ega bo’lsa, sifat raqamlar bilan ifodalanishi mumkin; uchinchidan, sifat – bu o’lchanadigan qiymat, demak, mahsulotning unga qo’yiladigan talablarga javob bermasligini, unda voqe’ bo’ladigan ma’lum bir qiymatga qarab, ko’p hollarda uning narxiga qarab aniqlash mumkin bo’ladi. Mahsulotning sifatliligini, ya’ni sifati lozim darajadaligini belgilovchi yana bir jihat – bu uning ishonchliligidir. «Ishonchlilik» - mahsulotni belgilangan vaqt davomida, alohida sharoitlarda qo’yilgan talablarga mos keluvchi funktsiyani (faoliyatni) bajara olishidir». Ishonchlilikni sifatning ma’lum darajada ta’minlash usuli, deyish mumkin. Ishonchlilik tovar sifati bilan o’rnatiladi. Shuning uchun ham sifatni huquqiy jihatdan ifodalash talab etilarkan, ishonchlilik tushunchasi tarkibiga – tuzatish (ta’mir)ga loyiqlilik, uzoq muddatlilik va saqlanuvchanlikni kiritish mumkin. Iste’molchilarning yana bir muhim huquqlaridan biri bu tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishiga talab qo’yish huquqidir. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi deganda, avvalo ushbu tovar (ish, xizmat)dan foydalanish natijasida iste’molchiga hech qanday zarar (moddiy ziyon, ma’naviy zarar) etmasligi kerakligi tushuniladi. Bu huquq bir qancha xalqaro hujjatlarda, jumladan BMTning iste’molchilar huquqlari himoyasiga oid Rezolyutsiyasida Evropa Kengashi 11 (Soveti) tomonidan qabul qilingan. Iste’molchilar haquqlari Xartiyasida, 1975 yil 14 aprel va 1981 yil 19 maydagi Iste’molchilar huquqlarining himoyasi va Informatsion (ma’lumot) siyosatga oid Dastlabki (birinchi) va Ikkinchi dasturlarida ham o’z aksini togan. Tovar (ish, xizmat)lar ulardan mo’ljallangan maqsadda foydalanishga muvofiq va boshqa maqsadda foydalanishda xavfsiz bo’lishi lozim. Davlat standartlar va majburiy qoidalar orqali iste’molchining bu huquqini kafolatlaydi. Iste’molchiga sotilgan tovar, ko’rsatilgan ish (xizmat) natijasi undan oddiy sharoitlarda foydalanganda, saqlanganda, tashilganda hamda yo’q qilinganda uning hayoti, sog’lig’i hamda atrof-muhit uchun xavfsiz bo’lishi va uning mol-mulkiga zarar etkazmasligi iste’molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo’lishiga talab qo’yish huquqining asosini tashkil etadi. Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi deganda, zarar etkazilishi mumkin degan xavfga yo’l qo’yilmaslik holatiga aytiladi. Tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish, saqlash, tashish va yo’q qilish qoidalari iste’molchilar manfaatlaridan kelib chiqishi va maksimal tarzda o’rganilishi lozim. Hozirgi davrga kelib, Iste’molchilar masalalari bo’yicha standartlashtirish xalqaro tashkilotining qo’mitasi ushbu masala bilan maxsus shug’ullanmoqda. Mazkur qo’mita nafaqat iste’molchilarning o’ziga, balki ularning mol-mulklari hamda atrof-muhitga ham etkaziladigan zararlarning oldini olish va ularni bartaraf etish borasida juda kata ishlarni amalga oshirmoqda. Tovar (ish, xizmat)ning iste’molchilar hayoti, sog’lig’i, mol-mulki va atrof- muhit uchun xavfsiz bo’lishiga doir qonun hujjatlarida belgilangan talablarga ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)larning qay darajada rioya etayotganliklari ustidan nazoratni maxsus vakolat berilgan davlat organlari: O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash daslat qo’mitasi, O’zstandart agentligi, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish 12 qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi va boshqa vakolatli organlar amalga oshiradilar (23-modda). Qonun iste’molchilarning hayoti, sog’lig’i, mol-mulki hamda atrof-muhit uchun xavf tug’diruvchi tovar ishlab chiqargan (ish bajargan, xizmat ko’rsatgan) ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bilan bir qatorda, normativ hujjatlarni tasdiqlagan, muvofiqlik sertifikati bergan, sog’liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish, veterinariya xizmati organlari yoki xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud realizatsiya qilishga ruxsat bergan boshqa organlar ham javobgar bo’lishlarini belgilagan. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishi ta’minlanmaganligi oqibatida iste’molchining hayoti, soqligi yoki mol-mulkiga etkazilgan zarar to’liq hajmda qoplanadi (Qonunning 20-moddasi). Qonunning 12- moddasi 6-qismiga ko’ra, agar tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu tarzda tashish va saqlash uchun maxsus qoidalarga rioya etish zarur bo’lsa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bunday qoidalarni ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni iste’molchilar e’tiboriga etkazishi shartligi belgilangan. Bu qoidalar ommaviy qoidalar emas, balki alohida, maxsus qoidalar bo’lib hisoblanadi. Shuni alohida e’tirof etib o’tish lozimki, bu erda juda ham muhim holat, ya’ni ishlab chiqaruvchi (ijrochi) esa uni iste’molchiga etkazishi o’z ifodasini topgan. Demak, maxsus qoidalar ishlab chiqilmaganligi, tegishli tartibda tasdiqlanmaganligi, iste’molchiga etkazilmaganligi yoki etarli bo’lmaganligi javobgar shaxsni aniqlashda hamda davlat organi, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) va sotuvchilar o’rtasidagi majburiyatni taqsimlashda muhim ahamiyat kasb etganligi uchun uni alohida e’tirof etish lozim. Agar tovardan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish ish (xizmat)i natijalari iste’molchining hayoti, sog’lig’i, mol- mulkiga yoki atrof-muhitga zarar etkazayotganligi yoxud zarar etkazishi mumkinligi aniqlansa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar bartaraf etulgunga qadar ularni ishlab chiqarishni (bajarishni, realizatsiya 13 qilishni) darhol to’xtatishi, muomaladan chiqarish va iste’molchilardan qaytarib olish choralarini ko’rishi shart. Zararning sabablarini bartaraf etish mumkin bo’lmagan taqdirda ham ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlashga, ishni bajarishni va xizmat ko’rsatishni to’xtatishga majbur. Shu bilan birga oziq-ovqat mahsuloti sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi tomonidan albatta utilizatsiya qilinishi kerak. Bu majburiyatlar ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda, tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash, ishni bajarishni va xizmat ko’rsatishni to’xtatib qo’yish, muomaladan chiqarish va iste’molchilardan qaytarib olish tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishi va sifati ustidan nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi organlirining ko’rsatmasi bilan amalga oshiriladi. Iste’molchilarning asosiy huquqlaridan biri iste’molchilarning jamoat birlashmalarini tuzishga bo’lgan huquqidir. «Kuch – adolatda va birlikda» degan tamoyildan kelib chiqib, iste’molchilar o’z manfaatlarini ko’zlab, bozor iqtisodiyoti sharoitida turli tovarlar (ishlar, xizmatlar) bozorida huquqlari buzilishining oldini olish, ularni himoya qilish maqsadida ixtiyoriy ravishda jamoat birlashmalarini tuzishlari mumkinligi ularning asosiy huquqlari qatoriga kiritiladi. Bu esa adolatga va o’z huquqlarining ta’minlanishidan manfaatdor bo’lgan barcha iste’molchi-fuqarolarni birlashgan holda, aniq belgilangan rejalar asosida, o’zlarining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishlari uchun keng imkoniyatlari ochib beradi. Qonunning 30-moddasi iste’molchilarning yuqorida aytib o’tilgan asosiy huquqlaridan biriga bag’ishlangan bo’lib, u iste’molchilarning jamoat birlashmalari deb nomlanadi. 30-modda iste’molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim guruhlariga qonun hujjatlari asosida savdo, maishiy xizmat va xizmat ko’rsatishning boshqa turlari bo’yicha imtiyozlar va afzalliklar berilishi mumkinligini alohida e’tirof etadi. Masalan, yoqilg’i quyish shahobchalarida urush 14 qatnashchilari va 1-guruh nogironlari avtomashinalariga bepul xizmat ko’rsatish amalga oshirilishi, umumiy transportlarda yosh bolalarga, nogironlarga maxsus o’rindiqlar ajratilishi, savdo korxonalarida qariyalarga, nogironlarga tovarlar navbatsiz va ayrim hollarda imtiyozli narxlarda sotilishini misol qilib keltirish mumkin. Iste’molchilarning yuqorida ko’rib o’tilgan asosiy huquqlarini amalga oshirish avvalo har bir iste’molchining o’ziga bog’liqdir. Amaliyotda, ya’ni savdo-sotiq, ishlar, xizmatlar soxalarida qonunning barcha talablariga amal qilinishi va iste’molchilarning ushbu qonunda mustahkamlangan huquqlarining ta’minlanishi iste’molchilarning huquqiy madaniyati, o’z huquqlarini bilishi hamda ularni talab qilishida namoyon bo’ladi. Quyidagi sxemada iste’molchilar o’z huquqlari qanday himoya qilishlari mumkinligi o’z aksini topgan 15 II. BOB ISTE’MOL, JAMG’ARMA VA INVESTITSIYALAR. 2.1. Iste’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi. Iste’mol – jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayonini bildiradi. Shaxsiy iste’mol – iste’molchilik xarakteridagi ne’matlar va xizmatlardan bevosita foydalanishni, ya’ni ularning individual tarzda iste’mol qilinishini bildiradi. Unumli iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan foydalanishni anglatadi. Iste’molchilik sarflari – aholi daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qism. Jamgarma – aholi, korxona (firma) va davlat foriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadida to’planib borilishi. Iste’molga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning iste’molga ketadigan ulushi. Jamg’armaga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning jamgarmaga ketadigan ulushi. Iste’molga qo’shilgan moyillik – shaxsiy daromad o’sgan qismining iste’mol qilinadigan qismi yoki ulushi. Jamg’armaga qo’shilgan moyillik – shaxsiy daromad o’sgan qismining jamg’armaga ketadigan hissasi. Iqtisodiy jamg’arish – milliy daromadning bir qismidan asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot va zahiralarni ko’paytiirish uchun foydalanish. Jamg’arish normasi – jamg’arish fondining milliy daromadga nisbatining foizdagi ifodasi. Kapital qo’yilmalar - asosiy kapitalni kengaytirish va uni takror ishlab chiqarishga qilinadigan sarflar. Investitsiyalar – ishlab chiqarishni va xizmat ko’rsatish sohalarini kengaytirishga, ya’ni asosiy va aylanma kapitalga pul shaklidagi quyilmalar. Investitsion faoliyat – 16 investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha qilinadigan amaliy harakatlar. Investr – investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs. Investitsiyalar samaradorligi – milliy daromad ( foyda) o’sgan qismining investitsion sarflar summasiga nisbatining foizdagi ifodasi. Milliy daromaddagi asosiy ulush iste'mol va jamg'arma o'rtasidagi nisbat bo'lib, u yakuniy iste'mol va investitsiyalar o'rtasidagi nisbatga aylanadi. Biroq, bu o'zgarishlarga ijtimoiy-psixologik omillar to'sqinlik qiladi: iste'molga moyillik va tejashga moyillik. Ikkinchisi ziddiyatli birlikni hosil qiladi va boshqa vektor yo'nalishiga ega. Yakuniy iste'mol - bu ixtiyoriy daromadning iste'mol xarajatlari uchun ishlatiladigan qismi. Uning tarkibida haqiqiy ixtiyoriy daromad miqdoriga bog'liq bo'lmagan avtonom iste'mol ajralib turadi: erishilgan farovonlik darajasi (uy xo'jaligi ega bo'lgan qadriyatlar yig'indisi), kutish (kelajakdagi xarajatlarning taxminiy smetasi). va kutilayotgan farovonlik darajasi), sof soliqlardagi o'zgarishlar. Yakuniy iste'molning yana bir qiymati (iste'molchi daromadi) ixtiyoriy daromadning o'zgarishi bilan chambarchas bog'liq. Makroiqtisodiy muvozanatga erishishda yalpi ichki mahsulotning ma'lum maqsadlar uchun taqsimlanish dinamikasi va darajasi muhim rol o'ynaydi. Bozor iqtisodiyoti sub'ektlari oladigan daromadlarning bir qismi individual va birgalikdagi iste'molga ketadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, yalpi ichki mahsulotning 2/3 dan 3/4 qismi iste'mol xarajatlariga to'g'ri keladi. Ularni qoplash manbai bir martalik daromad - DI. Jamiyatda iste’molning miqdoriy va sifat-axloqiy tarkibi shakllanmoqda. Uning qiymati bozor sharoitidagi tsiklik tebranishlarning dastlabki asosini tashkil qiladi. Qolgan daromad jamg'armaga ketadi. Bu kechiktirilgan iste'moldan boshqa narsa emas, daromadning hozirda iste'mol qilinmagan qismi. Ular hisobiga kelgusida ishlab chiqarish va iste’molchi ehtiyojlari ta’minlanadi 9 . 17 Iste'mol va jamg'arma yalpi ichki mahsulotning bir qismi bo'lib, bir-biri bilan chambarchas bog'liq va bir-biriga bog'liq bo'lib, bir xil omillar ta'sirida shakllanadi. Ixtiyoriy daromad va iste'mol o'rtasidagi munosabat iste'mol funktsiyasini tashkil qiladi. Jamg'armaning olingan daromadga bog'liqligi jamg'arma funktsiyasi deb ataladi. Bu ikkala funktsiya xarajatlar va bosilgan talab nisbati dinamikasini tavsiflaydi. Jamg'armalar firmalar, uy xo'jaliklari va jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqariladi. Tadbirkorlar to'plangan daromadning bir qismini keyinchalik ishlab chiqarish ko'lamini kengaytirishga, foydani ko'paytirish uchun innovatsion yangilashga yo'naltirish uchun tejaydilar. Uy xo'jaliklari (oilalar) er, ko'chmas mulk, uzoq muddat foydalanish uchun mo'ljallangan tovarlarni sotib olish, shuningdek, keksalik va bolalarning merosini ta'minlash uchun jamg'arib boradi. Jamg'arma daromadlari iste'mol xarajatlarining o'rtacha darajasidan oshadigan oilalar tomonidan amalga oshiriladi. Oila qanchalik kambag'al bo'lsa, jamg'arma shunchalik kam bo'ladi. Daromadni saqlaydigan oilalar soni va jamg'armalar miqdori ko'p holatlarga, birinchi navbatda, ish haqi darajasiga, mavjud turmush darajasiga va boshqalarga bog'liq. Darhaqiqat, ma'lum sharoitlarda daromad ko'payishi yoki kamayishi mumkin. Shunga mos ravishda iste'mol va jamg'arma ko'rsatkichlari ham o'zgarib turadi. Iste'mol joriy ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi, jamg'armalar kelajakdagi ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi. Prognoz hisob-kitoblarida ushbu qiymatlarning dinamikasini aniqlash uchun iste'mol qilish va tejashga moyillik hisoblanadi. Ushbu bog'liqlikni statikada ifodalash uchun o'rtacha iste'molga moyillik (APC) ko'rsatkichi kiritiladi. U odamlarning iste'mol tovarlari va xizmatlarini sotib olish istagini tavsiflaydi va yakuniy iste'molning mutlaq qiymatining (C) ixtiyoriy daromadning mutlaq qiymatiga (Y) nisbati sifatida 18 aniqlanadi: APC = C/Y. Iste'molga o'rtacha moyillik (APC) oilalarning iste'mol tovarlarini sotib olish istagini aks ettiradi. Bu daromadning iste'mol qilingan qismining daromadning umumiy miqdoriga nisbati sifatida ifodalanadi: APC = Iste'mol x 100%. Daromad Iste'molga marjinal moyillik (MPC) iste'moldagi har qanday o'zgarishning iste'molning o'zgarishiga olib kelgan daromad o'zgarishiga nisbatini ifodalaydi: MPC = Iste'moldagi o'zgarish =  C Daromadning o'zgarishi  DI Ko'rsatilgan funktsional bog'liqlik daromadning real o'sishi yoki kamayishi bilan iste'molning kamayishi yoki ko'payishi o'rtasidagi munosabatni aks ettiradi. Iste'mol xarajatlari miqdori daromad darajasi bilan belgilanadi, MRS har doim birdan kam bo'ladi, chunki DI > C. Agar MPC = 0 bo'lsa, daromadning barcha o'sishi jamg'armaga o'tadi. Aksincha, agar MPC = 1 (bir) bo'lsa, daromadning barcha o'sishi iste'molga sarflanadi. Bu xususiyatlar aholining turli qatlamlari turmush darajasini makroiqtisodiy tahlil qilishda foydalaniladi. Tejamkorlikka o'rtacha moyillik (APS) - bu foizlarda ifodalangan jamg'armalarning daromadga nisbati: APS = Tejamkorlik x100%. Daromad Tejamkorlikka marjinal moyillik (MPS) daromadning o'zgarishiga jamg'armalardagi har qanday o'zgarishlarni aks ettiradi: MPS = Talabning o'zgarishi =  S Daromadning o'zgarishi  DI 19 Agar S + S = DI bo'lsa, u holda  S +  S =  DI bo'ladi. Bunday holda, daromadning har qanday o'zgarishi uchun MPS va MPC yig'indisi har doim bittaga teng bo'ladi: MPS + MPC = 1 Iste'molga marjinal moyillik miqdoriy jihatdan tejashga marjinal moyillik bilan bir xil. Demak, iste'mol qilingan ulush (MPC) va saqlangan ulush (MPS) ma'lum vaqt davomida daromadning barcha o'sishini o'zlashtirishi kerak. Biroq iste'mol va jamg'armalarning daromadga bog'liqligiga narx darajasi, soliqqa tortish tizimi, tovar taqchilligi va boshqa bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi. Yakuniy iste'mol va mavjud daromad dinamikasini aks ettirish uchun iste'molga marjinal moyillik ko'rsatkichi (MPC) qo'llaniladi. U yakuniy iste'molning (L) o'sishining C ning o'sishiga sabab bo'lgan ixtiyoriy daromadning o'sishiga nisbatini aks ettiradi: MRS = DS / AY. Tovar va xizmatlarning yakuniy iste'moliga sarflanmagan ixtiyoriy daromadning mutlaq miqdori jamg'arma (S) deb ataladi. U ixtiyoriy daromad (Y) va yakuniy iste'mol (C) o'rtasidagi farqni ifodalaydi: S \u003d Y - C. Yakuniy iste'mol va jamg'armalar yig'indisi ixtiyoriy daromadning mutlaq qiymatini beradi: Y = C + S. Keyns nazariyasida iste'molning o'sishi daromadning o'sishi funktsiyasi sifatida qaraladi. Boshqa omillar iste'molga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi deb taxmin qilinadi. Iste'molga marjinal moyillik qo'shimcha daromadning qancha qismi iste'molni oshirishga ketishini ko'rsatadi. Daromadning o'sishi bilan iste'molga marjinal moyillik pasayib borishi (sekinlashishi) isbotlangan, bu esa iqtisodiy tsiklning ko'tarilish bosqichining butun davrida iste'molning o'rtacha ulushining pasayishiga olib keladi 10 . 20 Ixtiyoriy daromaddagi jamg'armalarni miqdoriy aniqlash uchun o'xshashlik bo'yicha jamg'armaga o'rtacha va chegaraviy moyillik ko'rsatkichlari kiritiladi. APSni tejashga o'rtacha moyillik ixtiyoriy daromadning saqlangan qismining (S) uning butun qiymatiga (Y) nisbati sifatida aniqlanadi: APS=S/Y. Jamg'armalar (AS) o'sishining ixtiyoriy daromad (AY) o'sishiga nisbati jamg'arishning chegaraviy moyilligi (MPS) deb ataladi: MPS == AS/AY. Ixtiyoriy daromadning o'sishi yakuniy iste'molning o'sishiga (AC) va jamg'armalarning ko'payishiga (AS) borishini hisobga olsak, ularning summasi Y ga teng bo'ladi: AC + AS = AY. Agar barcha tenglik shartlarini (7) AY ga bo'lsak va (2) va (6) formulalardan yozuvni kiritsak, u holda u quyidagi ko'rinishga aylanadi: MPC + MPS = 1. Tenglikdan (8) quyidagi oqibatlar kelib chiqadi: 1) MPC = 1, MPS = 0 bo'lsa, daromadning butun o'sishi iste'molga yo'naltiriladi va MPC = 0, MPS = 1 bo'lsa, daromadning butun o'sishi jamg'armaga sarflanadi; 2) MPC va MPS "O" dan "I" gacha o'zgarishi mumkin, ammo ularning yig'indisi doimo 1 ga teng bo'lishi kerak. Iste'molga marjinal moyillik va jamg'armaga marjinal moyillik o'rtasidagi miqdoriy bog'liqlik turli yo'naltirilgan psixologik omillarning (vektorlarning) o'zaro ta'sirini aks ettiradi. Iste'molga marjinal moyillikning oshishi jamg'armaga marjinal moyillikning mos ravishda pasayishiga olib keladi. Iste'molga marjinal moyillikning pasayishi jamg'armaga marjinal moyillikning mos ravishda oshishiga olib keladi. Ular o'rtasidagi muvozanatga erishish o'tkinchidir. Iqtisodiyotning tiklanish bosqichida daromadlarning o'sishi bilan iste'mol va 21 jamg'arma o'rtasidagi nisbatlar dinamikasini belgilaydigan jamg'armaga marjinal moyillik ustunlik qiladi. Psixologik omillar (MPC va MPS) o'rtasidagi barqaror qarama-qarshi munosabatlar, bunda daromadning o'sishi bilan iste'molga cheksiz moyillik bilan solishtirganda tejashga cheklov moyilligi ustunlik qiladi. Ushbu o'zaro ta'sirning dinamikasi miqdoriy jihatdan shundan iboratki, daromadlarning o'sishi bilan iste'mol va jamg'armalarning mutlaq miqdorlari o'sib boradi, lekin daromadlarning umumiy o'sishida birinchisining ulushi pasayadi va ikkinchisining ulushi ortadi. Binobarin, daromadning oshishi bilan shaxsiy iste'mol tomonidan ta'minlanadigan samarali talabning ulushi kamayadi va jamg'armalarning ortib borayotgan hajmi tegishli investitsiya talabi bilan qoplanishi, ya'ni investitsiyalarga aylantirilishi kerak 11 . Psixologik omillar bilan bir qatorda, yakuniy iste'mol va jamg'armalar o'rtasidagi nisbatga boshqa omillar ham ta'sir qiladi: inflyatsiya darajasi, soliqlar, shoshilinch talab, ijtimoiy sug'urta badallari miqdori, narxlar va daromadlarning o'zgarishi, talab va taklif, barqarorlik. umumiy iqtisodiy rivojlanish. Iqtisodiy rivojlanishning beqarorligi bilan odamlar psixologiyasi o'zgaradi va asosiy psixologik qonun o'zgaradi, bu iste'mol va jamg'armalar o'rtasidagi nisbatlar dinamikasiga salbiy ta'sir qiladi. Kelajak haqidagi noaniqlik pessimizmga olib keladi, iste'molning haddan tashqari o'sishi tendentsiyasi rivojlanadi. Natijada, daromadning oshishi bilan iste'molning umumiy hajmidagi ulushi jamg'arma ulushiga qaraganda tezroq o'sib boradi, ya'ni iste'mol ulushi ustunlik qiladi. Daromad va ish haqi siyosati motivlar va qiymat yo'nalishlariga, mehnatga munosabatga bevosita ta'sir qiladi. U davlat, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi aloqani rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. 2.2. Iste‘mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi 22 Milliy iqtisodiyotning yaratishdan hosil bo’lgan milliy daromad iste‘mol va jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste‘mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlaran foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste‘mol farqlanadi. Unumli iste‘mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste‘mol qilinishini, ya‘ni ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonining anglatadi. SHaxsiy iste‘mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda iste‘mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste‘mol jarayonida turli xil moddiy va ma‘naviy ne‘matlardan foydalaniladi. Iste‘mol yakka tartibda va jamoa bo’lib iste‘mol qilinadi va ularni farqi bo’ladi. Alohida shaxsning o’z ixtiyorida bo’lgan ne‘matlarni iste‘mol qilishi yakka tartibdagi iste‘molga, jamiyat a‘zolari turli guruhlarining ne‘matlardan birgalikda foydalanish jamoa bo’lib iste‘mol qilishni bildiradi. Milliy daromadning (MD=ZM+QM) jamiyat a‘zolarining moddiy va ma‘naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste‘mol fondi deb ataladi. Iste‘mol fondi barcha aholining shaxsiy iste‘molini aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek ilmiy muassasalardagi barcha sarflarni o’z ichiga oladi. Aholi va davlatni jamg’armasi milliy daromaning (QM) qismidan shakllantiriladi. Jamg’arma – bu aholi, korxona (firma) va dalat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib borishidir. Jamg’arish fondi – bu barcha xo’jaliklar daromadidan iste‘mol sarflarini ayirib tashlansa uning hajmini tashkil qiladi. Barcha xo’jaliklar daromadi quyidagi yig’indidan iborat bo’ladi: 23 XD =C+S (1) Bu yerda: XD – barcha xo’jaliklar daromadi; S - iste‘mol miqdori; S - jamg’arma miqdorini bildiradi. Iste‘mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Milliy daromad tarkibida turli soliqlar ham mavjud bo’ladi. Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan daromad iste‘mol sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Aholi qo’lidagi qoladigan daromad ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataladi. Iste‘mol va jamg’arma hajmi hamda unga ta‘sir ko’rsatuvchi omillar o’rtasidagi bog’liqlik iste‘mol va jamg’arma funktsiyasi deyiladi. Bu funktsiyalar bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko’ra, kishilar o’z mablag’larini qo’shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg’armaga yo’naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko’ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, ularning jamg’armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo’ladi, ya‘ni jamg’arma real foiz stavkasining o’sib boruvchi funktsiyasi deyiladi (hisoblanadi). Aholi daromadlari iste‘mol va jamg’arma mablag’larinig yig’indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o’sishi bilan iste‘mol kamayib, pasayishi bilan esa ko’payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko’ra iste‘mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funktsiyasi hisoblanadi. J. M Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy xo’jaliklarining iste‘mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog’liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste‘molnig kelgusidagi iste‘moldan afzalligini ta‘kidlaydi. U iste‘mol sarflari darajasida ta‘sir ko’rsatuvchi aosiy omil sifatida uy xo’jaliklarining joriy daromalarini ko’rsatadi. Demak, Keyns 24 fikriga ko’ra iste‘mol uy xo’jaliklari joriy daromadlarining o’sib boruvchi funktsiyasi hisoblaadi: Ya‘ni, C = G’ (XD ). (2) Aholi daromadlarining iste‘molga sarflanadigan ulushi iste‘molga o’rtacha moyillik (IO’M ) deyiladi va qo’yidagicha aniqlanadi: IO’M = Iste‘mol sarflari hajmi = C (3) Sof daromad xajmi XD Aholi daromadining jamg’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga o’rtacha moyillik (JO’M ) deyiladi: JO’M = Jamg’arma hajmi = S (4) Sof daromad hajmi XD Daromad hajmining o’zgarishi natijasida iste‘mol sarflari hajmining o’zgarishi darajasi iste‘molga keyingi qo’shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yoki IKM = Iste‘moldagi o’zgarish (5) Sof daromaddagi o’zgarish. Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining samarali amalga oshishida jamg’arish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Shunga ko’ra, jamg’arishning mohiyati, uning omillari va samaradorligi ko’rsatkichlarini alohida ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Jamg’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek ehtiyot zahiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga aytiladi. Jamg’arilgan mablag’larining moddiy ishlab chiqarish sohasinig asosiy kapitallarini va aylanma mablag’larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab 25 chiqarish sohasidagi jamg’arish summasini hosil qiladi. Itimoiy-madaniy sohadagi jamg’arish (noishlab chiqarish jamg’arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar, o’quv muassasalari, madaniyat, sog’liqni saqlash, spart muassasalari, ya‘ni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash, yangilashga sarflanadi. Jamg’arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish suratlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish s u mmasining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: ЖН = JS х100% (6) MD Bunda: JN-jamg’arish normasi; JS-jamg’arish so’mmasi; MD – milliy daromad. Jamg’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy va salbiy oqibatlariga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag’lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivolanishi o’rtaida omutanosiblik paydo bo’ladi. Oqibatda iqtisodiy o’sish pasayib ketishi tamoyiliga ega bo’ladi. Jamg’arish hajmi milliy daromadining bir qismini tashkil etadi va shu ababli milliy daromad hajmi ko’payishini belgilaydigan omillar jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo’llaniladigan resurslar masasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xam ashyo, materiallar, energiyani tejab- tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vosilaraning o’sha miqdorida mahsulotlarni ko’proq hamida ishlab chiqarishga imkon beradi. 26 2.3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar. Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya’ni milliy daromad iste’mol va iqtisodiy jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste’mol keng ma’noda jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni, uni iste’mol qilib tugatishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi. Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol qilinishini, ya’ni ulardan foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi, ya’ni ular to’liq iste’mol qilinadi. Iste’mol jarayonida turli xil moddiy va ma’naviy ne’matlardan foydalaniladi. Iste’mol qilinadigan ne’mat turiga bog’liq ravishda moddiy ne’matlarni va xizmatlarni iste’mol qilish ajratiladi. Individual yoki jamoa bulib iste’mol qilish farqlanadi. Alohida oila yoki jamiyat a’zolarining ixtiyorida bo’lgan moddiy ne’matlarni iste’mol qilish individual iste’molga kiradi. Jamiyat a’zolarining guruhlari moddiy ne’mat va xizmatlardan foydalanishi jamoa bo’lib iste’mol qilishga kiradi. Iste’mol fondi mablag’laridan butun iqtisodiyot doirasida band bo’lgan xodimlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini, shu jumladan boshqarish va mudofaa ehtiyojlarini qondirish uchun foydalaniladi. U butun aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar boshqarishdagi moddiy sarflarni o’z ichiga oladi. Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida xodimlar qo’liga kelib tushadigan qismi iste’molchilik sarflari maqsadida ishlatiladi. 27 Iste’molchilik sarflari – bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlari uchun ishlatiladigan qismi. Jamg’arma – bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadlarida to’planib borilishi. Uning hajmi uy xo’jaliklari daromadidan iste’molchilik sarflarini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi. Daromad fondida iste’molchilik sarflari ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, jamg’arma hajmi shunchalik kam bo’ladi. Jamg’armaning o’sishi esa iqtisodiy ma’noda mablag’larning iste’mol buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlarga yo’naltirilishini bildiradi. Shu sabali daromadda iste’molchilik sarflari va jamg’arma nisbatining o’zgarishi bir qator, ba’zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg’armaga qo’yish oqibatida u tovarlarda bo’lgan talabda o’z aksini topmaydi. Mahsulotning har qanday hajmini ishlab chiqarishdan olingan daromad to’liq sarflangandagina jami talabni ta’minlash uchun etarli bo’ladi. Demak jamg’arma daromadlar-xarajatlar oqimida nomutanosiblik bo’lishiga olib keladi. Jamg’arma daromadlardan mablag’larni olib qo’yishni bildirib iste’molchilik sarflar barcha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotib olish uchun etarli bo’lmay qolishini bildiradi. Agar aholi o’z daromadining qandaydir qismini jamg’arsa, o’zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasi sotilmay qolgan tovarlarning ko’payishi ishlab chiqarishning qiskarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan jamg’arma talabning etishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg’arilgan mablag’lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu iste’molchilik sarflarining har qanday etishmasligini 28 qoplaydi va jamg’arma keltirib chiqaradigan iste’moldagi har qanday etishmaslikni to’ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o’zining barcha mahsulotlarini iste’molchilarga sotishni kuzda tutmaydi, balki uning bir qismidan ishlab chiqarish vositalari shaklida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg’armalariga teng miqdordagi mablag’larni investitsiyalarga qo’yishni kuzda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo’lib qoladi. Iste’mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to’g’ri soliqlar ham mavjud bo’ladi. Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan daromad iste’molchilik sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Iste’mol va shaxsiy jamg’armaning darajasi bevosita soliqlar to’langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Demak bu daromad iste’molning ham, jamg’armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg’arma daromadning iste’mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to’langandan keyingi daromad shaxsiy jamg’armani aniqlab beradigan asosiy omil bo’lib chiqadi. Jamg’arishning mohiyati, omillari va samaradorligi. Jamg’arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy omillaridan biri hisoblanib, investitsion xarakterdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg’arishning amalda namoyon bo’lish shakli bo’lganligi sababli dastlab taxlilni jamg’arshning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz. Jamg’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zaxiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga aytiladi. Amalda jamg’arish kapital mablag’lar yoki investitsion sarmoyalar shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab turganlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash va yangilashga qilinadigan xarajatlarni 29 ifodalaydi. «Jamg’arish» va «kapital mablag» yoki «investitsion sarflar» tushunchalari bir xil mazmunga ega emas. Bir tomondan, kapital mablag’ yoki investitsiyalarning chegaralari jamg’arish fondiga qaraganda kengroq, chunki renovatsiyaga (ya’ni eskirgan ob’ektlarni batamom almashtirishga) sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham ularning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, «jamg’arish» tushunchasi investitsion sarflar doirasidan chiqib ketadi, chunki u faqat asosiy kapitalning emas, balki aylanma kapitalning, shuningdek ehtiyot zaxiralarining kengayishini ham anglatadi. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg’arish bir-biridan farqlanadi. Jamg’arilgan mablag’larning moddiy ishlab chiqarish sohasining asosiy kapitallarini va aylanma mablag’larini kengaytirishga ketadigan qismi, ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish fondini hosil qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish iqtisodiy o’sishning muhim omilidir. Ijtimoiy madaniy sohadagi jamg’arish (noishlab chiqarish jamg’arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar, uquv muassasalari, madaniyat, sog’liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash, yangilashga sarflanadi. Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir. Jamg’arish fondi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish sur’atlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish fondining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: JN q ( JF G’ MD ) x 100 Bunda, JN-jamg’arish normasi, JF-jamg’arish fondi, MD-milliy daromad. Jamg’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy jihatdan samarsiz bo’lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki mablag’lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining 30 quvvatlari, materiallar va uskunalar etkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivojoanishi o’rtasida nomutanosiblik paydo bo’ladi. Mablag’larning sochilib ketishi, ob’ektlarni barpo etish muddatlarining cho’zilib ketish xavfi oshadi, oqibatda ular qimmatlashadi, barpo etish jarayonidayoq ma’naviy jihatdan eskiradi, tugallanmagan qurilishlar ko’payadi. Oqibatda, iqtisodiy o’sish pasayib ketish tamoyiligi ega bo’ladi. Shunday qilib, jamg’arish fondi iqtisodiy o’sish sur’atlari va sifatiga faqat o’zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko’rsatib qolmaydi. Fan-texnika revolyutsiyasi sharoitida ulardan foydalanish samaradorligi birinchi o’ringa chiqadi. Jamg’arish flndi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko’payishini belgilaydigan omillar, jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo’llaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xom- ashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o’sha miqdorida mahsulotlarni kamroq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi. Jamg’arishning miqdori milliy daromaddagi jamg’arish va iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbati ham bog’liq bo’ladi. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar. Investitsiyalar sarflarining ikkinchi tarkibiy qismi hisoblanadi. Investitsiyalar darajasi jamiyat milliy daromadi hajmiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi; milliy iqtisodiyotdagi ko’plab mutanosibliklar uning o’sish sur’atiga bog’liq bo’ladi. Investitsiyalar mamlakat miqyosida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ob’ektlari qurish, stanok, uskuna va shu kabi uzoq muddatli foydalaniladigan asosiy kapitallarni sotib olish, ishga tushirish bilan bog’liq sarflarni bildiradi. 31 Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga pul shaklidagi qo’yilmadir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Investitsiyalarni ruyobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi. Investitsiya faoliyati qo’yidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:  investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg’armalari va h.k);  qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari);  jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari);  byudjetdan investitsiyalarni moliyalashtirish. 1998 yil O’zbekistonda investitsion qo’yilmalarning 49,2 %ni korxonalarning o’z moliyaviy mablag’lari hisobiga, 24,2 %ni byudjet mablag’lari hisobiga amalga oshirilgan. Respublikada investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari bo’yicha tuzilishi (% hisobida). O’zbekistonda kapital qo’yilmalarda nodavlat sektorini ulushi 1991 yildagi 24 %dan, 1998 yil 40,6 %ga etgan. Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil aniqlaydi: Tadbirkorlar investitsiyalarga sarflardan olish ko’zda tutilgan, kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasi. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda keltiradigan bo’lsa, sotib oladi. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkachi hisoblanadi. Foiz stavkasi – bu real asosiy kapitalni ssotib olish uchun zarur 32 bo’lgan band qilingan pul kapitaliga korxona to’lashi zarur bo’lgan pul miqdori hisoblanadi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi (10 %) foiz stavkasi (7 %) dan ortiq bo’lsa investitsiyani amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha, foiz stavkasi ( 12 %) kutilayotgan sof foyda normasi ( 10 %) ko’p ortiq bo’lsa, investitsiyalash samarasiz hisoblanadi. Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa qo’yidagi omillar ham ta’sir ko’rsatadi. 1. Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari. 2. Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori. 33 Xulosa va takliflar Agar iste’molchining A va V tovarlarning barcha to’’lamlari bo’yicha afzal ko’rishlarini egri chiziqlar orqali tasvirlansa, befarqlik kartasi hosil bo’ladi. Har bir befarqlik egri chizig’i kishi har biriga bir xilda qaraydigan tovarlar to’’lamini ifodalaydi. 12-chizmada befarqlik kartasining bir qismini aks ettiruvchi uchta befarqlik egri chizig’i tasvirlangan. I 3 befarqlik egri chizig’i ehtiyojlarni qondirilishining eng yuqori darajasini aks ettiradi. Ehtiyojlarning har bir darajasiga ko’ra cheksiz befarqlik egri chizig’i mavjud bo’lishi mumkin. Biz sodda ko’rinishda faqat uchta egri chiziqni ifodaladik. Bu uch egri chiziq tovarlar to’’lamining ranjirovkasi (tartibini) ta’minlaydi. Ranjirlash to’’lamlarni afzallikning eng yuqori darajasidan eng kam tomonga yo’naltirilgan tartibda qo’yib chiqadi. Biroq, bu tartib bir to’’lamning boshqa biridan nechog’liq afzalligini ko’rsatib bera olmaydi. Boshqa tomondan jamg’arma talabning etishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg’arilgan mablag’lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu iste’molchilik sarflarining har qanday etishmasligini qoplaydi va jamg’arma keltirib chiqaradigan iste’moldagi har qanday etishmaslikni to’ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o’zining barcha mahsulotlarini iste’molchilarga sotishni kuzda tutmaydi, balki uning bir qismidan ishlab chiqarish vositalari shaklida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg’armalariga teng miqdordagi mablag’larni investitsiyalarga qo’yishni kuzda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo’lib qoladi. Iste’mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to’g’ri soliqlar ham mavjud bo’ladi. Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan daromad iste’molchilik sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Iste’mol va shaxsiy jamg’armaning darajasi bevosita soliqlar to’langandan keyingi qolgan 34 daromad bilan aniqlanadi. Demak bu daromad iste’molning ham, jamg’armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Agar naflilikka iste’molchi o’lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron-bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi tomonidan o’zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi iste’molchining afzal ko’rishi deyiladi. Naflilik funkstiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutloq ko’rsatkichlarda o’lchashning ahamiyati bo’lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to’’lamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan qay darajada afzalligini ko’rsatib berish mumkin emas. Naflilik funkstiyasi iste’mol qilinayotgan tovarlar(X,Y)dan olinayotgan naflilikning hosilasini ifodalaydi: So’nggi qo’shilgan naflilik – muayyan ne’matning navbatdagi birligini iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilikdir. So’nggi qo’shilgan naflilik umumiy naflilikning o’sgan qismidan iborat ekan, u naflilik funkstiyasining hosilasi hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi ne’mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bo’ladi. Ne’matlarning cheklangan miqdori sharoitida esa doimo ehtiyojni eng kam darajada qondiruvchi «so’nggi nusxasi» mavjud bo’ladi. Agar iste’molchining A va V tovarlarning barcha to’’lamlari bo’yicha afzal ko’rishlarini egri chiziqlar orqali tasvirlansa, befarqlik kartasi hosil bo’ladi. Har bir befarqlik egri chizig’i kishi har biriga bir xilda qaraydigan tovarlar to’’lamini ifodalaydi. 12-chizmada befarqlik kartasining bir qismini aks ettiruvchi uchta befarqlik egri chizig’i tasvirlangan. I 3 befarqlik egri chizig’i ehtiyojlarni qondirilishining eng yuqori darajasini aks ettiradi. Ehtiyojlarning har bir darajasiga ko’ra cheksiz befarqlik egri chizig’i mavjud bo’lishi mumkin. Biz sodda ko’rinishda faqat uchta egri chiziqni ifodaladik. Bu uch egri chiziq tovarlar to’’lamining ranjirovkasi (tartibini) ta’minlaydi. Ranjirlash 35 to’’lamlarni afzallikning eng yuqori darajasidan eng kam tomonga yo’naltirilgan tartibda qo’yib chiqadi. Biroq, bu tartib bir to’’lamning boshqa biridan nechog’liq afzalligini ko’rsatib bera olmaydi. Hozirgi ‘aytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va biznes xususida, uning yo’nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari to’g’risida ko’plab olimlarning fikrlari, mulohazalari keng o’rin egallamoqda. Ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda. Haqiqatan ham bozor iqtisodiyoti sub’ektlari xo’jalik faoliyatida “tadbirkorlik” va “biznes” tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, amaliy jihatdan bir-birining o’rniga ishlatilishi mumkin. 36 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I.O'zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.:«O'zbekiston» 2022. 2. O'zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta'minlash to'g'risida»gi Qonuni (yangi tahriri). O'zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi. 2017 yil (yangi taxrir). 3. O'zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to'g'risida»gi Qonuni (yangi taxrir). 2012 yil 2 may. 4. O'zbekiston Respublikasining Qonuni. Oilaviy tadbirkorlik to'g'risida // O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2012 y., 17-son, 188-modda: II.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma'ruzalari . 5. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’llimizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-kitob. Toshkent.: O’zbekiston, 2018. 6. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 7. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kyerak”. – T.:O'zbekiston, 2017. 8. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “2018 yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O'zbekiston Respublikasini 2019 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan murojaatnomasi”. 2018 yil 28 dekabr. 9. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birga quramiz”. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma yig'ilishidagi nutq. – T.:O'zbyekiston, 2016. Internet manbalari 37 10. www.gov.uz – O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali; 11. www.lex.uz – O'zbekiston Respublikasi milliy qonunchilik bazasi; 12. www.mehnat.uz – O'zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligining rasmiy web sayti; 13. www.statistics.uz – O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti. 14. ww.aim.uz 38

Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalar


MUNDARIJA:

 

Kirish……………………………………………………………………………..3

I.BOB. ISTE’MOLChILARNING ASOSIY HUQUQLARI TOVARLAR TO’G’RISIDA

1.1.O’zbekiston Respublikasi «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunida qo’llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni…………………………………………………………………...……….5

1.2.«Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonun bo’yicha iste’molchilarning asosiy huquqlari……………………………………………….9

II. BOB ISTE’MOL, JAMG’ARMA VA INVESTITSIYALAR…………...

2.1. Iste’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi………………………………………………………………………...16

2.2.Iste‘mol va jamg’armaning  iqtisodiy mazmuni hamda  ularning  o’zaro bog’liqligi…………………………………………………………………………23

2.3.Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar……………………….27

Xulosa va takliflar...................................................................................................33

Foydalanilgan adabiyotlar:…………………….………………………………….36

  
  
  


 


 

KIRISH 

Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalar modellari nafaqat insoniyat hayotida, balki milliy iqtisodiyotda ham muhim o'rin tutadi, chunki ular butun iqtisodiyotning rivojlanishi uchun turtki hisoblanadi.

Muayyan mamlakat iqtisodiyoti - bu murakkab munosabatlar tizimi bilan bog'langan alohida tovarlar bozorlari to'plami, ya'ni barcha ishlab chiqaruvchilar bir vaqtning o'zida iste'molchilardir va barcha tovarlar umumiy tovarning tarkibiy qismlari sifatida bir-biri bilan bevosita yoki bilvosita bog'liqdir. almashinadigan yoki bir-birini to'ldiruvchi tovarlar ko'rinishidagi massa. 
Iste'molni ehtiyojlarni qondirish jarayoni sifatida ko'rib chiqish iqtisodiy nazariyaning postulatlariga asoslanadi. 

Iqtisodiyot jamg'arma (S) orqali daromadning iste'mol qilinmagan qismini tushunadi.Jamlashning iqtisodiy ahamiyati uning investitsiyalar bilan bog'liqligidadir, ya'ni. real kapital ishlab chiqarish. Jamg'arma investitsiyalar uchun asos bo'ladi. 

Investitsiyalar ishlab chiqarish vositalarini ko'paytirish, depozitlarni ko'paytirish, aholining aksiyalarni sotib olish xarajatlaridan iborat. Iste'mol va investitsiyalar o'rtasidagi o'zaro ta'sir biznes tsikllari bo'yicha qisqa muddatda butunlay boshqacha rol o'ynaydi. Iqtisodiy sharoitlar iste'mol va investitsiyalarning tez o'sishiga sabab bo'lsa, bu qisqa muddatda ishlab chiqarish va bandlikni oshirish bilan birga yalpi xarajatlar va yalpi talabni oshiradi. 

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O`zbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog‘liqligini bugungi kunda deyarli har bir mutaxassis va xo`jalik yurituvchi subyekt anglab etganligini nazarda tutsak, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan, xorijiy investitsiyalarini kengroq jalb etish ularning mamlakatimizda o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali ijrosini ta`minlashning muhim asosiga aylanganligi bilan bog‘liqligini tushunib olish qiyin emas. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Ma`lumki, har qanday davlat dunyodan ajralgan holda, jahon tajribalarini o`rganmasdan, dunyoning yetakchi davlatlari ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. 
Investitsiyalar - qayta ishlab chiqarishdan ortgan va endilikda uni kengaytirish, qo‘shimcha daromod olishga yo‘naltirilgan mablag‘‘lar (investitsiyalar) iqtisodiyotning hajm jihatdan o‘sishini, ya‘ni, yangi korxonalarning qurilishi, asbob-uskunalar keltirilishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi ta‘minlaydi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi tomondan, investitsiyalar faqatgina iqtisodiyotdan tashqari so‘gliqni saqlash, ta‘lim, infratuzilmani yaxshilash (m.s qishloqlarda turmush tarzini oshirish), ichimlik suvi va atrof muhitni muhofazalash kabi muammolarning ham yechuvchisi sanaladi.

Shunday ekan bu masalani o‘rganish, tahlil qilish dolzarb hisoblanadi. 
Kurs ishining maqsadi: Mamlakatimizning investitsion faoliyati va iqtisodiyotimizni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning tutgan o‘rnini tahlil qilish, ushbu mavzuni o‘qitish uslubiyotini yaratish, Jamg’arma va investitsiyalar o’rtasidagi mutanosibliklar, ularning bog’liqlik va nisbiy tomonlarini ko’rsatib ularni tahlil qilishdan iborat. 

Kurs ishining vazifasi: Qo‘yilgan maqsadga erishish quyidagi vazifalarning yechimi bilan bog‘liq: 

- Milliy iqtisodiyotda investitsiya va jamg’arma mutanosibligini o‘rganish; 
- Mamlakatimizda yaratilgan investitsion muhit bilan tanishish; 
- Respublikamiz makroiqtisodiy investitsion faoliyati statistik ko‘rsatkichlari bilan tanishish va ularni tahlil qilish; 

Kurs ishining predmeti: Jamg’arma va investitsiyalar o’rtasidagi mutanosibliklar, ularning bog’liqlik va nisbiy tomonlari. 

Kurs ishining hajmi: kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraph, xulosa, foydanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 

Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning predmeti, ob‘ekti hamda bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari yoritilgan. 

I.BOB.ISTE’MOLCHILARNING ASOSIY HUQUQLARI TOVARLAR TO’G’RISIDA

1.1. O’zbekiston Respublikasi «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunida qo’llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni.

1. Ma’lumki, har qanday qonunda muayyan o’ziga xos atamalar, iboralar mavjud bo’ladi. Ko’p hollarda turmushda ushbu iboralar va atamalar turli mazmun kasb etishi va turlicha ma’noda talqin etilishi mumkin. Bu esa qonunlar mazmunini to’g’ri anglab etish va ularni ijro etishga xalaqit beradi. Xuddi shu sababli «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunning 1 – moddasida ushbu qonunda qo’llanilgan asosiy tushunchalarga ta’rif beriladi.

2. «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonunning 1 – moddasida iste’molchi tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: iste’molchi – foyda chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan holda shaxsiy iste’mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo’lgan fuqaro (jismoniy shaxs) hisoblanadi. Ushbu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, faqatgina jismoniy shaxs iste’molchi bo’lishi mumkin. Fuqarolik kodeksi 16-moddasiga asosan jismoniy shaxs deganda, O’zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarorlari, shuningdek fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tushuniladi. Jismoniy shaxs huquq sub’ekti sifatida qanday belgilarga ega bo’lishi kerak, degan savol tug’ilishi mumkin. Ma’lumki, fuqaro muayyan majburiyat munosabatlarida qatnashish, yirik summalarda bitimlar tuzish uchun muomala layoqatiga ega bo’lishi kerak. Biroq, iste’molchi maqomini olish uchun hech qanday muomala layoqati talab etilmaydi. Fuqaroning huquq layoqatiga ega bo’lishi kifoya. Fuqarolik kodeksining 17-moddasiga asosan, fuqaroning huquq layoqati u tug’ilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bu o’rinda shuni ham e’tirof etish lozimki, jismoniy shaxsnigina iste’molchi sifatida tan olish zamirida chuqur ma’no yotadi. Har qanday jismoniy shaxs eng avvalo, biologik mavjudot, u yashashi, hayot kechirishi uchun oziq – ovqat, qiyim – bosh, turarjoy va shu kabilarni iste’mol qilishi va ulardan foydalanishi shart. Uning bu ehtiyojlari faqat kishilik jamiyatida qondirilishi mumkin. 

Ayni vaqtda inson sotsial mavjudot ham, u shaxs sifatida jamiyatda, fuqaro sifatida davlatda harakat qilish uchun muayyan ijtimoiy xizmatlarga, tovarlarga, bilim va axborotlar olishga, transport, kommunikatsiya vositalaridan foydalanish va shu kabilarga ehtiyoj sezadi. 

Jismoniy shaxsning biologik va sotsial mavjudot sifatidagi ehtiyojlari bu ehtiyojlarni qondirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbuni qondirmay turib, barkamol insonni, shaxsni, fuqaroni shakllantirib bo’lmaydi. Shu sababli ham insonning moddiy, maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish – bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan vazifadir. Aslini olganda, jamiyatdagi barcha ijtimoiy institutlar, iqtisodiy tuzilmalar inson mavjudligi uchun bor va unga xizmat qiladi. Insonning moddiy, maishiy, ma’naviy ehtiyojlarini qondirishdan inson ham, jamiyat ham teng darajada manfaatdordir. Ayni paytda bu ehtiyojlarni qondirish shunchaki oddiy, jo’n jarayon emas. Agar taraqqiyotning tarixiy bosqichlarida rivojlanmagan natural xo’jalik ustuvorlik qilgan davrlarda inson o’z ehtiyojlarini asosan o’zi qondirgan bo’lsa, bugungi kunda u bunga qodir emas. Chunki, birinchidan, inson ehtiyojlari doirasi kengaydi, ikkinchidan, har qanday tovar, ish, xizmat uni tayyorlovchi yoki amalga oshiruvchidan maxsus malaka va bilim talab etadi. Eng asosiysi shundan iboratki, inson o’z ehtiyojlarini qondirish uchun har kuni o’nlab tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va ish bajaruvchilar, xizmat ko’rsatuvchilar bilan huquqiy munosabatlarga kirishadi. Bu huquqiy munosabatlarning pirovard maqsadi insonning moddiy, ma’naviy va maishiy ehtiyojlarini to’la va samarali qondirish hisoblanadi. Demak, bunday holatda, tovarlar, ishlar, xizmatlardan bevosita o’z ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanadigan shaxs alohida huquqiy maqomga ega bo’lishi lozim. Qonunda iste’molchi huquqiy maqomi shaxsiy iste’mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo’llgan fuqaroga berilishi belgilab qo’yilgan. Agar fuqaro tadbirkorlik maqsadida (qayta sotish maqsadida) tovar sotib olsa, u iste’molchi hisoblanmaydi. Tovar shaxsiy iste’mol maqsadida emas, balki foyda olish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa maqsadlarda (masalan, shaxsiy tomorqasida foydalanish uchun) sotib olingan hollarda ham unga iste’molchi maqomi berildi. Shu sababli ham yakka tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tgan fuqaro iste’molchi bo’lmaydi, deyish noto’g’ri hisoblanadi. Yakka tadbirkor shaxsan iste’mol qilish uchun tovarlar sotib olgan, ish va xizmatlardan foydalangan holda, u iste’molchi hisoblanadi. Aynan vaqtda shunday huquqiy munosabatlar borki, bunday munosabatlarda ishtirok etgan jismoniy shaxs (yakka tadbirkor) iste’molchi maqomini ola olmaydi. Masalan, mahsulot etkazib berish shartnomasi, kontraktatsiya shartnomasi, korxonani ijaraga olish shartnomasi, franshizing (kompleks tadbirkorlik litsenziyasi shartnomasi) shartnomasi va shu kabilar. Ushbu shartnomalar o’z mohiyatiga ko’ra tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tuziladigan shartnomalardir. 

Sotib olish