Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 461.8KB
Покупки 5
Дата загрузки 16 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari va ularga ta'sir etuvchi omillar

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan Iste’mol va jamg’arish funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar mavzusidagi KURS ISHI I BOB ISTE’MOL VA JAMG’ARISH FUNKSIYALARI VA ULARGA ............... 5 TA’SIR ETUVCHI OMILLAR ................................................................................. 5 1.1. Iste’mol funksiyasi va unga ta’sir etuvchi omillar ......................................... 5 1.2. Jamg’arma funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar .............................. 9 1.3. Iste’mol va jamg’arishga daromaddan boshqa omillar tahlili .................... 13 II BOB XORIJ VA O’ZBEKISTONDA ISTE’MOL VA JAMG’ARISH. XORIJIY DAVLATLAR TAJRIBASI VA ULARNI O’ZBEKISTONGA ............................ 20 TADBIQ QILISH ..................................................................................................... 20 2.1. Iste’mol va jamg’arish. Xorijiy mamlakatlar tajribasi ................................ 20 2.2. O’zbekistonga xorij tajribasini tadbiq etish va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’siri .......................................................................................... 24 XULOSA .................................................................................................................. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. 35 MUNDARIJA 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan oqilona va izchil iqtisodiy siyosat orqali katta muvaffaqiyat va natijalarga erishilmoqda. Jumladan, o'tgan davr mobaynida milliy xo'jaligimiz iqtisodiy jihatdan bir tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi, iqtisodiyotning barqaror o'sishi ta'minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi, bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi. Bundan ko'rinib turibdiki kurs ishi sifatida bu mavzuning tanlanishi bejiz emas. Chunki o'zgarib borayotgan jug'rofiy-siyosiy strukturaning barcha mintaqalarda iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri bo'lgan iste'molning ahamiyati juda katta desak mubolag'aga yo'l qo'ymagan bo'lamiz. Umuman olganda iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy birligi sifatida uy xo'jaliklari kiritiladi. Uy xo'jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste'mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo'jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi. Demak iste'mol va unga ta'sir etuvchi omillar mavzusini yoritishda uy xo'jaliklarining daromad, xarajat va joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlarining bazis yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan o'zaro taqqoslanishi orqali ko'rsatilib beriladi. Mavzuning dolzarbligi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan kichik mulkdorlar sinfini shakllantirishga, mamlakatimiz bozorini iste'mol tovarlari va turli xizmatlar bilan boyitish imkoniyatini yaratadi. Tijorat banklari tomonidan iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarga, xususan, ularning modernizatsiya qilinishi va texnologik yangilanishiga moliyaviy ko'mak berish, yangi ish o'rinlari yaratilishi va aholining bandligi ta'minlanishida, ichki iste'mol tovarlari ishlab chikarish hajmining ko'payishi va minglab oilalar daromadlari ortishida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz ta'biri bilan 3 aytganda, "Jahon moliyaviy-iqisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo'llab-quwatlash bo'yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo'lga qo'yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag'batlantirish masalalari alohida o'rin tutadi. Fikrimizni aniq ifodalaydigan bo'lsak ushbu mavzuda milliy daromad tarkibiy qismlari tahlili davom ettirilib, uning iste'mol, hamda ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadigan qismi bo'lgan jamg'arishning iste'molga bevosita bog'liqligi ularning iqtisodiy mazmuni qarab chiqiladi. Iste'molning darajasini aniqlovchi asosiy omillarni ko'rsatib beriladi. Shu bilan birga shaxsiy daromadning iste'moldan ortiqcha boshqa qismi - jamg'armaning iqtisodiy mazmuni va omillarini ko'rsatib berishga ham alohida e'tibor qaratiladi. Kurs ishining ob`ekti. Iste’mol va jamg’arish funksiyalari va ularni boshqarish usullari bilan bog’liq jarayonlar majmui olingan. Kurs ishining predmeti. Iste’mol va jamg’arish va ularni boshqarish usullari uslubiyotini qamrab oluvchi boshqaruv munosabatlari hisoblanadi. Kurs maqsadi va vazifalari. Bugungi kunda iste'mol bozorini sifatli iste'mol tovarlari bilan to'ldirish, aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan talabining shakllanishi va unga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish hamda savdoni shu asosda tashkil etib, iste'molchilarning talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda. Qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo'jaligini isloh qilish, iste'mol bozori, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda iste’mol va jamg’arish funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar, ikkinchi bobda O’zbekistonda iste mol, xorij va o’zbekistonda iste’mol va jamg’arish. xorijiy davlatlar tajribasiʼ 4 va ularni o’zbekistonga tadbiq qilish haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy hajmi 36 betni tashkil qiladi. I BOB ISTE’MOL VA JAMG’ARISH FUNKSIYALARI VA ULARGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 1.1. Iste’mol funksiyasi va unga ta’sir etuvchi omillar Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va jamg'arish maqsadlarida sarflanadi. Iste'mol - jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayoni. Keng ma'noda iste'mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi. Unumli iste'mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo'lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste'mol qilinishini, ya'ni ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro'y berib, bunda iste'mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste'mol jarayonida turli xil moddiy va ma'naviy ne'matlardan foydalaniladi. Iste'mol qilinadigan ne'mat turiga bog'liq ravishda moddiy hamda nomoddiy ne'mat va xizmatlarni iste'mol qilish farqlanadi.Bularning tarkibiga kiruvchi moddiy ne'mat va xizmatlar bilan bir qatorda aholining madaniy xordig'i uchun mo'jallangan nomoddiy ne'mat va xizmatlarning o'rni ham albatta beqiyosdir. Bu ko'rsatkichlar zamirida iqdisodiy yuksalish turadi. Fikrimizni aniqlashtirish maqsadida quyidagi misolga yuzlansak: umumiy ma'noda olganda davlat tashkilotida ishlovchi ishchi hodim hafta davomidagi og'ir mehnatdan so'ng madaniy xordiq olish maqsadida albatta iste'molning nomoddiy turiga kiruvchi kino, teatr yoki konsertga ehtiyoji ortishini kuzatishimiz mumkin. 5 Qondirilgan iste'molning bunday turi orqali kelgusi hafta davomidagi ish unumining ko'tarilishiga bu esa makroiqtisodiy jihatdan iqtisodning barcha ko'rsatkichlarida o'sishni o'zida namoyon qilib beradi. Bundan ko'rinib turibdiki iste'mol iqtisodiyotning barcha ko'rsatkichlari bilan o'zaro bog'liqdir. Bundan tashqari iste'molni yakka tartibdagi yoki jamoa bo'lib iste'mol qilish bilan ham farqlanadi. Alohida shaxsning o'z ixtiyorida bo'lgan ne'matlarni iste'mol qilishi yakka tartibdagi iste'molga, jamiyat a'zolari turli guruhlarining ne'matlardan birgalikda foydalanishi jamoa bo'lib iste'mol qilishga kiradi. Milliy daromadning jamiyat a'zolaring moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste'mol fondi deb ataladi. Iste'mol fondi butun aholining shaxsiy iste'molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi barcha sarflarni o'z ichiga oladi. Iste'mol va jamg'arma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omilar o'rtasidagi bog'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg'armaga yo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M.Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini ta'kidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Demak, Keyns fikriga ko'ra, iste'mol uy xo'jaliklari joriy daromadlarining o'sib boruvchi funksiyasi 6 hisoblanadi. Bunda tik o'qqa iste'mol sarflari, yotiq o'qqa esa aholi ixtiyoridagi daromad miqdori joylashtiriladi. 1 Har ikkala o'q o'rtasidan 45gradus ostida o'tuvchi OF to'g'ri chiziq iste'mol sarflari va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. OY o'qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan nuqta OC o'qning tegishli miqdordagi iste'mol sarfiga teng bo'ladi. Boshqacha aytganda, uy xo'jaligi sof daromadning barcha hajmini to'liq iste'molga sarflaydi. Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro'y beravermaydi. Iste'mol sarflari miqdori ba'zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo'lishi, ba'zida esa oshib ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste'mol egri chizig'i C sof daromad OF chizig'iga mos tushmay, unga nisbatan ma'lum darajada og'adi. Har ikkala chiziqning o'zaro kesishgan B nuqtasi «0 darajadagi jamg'arma»ni anglatadi. Bu nuqtaning chap tomonida iste'mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo'lib, bu manfiy jamg'arma deb ataladi. Shuni ham ta'kidlash lozimki, real hayotda iste'molning ma'lum qismi daromad hajmiga bog'liq boimaydi. Masalan, biron-bir shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma'lum darajada ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste'mol xarajatlarini amalga oshirishga majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg'arilgan daromadlari hisobiga, yoki o'zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda iste'mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya'ni, joriy sof daromaddan mustaqil) holdagi iste'mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja Co nuqtadan boshlanadi. Chizmadagi B nuqtaning o'ng tomoni esa ijobiy (musbat ishorali) jamg'arma deb ataladi. Aynan B nuqtada aholi daromadlari va sarflarining muvozanatiga erishiladi. Daromad miqdori oshib borgan sari bu muvozanat buzilib, jamg'arma miqdori ortib boradi. Bu holatni chizmadagi daromadning Yidarajasida iste'molmiqdori E1E0 kesmadan, jamg'arma miqdori esa Eo E2 1 Axmedov D.Q, Ishmuxammedov A.E, Jumaev Q.X, Jumaev Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik. - T.: TDIU, 2004. 7 kesmadan iborat bo'ladi. Iste'mol yoki jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi daromadining navbatdagi o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan munosabati qanday o'zgarishini aks ettiradi. Shu o'rinda takidlash joizki iste'mol va jamg'arma funksiyalarini yaxshilab ko'rib chiqadigan bo'lsak quyidagich holatni kuzatish mumkin: Jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri bir oz o'zgacha ko'rinishda bo'ladi. 1.1.1-chizma. Iste’mol grafigi 2 1.1.1-chizmada ko'rinadiki, jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri iste'mol funksiyasi tasvirining aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bu grafikda ham B nuqta O darajadagi jamg'arishni OY yotiq chizig'ining O darajadan pastki qismi manfiy jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg'arishni anglatadi. EgE^kesma sof daromadning Yi darajasidagi jamg'arma miqdorini ko'rsatadi. Yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste'mol va jamg'armaga sarflanishi o'rtasidagi nisbat o'zgarib borada. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan o'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin. 2 Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 8 1.2. Jamg’arma funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar Ma’lumki, uy xo’jaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar, odatda, uning ko’proq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish foydasiga o’sadi. 1.2.1-chizma Jamg’arish grafigi 3 1.2.1-chizmada jamg’arish grafigi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga (0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. Keltirilgan ma’lumotlar tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz: C = a + b x Yd, 3 Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 9 bu erda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y-T), bu erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. Δ S b = --------- x 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq. Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: S = -a + (1 -b) x Yd 4 Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi: 1. Uy xo’jaliklari daromadlari. 2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi. 3. Narxlar darajasi. 4. Iqtisodiy kutish. 5. Iste’molchilar qarzlari hajmi. 6. Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini aniqlash borasidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek aholining daromadlari hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda aholining soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. 4 Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Toshkent» nashriyoti, 2020 10 Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: S APC = ------------- x 100 Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- x 100 5 Yd Bunda: APS ((average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS = (405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. 6 Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. 5 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 6 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 11 Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamg’aradi. Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chekli moyillik deyiladi. Δ S MPC = ----------- x100 Δ Yd Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chekli moyillik. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 = 15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75) ga o’zgaradi. Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------x100 Δ Yd Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga chekli moyillik. Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MR S = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chekli moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa, jamg’armaga chekli moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient ko’rinishida 1ga teng bo’ladi. MRS + MRS =100% yoki 1. 7 7 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 12 MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga uchraydilar. 8 1.3. Iste’mol va jamg’arishga daromaddan boshqa omillar tahlili Iste'mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo'liga kelib tushadigan qismi iste'mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste'mol sarflari - bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Aholi o'z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste'mol hamda kelgusidagi iste'mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi. Kelgusida iste'mol hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg'armaga ham bog'liq bo'ladi. Jamg'arma - bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to'planib borishi.Uning hajmi barcha xo'jaliklar daromadidan iste'mol sarflarini ayirib tashlash yo'li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste'mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo'lsa, jamg'arma hajmi shunchalik kam bo'ladi. Jamg'armaning o'sishi esa iqtisodiy ma'noda mablag'larning iste'mol buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlar xarid qilishga yo'naltirilishini bildiradi. Shunga ko'ra, jamg'arma - bu muddat jihatidan kechiktirilgan iste'molni anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan jamg'arma joriy iste'molning chegirilgan qismidir, chunki jamg'arma aholi va korxonalar ixtiyordagi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi hisoblanadi: Y= C+S 9 bu erda: Y - barcha xo'jaliklar ixtiyoridagi daromad; C - iste'mol miqdori; S - jamg'arma miqdori. Shu sababli daromad tarkibidagi iste'mol sarflari va jamg'arma nisbatining o'zgarishi bir qator, ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg'armaga qo'yish oqibatida u 8 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 9 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018. 13 tovarlarda bo'lgan talabda o'z aksini topmaydi. Jamg'arma, yuqorida ta'kidlanganidek, daromadlarning ma'lum bir qismini iste'mol qilishdan chegirib qo'yishni bildirib, natijada iste'mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarni sotib olish uchun yetarli bo'lmay qoladi. Aholi daromadining jamg'arilgan qismi o'zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasida sotilmay qolgan tovarlarning ko'payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi ro'y berishi mumkin. Boshqacha tarzda ifodalaydigan bo'lsak jamg'armaga bo'lgan moyillikning o'sishi o'z navbatida iste'molga bo'lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste'mol sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, ya'ni ishlab chiqarish zahirasining ko'payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital qo'yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o'sishi va daromadlarning pasayishi ro'y beradi. Aholi tomonidan jamg'armaning haddan ortiq ko'paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya'ni - «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo'ladi. Ikkinchidan, jamg'arma talabning yetishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg'arilgan mablag'lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu esa jamg'arma keltirib chiqaradigan iste'mol sarflaridagi har qanday yetishmaslikni to'ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o'zining barcha mahsulotini pirovard iste'molchilarga sotishni ko'zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o'zi ishlab chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg'armalariga teng miqdordagi mablag'larni investitsiyalarga qo'yishni ko'zda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo'lib qoladi. Iste'mol va jamg'arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to'g'ri soliqlar ham mavjud bo'ladi. Shu sababli soliqlar to'langandan keyin aholi qo'lida qoladigan daromad iste'mol sarflari va shaxsiy jamg'arma yig'indisiga teng bo'ladi. Iste'mol va shaxsiy jamg'armaning darajasi bevosita soliqlar to'langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Bu daromadni biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad 14 deb ataymiz. Demak bu daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg'arma daromadning iste'mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab beradigan asosiy omil bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar to'langandan keyingi daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini aniqlaydi. Bizga ma'lumki iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omil bu narxdir. Mazkur bobning bu bo'limida narx va boshqa omillarning iste'molga ta'sir jarayonini ko'rib chiqilib, iste'molchilarning daromad va xarajatlarini o'rganib bevosita narx orqali ta'sir etishini tushinish mumkin. Daromad bevosita mehnat yoki biror mulk (boylik)ni ishlatish evaziga hosil qilinishi mumkin. Ikkinchi bobning bu bo'limida daromadning bevosita mehnat evaziga hosil qilinadigan turi haqida to'htalamiz. Ish haqi mehnat evaziga olinadigan daromad bo'lib, u iste'molchilar daromadining asosiy qismini tashkil qiladi. Mustaqillik yillaridan hozirgi davrgacha aholining ziyoli qatlamini va ularni ish bilan taminlanishi darajasining yuqori suratlarga ko'tarilib borgani sari aholi yoki iste'molchilarning daromadlari ham shunga yarasha ortib boradi. Iste'mol xarajatlarini ikki turga bo'lish mumkin: majburiy xarajatlar va erkin xarajatlar. Majburiy xarajatlar - kundalik turmushda ularsiz yashab bo'lmaydigan birlamchi xarajatlar. Unga oziq ovqat mahsulotlari, maishiy xizmat, kiyim- kechak va trasportga ketgan xarajatlar kiradi. Uni boshqacha, iste'mol savati deb ham atashadi. Iste'mol savatichegaralangan baholar aholini himoya qilish maqsadida ayrim ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlariga belgilangan. Chegaralangan baho uning qiymatidan bir necha barobarga kam bo'ladi. Qolgan xarajatlar- erkin xarajatlar sirasiga kiradi. Agar odamning yoki oilaning daromadi majburiy xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga mablag'i qolmaydi. Oilaning daromadlari qancha ko'p bo'lsa, uning shuncha oz qismi oziq ovqatga va boshqa majburiy xarajatlarga sarf bo'ladi. Bu qonuniyatni nemis iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan, 15 oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi oladilar. Zavod va fabrikalarning ishchilariga ko'pincha ishbay ish haqi belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun vaqtbay ish haqi olishadi. Shuningdek, ba'zi korxonalar va tashkilotlar aralash ko'rinishda ish haqi belgilanadi, yani ishchilar qat'iy oylik maosh tayinlanishi bilan bir qatorda, bajarilgan ish hajmiga bog'liq ravishda qo'shimcha ishbay ish haqi ham beriladi. Oila darmadlari har doim ham pul ko'rinishida bo'lavermaydi. Masalan, oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol qilishadi. Bu bilan ular to'g'ridan to'gri ne'mat ko'rinishidagi daromadni o'zlashtirishyapdi. Soliqlar to'langandan keyingi daromad uyxo'jaliklari eng oxirida ega bo'ladigan daromad hisoblanib,alohida shaxs va oilalar o'z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste'mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg'armagayo'naltiradi. Yuqorida qayd etilgan ijobiy natijalar aholi jon boshiga o'rtacha daromadning o'sishida o'z ifodasini topgan. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o'zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o'sib borayotgani alohida e'tiborga molikdir. Amaliyotda bir qator turli xil tovar va xizmatlar to'plamiyoki iste'mol savatining narx indeksidan foydalaniladi. Farb mamlakatlari va xususan AQSHda bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol tovar va xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'mol- chining ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin: - barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi; - narxlar darajasi; - real foiz stavkalari; - iste'molchining qarzdorligi darajasi; 16 - iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi . Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi hatti-harakatiga bog'liq bo'ladi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib chiqamiz. Bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol tovar va xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'molchining ixtiyoriga, idrokiga bog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: - barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi; - narxlar darajasi; - real foiz stavkalari; - iste'molchining qarzdorligi darajasi; - iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi. Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri (narx omili): - foiz stafkasining o'sishi; - narx darajasining oshishi; - iste'mol buyumlariga talabning pasayishi; - iste'molchilar pulga talabining oshishi; - ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi. Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi hatti-harakatiga bog'liq boiadi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan 17 moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar. O'zbekistonda mustaqilligimizning birinchi kunidan boshlaboq iste'mol tovarlari bozorini rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor berib kelinmoqda. Keyingi yillarda bosqichma-bosqich amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida iste'mol tovarlari bozorida juda katta o'zgarishlar yuz bermoqda. Ya'ni: birinchidan, iste'mol tovarlari bozorida sotuvchilarning monopoliyasi deyarli barham topdi. Hozirgi davrda iste'mol tovarlar turli manbalardan, xilma- xil mulkchilik shaklidagi tashkilotlar tomonidan erkin raqobat sharoitida keltirilmoqda. Ikkinchidan, iste'mol tovarlari bozorining infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti sharoitiga yaqinlashtirildi. Hozirda chakana savdo tashkilotlari aksariyat ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlar shaklida faoliyat kursatmoqda. Ulgurji savdo tashkilotlari va ishlab chikaruvchilar bilan munosabatlar teng huquqli iqtisodiy mustaqillik va o'zaro manfaatdorlikka asoslangan. Uchinchidan, iste'mol tovarlari bozori davlat boshqaruvisiz mustaqil ravishda tartibga solinadigan tizimga aylanmoqda. Agar ilgari asosiy iste'mol tovarlari davlat fondlari yoki davlatlararo shartnomalar asosida keltirilgan bo'lsa, hozir iste'mol bozorida asosiy o'rinni shaxsiy tashabbus bilan faoliyat kursatuvchi savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar egallagan. Savdo va ishlab chikarish sohasida xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik muvaffaqiyatli iqtisodiy o'zgarishlarga kalit bo'ldi. O'zbekiston Respublikasida iste'mol bozorini shakllanishi va amal qilishi uchun zamin yaratmoqda. Shunday qilib, iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish va diversifikatsiyalash sharoitida aholi ehtiyojlarini, talablarini chuqur o'rganish, ishlab chikarishda aholining iste'mol tovarlariga bulgan talablarini ta'minlash, to'lov qobiliyatiga ega talab va mahsulot taklifming o'sib boruvchi mutanosibligi, ichki bozorni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va marketing faoliyatini 18 amalga oshirishning asosini tashkil qiladi. Tahlillar kursatishicha, respublikamiz iqtisodiyotining xususiyatlari yuqoridagi omillar ichida narx omillari va iste'molchilarning pul daromadlari alohida ahamiyat kasb etayotganligini belgilab bermoqda. Hozirgi kunda iste'molchilarning o'zini tutishi nafaqat shaxsiy did yoki afzalliklarga bog'liq bo'lmasdan, balki iste'molning minimal me'yorini saqlab qolish zaruriyatidan kelib chiqadi. Hozirgi kunga kelib, O'zbekistonda iste'mol bozorini rivojlantirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Chunki, iste'mol bozorini rivojlantirish orqali aholi o'rtasida iqtisodiy munosabatlar amalga oshiriladi, ularning moddiy ehtiyojlari qondiriladi. Shuning uchun ham iste'mol bozori, uni rivojlantirish va faoliyatini takomillashtirish ustuvor vazifa hisoblanadi. 19 II BOB XORIJ VA O’ZBEKISTONDA ISTE’MOL VA JAMG’ARISH. XORIJIY DAVLATLAR TAJRIBASI VA ULARNI O’ZBEKISTONGA TADBIQ QILISH 2.1. Iste’mol va jamg’arish. Xorijiy mamlakatlar tajribasi Bugungi iqtisodiy globallashuv jarayonida investitsion faoliyat har bir davlat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega element hisoblanadi. Boisi mazkur faoliyat mamlakatda sanoat ishlab chiqarish darajasini kengaytirishga va rivojlantirishga, iqtisodiyotning barqaror hamda progressiv o sishiga xizmat qiladi. Shu boisʻ investitsion faoliyatni qo llab-quvvatlovchi har bir davlat o zining bu boradagi aniq ʻ ʻ maqsadlarini ifodalovchi yo l xaritasini ishlab chiqadi. Xususan, mamlakatimizda ʻ ham investitsiyalarni turli sohalarga jalb etish, ularning oqimini kengaytirish, investitsion faoliyatni rag batlantirish bo yicha turli reja va dasturlar ishlab ʻ ʻ chiqildi. Bu o rinda O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28- ʻ ʻ yanvardagi “2022– 2026-yillarga mo ljallangan yangi O zbekistonning taraqqiyot ʻ ʻ strategiyasi to g risida” gi PF-60-son Farmonini ta’kidlab o tish joiz. Mazkur ʻ ʻ ʻ farmonda 10 mamlakatimizda investitsiya jozibadorligini oshirishni, biznes muhitini yaxshilashni nazarda tutuvchi aniq rejalar o z ifodasini topgan Investitsion ʻ faoliyatning rivojlanishini ko zlovchi mazkur harakatlar uning mazmun-mohiyati ʻ va ahamiyatini to liq tushunish hamda yoritib berishni taqozo etadi. Investitsion ʻ faoliyat tushunchasi investitsiya hamda investor kabi tushunchalarga asoslangan bo lib, bu bo yicha to liq tasavvurga ega bo lish uchun dastlab mazkur ʻ ʻ ʻ ʻ tushunchalar haqida so z yuritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. “Investitsiya” ʻ atamasi lotincha so zdan olingan bo lib, “invest”, ya’ni “qo yilma” degan ma’noni ʻ ʻ ʻ anglatadi. Umuman olganda, investitsiya deganda foyda olish yoki boshqa foydali maqsadga erishish uchun tadbirkorlik yoki boshqa faoliyatga jalb qilinadigan pul 10 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi ‘‘2022–2026-yillarga ʻ mo ljallangan yangi O zbekistonning tarraqiyot strategiyasi to g risida’’gi PF-60-son Farmoni. ʻ ʻ ʻ ʻ 20 mablag lari, qimmatli qog ozlar, moddiy va nomoddiy boyliklar, shu jumladan,ʻ ʻ mol-mulkka bo lgan huquqlar nazarda tutiladi. ʻ G arb olimlari jumladan, U. Sharp, G. Aleksander, J. Beylilar investitsiya ʻ tushunchasiga “bu kelajakda daromad olish uchun bugun o zingdan ajratilishi ʻ kerak bo lgan kapitaldir” - deya izoh beradilar. Investitsiya tushunchasiga ba’zi bir ʻ xalqaro ko p tomonlama shartnomalarda ham ta’rif berib o tilgan bo lib, xususan, ʻ ʻ ʻ 1997yilda qabul qilingan Investorlar huquqlarini himoya qilish to g risidagi ʻ ʻ Moskva konvensiyasining 1-moddasiga muvofiq investitsiya bu investorlar tomonidan foyda olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida moliyaviy va moddiy vositalarni, shuningdek, molmulkka hamda intellektual mulkka bo lgan ʻ huquqlarni agar ular mazkur shartnomaga a’zo davlatlarning milliy qonunchiligiga ko ra muomaladan chiqarilmagan yoki muomalada bo lishi cheklanmagan bo lsa, ʻ ʻ ʻ turli faoliyat obyektlariga jalb qilishdir. “Ko p tomonlama investitsiya kafolatlari agentligini tashkil etish ʻ to g risida”gi Seul konvensiyasida investitsiya tushunchasiga izoh berilmagan ʻ ʻ bo lsada, investitsiyalarning uch asosiy belgisi ko rsatib o tilgan. Bunda avvalo, ʻ ʻ ʻ konvensiya a’zolari investitsiyalarni pul qo yilmasi tarzida yoki natura shaklida ʻ amalga oshirilishi lozimligidan kelib chiqib harakat qiladilar. Demak, mazkur Konvensiya bo yicha xizmat ko rsatish investitsiya sifatida e’tirof etilmaydi. ʻ ʻ Investitsiyalarning keyingi belgisi shundan iboratki, Konvensiya investitsiyalarni o rta muddatli yoki uzoq muddatli shuningdek, uzoq muddat davomida amalga ʻ oshirilishi lozimligini ko zlaydi. Uchinchi belgi esa kapital qo yilmalarini amalga ʻ ʻ oshirish jarayonida tadbirkorlik riskining mavjud ekanligi, ya’ni investitsiya kiritishda foyda olish bilan bir qatorda moliyaviy zarar ko rish xavfining ham ʻ mavjudligidir. Energetika xartiyasi to g risidagi shartnomada ham investitsiya ʻ ʻ tushunchasiga ta’rif keltirilgan bo lib, uning 1-moddasi 6-bangiga ko ra ʻ ʻ investitsiya bu investorning mulk huquqi ostidagi hamda u tomonidan bevosita va bilvosita nazorat qilinadigan barcha aktivlar bo lib, bularga quyidagilar kiradi: ʻ 21 a) moddiy va nomoddiy, shuningdek, ko char va ko chmas mulklar vaʻ ʻ har qanday mulkiy huquqlar, xususan, ijara, ipoteka, mol-mulkni ushlab qolish huquqi va garov; b) kompaniya yoki tadbirkorlik korxonasi yoxud aksiyalar, ulushlar yoki kompaniya va tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etishning boshqa shakllari, shuningdek, kompaniya va tadbirkorlik korxonasining obligatsiyalari va boshqa qarz majburiyatlari; d) pul mablag larini talab qilish huquqi hamda iqtisodiy qiymatga ega ʻ bo lgan va investitsiya bilan bog liq bo lgan shartnomalar bo yicha ʻ ʻ ʻ ʻ majburiyatlarning bajarilishini talab qilish huquqi; e) intellektual mol-mulk; f) daromadlar; g) energetika sohasida har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun qonun yoki shartnomaga muvofiq berilgan litsenziya yoxud ruxsatnoma bo yicha huquqlar. ʻ Shuningdek, Investitsiyalarni rag batlantirish va himoya qilish bo yicha ʻ ʻ Janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) kelishuviga muvofiq investitsiya quyidagicha ta’riflanadi: Investor tomonidan egalik qilinadigan hamda boshqariladigan har qanday mol-mulk va boshqa aktivlar, xususan: a) ko char va ko chmas mulklar, shuningdek ipoteka, garov yoki chegirib ʻ ʻ qolish huquqi kabi boshqa mulkiy huquqlar; b) paylar, aksiyalar, obligatsiyalar va kompaniyalarda ishtirok etishning boshqa shakllari; 11 d) pul talabnomalari yoki qonunga yoxud iqtisodiy qiymatga ega bo lgan ʻ kontraktga muvofiq har qanday majburiyatlarning bajarilishi xususidagi talabnomalar; e) intellektual mulkka bo lgan huquqlar, shu jumladan mualliflik huquqi ʻ va 11 Henkin L. International Law: Cases and Materials. – Saint Paul, Minnesota, U.S.A.: West Publishing Co., 1993. 22 turdosh huquqlar, patentlar, sanoat namunalari, savdo markalari, savdo sirlari, nouxau va gud vill; f) qonunchilikka muvofiq, kontraktga yoki vakolatli davlat organining ma muriy hujjati asosidagi tabiat resurslarini tadqiq qilish, qayta ishlash, qazibʼ olish yoki ekspluatatsiya qilish uchun konsessiyalar asosida berilgan har qanday biznes konsessiyalar investitsiya deb baholanishi ko rsatilgan. ʻ O zbekiston Respublikasi va Turkiya Respublikasi o rtasidagi ʻ ʻ investitsiyalarni o zaro rag batlantirish va himoya qilish to g risidagi ikki ʻ ʻ ʻ ʻ tomonlama shartnomada “Investitsiya” atamasi Ahdlashuvchi tomon davlati hududida davomiy iqtisodiy aloqalar o rnatish maqsadida uning qonunchiligiga ʻ muvofiq qo lga kiritilgan va investitsiya xususiyatlariga ega bo lgan tadbirkorlik ʻ ʻ faoliyati bilan bog liq har qanday turdagi aktivni anglatishi nazarda tutilgan. Va ʻ nihoyat, O zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati ʻ to g risida”gi 2019-yil 25-dekabridagi Qonuni 3-moddasiga muvofiq ʻ ʻ investitsiyalar – investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari obyektlariga tavakkalchiliklar asosida kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo lgan huquqlar, shu ʻ jumladan intellektual mulk obyektlariga bo lgan huquqlar, shuningdek ʻ reinvestitsiyalar – deb bayon etilgan. Bizning fikrimizcha, investitsiya deganda avvalo, iste’moldan ortgan moliyaviy vositalar hamda boshqa mol-mulklarni foydali natijaga erishish uchun qonun bilan ta’qiqlanmagan har qanday faoliyatga jalb qilish, harakatga keltirishdir. 12 Muayyan sohaga investitsiya kiritish bevosita investitsion faoliyat natijasida amalga oshiriladi. Investitsion faoliyat investitsiyaga nisbatan keng tushuncha bo lib, u o z ichiga investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog liq ʻ ʻ ʻ jarayonlarni qamrab oladi. Investitsion faoliyat haqida turli iqtisodiy va yuridik adabiyotlarda xilma-xil fikrlar keltirib o tiladi. Jumladan, A.N.Alekseyev ʻ investitsion faoliyatni investorning daromad olish yoki boshqa foydali natijaga 23 erishish maqsadida investitsiya qo yilmalari bilan bog liq harakatlari sifatidaʻ ʻ tavsiflaydi. Investitsiya faoliyatini ikki omil: muayyan sohaga investitsiya kiritish 12 O zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to g risida”gi 2019-yil ʻ ʻ ʻ 25-dekabridagi Qonuni hamda investitsiya vositalaridan foydalanish bilan bog liq harakatlar sifatida ʻ izohlaydi. 2.2. O’zbekistonga xorij tajribasini tadbiq etish va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’siri Yangi O zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi 26-maqsadida mamlakatda ʻ investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish, kelgusi besh yilda 120 milliard AQSH dollari, jumladan 70 milliard dollar xorijiy investitsiyalarni jalb etish choralarini ko rish nazarda tutilgan. Ushbu maqsadni ʻ amalga oshirishda hududlar sanoat salohiyati va faolligini oshirish zarurati tug ilib, ʻ bunda to g ridan to g ri (bevosita) mahalliy va xorijiy investitsiyalarni jalb etish ʻ ʻ ʻ ʻ muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud tadqiqotlarga ko ra, bevosita investitsiyalar ʻ samarali ravishda joylashtirilganda mamlakat va hududlarning iqtisodiy o sishini ʻ yuzaga keltiradi. Ba zi ilmiy manbalarda esa bevosita investitsiyalar iqtisodiy ʼ o sishga erishishning eng samarali usuli deb hisoblanadi. ʻ 12 O zbekistonda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligini aniqlashda (1) ʻ tog -kon sanoati va ochiq konlarni ishlash, (2) ishlab chiqaradigan sanoat, (3) ʻ elektr, gaz, bug bilan ta minlash va havoni konditsiyalash, (4) suv bilan ʻ ʼ ta minlash; kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig ish va utilizatsiya qilish ʼ ʻ tarmoqlarining ko rsatkichlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. So nggi besh ʻ ʻ yillikka nazar tashlansa, O zbekiston iqtisodiyotida sezilarli tarkibiy o zgarishlar ʻ ʻ amalga oshirildi. YAIM tarkibida mahsulotlarga sof soliqlarning ulushi 3,8 foiz 12 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022-yildagi “2022-2026-yillarga ʻ mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi PF-60 sonli Farmoni. ʻ ʻ ʻ ʻ 24 bandiga kamayib, tarmoqlarning yalpi qo shilgan qiymati 92,8 foizga yʻ е tdi. Bu esa mamlakatda ishlab chiqarish jarayonini rag batlantirishga qaratilgan iqtisodiy ʻ siyosat yuritilayotganidan dalolat beradi. YAIM (tarmoqlarning yalpi qo shilgan qiymati) tarkibida qishloq, o rmon va ʻ ʻ baliqchilik xo jaligining ulushi 5,3 foiz bandiga qisqardi. E tiborlisi shuki, bu ʻ ʼ tarmoqning ulushi 2012–2016-yillarda (avvalgi besh yillik) 0,5 bandga qisqargan. Bu o zgarishlar tarkibiy o zgarishlarning so ngi yillardagi jadal sur’atini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Bu davrda sanoat (qurilishni qo shgan holda)ning ulushi 7,9 bandga ortib (avvalgi ʻ besh yillikda 2,1 foiz bandi), 34,5 foizni tashkil etdi. Bu o sishda qurilish ʻ tarmog ining ulushi 1,3 foiz bandini tashkil etdi. Xizmatlar sohasida esa 2014- ʻ yildan buyon ulushning qisqarish tendensiyasi davom etib kelmoqda. 2.2.1-rasm O’zbekiston va boshqa mamlakatlarda minimal iste’mol xarajatlari 13 2.2.1-rasmdagi tahlil davrida bu tarmoqning ulushi 2,8 bandga qisqargan. Tadqiqotda O zbekiston hududlarining sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligi ʻ sanoat mahsuloti hajmi va ishlab chiqarishning o sish sur atlari asosida baholandi ʻ ʼ 13 https://review.uz/uz/post/infografika-minimalne-potrebitelskie-rasxod-v-uzbekistane-i- drugixstranax 25 (jadval). O sish subindeksi bo yicha tahlillar shuni ko rsatmoqdaki, Namangan,ʻ ʻ ʻ Qashqadaryo, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida tadqiq qilinayotgan davrda jadal sur atlarda o sish kuzatilgan. Pandemiya davrida subindeksning qiymatlari 7 ʼ ʻ ta hududda o tgan yilga nisbatan kamaygan. Xususan, sanoat mahsulotlari ishlab ʻ chiqarish bo yicha y ʻ е takchi hududlarning 2 tasi (Toshkent shahri va Toshkent viloyati) da ham pasayish kuzatilgan. 2.2.1-jadval O zbekiston hududlarining sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligi ʻ 14 2.2.1-jadvalda o`sish subindeksi bo yicha tahlillar shuni ko rsatmoqdaki, ʻ ʻ Namangan, Qashqadaryo, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida tadqiq qilinayotgan davrda jadal sur atlarda o sish kuzatilgan. Pandemiya davrida subindeksning ʼ ʻ qiymatlari 7 ta hududda o tgan yilga nisbatan kamaygan. Xususan, sanoat ʻ mahsulotlari ishlab chiqarish bo yicha y ʻ е takchi hududlarning 2 tasi (Toshkent shahri va Toshkent viloyati) da ham pasayish kuzatilgan. 2021-yilga kelib Xorazm, Qashqadaryo va Namangan viloyatlari bu ko rsatkich bo yicha y ʻ ʻ е takchi hududlarga aylanishgan. Tadqiqot natijasida aniqlangan faollik indeksi tahliliga ko ra, Toshkent shahri, Toshkent va Navoiy viloyatlari sanoat mahsulotlari ishlab ʻ 14 www.stat.uz 26 chiqarish bo yicha eng faol hududlar hisoblanadi. Shuningdek, tahlil davridaʻ Qashqadaryo, Sirdaryo, Xorazm va Namangan viloyatlarida sanoat faolligi ortib, reytingda yuqoriroq pog onalarga ko tarilgan. Eng katta o zgarish Namangan ʻ ʻ ʻ viloyatida sodir bo lib, hudud faollik bo yicha reytingda 5 pog onaga (6-o rin) ʻ ʻ ʻ ʻ yuqorilagan. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yaqin istiqbolda mazkur hududlarni mamlakatning sanoat tarmog idagi yuqori salohiyatga ega hududlarga ʻ aylantirish imkoniyati yuqori. Mazkur uslub yordamida nafaqat sanoat ishlab chiqarish bo yicha y ʻ е takchi hududlar, balki kelajakda mamlakat sanoatiga yuqori hissa qo shishi mumkin ʻ bo lgan potensial hududlarni ham aniqlash mumkin. Bizningcha, bu yo nalishdagi ʻ ʻ tahlillar natijasi mintaqaviy siyosat va hududiy investitsiya dasturlarining ustuvor yo nalishlari, hududlar sanoatining barqaror rivojlanayotgan sohalarini aniqlash va ʻ ularni iqtisodiyotning drayveri sifatida belgilash maqsadlariga xizmat qiladi. Shunday qilib, hududlarda to g ridan to g ri investitsiyalarni jalb qilishni yanada ʻ ʻ ʻ ʻ kuchaytirishda quyidagi ustuvor vazifalarga e tibor qaratish lozim: ʼ - hududlarda iqtisodiy o sishni ta minlaydigan, xorijiy va ichki ʻ ʼ investitsiyalarni jalb qilishning “drayver” sohalari bo yicha puxta iqtisodiy ʻ asoslangan investitsion loyihalarni ishlab chiqishni tashkil etish, ularni monitoring qilish, investorlarga huquqiy ko mak berish ishlarini amalga oshirish maqsadida ʻ viloyat markazlarida malakali mutaxassislarni jalb etgan holda “Loyihalar markazi”ni tashkil etish; - hududlarda istiqbolli, dolzarb investitsion loyihalarni tezkor moliyalashtirish uchun viloyatlarda mahalliy byudjetning orttirib bajarilgan qismidan ustav kapitali 10,0 mln AQSH dollaridan kam bo lmagan maxsus ʻ investitsion fond tashkil qilish; - kredit foizlarini pasaytirish, kreditlash tizimini takomillashtirish, ishlab chiqarish infratuzilmasiga ulanishning osonlashtirish, bino va y е r ajratish mexanizmini takomillashtirish, ishonchli, moliyaviy barqaror hamkorlarni jalb etishga ko maklashish orqali investorlar faolligini kuchaytirishga olib keladi. ʻ 27 Mamlakatimizda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun juda katta imkoniyat va salohiyat mavjud. Yer osti va y е r usti boyliklariga ega mamlakatimizda sarmoya kiritish istagida bo lgan barcha xorijlik investorlar uchun eshigimiz ochiq. Engʻ quvonarlisi esa O zbekistonda tinchlik hukmron bo lib, bu investorlar uchun eng ʻ ʻ birinchi navbatdagi imkoniyatdir. Shuningdek, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida investorlar uchun bir qator huquq va imtiyozlar kengaytirilmoqda. O zbekiston Respublikasi “Investitsiyalar va investitsiya ʻ faoliyati to g risida”gi Qonunining 34-moddasiga ko ra investitsiyalarni va ʻ ʻ ʻ investitsiya faoliyatini davlat tomonidan qo llab-quvvatlash uchun qo llaniladigan ʻ ʻ imtiyoz hamda preferensiyalar quyidagilarni o z ichiga olishi mumkin: ʻ - Davlat mulki bo lgan obyektlarni yoki ularga bo lgan mulkiy ʻ ʻ huquqlarni imtiyozli yoki nolga teng xarid qiymati bo yicha investorga berish; ʻ - Soliqlar va to lovlar bo yicha imtiyozlar berish; ʻ ʻ - Investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun investor tomonidan olinadigan kreditlar bo yicha foiz stavkalarini subsidiyalash. ʻ Imtiyozlar va preferensiyalar quyidagilarga qarab beriladi: - Investitsiyalar hajmiga; - Investitsiya loyihasi amalga oshiriladigan joyning shart-sharoitlariga; - Kutilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy samaraga va yangi ish o rinlarini ʻ yaratishga; - Investitsiya loyihasini amalga oshirish sohalari va tarmoqlariga. Soliqlar va to lovlar bo yicha imtiyozlar qonunda belgilangan tartibda beriladi. ʻ ʻ (2.2.3-rasm) 28 2.2.3-rasm Jismoniy shaxsning qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsiyenti 15 Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan investitsiyalarni va investitsiya faoliyatini davlat tomonidan qo llab-quvvatlash uchun qo llanadiganʻ ʻ preferensiyalar tegishincha Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, ʻ viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining qarorlari bilan, shu jumladan munitsipal obyektlarga nisbatan Qoraqalpog iston Respublikasi budjeti, viloyatlar ʻ va Toshkent shahar mahalliy budjetlari mablag lari hisobidan berilishi mumkin. ʻ Imtiyozlar va preferensiyalar tegishli hududga investitsiyalar kiritishni nazarda tutuvchi investorlarga mazkur hudud infratuzilmasining rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda beriladi. To g ridanto g ri chet el investitsiyalarini jalb qilgan ʻ ʻ ʻ ʻ holda tashkil etilgan va qonun hujjatlari bilan tasdiqlanadigan ro yxat bo yicha ʻ ʻ iqtisodiyot tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarishga (xizmatlar ko rsatishga) ʻ ixtisoslashgan korxonalarga O zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida ʻ belgilangan tartibda alohida soliqlar yuzasidan imtiyozlar qo llashning o ziga ʻ ʻ xos. 17 O zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksiga muvofiq Bojxona bojidan ozod ʻ etish tarzidagi tarif imtiyozlari quyidagilarga nisbatan beriladi, jumladan: - ustav fondida (ustav kapitalida) chet el investitsiyalarining ulushi kamida o ttiz uch foiz ʻ 15 https://daryo.uz/2021/02/16/aholining-qarz-yuki-darajasi-iqtisodiy-korsatkichlarga- zidmarkaziy-bank 29 bo lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar tomonidan ular davlatʻ ro yxatidan o tkazilgan paytdan e’tiboran ikki yil davomida o z ishlab chiqarish ʻ ʻ ʻ ehtiyojlari uchun bojxona hududiga olib kiriladigan mol-mulkka; - chet ellik investorlar, chet ellik investorlar bilan tuzilgan mehnat shartnomalariga muvofiq O zbekiston Respublikasida turgan chet davlatlar fuqarolari va O zbekiston ʻ ʻ Respublikasidan tashqarida doimiy ravishda yashaydigan fuqaroligi bo lmagan ʻ shaxslarning shaxsiy ehtiyojlari uchun bojxona hududiga olib kiriladigan molmulkka; - O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotiga umumiy summasi ellik ʻ million AQSh dollari ekvivalentidan ortiq bo lgan to g ridan to g ri investitsiyani ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ amalga oshirgan chet ellik yuridik shaxslar tomonidan bojxona hududiga olib kiriladigan tovarlarga, basharti olib kirilayotgan tovarlar ularning o z ishlab ʻ chiqarish mahsuloti bo lsa; - mahsulot taqsimotiga oid bitim bo yicha ishlar olib ʻ ʻ borish uchun 17 O zbekiston Respublikasi “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to g risida”gi Qonuni, ʻ ʻ ʻ 25.12.2019 y mo ljallangan va loyiha hujjatlariga muvofiq mahsulot taqsimotiga oid bitim ʻ bo yicha ishlarni bajarishda ishtirok etayotgan chet ellik investor yoki boshqa ʻ shaxslar tomonidan bojxona hududiga olib kiriladigan tovarlarga, shuningdek investor tomonidan bojxona hududidan olib chiqiladigan, mahsulot taqsimotiga oid bitimga muvofiq investorga tegishli bo lgan mahsulotga; - bojxona hududiga ʻ qonun hujjatlariga muvofiq tasdiqlanadigan ro yxat bo yicha olib kirilayotgan ʻ ʻ texnologik asbob-uskunalar, shuningdek, butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlar, agar ularni y е tkazib berish kontrakti (shartnomasi, kelishuvi) shartlarida nazarda tutilgan bo lsa. ʻ Olib kirilgan texnologik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e’tiboran uch yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi bojxona bojlarini to lash majburiyatlari tiklangan holda ʻ bekor qilinadi. Xorijiy investorning pul shaklidagi ulushi 5 million AQSh dollaridan kam bo lmagan yangidan tashkil etilayotgan xorijiy investitsiyalar ʻ 30 ishtirokidagi korxonalar davlat ro yxatidan o tgan sanadan boshlab 10 yilʻ ʻ mobaynida soliq qonunchiligida o zgarishlar yuz bergan hollarda, yuridik ʻ shaxslardan olinadigan foyda solig i, qo shilgan qiymat solig i (tovarlar, ishlar, ʻ ʻ ʻ xizmatlarni realizatsiya qilish aylanmasi), mol-mulk solig i, obodonlashtirish va ʻ ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig i, yagona ijtimoiy to lov, yagona soliq ʻ ʻ to lovi, shuningdek, Respublika yo l jamg armasiga hamda Budjetdan tashqari ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi ta’lim va tibbiyot ʻ muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg armasiga majburiy ʻ ajratmalar to lashning mazkur korxonalar davlat ro yxatidan o tish sanasida amal ʻ ʻ ʻ qilgan me’yorlari va qoidalarini qo llashga haqlidirlar; - qiymati 50 million AQSh ʻ dollaridan oshadigan va xorijiy investorning ulushi kamida 50 foiz bo lgan ʻ investitsiya loyihalari doirasida, ishlab chiqarish maydonidan tashqaridagi zarur tashqi muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini qurish budjet mablag lari hamda ʻ boshqa ichki moliyalashtirish manbalari hisobidan amalga oshiriladi; - vazirliklar, idoralar, mahalliy davlat organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari, tijorat banklari tomonidan xorijiy investorlar hamda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning faoliyati bilan bog liq qo shimcha talablar va ʻ ʻ cheklovlar o rnatilishi qat’iyan taqiqlangan va bu hol qonunga xilof deb ʻ hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi xorijiy kompaniyalar ishchilari uchun viza tartibini soddalashtirish (kirish va ko p martalik ʻ vizalarni 12 oy muddatga rasmiylashtirish) xorijiy investorlarga o zlarining ʻ investitsiya faoliyatini amalga oshirishlari uchun Davlat budjeti va uning ijrosi, pul-kredit siyosati, tashqi savdo hamda boshqa ko rsatkichlarni hisobga olgan ʻ holda zarur bo lgan iqtisodiy axborotlardan tizimli asosda belgilangan tartibda ʻ keng foydalanish imkoniyatlari. 31 XULOSA Kurs ishini bajarishdan shunday xulosaga kelindiki, iste'mol - jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi) dan foydalanish jarayonidir. Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va jamg'arma maqsadlarida sarflanadi. Buni keng ma'noda talqin qiladigan bo'sak, iste'mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni anglatib, unumli va shaxsiy istemolga ajraladi. Zamonaviy jahon xo'jaligi vujudga kelmasdan oldin ham xalqaro iqtisodiy munosabatlar (asosan savdo ko'rinishda) mavjud bo'lib, bunda asosiy e'tibor iste'mol tavarlariga qaratigan. Iste'mol va jamgarma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omillar o'rtasidagi bo'g'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyani bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z 32 mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirdajamg'armagayo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M. Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikriga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stafkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini takidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'arishga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Aholi daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim ahamiyat kasb etadi. "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir. Har bir mamlakatda "iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining demografik, milliy, tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga kelib, O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim 19 xil oziq-ovqat mahsulotlari kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki, uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi yoki ma'lum darajada (masalan, 50- 70 %) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol savatchasidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi. Ish haqini minimal miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol savatchasi"ning quyi chegarasi, ya'ni oila a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniymaishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bulgan minimal iste'mol byudjetidan kelib chiqib belgilanishi muhimdir. Chunki bu ijtimoiy ishlab chikarishning asosiy omili - 33 ishchi kuchini takror ishlab chikarishni zaruriy sharti bo'lib, ijtimoiy adolat tamoyilining amalga oshishiga yordam beradi. Tahlillarimiz kursatishicha, respublikamizda kundalik iste'mol tovarlarining asosiy qismini aholining iste'mollarga bo'lgan talabi tashkil etadi. Iste'mol tovarlari iqtisodiy kategoriya sifatida qishloq xo'jaligi, iste'mol sanoati tarmoqlari, shuningdek, qishloq xo'jalik mahsulotlarini sotib olinishini va iste'molchilarga sotilishini tashkil etuvchi xo'jaliklar o'rtasidagi ayirboshlash munosabatlarining majmuasini aks ettiradi. Iste'mol va jamg`rish funktsiyalarini rivojlantirish bo'yicha taklif mavjud: 1. Tadqiqot va ma lumotlarni tahlil qilish: Daromad darajasi, foizʼ stavkalari, iste molchilar ishonchi va demografik ko rsatkichlar kabi iste mol va ʼ ʻ ʼ jamg arma xatti-harakatlariga ta sir etuvchi omillarni tushunish uchun keng ʻ ʼ qamrovli tadqiqot va ma lumotlar tahlilini o tkazing. Ma lumotlarga asoslangan ʼ ʻ ʼ ushbu yondashuv funksiyalarni takomillashtirishga yordam beruvchi naqshlar va tendentsiyalar haqida tushuncha berishi mumkin. 2. Cheklangan resurslarni optimallashtirish: iste'molni kelajakdagi taxminlarni hisobga olgan holda cheklangan resurslarni (daromadlarni) optimallashtirish natijasini korish mumkin, bu markaziy osiyo uchun muhim resurslar uchun urushni kamaytiradi. 3. Siyosat aralashuvlari: Saqlash uchun soliq imtiyozlari, iste molning ʼ muayyan turlari uchun subsidiyalar yoki moliyaviy ta lim dasturlari kabi turli ʼ siyosat aralashuvlarining ta sirini o rganing. Ushbu tadbirlarning samaradorligini ʼ ʻ baholash iste'mol va tejash funktsiyalarining rivojlanishi haqida ma'lumot berishi mumkin. 4. Dinamik modellashtirish: Vaqt o'tishi bilan o'zgarishlarni hisobga oladigan dinamik modellarni ishlab chiqish, masalan, hayot tsiklidagi o'zgarishlar, iqtisodiy tebranishlar va siyosat o'zgarishlari.Ushbu modellar iste'mol va tejash xattiharakatlarining rivojlanayotgan tabiatini qamrab olishi va aniqroq bashorat va tushunchalarni taqdim etishi mumkin. 34 5. Zamonaviy tadqiqotlar:Yarim asrlik ma'lumotlarga asoslangan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, AQShning iste'moli iqtisod urushdan keyingi davrda "iste'molchilik madaniyati" tarqalgan murakkab tizim degan faraz asosida muvaffaqiyatli modellashtirilgan. Bu ma'lum mezo-qoidalarning tobora kuchayib borishi va iste'molning YaIMga nisbatini bosqichma-bosqich oshirish bilan bog'liq. Ushbu usuldan O’zbekistonda ham foydalanish mumkin. Quyidagi taklif va tavsiyalar O’zbekistonda jamgarishni va is’temolni oshirishi mumkin FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 2. A.E.Ishmuxamedov va boshq. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O'quv qo'llanma -T.: TDIU, 2006. O'quv qo'Ilanmalar. 35 3. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011. 4. Axmedov D.Q, Ishmuxammedov A.E, Jumaev Q.X, Jumaev Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: TDIU, 2004. 5. Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2007. 6. G.G'. Nazarova. X. Xalilov. A.A. Eshtaev Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: " Toshkent" 2008. 7. Nazarova G.G', Xalilov.X. Jahon iqtisodiyoti.O'quv qo'llanma. T., 2005. 8. O'lmasov A. Vahidov A. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: " Sharq ", 2006. 9. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: " O'zbekiston ", 1999. 10. Shodiev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T., 2004. 11. Shodmonov Sh. Alimov R. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: " Moliya ", 2002. 12. Shodmonov Sh.Sh, G'ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi.T. : " Fan va texnologoya ", 2005. 13. Xodiev B.Yu., Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2007. 14. Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012. 15. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi», 1994 . 16. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 17. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 36 18. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.: ИНФРА-М, 1996. 19. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 20. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.: МГУ,1997. Internet saytlari 21. www.gov.uz 22. www.uza.uz 23. www.fikr.uz 24. www.arxiv.uz 25. www.ziyonet.uz 26. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti. 37

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari va ularga ta'sir etuvchi omillar

Купить