Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 1.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Культурология

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasi

Купить
Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasi MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………………... 3 I BOB. O‘ZBEK DRAMATURGIYASI VA UNING O‘RGANILISH TARIXI 1.1. O‘zbek tarixiy dramaturgiyasining taraqqiyot bosqichlari........................... 6 1.2. Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasining yetakchi xususiyatlari......15 II BOB. ISTIQLOL DAVRIDA YARATILGAN ASARLARNING ODIL YOQUBOV VA ABDULLA ORIPOV ASARLARI MISOLIDA O‘RGANILISHI 2.1. Odil Yoqubov dramalarida tarixiy obrazlar tavsifi...........................................21 2.2. Abdulla Oripov “Sohibqiron” she’riy dramasida bosh qahramon tasviri.........24 III BOB. ADABIY TA’LIMDA TARIXIY DRAMALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 3.1. Adabiyot darslarida tarixiy dramalardan foydalanishning samarali usullari .....................................................................................................................32 XULOSA ...............................................................................................................55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................58 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik davrida o‘zbek tarixiy dramaturgiyasi milliy qadriyatlar hamda g‘ururni tiklash, o‘tish davri murakkabliklarida kishilarning badiiy-estetik, ma’naviy olamini shakllantirish bo‘yicha salmoqli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, hali hamon jamiyatda, butun dunyoda avj olib borayotgan siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy xurujlarga nisbatan yetarlicha munosabat bildira olmayotgani va ayniqsa, badiiy mahorat masalasida kamchiliklar mavjudligi ko‘zga tashlanmoqda. “Aksariyat teatrlarimizning repertuarlari g‘oyaviy-badiiy jihatdan nochor, ulardan o‘rin olgan spektakllarda bugungi kun nafasi, odamlarni o‘ylantiradigan, hayajonga solayotgan jiddiy ijtimoiy muammolar o‘z aksini topmayapti” 1 . Bu esa, mavjud dramaturgiyani o‘rganish asnosida uning holati va istiqboli yuzasidan ilmiy xulosalar bildirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Teatrlar moddiy texnika bazasi va infratuzilmalari bir qancha shakllantirilmasin, spektaklning badiiy asosi bo‘lgan zamonaviy pyesalar taqchil ekan, milliy teatrning taraqqiyotini tasavvur qilish murakkabligicha qolaveradi. Bu holat zamonaviy o‘zbek dramaturgiyasining muammolarini o‘rganish o‘ta dolzarb ilmiy masala ekanini ko‘rsatadi. Shu boisdan ham istiqlol davri dramalari mavzusini keng jihatdan o‘rganib chiqishga qaror qilindi. Dramaturgiyaning mustaqil soha sifatida san’atshunoslar hamda adabiyotshunoslar tomonidan tadqiq etilishi mavjud tajriba. Xususan, o‘zbek professional dramaturgiyasining turli davrlari, nazariy xususiyatlari bo‘yicha teatrshunoslardan T.Islomov, I.Muxtorov, D.Raxmatullayeva, M.Raxmonov, O.Tojiboyeva, T.Tursunov, M.To‘laxo‘jayeva, T.Yo‘ldashev, S.Qodirova, 1 . Mirziyoyev.Sh.M. Adabiyot va san’at, ma’daniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. 2017-yil,3-avgustdagi mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi nutqi,Xalq so’zi.2017.4-avgust 2 M.Hamidovalar hamda adabiyotshunoslardan T.Abdurahimov, H.Abdusamatov, B.Abulxayirov, M.Azimova, X.Azimova, M.Aliyev, B.Jalilov, Q.Jo‘rayev, B.Imomova, S.Kamoliddinov, A.Nomozov, N.Odilova, M.Otajonova, D.Rasulmuhammedova, Sh.Rizayeva, I.Rustamova, A.Soliyev, I.Sultonov, B.Sheraliyev, G.Qarshiyeva, I.G‘aniyev kabilar bevosita tadqiqot olib borgan. Joriy tadqiqotni amalga oshirishda o‘zbekistonlik olimlar bilan birga xorijlik mutaxassislarning ham ishlari manba sifatida o‘rganib chiqildi. Amerikalik olima Laura Adams 2 ning bevosita o‘zbek teatri blan bog‘liq ishlariqiyosiy tahlil uchun muhim bo‘lsa, Aristotel, V.Belinskiy, V.Blok, Y.Borev, V.Volkenshteyn, G.Gegel, Y.Zubkov, K.Igleseas, A.Karyagin, G.Lessing, M.Pfister, I.Pal, V.Saxnoviskiy- Pankeyev, V.Xalizevlarning dramaturgiyaga oid ilmiy asarlari tadqiqotning o‘rganilganlik darajasini aniqlashga xizmat qildi. Hozirgacha e’lon qilingan tadqiqotlarda dramaturgiyaning nazariy tomonlari, o‘ziga xos ayrim xususiyatlari tadqiq etilgan. Ammo mustaqillik davri o‘zbek dramaturgiyasi yaxlit bir badiiy-ijodiy jarayon sifatida o‘rganilib bormoqda. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Drama janri va uning vujudga kelishi, xususan, o‘zbek tarixiy dramasi va drama janrida samarali ijod qilgan yozuvchilar va ularning asarlarini o‘rganish; istiqlol davri tarixiy dramalarining ahamiyati va uning taqqosiy tahlili, Odil Yoqubovning istiqlol davrida yaratilgan tarixiy dramalarining mavzu ko‘lami va ularda tarixning gavdalanishi; Abdulla Oripov asarlarini o‘rganish, ularning dramalarini, xususan she’riy drama janri va undagi mavzularning ahamiyatini yoritish hamda Abdulla Oripov, Odil Yoqubov asarlarini metodlar orqali o‘rganish va tahlil qilish. Tadqiqotning obyekti. Tadqiqotni yoritib borishda mavzuga doir ilmiy asarlar, dissertatsiyalar, ilmiy maqolalar, darsliklar, qo‘llaAnmalar va ijtimoiy tarmoq vositalari mavzuimizni ochib berishda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. 2 . Adams.L.L.Modernity, postcolonialism and Theatrical From in Uzbekiston.//Slavic Review.- USA.2005.2(Summer,64) pp.333-3354 3 Tadqiqotning predmetini ijodi asosiy obyekt bo‘lgan ijodkor lar asarlaridagi dialoglarning nazariy asoslari va matndagi vazifasi, badiiy talqin xususiyatlarini tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi shundaki, bu mavzu deyarli hali to‘laqonli o‘rganilmagan. Mazkur tadqiqotda drama janri, uning tarixi, istiqlol davri tarixiy dramalari, shuningdek, istiqlol davri dramalari bilan sho‘ro davri dramalari qiyosiy tarzda tahlil qilinib o‘rganilgan. Odil Yoqubovning “Avlodlarga maktub” va Abdulla Oripovning “Sohibqiron” asarlarini metod va usullar orqali solishtirma tarzda o‘rganilishi bitiruv malakaviy ishning yangiligi hisoblanadi. Tadqiqot metodlari. Obyektiv kuzatgan holda, qiyosiy-tarixiy, modernik, induktiv va ba’zi hollarda deduktiv metoddan foydalanildi. Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Bitiuv malakaviy ishi umumiy hajmda betdan iborat bo‘lib, kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Dastlab mundarija berilib umumiy boblarning joylashuv o‘rni ko‘rsatib berilgan. 4 I.BOB. O‘ZBEK DRAMATURGIYASI VA UNING O‘RGANILISH TARIXI 1.1. O‘zbek tarixiy dramaturgiyasining taraqqiyot bosqichlari O‘zbek dramaturgiyasining kelib chiqishi va taraqqiyotini o‘rganish uchun uning tarixi, kelib chiqishiga ta’sir etgan shart-sharoitlar, amaliyotlar va nazariyasining paydo bo‘lishi kabi komponentlarga e’tibor qaratish lozim. Shunday bo‘lgach eng avvalo “dramaturgiya” so‘ziga berilgan ta’riflarni o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Dramaturgiya so‘zi nimani anglatadi? Bu so‘zning tub zamini nimadan iborat? O‘zbek tilinining izohli lug‘atida, “dramaturgiyani dramatik san’at, sahna asarining tuzilish tamoyillari va usullari haqida nazariya” 3 , deyilsa, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida, “dramaturgiya – dramatik asarlar majmuasi, kino va spektakllarning obrazli talqini konsepsiyasi”, - degan ta’rif beriladi 4 . Drama – lirika va eposni mujassam etuvchi tur. Yunon adabiyotida epos va lirika uyg‘unlashuvi natijasida drama paydo bo‘lgan. Eposda voqea asosiy o‘rin tutishi. 3 . O’zbek tilining izohli lug’ati.”O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.Toshkent.121-bet 4 . O’zbekiston Milliy Ensikilopediyasi.Davlat ilmiy nashriyoti.Toshkent.386-bet 5 Lirikada sezgi – tuyg‘u, hissiyotlarni ifodalanishiga asoslangani, drama esa bu ikkisining uyg‘unlashganidir 5 . “ So‘z san’atining asosiy turlaridan biri bo‘lgan drama qadimgi yunon tilidan olingan bo‘lib harakat, amal-faoliyat degan ma’nolarni anglatadi. Dramatik asarlar, asosan sahnada ijro etishga mo‘ljallangan bo‘lib, suhbat dialog shaklida yoziladi. Dramatik turga drama, komediya, tragediya (fojia) singari janrlar mansubdir. Bunday asarlarda voqelik bevosita ishtirok etuvchi shaxslarning xatti-harakatlari va nutqi orqali ochiladi. Dramatik asarlar sahnaga moslab yoziladi” 6 . Dramaturgiya badiiy asar sifatida faqat teatrda jonlanishini nazarda tutib, teatr san’atining yuzaga kelishi masalalariga to‘xtalish lozim. Agar dramaturgiyani obrazlar xarakterlari va harakatlari deb qaraydigan bo‘lsak, unda sahnada yaratiladigan obrazlarning poydevori dramaturg fantaziyasi deyish mumkin. Dramaturgiyaning barcha komponentlari dramatik obraz asosi bo‘lgan maqsad sari bo‘lgan harakatini tan olishga undaydi, yanada sodda qilib aytilsa, dramaturgiya qonunlari asosida sahnalashtirish uchun yaratiladigan asar drama deyilsa maqsadga muvofiq hisoblanadi. Drama teatrda rejissor rejasi va talqini yordamida spektakl shaklida amalga oshiriladi. Badiiy adabiyotning mavjud bo‘lgan uch turi – epos, lirika, dramatikadan iborat bo‘lganligini e’tirof etgan holda, dramaturgiyaning ham uch turi: tragediya, komediya va drama ( tor ma’noda) janrlari haqida batafsil fikr yuritiladi. Bu janrlarni tahlil qilishdan avval dramaturgiya – drama degan fikrni anglash juda o‘rinli hisoblanadi. Dramani – harakatlantiruvchi, harakat deguvchilar fikrida asos bor. Chunki, harakatsiz drama vujudga kelmaydi. Shu bois harakatni – dramaning qon tomiri degan ta’rif beuvchi olimlarning fikri ham asoslidir. Dramaning asosida g‘oyani ochuvchi fabula birlamchi, fabuladan syujetgan o‘tish jarayonini kompozitsiya ta’minlanishini e’tirof etish zarur. Chunki, dramada inson 5 . O’zbek dramaturgiyasi. O’quv qo’lanma.Toshkent.2004.3-bet 6 Imomov.B, Jo'rayeva.O'. O'zbek dramaturgiyasi tarixi.-T.:O’qituvchi,1995,5-bet. 6 tuyg‘ulari qalamga olinadi. Ijodkor har qancha mahoratli so‘z san’atkori bo‘lmasin, o‘z g‘oyasi va maqsadiga to‘la erishgan hisoblanmaydi. Mabodo ijodkor maqsadi, g‘oyasi, nuqtayi nazari izchil va aniq bo‘lmasa, uning asari tuzilish jihatidan puxta, muvofaqqiyatli chiqmaydi. Bu o‘rinda asardagi uyg‘unlikga alohida e’tibor berish lozim. Asardagi har bir detal, har bir element bir-birini talab qilsa, bir-biriga singib ketsa, ana shu uyg‘unlik deyiladi. Baddiy asardagi har bir unsur, voqea, hodisa parchasi, vosita hamisha muayyan maqsadga xizmat qiladi, bir-biri bilan ham shaklan, ham mazmunan munosabat kasb etgan holda mantiqiy bog‘liqlik, uyg‘unlik kasb etadi. Shunday qilib, kompozitsiya asar mazmuni to‘laqonli tarzda ayonlashuvini ta’minlovchi shakliy unsur hisoblanadi. Ushbu unsurdan mohir badiiy asarlar kompozitsiyasi tahlil qilingan ayrim tadqiqotlarda “fabula” termini ham uchraydi. Fabula lotincha “fabula” so‘zidan olingan bo‘lib, masal hikoya qilish demakdir. Badiy asar fabulasi deganda asar uchun asos bo‘lgan hayotiy material nazarda tutiladi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib dramaturgiyani: dramatik asar majmuyi, sahna asarlarining tuzilishi tamoyillari va usullarini o‘rganadigan, uning asoslarini, nazariyasini va tarixini targ‘ib qiluvchi fan deb aytish ham mumkin. Dramaturgiya asoslari deganda, sahnalashtirish uchun asarning tug‘ilishi, rivojlanishi, uning o‘ziga xos xususiyatlari, turlari, unga qo‘yiladigan talablar tushuniladi. Shunday ekan, dramaturgiyaning jahon miqyosida paydo bo‘lish bosqichlarini o‘rganish uchun uning tarixiga, olimlar va soha mutaxassislarining fikrlariga murojaat qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mumtoz dramaturgiyaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jarayonlariga qisqa bo‘lsada tavsif bermay turib o‘zbek milliy dramaturgiyasining tug‘ilishi va shakllanish bosqichlari haqida gapirish, rivojlanish jarayonlarini anglab yetish mushkuldir. Adabiyoting eng qiyin turi hisoblangan dramaturgiya eramizdan avvalgi 7 antik (antik – lotincha, qadim, qadimiy ma’nolarini anglatadi) davrda qadimgi Gretsiyada, ya’ni Yunonistonda paydo bo‘ldi. Miloddan avvalgi VI asrlarda xalq hajviy tomosholari, V asrlarga kelib ilk yunon dramalari, keyinroq yunon mualliflarining tragediya, komediyalari sahnalashtirilgan. Masalan, Esxil o‘zining “Eroniylar”, “Fivaga qarshi yettovlon”, “Iltijogo‘ylar”. “Zanjirband Promotey” kabi asarlari bilan “Tragediyaning otasi” degan nomga sazovar bo‘ldi. Uning xizmatlaridan yana biri tragediya janriga ikkinchi aktyorni kiritib, uni chinakamiga dramatik janrga aylantirdi. Shu bilan birga dialog konfiliktining yuzaga kelishiga imkon yaratgan ulug‘ siymo ham edi. Sofokl esa, sahna dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan keng foydalanishni, fojialarga uchinchi aktyorni kiritib, voqealar jarayonidagi xatti-harakatlarni yanada tezlashtirdi. Eramizdan avvalgi V asrda yashagan Yunonistonning buyuk mutafakkirlar Esxil, Sofokl, Yevripidlar tragediyaga asos soladilar. Bu davrda yozilgan dramalar (ular asosan she’riy shaklda bo‘lgan) tragediya nomi bilan atala boshlandi. Dramaturgiya, odamlar tarixi bo‘yicha teatrlar va sahnalarda dasturlar, dramalar yaratishning bir qismini tashkil etgan. Bu san’atning boshlanishi qadimiy davrlarga borib taqalganini yuqorida ham ta’kidlab o‘tdik. Shu bilan bir qatorda Antik yunon dramaturgiyasi, tragediyalar va komediyalar yaratishdagi buyuk yuzaki qadimiy san’atning bir qismi bo‘lgan Aristotelning “Poetika” asari bilan boshlanadi. O‘z navbatida, dramaturgiya tarixi quyidagi davrlarni o‘z ichiga oladi: 1. Antik yunon dramaturgiyasi: Eski Yunon dramaturglari tragediya va komediya janridagi asarlarini yaratishda muvaffaqiyatli edi. Aristotelning “Poetika” asari, dramaturgiyaning asosiy qavonlari va dramadagi katta tamoyillarning muhokama qilingan asoslaridan biri sifatida taniladi. 2. Renessans dramaturgiyasi: XIV- XVII asrlarda Yevropaning renessans davri dramaturglari (masalan, Uilyam Shekspir) jamiyat va inson 8 psixologiyasiga oid yangi yo‘nalishlar kiritishda muvafaqqiyatli bo‘ldilar. O‘zbekiston hamda xalqaro teatrlarda renessans dramaturgiyasi asarlarining talqinlari va aktyorlik uslubi o‘rganilgan. 3. XVIII-XIX asrlar romantik dramaturgiyasi. Bu davrda dramaturglar yosh, qiziqqon, fikrlari o‘zining yaratgan ma’naviy dunyosini izohlashda ozod, individualistik yakunlandilar. 4. XX asr dramaturgiyasi: XX asrda dramaturgiyada eksperiment va innovatsiyalar o‘zgardi. Ba’zi dramaturglar absurddan foydalandilar va sotsial qatlamlar, psixologik qarashlar, polotik matnlar va boshqalarni ko‘rsatish uchun yangi texnikalar va uslublarni qo‘llab-quvvatlaganlar 7 . Drama, tragik va komediyalar o‘rtasida joylashgan janrdir. Ular odamlarning turmush tarzi, hayotining eng oddiy voqeliklarini yoki jamiyatning muammolari va yechimlari haqida ma’naviy muhokamalarni o‘z ichiga oladi. Drama janri zamonaviy dramaturgiyaning eng ommalashgan janrlaridan biri hisoblanadi 8 . Dramaturgiya janrlari eng qiziq qismi va turmush tarzining farq etuvchi jihatlarini taqdim etadi va dramaturgiyaning ko‘plab jihatlarini ifodalaydi. Har bir janrning o‘zining maqsadi va uslubi bor va ular dramaturgiya ustozlarining o‘zgartirishi, qayta ishlashi va yaratilishi bilan bog‘liqdir. Adabiyotshunoslik fani e’tiboridan dramaga xos adabiy- nazariy qonun- qoidalarga mos asarlarning sahnaga chiqishi XX asr boshlaridagi o‘zbek madaniy muhiti bilan bog‘liq, albatta. Jadid ma’rifatchilari dramatik asarlar o‘ynaladigan teatr sahnasiga ibratxona sifatida qarashgan edi. Teatr sahnalari o‘z vaqtida taraqqiyot yo‘liga chiqayotgan xalq uchun bamisoli oyna vazifasini o‘tadi. Shunga ko‘ra, hozirgi o‘zbek dramaturgiyasining o‘ziga xos uzoq tarix qa’ridan kelayotgan adabiy-estetik umumiy asosi va o‘tgan asr boshlariga borib taqaladigan yuz yillik 7 Рабочие заметки драматурга Лыюиса Тринарда 8 Драматургия секреты постановки театзиалыныхспектаклейб Владимира Норштейна 9 tarixi bor. Dramatik tur janrlaridan biri bo‘lgan komediyada muallif o‘z g‘oyasini xarakter, kulgi va shunga mos tanlangan voqelikning sahnadagi badiiy talqini vositasida ifodalaydi. Fojia janrida esa qahramonlararo, mavjud ijtimoiy-ma’naviy muhitlararo haddan tashqari kuchli ziddiyatlar oqibati bo‘lgan fojia ko‘rsatiladi. Bu ayanchli vaziyat tufayli o‘quvchi yoki tomoshabin qalbida achinish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Yana bir e’tiborli jihat shuki, o‘zbek dramaturgiyasi tarixida o‘zida har ikki adabiy janrga xos xususiyatlarni jamlagan “Temir xotin” (Sharof Boshbekov) nomli tragikomediya ham mavjud. Uni ko‘rgan yoki o‘qigan odam asarda qatnashayotgan obrazlar holidan ba’zan beixtiyor kuladi va ayni damda og‘ir mehnat ostida ezilgan insonning fojiaviy holatidan qayg‘uga botadi, chuqur o‘yga toladi. O‘zbek dramaturgiyasi tarixida mustaqillik davri alohida bosqich sanaladi. Bu davr o‘zbek dramalarida o‘zbekona turmushning eng muhim qirralariga, milliy qadriyatlar va urf-odatlar talqiniga alohida diqqat qaratiladi. Mustaqil mamlakatning har bir ongli odami o‘zligini, o‘z o‘tmishini, dunyo ilm-fani, madaniyati, adabiyoti va san’atiga beqiyos hissa qo‘shgan ajdodlarning ulkan mutafakkir shaxslar bo‘lganini juda teran anglashi lozim. Insonga milliy o‘zlikni anglatishda dramatik asarlar so‘z san’atining boshqa janrlarga qaraganda kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Sahnadagi qahramonlarning so‘zlaridan ta’sirlanadi va ularning xatti – harakatlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘radi; ba’zan sahna bilan tomoshabin orasidagi chegara yo‘qoladi. Aktyorlar sahnadan odamlar orasiga tushib keladi; tomoshabin esa bamisoli o‘zini sahnada his etadi. Har qanday badiiy asarda insonlarning ma’naviy kamoloti yoki tubanlashuvining obrazli tasviri muhim sanaladi. Jumladan, mustaqillik davri o‘zbek dramalarida ham zamon kishilari yoki tarixiy shaxslarning odilligi, haqgo‘yligi, xolisligi, olimligi, sadoqati, mardligi hamisha shu insoniy 10 fazilatlarining zidi bo‘lgan axloqiy- ma’naviy tushunchalar bilan yonma-yon muhokama qilinadi. Tabiiyki, bunday murakkab va ziddiyatli hayot girdobiga tushgan qahramonlar orasidan har doim yuksak insoniy kamolot darajasiga ko‘tarilgan chin ma’nodagi yuragi butun shaxslar g‘olib bo‘lishadi. Sir emaski, hamma zamonlarda dramatik asarlar bevosita sahna hayoti bilan bog‘liq bo‘lib kelgan. Muallif qahramonlarining sahnada o‘zlarini tutishlarini va o‘sha asarni tomoshabin qanday qabul qilishini ko‘z oldiga keltirishi hamda syujet voqeligining barcha komponentlarini puxta o‘ylashi kerak. Boshqa adabiy tur va janrlar bilan dramatik asarlar taqqoslanganida uning poetik xususiyati va tarkibiy tuzulishini yaxshi anglab olish mumkin. Dramatik asar voqelikning o‘ziga xos badiiy talqini bo‘lgani uchun obrazlar tabiati ham dalogik va monologik nutq, xatti-harakat, imo-ishora, sukut, yig‘i yoki kulgu kabi sahnaga xos tasviriy- psixologik vositalar yordamida ochiladi. Tabiiyki, bu omillar sahna asarining umrboqiyligini ham belgilaydi. Umuman, bugungi o‘zbek dramaturglari ozod yurt yoshlarining ma’naviyati yuksak, axloqi pok, ruhiy olami mustahkam bo‘lishiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shmoqda. O‘zbek milliy tafakkuri, estetik qarashlari tizimida sodir bo‘lgan yangilanishlar bugungi dramaturgiya taraqqiyotiga ham jiddiy ta'sir ko‘rsatdi. O. Yoqubovning “Bir koshona sirlari”, Usmon Azimning “Bir qadam yo‘l”, Erkin Samandarning “Arabmuhammad Bahodirxon”, Ilhom Hasanning “Bir kam dunyo”, Abdulla A'zamning “Dugohi Husayniy”, “Jek London hikoyasidan so‘ng” kabi asarlari hozirgi o‘zbek dramaturgiyasida erishilgan yutuqlardan bo‘ldi. U. Azimning “Bir qadam yo‘l” dramasida inson ko‘ngli maylariga e'tiborsizlik, vaqtida odamni qadrlamaslik singari illatlar bir umr mehnat qilib, halol yashagan keksa kishining murakkab taqdiri misolida aks ettirilgan. Samarqandni ko‘rish, uni ziyorat etishni umr bo‘yi orzu qilib yashagan, ammo 11 vaqtida qo‘lining kaltaligi, keyinchalik turmush tashvishlari bilan ovvoraligi, undan so‘ng farzandlarining e’tiborsizligi sabab yonginasidagi shaharni ko‘rmay o‘tib ketgan qariya va uning o‘g‘illari ruhiyati asarda katta mahorat bilan ko‘rsatilgan. Istiqlol dramaturgiyasida shakliy izlanishlar, ijodiy tajribalar bir zum ham to‘xtagan emas. Dramaturglar sanog‘iga yetib bo‘lmas hayotiy holatlar shu holatlarda harakat qiladigan qahramonlar tabiatida ham jiddiy evrilishlar yasashi mumkinligini nozik his etgan holda drama-versiya, drama-vaziyat singari yangi ifoda shakllarini o‘ylab topganlarki, bu hol asarlarning muvaffaqiyatli chiqishini ta’minlagan. E. Samandarning “Arabmuhammad Bahodirxon” tragediyasida insoniyat paydo bo‘lgandan beri hal bo‘lmay kelayotgan va bundan keyin ham to‘la hal etilishi mumkin bo‘lmagan yaxshilik va yovuzlik, nafs va qanoat, hokimiyat va farzandlik burchi singari qarama-qarshi qadriyatlar o‘rtasidagi to‘qnashuv o‘tmishda yashab o‘tgan bobolarimiz taqdirlari misolida ta'sirli tasvirlab berilgan. Qo‘lida imkoniyati bo‘lishiga qaramay, o‘zining yovuz farzandlariga qarshi qo‘shin tortishni istamagan Arabmuhammadxon shaxsiyatidagi yuksak sifatlar va o‘z otalarining ko‘zlariga mil tortish darajasida yirtqichlashgan Habash va Elbars timsollaridagi tubanliklar asarda butun ko‘lami bilan juda ta'sirli yo‘sinda ko‘rsatib berilgan. Bundan tashqari, O‘lmas Umarbekovning “Kurort” sahna asarida ham ma’naviy hayotda bo‘lgan nuqsonlarni ochib tashlagan. Bu davr dramaturgiyasi taraqqiyotida Sharof Boshbekovning “Temir xotin” komediyasi munosib o‘rin egalladi. Komediyada hayot haqiqatiga asoslangan konflikt mahorat bilan yoritilgan. Asarda paxtakor ayolining qanchalik og‘ir mehnati mashaqqati ochib tashlangan. Komediyaning “Temir xotin” deb atalishida chuqur ma’no bor. Ma’lumki, adabiyotimizda uzoq yillar davomida (xususan, turg‘unlik yillarida) 12 paxtakorlar mehnati, ayniqsa, paxtakor xotin-qizlar mehnati juda oson ish tarzida, dabdabali, bayramona kayfiyatda tasvirlanib kelindi. Sharof Boshbekov “Temir xotin” komediyasini yaratish bilan dramaturgiyada birinchi bo‘lib ana shu soxta tasavvurga qattiq zarba berdi. Asarda qishloq hayoti, o‘zbek ayollarining moddiy- ma’naviy jihatdan og‘ir sharoitda kun ko‘rayotganliklari, og‘ir mehnat ostida ezilib xo‘rlanayotganliklari, “joni qirqta” bo‘lgan o‘zbek ayollari bardosh bergan mashaqqatli mehnatga, hatto, temir ham bardosh bera olmasligi komediya janri imkoniyatlari doirasida ta’sirli va qiziqarli qilib ko‘rsatilgan. Mustaqillik davrida o‘zbek dramaturgiyasida kishilarning ma’naviy hayotini yoritishga katta e’tibor berildi. Shu o‘rinda ushbu asarni buning yorqin namunalaridan biri desak ham bo‘ladi. Shukrullo o‘z asarida A.Qodiriy an’analarini yangi zamon voqealari bilan ijodiy davom ettirgan va boyitgan ijodkorlardan biri sanaladi. Uning “To‘ydan keyin tomosha” dramasida ba’zi o‘zbek oilalarida nikoh to‘yi tantanalari haddan tashqari oshirib yuborilayotgani, to‘ylarda ortiqcha isrofgarchilik bo‘layotgani va buning ayanchli oqibatlari ochib tashlangan. Dramaning asosiy qahramonlari: Mo‘min, Xolida, Nazira, Chamandaxon, Fozilxo‘ja va boshqalar. Voqealar jarayoni to‘y, to‘yga tayyorgarlik, to‘yni o‘tkazish va to‘ydan keying mojarolar qiziqarli qilib tasvirlab berilgan. Hayotdagi ayrim kishilar ongidagi salbiy holatlar ochib tashlangan. Davrga munosib kamtarlik, madaniy to‘ylar o‘tkazish g‘oyasi ilgari surilgan. Mustaqillik davri dramaturgiyasida milliy urf-odatlarga sadoqat mavzusi inson qadr-qimmatini ulug‘lash masalalari bilan uzviy bog‘liqlikda aks ettirildi. Erkin Xushvaqtning “Chimildiq” dramasida bu xususiyat o‘ziga xos bir yo‘sinda namoyon bo‘ldi. Umuman olganda, mustaqillik davrida o‘zbek adabiyotida sahna asarlari kam yozilmadi. Mustaqillik davridagi o‘zbek adabiyoti milliy so‘z san’atining yangi sermazmun porloq sahifasini tashkil qiladi. Bu davr o‘zbek 13 adabiyotining eng katta yutug‘i shu bo‘ldiki, o‘zbek adabiyoti avvalgi chalkashliklardan qutuldi. Ayni vaqtda milliy dramaturgiyaning tilga olishga loyiq badiiy yutuqlar qo‘lga kiritilishi og‘ir kechayotgan soha bo‘lib qolayotganligini ta’kidlash kerak. Mustaqillik davri dramaturgiyasi bozor iqtisodi talablariga eng ko‘p berilgan adabiy tur bo‘ldi. Bu hodisa sahna asarlarining sifatiga salbiy ta'sir ko‘rsatmay qolmadi, albatta. Komediyalarning saviyasi kishida haqli e’tiroz va jiddiy xavotir uyg‘otadi. Negaki, o‘zbek komediyachiligining dastlabki qadamlariyoq juda zalvorli va esda qolarli bo‘lgan. Hamza, Abdulla Qahhor, Sharof Boshbekovlarning teran ma'noli kulgi asarlarini eslashning o‘zi fikrimizning nechog‘liq haq ekanligini ko‘rsatadi. Bugungi komediyalarning badiiyati nochor bo‘lgani uchun na ijrochilarga, na tomoshachilarga va na o‘quvchilarga biror estetik ozuqa bera oladi. Sahnaviy ijodning komediya deb atalmish bir turiga ko‘cha so‘zlari, tiyiqsiz chuchmallik hamda pardasizlik katta sur'at bilan kirib kelmoqda. Mualliflar qahramonlar ruhiyatidagi to‘qnashuvlar tarangligi haqida emas, so‘zlarning pardasizligi haqida ko‘proq bosh qotirishmoqda. She'riyat va nasr borasida mustaqillikkacha bo‘lgan yaqin o‘tmishdagi estetik yuksakliklarga yetibgina qolmay, undan balandroq cho‘qqilarni egallash imkoniyati yuzaga kelganligi ayon haqiqat bo‘lsa, dramaturgiya bobida shu vaqtgacha erishilgan sahnaviy yuksaklikka yetib borilmayotganligi achinarlidir. Davr ahli ruhiyatidagi oshkoralik, sezimlar nozikligi, munosabatlar dramatizmidagi taranglik hali-hanuz pyesalarga ko‘chib, sahna realligiga aylangani yo‘q. Holbuki, har qanday keskin ijtimoiy o‘zgarish va yangicha hayotiy vaziyat dramatik turdagi asarlar yaratilishi uchun mo‘1-ko‘l material bera oladi. Biz yashayotgan davr ana shunday keskin o‘zgarish yangilanishlar davridir. Ma’lumki, milliy adabiyotimiz uchun haq gapni aytish badiiy ijodning oddiy talabiga aylanib 14 qoldi. Bugun adabiyot zarur gapni, dolzarb muammoni odamning taqdiriga bog‘lab, ta'sirli yo‘sinda ifodalash kerakligiga odatlanib bormoqda. Milliy dramaturgiyada esa hanuzgacha zarur gapni yalang‘och yo‘sinda, keskin tarzda aytish fazilat sanab kelinmoqda. Har bir alohida odamda bo‘lgani kabi har bir millatning va har bir davrning ham o‘z mo‘ljallari, egallanishi orzu etiladigan marralari bo‘ladi. Mustaqillikka erishilganidan keyingi davr o‘zbek adabiyoti uchun inson ma'naviyati qirralarini tekshirish, odam ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas sezimlarni tadqiq etishga erishish ana shunday baland marradirki, milliy adabiyotimiz uni egallash sari og‘ishmay borayotir. 15 1.2 Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasining yetakchi xususiyatlari O‘z mustaqilligimizni qo‘lga kiritganimizdan so‘ng barcha sohalarda ildamlik, rivojlanish jarayonlari kuzatildi. Shu qatorda adabiyot va san’atda ham yangicha asarlar, san’at namunalari paydo bo‘la boshladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, har bir davlatning poydevori bu jamiyat bag‘rida o‘sib kelayotgan yosh avlod hisoblanadi. Ularni milliy mafkura ruhida tarbiyalash, avvalo, ona vatanga, o‘z tarixiga hurmat va muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish, yurtimizda olib borilayotgan ta’lim borasidagi oslohatlarning asoslaridan biri hisoblanadi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek: “Hammamizni tarbiyalagan, voyaga yetkazgan shu xalq. Barchamizga tuz-nasiba bergan ham - shu xalq. Bizga ishonch bildirgan, rahbar qilib saylagan ham shu xalq… Xalq rozi bo‘lsa, ishimizda unum va baraka bo‘ladi. Xalq bizdan rozi bo‘lsa, Yaratgan ham rozi bo‘ladi, shunday ekan, biz ham ana shu xalqimizning milliyligi, urf-odatilari, bag‘rikengligi va mehmondo‘stligini butun dumyoga tanitishimiz, milliyligimizva umuminsoniy qadriyatlarimiz tarannum etilgan asarlarni o‘rganishimiz lozimdir” 9 . Yuqorida aytib o‘tilgandek, xuddi shunday asarlardan bir qanchasi yaratildi, xususan, drama sohasida ham yangiliklar serob bo‘ldi. Adabiyot darslarida o‘quvchilarning o‘z ma’naviy kamolotlarini ta’minlashda bevosita ishtirok etishlari, ijodiy fikrlashi, mustaqil tarzda bilim egallash ko‘nikmalarini shakllantirish va uni rivojlantrishlari, mavjud bilim, ko‘nikma va malakalrini yangi vaziyatlarda qo‘llay bilishlarida dramatik asarlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim amaliyotida dramatik asarlarni o‘rganishda avval ularning matni bilan tanishish amalga oshiriladi. Agar imkoni bo‘lsa sahnada ko‘rish, yoki tasmaga yozilgan variant bilan tanishish juda samarali usul hisoblanadi. 9 . O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . M . Mirziyoyevning 2017- yil 15- fevraldagi “ Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to ’ g ’ risida ” gi Farmoni . //” O ’ zbekiston adabiyoti va san ’ ati ”, 2017- yil 17- fevral . 16 “ O‘zbek dramaturgiyasi tarixida mustaqillik davri alohida bosqich sanaladi. Bu davr o‘zbek dramalarida o‘zbekona turmushning eng muhim qirralariga, milliy qadriyatlar va urf-odatlar talqiniga alohida diqqat qaratiladi. Boshqa adabiy tur va janrlar bilan dramatik asarlar taqqoslanganida uning poetik xususiyati va tarkibiy tuzulishini yaxshi anglab olish mumkin. Dramatik asar voqelikning o‘ziga xos badiiy talqini bo‘lgani uchun obrazlar tabiati ham dialogik va monologik nutq, imo-ishora, sukut, yig‘i yoki kulgi kabi sahnaga xos tasviriy-psixologik vositalar yordamida ochiladi. Tabiiyki, bu omillar sahna asarining umrboqiyligini belgilaydi” 10 . Mustaqillik davri dramaturgiyasi mustaqil yurt o‘quvchilarining ma’naviy yuksak, axloqi pok, ruhiy olami mustahkam bo‘lishiga munosib hissa qo‘shadi. Jumladan, mustaqillik davri dramaturgiyasidan namuna sifatdida Erkin A’zamning “Tanho qayiq” asari berilgan. Asar Orol bobodan dramatik rivoyat hisoblanadi. Dramatik asar qatnashchilari: Orol bobo, Amet Jumaboy, Tilovbergan, Genjimurod, O‘tgan maxsum, Qalimbet, Gulhadicha 11 . Dramatik asarlarni sinfda rollarga bo‘lib o‘qitish juda yaxshi samara beradi. Istiqlol davri o‘zbek adabiyotida boshqa tur va janrlar singari tarixiy drama janri ham rivojlandi. Zamonaviy o‘zbek dramaturgiyasida tarixiy drama janrining ilk va mumtoz namunalarini M.Behbudiy, Fitrat, Uyg‘un, I.Sulton, K.Yashin, M.Shayxzoda kabi yetuk ijodkorlar yaratishdi. Istiqlol davrida dramaturglari sho‘ro davri tazyiqlari va cheklovlari tufayli sahna yuzini ko‘ra olmayotgan buyuk tarixiy shaxslar, mutasavvuflar, hadisshunoslar, temuriy malikalar, qatag‘on jabrdiydalari bo‘lgan adiblarning mashaqqatli va ibratomus hayotini bugungi zamondoshlarimizga estetik ideali sifatida taqdim etdi. Mustaqillik sharofati bilan 10 To ’ xliyev . B , Karimov . B , Usmonova . K , Adabiyot 11- sinf darsligi II - qism . -.: O ’ zbekiston milliy ensiklopediyasi .2018.105- bet . 11 . Erkin A’zam. Tanho qayiq. Kinorivoyat.//Erkin A’zam Tanho qayiq. Kinoqissalar. – T.: Sharq NMAK Bosh tahririyati, 2017. B. 171-212-275-betlar. 17 Imom Buxoriy, Ismoil Somoniy, Jaloliddin Manguberdi, Shayx Najmiddin Kubro, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Mashrab, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Muqimiy kabi buyuk tarixiy shaxslarning har biri haqida o‘nlab tarixiy drama, tarixiy tragediyalar yaratildi. Xususan, bu tarixiy shaxslarning nomini va tarixdagi xizmatlarini qaytadan ijobiy baholash va tiriltirish maqsadida ularning yubiley sanalari munosabati bilan dramaturglar tanlov uchun tarixiy dramalar yaratishdi. Jumladan, buyuk sarkarda Amir Temurning 660 yilligini keng miqyosda nishonlash maqsadida 1996-yilda ijodiy topshiriqlar, rejalar va maxsus farmonlar asosida ko‘pgina tadbirlar o‘tkazildi. Buyuk sarkarda Amir Temur haqida S.Po‘latovning “Sohibqiron vasiyati’’, T.Zulfiqorovning “Temur va hofiz’’, N.Qobulovning “Amir Temur fojiasi’’, A.Ikromovning “Buyuk Temur’’, Sh.Pardayevning “Jahongir”, U.Sattorovning “Sohibqiron afsonasi”, H.Muhammadning “Temurning tug‘ilishi”, E.Xushvaqtovning “Temurnoma”, T.Mardiyevaning “Sohibqiron kelini”, N.Abbosxon “Sohibqiron onasi” kabi tarixiy dramalar qatoriga esa yaqin yillarda Usmon Azim “Adolat fasli”, Asror Samad “Sohibqiron Amir Temur yoxud adolat qilichi” kabi tarixiy dramalar yozib yanada boyitdilar. Mazkur ikki drama ham shu yili sahna yuzini ko‘rdi. Bundan tashqari, 1999-yilda Imom Buxoriyning 1225 yilligi munosabati bilan Imom Buxoriy shaxsiyatini abadiylashtirish va bugungi kun kishilariga ideal sifatida taqdim etish maqsadida jami sakkizta tarixiy drama yaratildi. Mazkur dramalar orasida U.Qo‘chqorning “Imom Buxoriy” she’riy dramasi g‘olib deb topildi. O‘rta asrlarda yashagan buyuk hadisshunos olimning hayotini yoritib bera olgan “Dramaturg nafaqat musofirlikda, balki o‘z yurtida ham ro‘shnolik ko‘rmagan insonning holati va qalb kechinmalarini turli vaziyatlarda aks ettirar ekan, har qanday vaziyatda ham o‘z e’tiqodi, haq yo‘lidagi amallaridan qaytmaydigan alloma obrazini yarata oldi” 12 deb ta’kidlaydi M.Fozilova, yana shuningdek,Ahmad 12 Fazilova.M Usmon Azimning dramaturgik mahorati. T. 2016 18 al-Farg‘oniyning 1200 yilligi munosabati bilan Farg‘oniy haqida yettita drama yaratildi. Istiqlol davri o‘zbek dramaturgiyasi mavzu va g‘oya jihatidan, mualliflar va janrlar nuqtai nazaridan ham nihoyatda sermazmun va boy bo‘ldi. Yuqorida sanalganlardan tashqari, “Ismoil Somoniy” (Chorsham), “Ajdodlar qilichi”, “Yot hujra” (E.Samandar), “Shayx Najmiddin Kubro” ( Omon Matjon), “Alg‘ul” (Xurshid Davron), “Guli va Navoiy” (Naim Karimov), “Samarqand sayqali” (Iqbol Mirzo), “Kunduzsiz kechalar” (Usmon Azim), “Oy tutilgan kechalar” (Olimjon Xoldor), “Majnun bo‘lib elni sevaman” (Dilorom Karimova), “Usmon Nosir” (Iqbol Mirzo), “Usmon shoir-osmon shoir” (To‘ra Mirzo), “Usmon Nosir” (Javlon Jovliyev), “Usmon Nozir” ( Nodira Rashidova) kabi tarixiy dramalar yozdi. Albatta, bu tarixiy dramalarning barchasi ham badiiy-g‘oyaviy jihatdan mukammal emas. Ularning ba’zilari poytaxt va viloyat teatr sahnalarida teatrlashtirilib xalqimiz hukmiga havola etildi. Hatto, ba’zi tarixiy dramalar haqida dissertatsiyalar, maqola va taqrizlar qilindi. Masalan, shoir, tarjimon Usmon Qo‘chqorning “Imom Buxoriy” she’riy dramasi N.Norova tomonidan “Uslub va ijodkor mahorati”. (Usmon Qo‘chqor ijodi misolida) dissertatsiyasida adibning “Imom Buxoriy” she’riy dramasi tahlil etilgan. Shuningdek, M.Fozilovaning “Usmon Azimning dramaturgik mahorati” monografiyasida dramaturgning o‘ndan ziyod tarixiy dramalari tahlil etib berilgan. Istiqlol davri o‘zbek adabiyotida yaratilgan tarixiy dramalar quyidagi badiiy- g‘oyaviy xususiyatlari bilan sho‘ro davri dramaturgiyasidan farqlanib turadi. Istiqlol davri dramaturglari tarixiy drama janrini shakllantirishda sho‘ro davrida yashab ijod etgan Fitrat, Uyg‘un, K.Yashin, M.Shayxzodalarning boy ijodiy tajribasini davom ettirdi. Shuningdek, ular dramaturgiya sohasidagi jahon adabiy tajribalari va yangicha badiiy-uslubiy izlanishlarni o‘zlari yaratgan dramalarda sintez qildi. Istiqlol davri o‘zbek dramaturgiyasida tarixiy shaxslar va adabiiy siymolarga ijobiy ma’nodagi yangicha yondashuv paydo bo‘ldi, chunki tarix qaytadan baholandi. Shu bois milliy 19 tariximiz va adabiyotimiz, dinimiz, ma’naviyatimiz taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan Amir Temur, Bibixonim, Imom Buxoriy, Ahmad Farg‘oniy, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Mnguberdi, Alisher Navoiy, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Mashrab, muqimiy kabi tarixiy va adabiy shaxslar haqida yuzlab tarixy drama, tarixy fojia, she’riy fojia, she’riy drama, musiqiy drama namunalari yataildi va ularning ba’zilari sahnalashtirildi. Mustaqillik davrida yuzaga kelgan “Jaloliddin Mnguberdi”, “Avlodlar qilichi”(E.Samandar), “Qora kamar” (Shukur Xolmirzayev), “Oqpadar” (U.Azim), “Zahiriddin Muhammad Bobur” (Z.Muhiddinov, M.Hamidov), “Bashar allomasi” (N.Abdulla), “Piri koinot”(H.Rasul), kabi dramalarda o‘tmish hayot va ulug‘ ajdodlarimiz haqida realistic sahna asarlar yaratish an’anasi davom ettirildi. Bu sohadagi yangilik shu bo‘ldiki, dramaturglarimiz uzoq va yaqin o‘tmish mavzularini tasvirlshda realism va kommunistik partiyaviylik eskanjalarini parchalab tashladilar. Hayotni istiqlol mafkurasi asosida yangicha tasvir etdilar. Maslan, Shukur Xolmirzayev “Qora kamar” dramasida “bosmachilk” xalqqa qarshi reaksion harakat emas, aksincha, o‘ziga xos milliy ozodlik harakatidir degan g‘oyani sahnada obrazli tarzda ustalik bilan ko‘rsatib bergan. Mustaqillik davrida o‘zbek dramaturgiyasida paydo bo‘lgan sahna asarlarining aksariyatida sovet davridagi hayot aks ettirilgan. “Unsiz faryod” (Shukrullo), “Kurort” (O‘. Umarbekov), “Temir xotin”, “Taqdir eshigi” (Sharof Boshbekov), “Bir million mojarosi” (H.G‘ulom), “Nomsiz yulduzlar” (Usmon Azim), “Xotinlar hangomasi” (M.Haydar), “Bir kam dunyo” (Ilhom Hasanov) va boshqa sahna asarlarida qishloq xo‘jaligi, sanoat, xususan, ma’naviy hayotda mavjud bo‘lgan va sovet jamiyatini inqirozga olib kelgan jiddiynuqsonlar ochib tashlangan. Mustaqillik davrida o‘zbek dramaturgiyasi kishilarimizning ma’naviy hayotini, ma’naviy masalalarini yoritishga katta e’tibor berildi. Natijada adolat va 20 haqqoniyat, halollik va to‘g‘rilik, do‘stlik va vafodorlik, sadoqat, mehr-oqibat va yuksak axloq-odobning fitna-fasod, fisqu-fujur, tuhmat, makr va ayyorlik ustidan g‘alabasini ko‘rsatuvchi xilma-xil sahna asarlari vjudga keldi. Shuningdek, mustamlakachilik davrida kamsitilgan, hatto oyoq osti qilingan, endilikda, mustaqillik davrida qayta tiklangan, tegishli tarzda o‘z qadr-qimmatini topa boshlagan milliy urf-odatlarimiz ixlos bilan tasvirlandi. Xalq va mamlakat hayotidagi ibratli tomonlarni, ilg‘or tamoyillarni yoritish bilan birga, turmushda uchraydigan manmanlik, nopoklik, qalloblik, tekinxo‘rlik, ig‘vogarlk, ma’naviy qashshoqlik singari illatlar fosh etildi. Bu sohadagi yutuqlarni “To‘ydan keyin tomosha” (Shukrullo), “Chimildiq” (E. Xushvaqtov), “Taqdir” (R.Ma’dlev), “Fraishta” (X.Rasul), “Superqaynona” (S.Imomov), “Diyonatga xiyonat” (K.Avaz), “Quduq tubidagi faryod” (F.SHermuhammad) va boshqa asarlar misolida ochiq ko‘rish mumkin. Dramaturg Sanjar Imomov komediya janrida yangi sahifa ochgan “Shayton va farishta”, “Sohibxo‘ja operatsiyasi”, “Super qaynona”, “Erginamning orzusi”, “Bezori professor” kabi sahna asarlari ham bugungi odamlarimiz ma’naviyatini, ular fe’l-atvoridagi yangilanishlarni va rivojimizga to‘sqinlik qiluvchi ba’zan ijtimoiy illatlarning o‘tkinchi xususiyatlarini, milliy urf-odatlarimizning umrboqiyligini o‘ziga xos badiiy yo‘sinda tasvirlashi xarakterlidir. O‘tkir Hoshimovning “Qatag‘on” asari ikki pardali fojia. Unda bir oila hayoti misolida 80-yillarning ikkinchi yarmida “paxta ishi”, “o‘zbek ishi” bahonasida O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan daxshatli qatag‘onning asl ma’nosi- mohiyati ochib tasglangan. Moskvadan adolat o‘rnatish niqobi ostida elimizga bostirib kelgan yovuz desantchi-tergovchilarning hech qanday qonun-qoidaga va axloq-odob mezoniga to‘g‘ri kelmaydigan jirkanch ishlari, shafqatsizliklari, huquqbuzarliklari, zahmatkash va halol xalqimiz nomini yomon otliqqa chiqarishga urinishlari keskin fosh etilgan. Shu bilan birga, asar qahramoni Panji 21 Jumanov oilasidagi kamtarona hayot misolida o‘zbek xalqiga mos mehnatsevarlik, halollik, bag‘rikenglik, haqgo‘ylik, insonparvarlik va do‘stlik umumlashtirib tasvirlangan. Mustaqillik davrida o‘zbek dramaturgiyasida erishgan yutuqkar faqat yuqorida qayd etilganlardangina iborat emas. Bu davrda dramaturgiyamizda janriy o‘sish-o‘zgarishlar ham ko‘zga tashlandi. Dramaturglar yangi zamon g‘oyalarini ifodalashda komediya janri imkoniyatlaridan samarali foydalandilar. Samimiy yumor bilan sug‘orilgan xushchaqchaq komediyalar (“Kuyov”, “Soyibxo‘ja operatsiyasi” va h.k) bilan birga “Shayton va farishta” singari tragik komediyalar ham yuzaga keldi. Bu davrda o‘zbek drmaturgiyasi og‘zaki va yozma adabiyotimizda mavjud bo‘lgan syujetlar asosida sahna asarlari yaratish an’anasi ham davom ettirildi. Natijada Cho‘lponning “Kecha va Kunduz”, Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, Oybekning “ Navoiy”, G‘afur G‘ulomning “Shum bola”, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, Tohir Malikning “Shaytanat” roman va qissalari asosida yangi-yangi sahna asarlari, kino va telefilmlar maydonga chiqdi. 22 II BOB. ISTIQLOL DAVRIDA YARATILGAN DRAMALARNING ODIL YOQUBOV VA ABDULLA ORIPOV ASARLARI MISOLIDA O‘RGANISH. 2.1. Odil Yoqubov dramalarida obrazlar tavsifi O‘zbek adabiyotida dramaturgiyaning o`rni eng muhimi so‘nggi yillar dramaturgiyasi shakl va mazmun tomondan yangilandi, janr imkoniyatlari kengaydi. San’atkorlar jahon dramaturgiyasining barhayot tajribalaridan unumli foydalana boshladilar. Bu yillar ananalarga ko‘ra ko‘plab she’riy dramalar dunyoga keldi. E.Vohidovning “Istanbul fojiasi”, A. Oripovning “Sohibqiron”, U. Qo‘chqorning “Rasululloh kotibi”, R. Bobojonning “Yusuf va Zulayho” kabi asarlari ana shu usulda bitilgan. Dramaturgiyaning rivojlanishi va yangilanishi mavzu ko‘lamining kengayishida yaqqol ko‘rinadi. Bu borada ayniqsa tarixiy mavzudagi sahna asarlarning ko‘payganligini alohida ta’kidlash lozim. Tarixga munosabatning o‘zgarganligi, buyuk ajdodlarimizning badiiy, ilmiy va ma’naviyma’rifiy merosini qadrlash, tarixiy manbalarni o‘rganish tufayli xalqimiz o‘zligini anglash jarayonini boshidan kechirdi. Ayniqsa Amir Temur, Ahmad al- Farg‘oniy, Mashrab singari murakkab tarixiy shaxslar haqida rang-barang janrlarda turli shakllardagi sahna asarlari dunyoga keldi. Dramaturgiya janrini o‘rganish, tadqiq qilish, adabiy ta’limda adiblarning shu janrda yozilgan asarlarini o‘rganib chiqish hamda samarali metod va usullarni ishlab chiqish, ommalashtirish borasida juda ko‘p pedagogik ilmiy ishlar amalga oshirilgan va oshirilmoqda. Bular orasida O‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubovning “Fotihi Muzaffar yoxud bir parivash qissasi” nomli tarixiy dramasi muhim o‘rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash o‘rinliki, O. Yoqubov dramaturgiya borasida xiyla tajribali adib. 60 yillardayoq “ Aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim”, “Yurak yonmog‘i kerak”, “Chin muhabbat”, “Olma gullaganda”, “Bir 23 koshona sirlari” deb atalgan dramalari bilan shuhrat qozongan edi. Mana shu tajriba va mahorat san’atkorning so‘nggi dramasida o‘zining yaxshi samarasini bergan. Bu davrda zamonaviy mavzularda ham ko‘plab dramalar dunyoga keldi. Bu borada Erkin Xushvaqtov, Salohiddin Sirojiddinov, Usmon Azim, Sanjarali Imomov, Xoliq Xursandov, Nasrullo Qobil, Komil Avaz, Toir Yunusovlar samarali ijod qildilar. Ulardan ba’zilarining asarlari teatrlarning doimiy repertuariga aylandi va tomoshabinlarning tashnaligini qondirib, teatrlarga qiziqishini orttirdi. Zero teatrning xalqni ma’naviy ma’rifiy ruhda tarbiyalashning eng samarali va jonli vositasi ekanligi azaldan ma’lum. Sahna real hayotning baddiy ko‘zgusidir. Shu ma’noda yuqorida nomlari tilga olingan dramaturglardan E.Xushvaqtov ayniqsa, uloqda sovrinni olib ketdi. U ko‘proq xalq og‘zaki ijodi materiallariga, folklor-etnografik mavzularga milliy urf-odatlarimizda o‘lib borayotgan udumlarga murojat qildi. E.Xushvaqtovning O‘zbekiston milliy teatrida birin-ketin sahnalashtirilgan “Chimildiq”, “Qalliq o‘yin”, “Qirmizi olma”, “Andishali kelinchak” kabi pyesalariga iloji boricha o‘zbek xalqining azaldan yashab kelgan udumlari ruhini, mohiyatini singdirishga, ularni yangicha an’analar bilan boyitishga, yosh avlodning munosabatini oshirishga urinadi.Ko‘p o‘rinlarda bunga erishadi ham. O‘z niyatini ifodalash uchun tanlangan usul va shakllarda yutuqqa erishavermaydi. Masalan, “Chimildiq”, “Qalliq o‘yin” dramalari avvalo, yengil-yelpi voqealar asosiga qurilgani, personajlar o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ta sun’iyligi, urf-odatlarimizning qadrini ko‘tarish o‘rniga o‘ziga nafrat uyg‘otadi. Bu dramalarda yechim ham tomoshabinni qoniqtirmaydi. Har bir ijodkor ma’lum bir narsani, mavzuni tanlab oladi. O‘zining ko‘plab asarlari bilan mashhur bo‘lgan Odil Yooqubov drama janrida ham samarali ijod qiladi. Uning ellikinchi yillarda “Chin muhabbat”, “Aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi”, “Yurak yonmog‘ kerak”, “Olma gullaganda”dramalari o‘z davrida yaxshigina dovrug‘ qozongan edi. Dramaturgiya 24 sohasidagi o‘ttiz yillik tanaffusdan so‘ng, 90-yillarga kelib, Odil Yoqubov Amir Temur hayotining so‘nggi kunlari, shaxsiy ichki urushlar, turmushi haqida “Fotihi Muzaffar” yoki “Bir parivash asiri” kabi pyesalarini yaratdi. Unda dramaturg Jahongirni mutlaqo kutilmagan tasvirlarda aks ettiradi. Dunyoning taqdiriga xo‘jayinlik qila oladigan sohibqiron, vaqti kelsa, o‘zining shaxsiy hayotiga ega bo‘lolmaganligi, o‘z baxtini ta’minlay olmaganligi chuqur insoniy hamdardlik va yetuk badiiylik bilan aks ettirildi. Odil Yoqubovning mustaqillik yillarida yaratilgan “Bir koshona sirlari” asari jamoatchilik tomonidan iliq kutib olindi. “Bir koshona sirlari” dramasi 2000- yilning eng yaxshi dramasi sifatida “Ofarin” mukofoti bilan taqdirlandi. Bu dramada inson taqdirining yechib bo‘lmas darajada chigal va tushunarsiz ekanligi jonli timsollar asosida ko‘rsatilgan. Drama nomiga qarab u detektiv-sarguzasht asar degan fikrga ham kelib qolishimiz mumkin. Fikrimizning qisman dalili sifatida, dramada detektiv asarlarga xos ayrim xususiyatlar ham bor. Asar matnini spektakl bilan solishtirib, bir narsaga hayron qoldim: drama yanan sahnaga ko‘chirilgan ekan. Unda ikki parda, to‘rt ko‘rinish, muqadddima va xotima, shunigdek uning ishtirokchilari ham dramaturg tasvirlagandek ekan. Ochig‘ini aytish kerakki, keying yillarda sahnada bir qator professional mualliflarning asarlari paydo bo‘ldi. Tadqiqotchilar ularni tilbadiiyati jihatidan o‘ta g‘arib deb baholaganlar. Bu xil sahna asarlaridan farqli o‘laroq, “Bir koshona sirlari” asari porlagan yulduz kabi bo‘ldi. Xususan,Umarali Normatov yozuvchi- san’atkor, professional dramaturg tili, ham hayotiy-tabiiy, ham sayqal topgan chinakam badiiy sahnaga mos harakatdagi til deb baholagan. Odil Yoqubob ana shunday mahorat egalaridan biri bo‘lgan dramaturgga aylandi 25 2.2. Abdulla Oripov “Sohibqiron” she’riy drammasida bosh qahramon tasviri “Amir Temurning aqliy qobiliyatlariva qiziqishlari ko‘lami kishini ayniqsa hayratga solidi. Uning hukmdorligi bitilgan tarixlarda tibbiyot, astronomiya va ayniqsa, arablar, forslar va turkiylar tarixi sohasidagibbilimlari madh etiladi. U zavq bilan olimlarning munozaralariga kirishib, ko‘pincha g‘olib chiqadi” 13 . Dunyoning turli mamlakatlarida taniqli va jamoat arboblari, olimlar va adiblar o‘z ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyuk ajdodlarimiz,xususan, Sohibqiron Amir Temurning jahon sivilizatsiyasi va madaniyati rivojiga qo‘shgan munosib ulushini yuksak e’tirof etib keladi. Darhaqiqat, buyuk ajdodlar yodi uzoq davrlardan buyon o‘rganilib kelinayotgan mavzudir. Tarixiy siymolar haqida qanchadan qancha ilmiy ishlar, asarlar bashariyatga taqdim etib kelinmoqda. Shu bilan bir qatorda, Turkiyaning Marmara Universiteti professori Ahmet Shimshirgil “Turkiyada Amir Temur qiyofasi va haqiqatlar” nomli ma’ruzasida Amir Temur madaniyat va ma’rifat homiysi, olimlarga alohida hurmat ko‘rsatgan ulug‘ inson, deb ta’rif bergan hamda Amir Temur hayotidagi ba’zi yanglish ma’lumotlarga oydinlik kiritgan. Uzoq vaqtlardan buyon Amir Temur hayoti va uning tarixiy shaxsiyati haqidagi qimmatli manballardan biri bo‘lib xizmat qilib kelayotgan asarlardan biri bu Abdulla Oripovning qalamiga mansub bo‘lgan “Sohibqiron” dramasi necha yildirki kitobxonlar qalbidan joy olib kelgan dramalardan biri bo‘lib kelmoqda. Asarda vatan ozodligi, mustaqilligi uchun aql bovar qilmas jangu jadal maydonida so‘nggi nafasigacha kurashgan, jumladan, Sharq xalqlarini yovuz dushmandan himoya qilgan, nomi tarixdahaqli ravishda qolgan Amir Temur va uning sarkadalari hamda tarixiy shaxslar qalamga olingan. 1996-yilda O‘zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov tomonidan yozilgan, 13 V.F.Mans https:sharq_xabar/kechki tafakkur 26 Sohibqiron Amir Temur hayotiga bag‘ishlangan she’riy drama 14 . Amir Temur – jahon tarixida chuqur iz qoldirgan shaxslardan biri. Uning hayot yo‘li bir tekis kechmagan . taqdirning turfa zarbalariga munosib dosh berolganligi uchun ham shunday ulug‘ maqomga erishgan. Abdulla Oripov qalamiga mansub “Sohibqiron” she’riy dramasida Amir Temurning murakkab umr yo‘li haqqoniy bo‘yoqlarda ochib berilgan. Adabiyotshunos S.Mirzayev “XX asr o‘zbek adabiyoti” kitobida “Sohibqiron” dramasi haqida fikr bildirar ekan: “Amir Temur Vatanga, xalqqa xiyonat qilgan shaxslarni aslo ayamagan, gunohkorlarni qattiq jazolagan. Abdulla Oripov dramasida Sohibqironning ana shu xislatlari, mamlakat va xalq oldidagi buyuk xizmatlari birin-ketin ochib beriladi. Natijada asarda Amir Temurning buyuk va sahobatli, jonli va tabiiy obrazi yaqqol namoyon bo‘ladi. U mohir sarkarda, adolatli podshoh, insoniy va diniy qonun-qoidalarni yuksak qadrlovchi noyob did sohibi sifatida gavdalanadi”,-deya Abdulla Oripov asariga yuksak baho beradi 15 . Darhaqiqat, Amir Temur parchalangan davlatga barham berib alohida yerlarni bir davlat ostida birlashtirgan humkdordir. Yirik davlatni yaratib, mamlakatning iqtisodiyqatsiz, va madaniy rivoji uchun sharoitlarni tayyorlagan. “Sohibqiron” she’riy dramasida buyuk bobokolonimiz Temur obrazi yuksak iftixor va ehtirom bilan qalamga olingan. Ushbu asarda asosiy e’tibor shafqatsiz, qirg‘inbarot urushlar, jang- jadallar emas, balki ko‘proq o‘ylar girdobida: hayot va inson haqidagi o‘y-hayollar, fikrlari, mushohadalari, sa’y-harakatlari aks ettirilgan. Asarda Temurning murakkab tabiati uning Amir Husayn, sulton Boyazid, amirlar, o‘g‘illariga munosabatini ko‘rsatish mobaynida yorqin aks etgan. Bilamizki, Amir Temur haqida ko‘plab turli badiiy va tarixiy asarlar yaratilgan, ammo Abdulla Oripovning ushbu dramasi o‘zida ifodalagan mazmun va obraz jihatlari bilan barchasidan ajralib turadi. Dramada Amir Temur bir vaqtning o‘zida g‘amxo‘rligi, oliyjanobligi, shafqati va marhamati bilan bir qatorda talabchanligi, 14 https://kitobxon.com/oz/yozuvchi/abdulla oripov 15 Mirzayev.S. XX asr o’zbek adabiyoti. – Toshkent. Yangi asr avlodi.2005. 27 adolatparvarligi va qattiqqo‘l shaxs sifatida ochib berilgan. Asarni o‘qish jarayonida bosh qahramonning bir necha o‘ziga xos hislatlarini ko‘rib kitobxon o‘ziga hikmat oladi. “ Sohibqiron” asari Amir Temur haqidagi quyidagi she’r bilan boshlanadi: Har qancha fath etsang arziydi, O‘zbek Balqibsan bir zotning yuksak shonida Temurbek yulduzi oltin qoziqdek Charaqlar buyuklar kahkashonida… Misralardan ko‘rinadiki, shoir Amir Temurni buyuk ishlarini qanchalar fath etsak shuncha ozligini ta’kidlamoqda. Keying misralarda parda ochiladi hamda Samarqanddagi Temur saroyida Sohibqiron soch oldirayotgan manzara tasvirlanadi. Temur Sartaroshga bosh egar, ha, kuchli bahodirlar ham, Boshqalarga egilishdan asrasin xudo! Biroq senga oddiygina bir gapni aytay… Har qandayin bandaga ham kerakdir sirdosh, Senga ko‘ngil ochsam bo‘lar. Ushbu misralardan ayon bo‘ladiki, Temur oddiy sartaroshni ham o‘ziga teng ko‘rib, sirlarini aytish uchun gap boshlamoqchi, bundan asar qahramonining o‘z mavqeidan qat’iy nazar, hammani teng ko‘rishini bilib olishimiz mumkin. Temur Sartaroshsan, mana senga boshimni egdim Biroq, meni avf etgaysan Tiz bukolmayman… Sartarosh 28 Oyog‘ingiz shikast topgan mahorabada Shu boisdan avf etadi sizni qulingiz. Bosh qahramon sartarosh yonida boshini egishini hamda iloji bo‘lsa tiz cho‘kishi ham mumkimligini aytadi. Sartarosh ham Temurga hazil qilib, oyog‘ingiz shikastlanganligi sababdan uni avf etishini ta’kidlaydi. “ Davlat aslo tavakkalning mevasi emas, U raiyat, Ya’ni xalqning g‘uj irodasi. Uning asos tayanchidir ushbu uch jihat, Yagona shoh, Mo‘l xazina, Yengilmas lashkar. Siz askardan ayamangiz mol-u dunyoni, Suyorg‘amish bering unga, Unvonlar bering. Xasislarning qismatlarin yaxshi bilamiz. Xazinani esa faqat raiyat qoplar” 16 Amir Temur tajribali hukmdor va o‘ychil faylasuf sifatida davlatni ushlab turguvchi tayanchlarni: “Mo‘l xazina, yagona shoh, yengilmas lashkar”,-deya belgilaydi. Xususan, “Amir Temurning jang, yurt boshqaruvi sohasida tengsiz ekanligi barchamizga ma’lum. U davlatning kuch qudratini oshirib, uni mustahkamlash uchun avvalambor u harbiy va iqtisodiy islohot o‘tkazadi. Davlat boshqaruvi tizimlarini harbiy strategiya (savkuljayish) va taktikasi (ta’biyatuljayish) ni ishlab chiqdi va qattiq sinovlardan o‘tkazadi” 17 . Ushbu 16 Abdulla Oripov. Tanlangan asarlar. To’rt jildlik. G’ofur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashr,2001.-Jild 2. She’rlar va dostonlar.-397-bet 17 Abdulla Oripov.Tanlangan asarlar. To’rt jildlik. G’ofur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashr, 2001. – Jild2. She’rlar va dostonlar. -397-bet 29 ma’lumotlardan ayon bo‘ladiki, Sohibqiron har sohada aql va chuqur salohiyat bilan ish tutgan. Amir Temur hayotlik vaqtida davlat boshqaruvi haqida so‘zlovchi “Temur tuzuklari” nomli maxsus asar yozgan. Asar ikki qismdan iborot bo‘lib, kuchli boshqaruvga ega bo‘lgan qanday bo‘lishini bebaho qoidalar asosida aynan shu kitobida ochib bergan. Uning jahongirlik tabiati suruvda bitta cho‘pon bo‘lganiday, xalqni ham bir podshoh boshqarishi kerakligi borasidagi qanoatida namoyon bo‘ladi. Dramada Temurning fuqarolariga munosabati: “Hukmdorlar seva turib fuqarolarni, Umid hamda qo‘rquv ichra saqlashi darkor”, - degan qarashida aks etadi. Dramada Amir Temurning qudratli va jahongir sarkarda bo‘lishiga qaramay, kuchni qilichda emas, balki adolatda deb bilishi, xalqni adolat bilan boshqarishi hamda “Kuch adolatda” degan shior bilan yashashi ta’kidlanadi. Temur Men she’rimni o‘chmas qilib, Shamshirga o‘ydim U bitikning mazmuni shul: “Kuch – adolatda!” 18 . Sharqda “odil podsho” tushunchasi qadim qadimdan mavjud va xalq ana shunday podshoni hamisha orzu qilib kelgan. Sohibqiron Amir Temur ana shunday podsho bo‘lishga intiladi. “Kuch – adolatda” so‘zlari Amir Temur uzugiga yozilgan edi va davlat muhrida ham aks etgan edi. “Mamlakat zulmga chidashi mumkin, ammo adolatsizlikka chiday olmaydi” deb yozgan edi Amir Temur o‘z “Tuzuklar”ida 19 . Bu saltanat shiori. Sohibqiron bunga qattiq amal qilardi. 18 Temur tuzuklari. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1996.344-bet 19 Temur tuzuklari. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1996.344-bet 30 Adolatning kuchi shunchalar yuksak ediki, agar mamlakatda biror odam bir tovoq oltin yo kumushni boshiga qo‘yib, mag‘ribdan mashriqqacha borsa, hech kim ungga qo‘l cho‘zmas, oltin yo kumushdan bittasi ham kamaymasdi. Asarda Amir Temurning o‘z dushmanlari gunohlarini ham kechira oladigan shaxs ekani sulton Boyazid, haddidan oshgan kimsani jazosiz qoldirmasligi Amir Husayn, ezgu amalli kishilarni taqdirlashi Hofiz Sheroziy va Qosimbek timsollari orqali ishonarli aks ettirilgan. Dostonda Boyazidning Amir Temurga yozgan xatidagi haqoratlar uni urushga kirishishga majbur etishi ishonarli tasvirlangan: “Agarda sen biz tomonga kelmasang, Temur bilib qo‘yki, xotunlaring uch taloq bo‘lgay. Agar seni yenga olmay chekinsam ortga unda mening xotunlarim bo‘lsin uch taloq”. Muallif hech bir musulmon chidashi mumkin bo‘lmagan bunday odobsizlikka Temurning jang bilan javob berishi tabiiyligini tarixiy haqiqatga ham mos holda ko‘rsatadi. Sohibqiron har qadamda, xoh o‘zining farzandlari bo‘lsin, xoh boshqa fuqaro barchaga birday adolat ko‘zi bilan qarardi. Safarlardan qaytib kelganda, shaxsan o‘zi bozorni tekshirar, agar kassob-u baqqol. Novvoylar va hokazolar foyda topaman deb narx-navoni oshirib yuborgan bo‘lsalar, adolat rusumi buzilganini ko‘rsa, el oldida ayovsiz o‘sha gunohkorning jazosini berardi. Yolg‘on gapni yomon ko‘rardi 20 . Xususan, dramada bir voqea tasviri kitobxon e’tiborini tortib, uni o‘ziga rom etadi. Bu Amir Temurning ayollarga alohida hurmati va muhabbati. Bibixonim va Amir Temur suhbat qurib o‘tirgan vaqtda Mironshohning rafiqasi Xonzodabegim kirishga ruxsat so‘raydi va Mironshoh sarhush bo‘lgan paytlari bot-bot qo‘l ko‘targanini aytib arz qiladi. Bu suhbatdan barchasini payqab qolgan Temur o‘g‘lini yoniga chaqirib ko‘plab nasihat beradi. Bu ish uchun 40 kun 20 Muhammad Ali. Amir Temur solnomasi. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent. 2008. 10-bet. 31 zindonda yotishini aytib o‘z o‘g‘lini jazolaydi. “Ayol zoti xonadonning shamchirog‘idir, O‘sha chiroq o‘chmasin, deb jang qilamiz-ku! Endi esa, zindonga bor! Qirq kun yotgaysan”. Amir Temur buyuk sarkarda bo‘lishiga qaramay, o‘glining qilmishi tufayli, kelinidan bosh egib kechirim so‘rayapti, bundan bosh qahramonning naqadar oliyhimmat va adolatli ekanligini bilib olishimiz mumkin. Sohibqironning ushbu sahnadagi gaplaridan uning hammani teng ko‘zda ko‘rishini, o‘zi qilmagan ishi uchun ham kelinidan kechirim so‘ray oladigan odil podshoh va qaynota ekanligini sezish qiyin emas. Keying baytlarda Temurning dushmani Boyazidning asir olinganligi hamda Sohibqiron huzuriga qo‘l-oyoqlari bog‘langan holda olib kelinganligi tasvirlangan. Ashaddiy dushmanini abgor holda ko‘rgan bosh qahramon esa, mamnun bo‘lib dushmanning ustidan kulish o‘rniga, unga hurmat ko‘rsatib, uni qo‘l oyoqlarini ozod etishni buyuradi. Temur Evoh, bu ne hol! Oyoq-qo‘lin yeching darhol, U axir, shoh-ku! Chumolilar xor qilishsa arslon rutbasin Buzilgaydir o‘rmonning ham qonuniyati. Asir tushgan Boyazid bunday hurmatdan hayron qolib, dushman tomonidan ko‘rsatilayotgan bunday hurmatdan hayron qolib, dushman tomonidan ko‘rsatilayotgan bunday iltifotga zor emasligini ta’kidlaydi, biroq qahramon asir tushgan bo‘lsa-da, shohning o‘z hurmati borligini ta’kidlaydi, bundan esa Amir 32 Temurning odil davlat rahbari ekanligini ko‘rishimiz mumkin. “ Anglab turibmanki, ruh qushi qalb qafasidan parvoz qilmoqchi. Tangri taoloning dargohiga jonimni baxsh etayotibman. Sizlarni uning lutf-u marhamatiga topshirdim. Obi dilda qilib o‘ltirmanglar, ohu nola chekmanglar, chunki bundan foyda yo‘q. ruhimni fotiha va taqbir bilan shod etinglar. Alhamdulilloh, tangri taolaning yordami-la ma’muriy olamni shunday zabt etdimki, bugun tamom Eron-u Turonda biron kishining boshqalarning ishiga aralashish yoki jabr-u bepok qo‘lini bechoralarga ozor berish uchun ko‘tarishga majoli yo‘qdir. Gunohim qancha ko‘p bo‘lsa ham kechiringlar deb, Tangri taolaning mulkini beqiyos sahiylik bilan qo‘riqladim, zolimlarning taaruzli qo‘lini mazlumlarning hayot etagidanb yulib tashladim. Saltanat qurib o‘ltirganimda, eshitmagan yoki menga xabar qilmagan, yohud dunyo sobit bo‘lmagan paytlardan boshqa vaqtda zo‘ravonning zaif ustidan zo‘ravonlik qilishiga yo‘l qo‘ymadim… Shunday bo‘lsa-da, dunyo menga vafo qilmadi, sizlarga ham vafo qilmaydi. Lekin zo‘ravonlikka monelik qilish ishini kechiktirish mamlakatni xavf-u g‘avg‘o ostida qoldiradi, jumlai xaloyiqning huzur-halovatini buzadi, maslagu tariqatning buzilishiga olib keladi. Qiyomat kuni buni bizdan so‘raydilar, surishtiradilar. Shu kundan e’tiboran farzandimiz Pirmuhammad Jahongirni o‘zimizga valiahd va toj-u taxt vorisi etib tayinladikkim, Samarqand taxti uning amr-farmonlarida bo‘lgay, tamkinlik va istiqlol bilan mulk-u millat, lashkar va raiyatning muhim yumushlari bilan mashg‘ul bo‘lsin. Sizlar esa unga bo‘ysinish marosimi o‘rniga qo‘yinglar, uni birgalikda qo‘llab-qo‘ltiqlanglar, toki olam buzilmasin…” 21 Sohibqiron umrining so‘nggi daqiqalarini o‘tkazayotgan onda ushbu vasiatlarini keltirib o‘tgan. Buyuk Amir Temur umrining so‘nngi nafaslarini olayotgan chog‘da ham yurt dardi, xalq faravonli, ularning totuvligini o‘ylagan holda yashagan. 21 T.me/sharq_xabar 33 Muhtaram birinchi Prezidentimiz aytganlaridek, “Kimki o‘zbek nomini, o‘zbek millatining kuch-qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qo‘shgan hissasini, shu asosda kelajakka ishonchini anglamoqchi bo‘lsa Amir Temur siymosini eslashi kerak” 22 . Buyuk davlat arbobi va sarkarda bizga adabiy asarlar va davlat boshqaruvi tuzuklaridan tortib, jahon tarixiga kirgan noyob arxitektura va qadimiy me’morchilik durdonalarigacha bo‘lgan ulkan merosni qoldirdi. U yashab, mehnat qildi, yerlarni zabt etdi va o‘z tarixini- buyuk insonning tarixini yaratdi. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Temur timsolini yaratar ekan, uni zamon va makon, tarixiy muhit va sharoit, inson va insoniy fazilatlar qamrovidan uzib olib tasvirlamaydi, balki shaxs sifatida insoniy fazilatlarga, qarashlarga ega, o‘z yashagan davrining asl farzandi sifatida gavdalantirib, go‘zal chizgilar bilan qalamga oladi. 22 Karimov.I.A. Amir Temur faxrimiz, g’ururimiz. – t.: O’zbekiston,1998.-36-bet 34 III BOB. ADABIY TA’LIMDA TARIXIY DRAMALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 3.1. Adabiyot darslarida tarixiy dramalardan foydalanishning samarali usullari Bugungi kunda barcha fanlarga turli xil metodlar, uslublar, usullar, texnologiyalar, xusuan, adabiyot faniga ham turli xil yangiliklar kirib kelmoqda. Bitiruv malakaviy ishimizning mavzusi hisoblangan dramalarda ham, uni adabiyot darslarida o‘tishda ham turli xil metod va uslublarni o‘quv-malakaviy amaliyotimiz jarayonida ko‘rib bordik. 9-sinf adabiyot darsligidagi 23 Abdulla Oripovning “Sohibqiron” dramasi orqali maktablarda tarixiy dramalardan foydalanishni o‘rgandik. 9-sinfning adabiyot darsiligidagi “Sohibqiron” dramasini o‘tish jarayonida dastlab, “Telefon quvvati” metodidan foydalanildi: bunda sinf uch guruhga bo lingan holda bellashadi. Drama asosida tuzilgan savollar beribʻ boriladi, to g ri javob bergan guruhning energiyasi oshib boradi (telefon ʻ ʻ quvvatiday). Eng birinchi 100% energiyaga ega bo lgan jamoa g olib bo ladi. ʻ ʻ ʻ Aynan ushbu metodni qo‘llash uchun quyidagi savollardan foydalanildi. 1 Shiltberger, Ioan Sultoniy, Borchiq singari qahramonlar qaysi asarda uchraydi? “Sohibqiron” 2. Abdulla Oripovbing “Sohibqiron” dramasi qaysi holat tasviri bilan boshlanadi? Amir Temurning soch oldirish jarayoni bilan 3. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur ”Odamzodni bir daqiqa bejilov qo‘ysang G‘ajib tashlar, yeb bitirar birbirlarini” deb kimga aytadi? Sartaroshga 4. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Husaynni kim bandi qilib keltiradi? Kayxisrav 5. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Buqalamun nomi bilan tanilgan 23 Adabiyot: Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik./ Q.Yo’ldoshev, V.Qodirov, J.Yo’ldoshbekov. qayta ishlangan 4-nashri.-T.:”O’zbekiston”NMIU,2019.-368b 35 qahramonning asl ismi nima? Itolmas 6. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Yasovul nomi bilan tanilgan qahramonning asl ismi nima? Qosimbek 7. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur minib yurgan ot qanday nom bilan ataladi? Kuno‘g‘lon 8. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur bilan bir necha yildan beri shatranj o‘ynab yurgan mohir shatranjchi kim? Aloviddin 9. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur Qosimbekka Boyazidning mag‘lubiyati haqida xabar keltirgani uchun qanday saxovat ko‘rsatadi? O‘zining nabiralaridan birini nikohlab bermoqchi bo‘ladi 10. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Muallif o‘z nuqtayi nazarini kimning qarashlari orqali beradi? Yassaviy 11. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida “Shabxun” so‘zi nimani anglatadi? Tungi hujumlarni 12. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Umrida hech kitob ko‘rmay ulg‘aygan, deya kim ta’riflanadi? Amir Husayn 13. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Temur “ulug‘ bir zot yashab o‘tgan zaminimizda” deganda kimni nazarda tutgan? Yassaviyni 14. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Madrasaga berkingan Amir Husaynni hokim Kayxusrav nimasidan tanib qoladi? Zarbof to‘nidan 15. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur tajribali hukmdor va o‘ychil mutafakkir sifatida davlatni ushlab turguvchi tayanch deb nimalarni nazarda tutadi? Mo‘l xazina, yagona shoh, yengilmas lashkar 16. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Olamni kuch bilan bosib olgandan, odamlar dilini haq so‘z bilan zabt etish to‘g‘riroqligi haqidagi fikr kimning shaxsiyatini ifodalaydi? Yassaviyning 17. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur shatranjning 36 qaysi donasini “haqiqat qilichidek keskir, beomon” deb ta’riflaydi? Ruhni 18. Uchta mullavachchaning orzulari haqida so‘z yuritilgan asar qaysi asar? “ Sohibqiron” 19. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Ma’lumki, asarda uchta mullavachchaning orzulari haqida so‘z yuritilgan. Ulardan biri to‘ygunicha palov yeyishni, ikkinchisi to tonggacha kitob o‘qishni orzu qiladi. Uchinchisi-chi? Bibixonim visoliga yetishni 20. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur Hazrati Yassaviy maqbarasidan chiqib yo‘lda bir darvish bilan suhbatda bo‘ladi. Darvish aslida kim edi? Xizr alayhissalom 21. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur ”Sen Qozog‘on nabirasi! Men — barloszoda!” deb kimga murojaat qiladi? Amir Husaynga 22. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temurga qarata kim ”Taqdirga la’nat! Tiriklayin sen Iblisga ro‘baro‘ qildi” deb aytadi? Amir Husayn 23. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur kimga qarata ”Odamlarning shajarasi daryolar kabi Bir-biriga qo‘shilmog‘i shubhasiz, bor gap. Sening bobong Chingiz emas, aslida Hasad” deb aytadi? Amir Husaynga 24. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur Jete bilan jangda — Loy jangida o‘n ming askar halok bo‘lgani haqida kimga ta’na qiladi? Amir Husaynga 25. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida har sakkiz yuz yilda bir sohibqiron tug‘ilishi haqida kim so‘zlaydi? Shayxulislom 26. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Kayxisravning otasi — Badaxshonning hokimini kim o‘ldirgan? Amir Husayn 27. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida”Bu — Temur uchun” degan yozuvi bor kamon o‘qi kimning sadog‘idan chiqadi? Amir Husaynning 28. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temurning bir oyog‘i 37 va bir qo‘li qayerda yaralanadi? Sajiston (Seyjiston)da 29. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temurning bir oyog‘i va bir qo‘li yaralanganda kim malham qo‘yadi? Amir Husayn 30. Tuz aynisa uni hech narsa tuzata olmasligi haqida qaysi asarda fikr bildirilgan? “ Sohibqiron” 31. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur Amir Husaynga “Aynan senga mo‘ljallangan bir juft o‘qdir bu” deganda nimani nazarda tutgan? Yassaviyning ikki misra she’rini (“Nafsim meni yo‘ldan urib xor ayladi, Termiltirib xaloyiqqa zor ayladi”) 32. Muntazirmiz amringizga, O, Sohibqiron, Siz amr eting — kemirgaymiz Ko‘hi Qofni ham, Siz amr eting — simirgaymiz Bahri ummonni. Kuch olgaymiz shijoat-u himmatingizdan, Sizga sodiq bo‘lurmiz deb qasam ichganmiz. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida bu parcha kim tilidan aytilgan? Barlos Bahodir 33. Mana bugun barham topti ikkita umr, ikkisi ham bir onadan tug‘ilgan edi. Biri singil, biri aka izma-iz ketdi. Birovining mehri qancha bepoyon bo‘lsa Ikkinchisin g‘arazi ham shuncha mo‘l edi. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida hbu parchada tilga olingan aka-singil kim? Amir Husayn va Uljoy Turkon 34. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Uljoy Turkonni kim o‘ldiradi? Amir Husayndan topilgan zaharlangan kamon o‘qi bilan o‘zini o‘zi o‘ldiradi 35. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Nechanchi sahna Qur’on tilovati bilan yakunlanadi? Birinchi 36. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Chingizning qonunlar to‘plami nima deb ataladi? Yaso 37. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temurning qonunlar 38 to‘plami nima deb ataladi? Tuzuk 38. Qaysi asarda “Suruv bitta bo‘lsa agar, cho‘ponlar soni qisqargaydir!” degan hikmat qo‘llangan? “ Sohibqiron” 39. Qaysi asarda “Urushlarni daf etishning yo‘li qonunlarga har kimning so‘zsiz rioya qilishidir” degan hikmat qo‘llangan? “Sohibqiron” 40. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Amir Temur tashlandiq yerni obod qilgan kishini necha yillik soliqdan ozod qiladi? 3 yillik Ushbu metodda sindagi o‘quvchilarning deyarli barchasi ishtirok etadi hamda mavzuning mustahkamlash qismida yoki uyga vazifani so;rash jarayonlaridan ham foydalansa bo‘ladi. Jizzax viloyati Paxtakor tumani 4-umumta’lim maktabidagi amaliyot jarayonidagi “Sohibqiron” mavzusidagi darsning kirish qismi 39 “Hammualliflar” o‘yini O‘qituvchi “Sohibqiron” dramasini o‘qiydi yoki o‘quvchilar matn bilan mustaqil tanishadilar.Topshiriq:-matning davomini òylab toping? Kelgusida qanday voqealar bo‘lishini o‘ylab ko‘ring? - Qahramonlardan qaysi biri voqealarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatgan?U ishtirok etmasa asar mazmuni qanday òzgaradi? - Syujetning rivojiga qaysi voqea ta'sir qilgan? Ushbu metodni foydalanish jarayonida o‘quvchilarni ko‘proq mustaqil fikrlashga undaydi hamda asardagi voqealar rivojiga kirish jarayonida o‘quvchilarda asarga bo‘lgan qiziqsihni oshiradi. “U kim, bu nima?” metodi jarayonida stol ustiga bir qancha asarlar terib qo‘yiladi. O‘qituvchi “Sohibqiron” asaridagi belgi yoki voqea, xususiyatlar haqida ta’riflaydi. O‘quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida ketayotganini aniqlaydilar. Bu o‘yinning afzallik tomoni shundaki, undan dars davomida o‘quvchilarning diqqatini jamlash, qo‘llariga dam berish maqsadida yoki yangi asarlar bilan tanishtirish,adabiyot darslarida yangi mavzuni bayon 40 qilish jarayonida ham bayon qilish mumkin. “Adabiy muzey” o‘yini Bu o‘yin ham badiiy asarni tahlil qilish jarayonida juda qo‘l keladi. O‘qituvchi “muzey” zallari bo‘ylab xayolan sayohat uyushtiradi. Har bir zal Sohibqiron dramasining janriga mos nomlanadi. Masalan, hozir siz bilan biz muzeyning shatranj òyini tomoshasi zaliga tashrif buyuramiz.Bu zalda buyuk siymolar,elchilar ,jang manzaralari bor. O‘ylab ko‘ringchi, ular kimga tegishli? 1.Sohibqiron - Amir Temurga 2.Boyazidga 3.Rus,farang elchilariga. Dars o‘tish jarayonida yuqoridagi metod, usullardan foydalangan holda dars ishlanma tayyorlandi. 41 DARS MAQSADLARI: qilish; a) ta’limiy maqsad : mavzu haqida o`quvchilarga tushuncha hosil b) tarbiyaviy maqsad : O`quvchilarni shoir hayotidan ibrat olishga, asar qahramonining xatti-harakatlaridan zaruriy xulosalar chiqarishga ko`maklashish; c) rivojlantiruvchi maqsad : Asar va shoir biografiyasidan kerakli bilim, ko`nikma, malakani shakllantirish, mustaqil fikr, mustaqil tahlil qobilyatini shakllantirish. Dars metodi: interfaol Dars usullari: “Zehn boshqotirmasi”, kichik ma’ruza, bahs, aqliy hujum, “Adashtirdim, toping-chi?”, savol-javob, muammoli vaziyat, tadqiqot. Dars jihozi: darslik, tarqatma, ko‘rgazma materiallari, test kartochkalari, “Balli, barakalla” kartochkalari, Amir Temur portreti, “Temur tuzuklari”, Milliy ensiklopediya I va VIII jildi. Dars rejasi: Uy ishini tekshirish va baholash - 10 min. O`tilgan darsni mustahkamlash - 8 min. 42 Yangi mavzuni o`tish - 10 min. Yangi mavzuni mustahkamlash - 12 min. Baholash - 3 min. Uy ishi berish - 2min. P.S. REGLAMENT dars jarayonida o`zgarib turishi mumkin. Chunki Adabiyot darslari qoliplarga sig`maydi! 43Dars shiori: Dars – teatr. Lekin siz tomoshabin emassiz! Darsdan kutiladi : 1. Erkin fikr bildira olish mahoratini namoyish etish; 2. Faollik; 3. Ijodkorlik; 4. Zarur xulosa chiqara bilish; Darsga qo`yiladigan talablar : 1. O`zaro hurmat; 2. Fikrni erkin va ravon ifodalash; 3. O`zgalar fikrini tinglash va hurmat qilish; 4. Adabiy til me`yorlari asosida so`zlash. DARS BORISHI Salomlashish o`tkaziladi. Davomat aniqlanadi. Uy ishi so`raladi. 1-o`quvchi: Biz o`tgan darslar davomida Abdulla Oripov hayot yo`li va lirikasi bilan tanishgan edik. O`qituvchi: Yaxshi, darsni o`tilgan darsni so`rash va mustahkamlash bilan boshlaymiz. Avvalo, sinfni 3 guruhga ajratib olamiz: 1-guruh: “Bahor nafasi”; 2-guruh: “Kelajak”; 3- guruh: “Sohibqiron”. Guruhlarga mana bunday tarqatma tarqatamiz. Berilgan 3 daqiqada topshiriqni bajarib bo`lishingiz zarur. Topshiriq. Quyidagilarni izohlab, jadvalni to`ldiring. 1-guruhga: Neko‘z qishlog‘i Turdi Karvon qizi 1958-yilda «Mitti yulduz» «Ilohiy komediya» 44 2-guruhga: 1941-yil «Onajon» she’ri «O‘zbekiston Qahramoni» “Sohibqiron” Lirik qahramon 3-guruhga: “Sharq yulduzi” Orifboy Ubaydulla o`g`li Y.N.Tinyanov 4 tom Tayzan ovuli 45 Guruhlarga yuqoridagi jadval taqdim etiladi va 3 daqiqadan so`ng “Fikr himoyasi” o`tkaziladi. Unga ko`ra guruhlar o`z javoblarini berishlari zarur bo`ladi. “FIKR HIMOYASI” 1- guruh: “Bahor nafasi”ning javoblari: 2- guruh: “Kelajak yulduzlari” ning javoblari: 3- guruh: “Sohibqiron avlodlari” ning javoblari: beriladi. Javoblarni slaydlar orqali namoyish etib borish ham mumkin. Eng ko`p to`g`ri javob bergan guruh aniqlanib, “Rag ‘bat” kartochkasi beriladi. Shundan so ‘ng, guruhlardan 1 tadan vakil doskaga taklif etilib, topshiriq ToTopshi riq Abdulla Oripov qaysi ijodkorlarning asarlarini o`zbekchaga o`girgan? 46 47 Ushbu topshiriq bajarilib bo`lingach, Abdulla Oripov hayot va ijod yo`li umumlashtirilib, xulosalanadi. O`qituvchining jurnaldagi tanlovi asosida Abdulla Oripov lirikasidagi o`ziga xoslik haqida fikrlari so`raladi. Fikrlarga o`quvchilar tomonidan qo`shimchalar kiritib boriladi. Masalan, Abdulla Oripov she'riyatining o‘z qiyofasi bor. Samimiylik va hissiylik, lirik qahramonlar kuyunchakligi va dardchilligi; poetik ifodalardagi serbo‘yoqlik va nafosat, tildagi dilbar o‘ktamlik; ularning o‘zaro uyg‘unligidagi yaxlitlik A. Oripov asarlariga ajib joziba bag‘ishlaydi: Men kuyladim bu olam aro, Sobit turgan xalqimni faqat. 1-O‘quvchi- Xalqni, Vatanni, fidoyi farzandlarning sevinch- tashvishlarini kuylash shoir ijodining asosiy yo‘nalishidir. Uning uslubiga umumni umuman emas, aniqni tiniq kuylash xosdir. “Ayol” (1963) she'riga nazar tashlaylik. Urushdan yori qaytmagan, butun umr firoqda qolgan, sadoqatda tanho yashab kelayotgan ayol obrazi asarning lirik qahramonidir: Qaqragan lablarda olovli nafas, 48 K e c halar kechmishin ayladiko‘mir. Parishon sochlari yor ko‘ksi emas, Muzdayin bolishda qoldi bir umr 49 Abdulla Oripov o‘zbek she'riyatiga yangi to‘lqin, zalvorli salmoq, sermiqyos qudrat bilan bir qatorda yangi ruh, serohang kuy, rangli zarb olib kirdi.Uning she'rlaridagi intonatsion rang-tasvir g‘oya va lirik qahramon xarakteridagi tiniqlikka putur yetkazmaydi, aksincha, ularning har bir harakat va holatdagi o‘ziga xosliklarni ochishga bo‘ysundiriladi. “Sarob” (1966) she'ri chuqur insoniy iztiroblarni, umidlarni, hayotga chanqoq muhabbat bilan qorishiq ishtibohlarni va ulardan yangi unib chiquvchi umid kurtaklarini teran tasvirlash jihatidan qimmatlidir. Ko‘z oldimda kiprikdayin tizilar yillar, Har biriga marjon bo`lar achchiq unlarim. Xira tuman orasida cho‘g‘day miltillar, Jayron quvib jayron yanglig‘ o‘tgan kunlarim. ...Quyundayin charx urardik doim to‘zonda, Chang neligin bilmas edik o‘shanda hali. Onamizni o‘ylar edik inson deganda, Ammo ona tanholigin bilmasdim hali. She’rning lirik qahramoni shoirning o‘zi. Biroq u, ayni vaqtda, davr yoshlarining umumlashgan obrazi. Bu qahramon timsolida zamonga katta umid bilan qaragan, lekin umidlari erta xazon bo‘la boshlagan, katta va'dalarga uchib, sarosimalar girdobida qolgan avlodning umumlashma qiyofasi aks etadi. Qalbga sanchilib qolgan muqaddas umidlardan voz kechishning o‘zi bo‘ladimi? Lekin ular bo‘lsa-chi? Yosh qalb ana shu ikki o‘t o‘rtasida. Shamshir ikki tomonda bo‘lgani bilan, ular o‘rtasida qolgan ozurdajon bir o‘zi-ku! Bu qahramonga oson emas. Buning ustiga mushohadakor, isyonkor, haqiqattalab bo‘lsa bu qalb. Shoir, lirik qahramon o‘z-o‘zini ichdan so‘roqqa tutishda, zamondoshi, XX asrning 60- yillaridagi shoir yuragi, uning timsolidagi yoshlar hayoti, tarixiy vaziyat, avlod qiyofasi asardagi badiiy haqiqatga mos tushadi. 2-O ‘QUVCHI 50 Abdulla Oripov she'rlaridagi beadad samimiyat, tuyg‘ular chinligi kishini beixtiyor o‘ziga asir qiladi. Shoir she'rlari kayfiyat va hissiyotning yaxlit obrazlaridir. U inson tuyg‘ularini, hissiyotini shu qadar chuqur bilgani va ifoda eta olganidan butun she'r emas, balki ayrim misralarning o‘ziyoq she'rxonda muayyan kayfiyat hosil qiladi. 51 Yangi mavzu: “Sohibqiron” dramasi Yangi darsni boshlashdan oldin o‘quvchilarning Amir Temur haqidagi bilimlari sinovdan o‘tkazib olinadi. Unga ko‘ra, doskaga “Interfaol” uslubidagi klaster chiziladi: Amir Temur kim? Slayd orqali Yurtboshimiz Islom Karimovning Amir Temur haqidagi fikrlari keltiriladi: 52Javoblar 1-Guruh Javoblar 2-Guruh Javoblar 3-GuruhSohibqiron Amir Temur haqida alohida to’xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azm-u shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan bu mumtoz s iymo buyuk s a l t a n a t barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilm-u fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi. Shaxsan men «Temur tuzuklari»ni har gal o’qir ekanman, xuddiki o’zimga qandaydir ruhiy kuch-kuvvat topgandek bo’laman. O’z ish faoliyatimda bu kitobga takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati uchun bugun ham oziq bo’ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga ko’p bor ishonch hosil qilganman. Masalan, «Tajribamda ko’rilgankim, azmi qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir», degan so’zlar bugungi kunda ham ma’naviy jihatdan naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekani barchamizga ayon. Amir Temur bobomizning bunday chuqur ma’noli hikmatlari xalqimizda qadimdan mavjud bo’lgan «Bilagi zo’r birni, bilimi zo’r mingni yiqar» degan maqolga g`oyat hamohang bo’lib, insonni doimo aql-idrok, adolat va yuksak ma’naviyat asosida yashashga da’vat etishi bilan e’tiborlidir. Amir Temur haqidagi ma’lumotlar umumlashtiriladi. O`qituvchi slayd orqali “Sohibqiron” so ‘ziga izoh beradi: 1. Astrologiya va afsonalarda: Zuhra va Mushtariy yoki Zuhra va Quyoshning ekliptika davrining ma’lum bir darajasida to`qnash kelish vaqti (qiron)da tug`ilgan bola (bunday bolaning baxtli, g`olib, muzaffar va ulug` martabali bo`lishi bashorat qilingan). 2. Sharq mamlakatlarida: qudratli hukmdor, jahongir unvoni. 3. Amir Temurning sharafli unvoni. Ushbu ma’lumotlar namoyishidan so ‘ng, Abdulla Oripovning “Sohibqiron” dramasi yozilishi tarixi va uning qisqacha ta’rifi bilan dars davom ettiriladi: 53Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to’xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azm-u shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan bu mumtoz s iymo buyuk s a l t a n a t barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilm-u fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi. Shaxsan men «Temur tuzuklari»ni har gal o’qir ekanman, xuddiki o’zimga qandaydir ruhiy kuch-kuvvat topgandek bo’laman. O’z ish faoliyatimda bu kitobga takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati uchun bugun ham oziq bo’ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga ko’p bor ishonch hosil qilganman. Masalan, «Tajribamda ko’rilgankim, azmi qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir», degan so’zlar bugungi kunda ham ma’naviy jihatdan naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekani barchamizga ayon. Amir Temur bobomizning bunday chuqur ma’noli hikmatlari xalqimizda qadimdan mavjud bo’lgan «Bilagi zo’r birni, bilimi zo’r mingni yiqar» degan maqolga g`oyat hamohang bo’lib, insonni doimo aql-idrok, adolat va yuksak ma’naviyat asosida yashashga da’vat etishi bilan e’tiborlidir. Drama qatnashchilari: Amir Temur, Yeldirim Boyazid, Bibixonim, Uljoy Turkon, Amir Husayn, Shayxulislom, Mir Said Baraka, Xonzodabegim, Barlos Bahodir, Kayxusrav, Ibn Arabshoh, Devonbegi, Aloviddin, Hofiz Sheroziy,Muhammad Qavchin Yassaviy (Darvesh, Xizr), Shitberger, Xitoy elchisi, Ispaniya elchisi, Buqalamun, Shohruh Mirzo, Mirzo Ulug`bek, Mirzo Pirmuhammad, Qosimbek; amirlar, eshikbon, yasovul, choparlar, sartarosh, qariya va boshqalar. 54“Sohibqiron” dramasi 1996-yil yozilgan Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan yozilgan 5 pardali she’riy drama Darslikda berilgan dramaning II va III sahnalari o`quvchilar tomonidan rollarga kirgan holda o`qiladi. Va drama ishtirokchilarining gaplari tahlil qilib boriladi. Eslatma: (Agar oldingi darslarda drama o`qilgan bo`lsa, bugungi darsda asar o`quvchilar tomonidan qisqacha hikoya qilib beriladi va asosiy vaqt drama tahliliga bag`ishlanadi. Ishlanmaning joyidan boshlab davom etiladi). Avvalo, asar voqealari orqali Amir Temurning harbiy yurishlar paytida o`zini tutish san’ati, rahbarlik layoqati, muomala madaniyati sinchkovlik bilan o`rganib boriladi. Dramada tarixiy ma’lumotlar asos qilib olingan bo`lib, o`qituvchi lozim topsa, asar voqealariga daxldor Amir Temurning Sulton Boyazid bilan jang tarixi eslab o`tiladi (Slayd orqali namoyish etilsa ham bo`ladi): 1399-1404-yillarda Hindistonga bir necha yurish qilindi. Bu yurish tarixga yetti yillik urush nomi bilan kirgan.Keng ko‘lamli harbiy yurishlar natijasida sohibqiron Amir Temur saltanatining chegarasi Usmonli turklar davlati chegarasiga borib taqaldi. Amir Temur Usmonli turklar sultoni Boyazid Yeldirim bilan munosabatni yaxshilash tarafdori bo‘lgan. Ziddiyatlarni diplomatik yo‘l bilan hal qilish maqsadida ikki tomon o‘rtasida 4 marta xat almashish tashabbuskori bo‘lgan. Sulton Boyazid esa har safar qaysarlik, manmanlik qilgani, hatto Amir Temur nomiga nomaqbul so‘zlarni ham yozganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Boyazid qoraqo‘yunlilar, muzaffariylar, jaloyiriylaming Amir Temurga qarshi harakatlarini qo‘llab- quvvatlagan. Shu omillar tufayli bu ikki davlat o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishi muqarrar bo‘lib qoldi. Anqara jangi Amir Temur bilan Sulton Boyazid qo‘shinlari o‘rtasidagi hal qiluvchi Jang 1402-yil 20-iyulda Anqara yaqinida sodir bo‘ladi. Bu jang tarixda “ Anqara jangi” deb ataladi. Uch kun davom etgan bu jangda har ikki tomondan hammasi bo‘lib 360 ming nafar, shu jumladan, Sohibqiron Amir Temurning taxminan 55 200 ming, usrnonlilar sultonining 160 ming askari qatnashadi.Janggohning qulay qismiga joylashtirilgan qo‘shinning markaziy qismiga Amir Temurning o‘zi qo‘mondonlik qiladi.Uzoq davom etgan shiddatli jangda Sohibqiron kuchlari turk qo‘shinini tor-mor etadi . Sulton Boyazid asirga olinadi. Uning bilan birga o‘g‘li Muso Chalabiy ham asirga tushadi. Amir Temur rumlik askarlarni ta'qib etib Bursa va O‘rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt etadi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham beradi. Amir Temurga Misr ham o‘z itoatkorligini izhor etadi. Vizantiya va boshqa xristian olamidan Boyazidga beriladigan bojlar endi Amir Temurga to‘lanadigan bo‘ldi. Boyazid Yeldirim qo‘lga tushirilib, O`rdugohga olib kelinganda, Amir Temur o‘z g‘animiga shohona hurmat va ehtirom ko‘rsatadi. Sohibqiron turk sultoni vafotidan so‘ng (1403- y. 9-mart) uning vorislariga himmat ko‘zi bilan boqadi va ularga beqiyos muruvvatlar qiladi. Uning o‘g‘illari Sulaymon, Iso va Musolarga otasining yerlarini suyurg‘ol qilib beradi. Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida emas edi. Vaholanki, salib yurishlarining oqibatlari, Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlaridagi umidlari hali musulmon olami yodidan ko‘tarilmagan edi. Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi. Shunday bo‘lsa-da, Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g‘alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) tabriklab, unga o‘z muboraknomalarini yuboradilar. Chunki Sohibqiron endigina uyg‘onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi. Dramadagi asosiy qahramonlar tahlili bo`lib o`tadi. Unga ko`ra, 3 guruh o’z fikrlarini taqdim etadi. Guruhlarga quyidagi obrazlar bo`yicha fikr bildirish talab etiladi: 1-guruh: “Bahor nafasi” – Bibixonim obrazi haqida 2-guruh: “Kelajak” 56 - Sulton Boyazid obrazi haqida 3-guruh: “Sohibqiron” - Amir Temur obrazi haqida Ushbu tahlillar davomida Abdulla Oripovning tasvirlash mahorati ham ta’kidlab boriladi. O‘qituvchi xohlasa, guruhlar bilan “O‘xshash va farq” usulida ham davom etish mumkin. 57 Shundan so`ng drama haqidagi fikrlar umumlashtiriladi: 1- O`QUVCHI 2- O`QUVCHI 58A. Oripov Temurni o'z yo'lining to'g'ri-noto'g'riligini aniqlashga tinmay urinadigan, bosgan har bir qadami xususida fikr yuritadigan kishi sifatida ko'rsatadi. Shuning uchun ham Temurning: "Unutmagil, muzaffarman haqligim uchun", — degan so'zlari o'quvchiga qahramon fikrlash tarzining mantiqiy hosilasiday ta'sir qiladi."Sohibqiron" dramasida Amir Temur janglarda emas, balki ko'proq o'ylar girdobida aks ettiriladi. Asarda Temurning murakkab tabiati uning Amir Husayn, sulton Boyazid, amirlar, o'g'illariga munosabatini ko'rsatish mobaynida yorqin aks etgan. Amir Temur tajribali hukmdor va o'ychil faylasuf sifatida davlatni ushlab turguvchi tayanchlarni: "Mo'l xazina, yagona shoh, yengilmas lashkar", — deya belgilaydi. Uning jahongirlik tabiati suruvda bitta cho'pon bo'lganiday, xalqni ham bir podshoh boshqarishi kerakligi borasidagi qanoatida namoyon bo'ladi. Dramada jahongirning fuqarolarga rnunosabati: "Hukmdorlar seva turib fuqarolarni, Umid hamda qo'rquv ichra saqlashi darkor", — degan qarashida aks etadi. 3- O`QUVCHI 59Asarda Amir Temurning o'z dushmanlari gunohlarini ham kechira oladigan shaxs ekani sulton Boyazid, haddidan oshgan kimsani jazosiz qoldirmasligi Amir Husayn, ezgu amalli kishilarni taqdirlashi Hofiz Sheroziy va Qosimbek timsollari orqali ishonarli aks ettirilgan. Dostonda Boyazidning Amir Temurga yozgan xatidagi haqoratlar uni urushga kirishishga majbur etishi ishonarli tasvirlangan: "Agarda sen biz tomonga kelmasang, Temur bilib qo'yki, xotunlaring uch taloq bo'lgay. Agar seni yenga olmay chekinsam ortga Unda mening xotunlarim bo'lsin uch taloq". Muallif hech bir musulmon chidashi mumkin bo'lmagan bunday odobsizlikka Temurning jang bilan javob berishi tabiiyligini tarixiy haqiqatga ham mos holda ko'rsatadi. A. Oripov asar bosh qahramonini o'ylar og'ushida aks ettiradi. Temur xato qilib, birovlarning umriga zomin bo'lishdan qo'rqadi. Ammo o'zini buyuk bir tarixiy missiyaning ijrochisi deb biladi: "Nega ko'pdir nayrangbozu kazzob kimsalar? Nega bosgan yer yuzini buncha ko'p illat? Men zaminni tozalashim kerak ulardan". Jahongir jangovor yurishlarida doim biror xalqqa qarshi emas, balki yovuz hukmdorga qarshi qo'shin tortadi. Shu tariqa, muallif sohibqiron faoliyatining axloqiy asoslarini aks ettiradi. Agar vaqt yetarli bo`lsa, mulohazalar yakunida qisqa savol-javob ham o`tkazish mumkin: 7-topshiriq. “Sohibqiron” dramasi bo`yicha savollar: 1. Drama qahramonlari? 2. “Sohibqiron” dramasida A. Temurning o`z dushmanlari gunohgini ham kechira oladigan shaxs ekanligi kimning timsoli orqali ifodalangan? 3. Amir Temurning haddidan oshgan kimsalarni ayovsiz jazolashi qaysi timsol orqali ifodalangan? 4. Amir Temurning ezgu amalli kishilarni taqdirlashi kimlar orqali ochib berilgan? 5. Amir Temurga urishishga majbur etish maqsadida harakatli maktub yuborgan sulton kim edi? 6. Ushbu misralar qaysi asardan olingan va kimning so`zlari? – “Nega ko`pdir nayrangboz-u kazzob kimsalar? Nega bosgan yer yuzini buncha ko`p illat? Men 60 zaminni tozalashim kerak ulardan” 7. “Sohibqiron” dramasida Amir Temurning kim bilan uchrashuvi tasvirlangan? 8. “Niyat qancha jozibali bo`lsa ham, Temur qilich bilan murod hosil bo`lmog‘i gumon “ Ushbu so`zlar kimga tegishli? 9. “Sohibqiron” dramasida: “Bizning uchun ulkan zamin shatranj taxtasi”, - degan kim? 10. “Sohibqiron” dramasidagi Buqalamun kim? Dars yakunida o`qituvchi darsdagi jarayonlarni umumlashtiradi, xulosalaydi. Baholash o`tkazadi. Faol guruh va guruh a’zolariga rag`batlantiruvchi baholar qo`yiladi. Uyga vazifa sifatida “Amir Temur obodonchiligi” mavzusida matn tuzish va Yurtimiz va Jahonda Amir Temur faoliyati bilan bog`liq bo`lgan voqealardan ma’lumot to`plash. Masalan, ko`cha, muzeylarga qo`yilgan nomlar, YUNESCO e’tirofi va boshqalar. Yoki “AmirTemur hikmatlari” rukni bilan hikmatlar to`plash topshiriladi. 61 Dars yakunlanadi. XULOSA Kelajak avlod tarbiyasida badiiy adabiyotni teran anglash,mustaqillik qobiliyatlarini shakllantrish va mustaqil ishlash, izlanishlarininodat tusiga kirtish, hayotda uchraydigan voqea- hodisalarning mohiyatini tez anglaydigan zukko va bilimdon qilib tarbiyalash aynan ta’limdan boshlanishi kerak. Muhtaram birinchi Prezidentimiz aytganlaridek, “Kimki o‘zbek nomini, o‘zbek millatining kuch- qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qo‘shgan hissasini, shu asosda kelajakka ishonchini anglamoqchi bo‘lsa Amir Temur siymosini eslashi kerak”. O‘zbek dramaturgiyasi tarixida mustaqillik davri alohida bosqich sanaladi. Bu davr o‘zbek dramalarida o‘zbekona turmushning eng muhim qirralariga, milliy qadriyatlar va urf-odatlar talqiniga alohida diqqat qaratiladi. Mustaqil mamlakatning har bir ongli odami o‘zligini, o‘z o‘tmishini, dunyo ilm-fani, madaniyati, adabiyoti va san’atiga beqiyos hissa qo‘shgan ajdodlarning ulkan mutafakkir shaxslar bo‘lganini juda teran anglashi lozim. Insonga milliy o‘zlikni anglatishda dramatik asarlar so‘z san’atining boshqa janrlarga qaraganda kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Sahnadagi qahramonlarning so‘zlaridan ta’sirlanadi va ularning xatti – harakatlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘radi; ba’zan sahna bilan tomoshabin orasidagi chegara yo‘qoladi. Aktyorlar sahnadan odamlar orasiga tushib keladi; tomoshabin esa bamisoli o‘zini sahnada his etadi. 62 Har qanday badiiy asarda insonlarning ma’naviy kamoloti yoki tubanlashuvining obrazli tasviri muhim sanaladi. Jumladan, mustaqillik davri o‘zbek dramalarida ham zamon kishilari yoki tarixiy shaxslarning odilligi, haqgo‘yligi, xolisligi, olimligi, sadoqati, mardligi hamisha shu insoniy fazilatlarining zidi bo‘lgan axloqiy- ma’naviy tushunchalar bilan yonma-yon muhokama qilinadi. Tabiiyki, bunday murakkab va ziddiyatli hayot girdobiga tushgan qahramonlar orasidan har doim yuksak insoniy kamolot darajasiga ko‘tarilgan chin ma’nodagi yuragi butun shaxslar g‘olib bo‘lishadi. Buyuk davlat arbobi va sarkarda bizga adabiy asarlar va davlat boshqaruvi tuzuklaridan tortib, jahon tarixiga kirgan noyob arxitektura va qadimiy me’morchilik durdonalarigacha bo‘lgan ulkan merosni qoldirdi. U yashab, mehnat qildi, yerlarni zabt etdi va o‘z tarixini- buyuk insonning tarixini yaratdi. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasida Temur timsolini yaratar ekan, uni zamon va makon, tarixiy muhit va sharoit, inson va insoniy fazilatlar qamrovidan uzib olib tasvirlamaydi, balki shaxs sifatida insoniy fazilatlarga, qarashlarga ega, o‘z yashagan davrining asl farzandi sifatida gavdalantirib, go‘zal chizgilar bilan qalamga oladi. Bitiruv malakaviy ishi davomida ta’lim va tarbiyaning ahamiyati, dramalarning o‘zbek adabiyotida, adabiyot sohasida tutgan o‘rni, ahamiyati hamda maktablarda adaviyot darslarida dramalar mavzusini o‘tishdagi usul, metod va uslublarini o‘rganib chiqdik. Xususan, buyuk sarkarda, odil shoh va buyuk Sohibqiron Amir Temur haqidagi qimmatli, hayotiy ma’lumotlatga ega bo‘ldik. Umuman olganda, Amir Temur va uning shonli hayoti haqida qancha gapirsak ham oz. Abdulla Oripov “Sohibqiron” dramasi orqali Temurning jang-u jadallar va siyosiy maydonda emas, aksincha o‘z xayollari og‘ushida tasvirlagan. Sohibqiron timsolini shaxs sifatida o‘z insoniy fazilatlariga, qarashlariga ega o‘sha davrning asl farzandi sifatida gavdalantirgan. 63 Asarning har bir sahnasida o‘quvchi o‘zi uchun bosh qahramonning yangidan yangi jihatlarini ochib boraveradi. Bunda shoirning mahorati kitobxonga o‘zgacha ruh bag‘ishlab, dramani rangdor badiiy bo‘yoqlar bilan boyitib brogan. Istiqlol davri dramalarining ahamiyatini, tarixiy dramalardagi tarixiy obrazlarning gavdalanishini Bitiruv malakaviy ishimiz orqali o‘rganib oldik. “Ozbek dramaturgiyasi tarixida mustaqillik davri alohida bosqich sanaladi. Bu davr o‘zbek dramalarida o‘zbekona turmushning eng muhim qirralariga, milliy qadriyatlar va urf-odatlar talqiniga alohida diqqat qaratildi. Boshqa adabiy tur va janrlar bilan dramatic asarlar taqqoslanganida uning poetic xususiyati va tarkibiy tuzulishini yaxshi anglab olish mumkin. Mustaqillik davri dramaturgiyasi mustaqil yurt o‘quvchilarining ma’naviy yuksak, axloqi pok, ruhiy olami mustahkam bo‘lishiga munosib hissa qo‘shadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, dramalar hamisha keng o‘rganilib kelayotgan sohalardan biri hisoblanadi, tarixiy dramalar orqali esa biz tarixiy obrazlarni yoritib berdik. Mazkur bitiruv malakaviy ish natijasi shuni ko‘rsatadiki, istiqlol davri o‘zbek adabiyotida yaratilgan tarixiy drama janrini maxsus monografik tadqiqotda o‘rganish, talqin va tadqiqot etish bugungi adabiyotshunosligimizning bag‘oyat muhim mavzusi ekani oydinlashadi. 64 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Mirziyoyev Sh.M. Adabiyot va san’at, madaniyatini rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. 2017-yil, 3-avgustdagi mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi nutqi, Xalq so‘zi. 2017-yil, 4-avgust. 2. Adams L.L.Modernity, Postcolonialism and Theatrical Form in Uzbekistan.// Slavic Review. – USA.2005.2 (Summer, 64) pp. 333-354 3. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nahriyoti.Toshkent.; 2012-yil, 121-bet 4. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent.: 2012-yil, 386-bet 5. O‘zbek dramaturgiyasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent.: 2004-yil, 3-bet 6. Imomov.B, Jo‘rayev.O‘. O‘zbek dramaturgiyasi tarixi.-T.:O‘qituvchi, 1995, 5-bet. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . M . Mirziyoyevning 2017- yil 15- fevraldagi “ Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to‘g‘risida ” gi Farmoni . //” O‘zbekiston adabiyoti va san ’ ati ”, 2017- yil 17- fevral . 8. To‘xliyev.B, Karimov.B, Usmonova.K, Adabiyot 11-sinf darsligi II- qism. -.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.2018.105-bet. 9. . Erkin A’zam. Tanho qayiq. Kinorivoyat.//Erkin A’zam Tanho qayiq. Kinoqissalar. – T.: Sharq NMAK Bosh tahririyati, 2017. B. 171-212-275-betlar. 10. Fazilova.M Usmon Azimning dramaturgik mahorati. T. 2016 11. V.F.Mans https:sharq_xabar/kechki tafakkur.// Slavic Review. – USA.2005.2 (Summer, 64) pp. 333-354 65 12. Mirzayev.S. XX asr o‘zbek adabiyoti. – Toshkent. Yangi asr avlodi. 2005-yil, 342 bet. 13. Abdulla Oriov. Tanlangan asarlar. To‘rt jildlik. - Jild 2. She’rlar va dostonlar G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashr, 2001. 390 bet 14. Abdulla Oripov.Tanlangan asarlar. To‘rt jildlik. – Jild 2. She’rlar va dostonlar. G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashr, 2001-yil, 397 bet 15. Temur tuzuklari. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1996-yil . 344 bet 16. Temur tuzuklari. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1996-yil. 344 bet 17. Muhammad Ali. Amir Temur solnomasi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent. 2008. 10-bet. 18. Karimov.I.A. Amir Temur faxrimiz, g‘ururimiz. – t.: O‘zbekiston,1998.-36-bet 19. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik./ Q.Yo‘ldoshev, V.Qodirov, J.Yo‘ldoshbekov. qayta ishlangan 4-nashri.- T.:”O‘zbekiston”NMIU, 2019. 368 bet. 20. Pulatova Mohichehra Temirovna. Abdulla Oripovning “Sohibqiron” she’riy dramasida bosh qahramon tasviri. Yosh tadqiqot jurnali. 2022-yil, 3-son. 21. D. To‘rayev. “Davr va ijod mas’uliyati” T.: “Yangi asravlodi”, 2004. 210 bet. Internet saytlari 22. https://kitobxon.com/oz/yozuvchi/abdulla oripov 23. T.me/sharq_xabar 24. https://ziyo.uz.com 25. Arxiv.uz 66 26. K.com 27. hurshid-Davron.com 28. Fayllar.org 29. https://interonconf.org.com 67

Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasi

MUNDARIJA:

 KIRISH…………………………………………………………………………... 3

I BOB. O‘ZBEK DRAMATURGIYASI VA UNING O‘RGANILISH TARIXI 

  1.  O‘zbek tarixiy dramaturgiyasining taraqqiyot bosqichlari........................... 6
  2. Istiqlol davri o‘zbek tarixiy dramaturgiyasining yetakchi xususiyatlari......15 

II BOB. ISTIQLOL DAVRIDA YARATILGAN ASARLARNING ODIL YOQUBOV VA ABDULLA ORIPOV ASARLARI MISOLIDA O‘RGANILISHI 

2.1. Odil Yoqubov dramalarida tarixiy obrazlar tavsifi...........................................21

2.2. Abdulla Oripov “Sohibqiron” she’riy dramasida bosh qahramon tasviri.........24

III BOB. ADABIY TA’LIMDA TARIXIY DRAMALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 

3.1. Adabiyot darslarida tarixiy dramalardan foydalanishning samarali usullari.....................................................................................................................32

XULOSA ...............................................................................................................55

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................58 

 

                                                

  
  


 


 

KIRISH

   Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik davrida o‘zbek tarixiy dramaturgiyasi milliy qadriyatlar hamda g‘ururni tiklash, o‘tish davri murakkabliklarida kishilarning badiiy-estetik, ma’naviy olamini shakllantirish bo‘yicha salmoqli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, hali hamon jamiyatda, butun dunyoda avj olib borayotgan siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy xurujlarga nisbatan yetarlicha munosabat bildira olmayotgani va ayniqsa, badiiy mahorat masalasida kamchiliklar mavjudligi ko‘zga tashlanmoqda. “Aksariyat teatrlarimizning repertuarlari g‘oyaviy-badiiy jihatdan nochor, ulardan o‘rin olgan spektakllarda bugungi kun nafasi, odamlarni o‘ylantiradigan, hayajonga solayotgan jiddiy ijtimoiy muammolar o‘z aksini topmayapti”[1]. Bu esa, mavjud dramaturgiyani o‘rganish asnosida uning holati va istiqboli yuzasidan ilmiy xulosalar bildirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Teatrlar moddiy texnika bazasi va infratuzilmalari bir qancha shakllantirilmasin, spektaklning badiiy asosi bo‘lgan zamonaviy pyesalar taqchil ekan, milliy teatrning taraqqiyotini tasavvur qilish murakkabligicha qolaveradi. Bu holat zamonaviy o‘zbek dramaturgiyasining muammolarini o‘rganish o‘ta dolzarb ilmiy masala ekanini ko‘rsatadi. Shu boisdan ham istiqlol davri dramalari mavzusini keng jihatdan o‘rganib chiqishga qaror qilindi.  

  Dramaturgiyaning mustaqil soha sifatida san’atshunoslar hamda adabiyotshunoslar tomonidan tadqiq etilishi mavjud tajriba. Xususan, o‘zbek professional dramaturgiyasining turli davrlari, nazariy xususiyatlari bo‘yicha teatrshunoslardan T.Islomov, I.Muxtorov, D.Raxmatullayeva, M.Raxmonov, O.Tojiboyeva, T.Tursunov, M.To‘laxo‘jayeva, T.Yo‘ldashev, S.Qodirova, M.Hamidovalar hamda adabiyotshunoslardan T.Abdurahimov, H.Abdusamatov, B.Abulxayirov, M.Azimova, X.Azimova, M.Aliyev, B.Jalilov, Q.Jo‘rayev, B.Imomova, S.Kamoliddinov, A.Nomozov, N.Odilova, M.Otajonova, D.Rasulmuhammedova, Sh.Rizayeva, I.Rustamova, A.Soliyev, I.Sultonov, B.Sheraliyev, G.Qarshiyeva, I.G‘aniyev kabilar bevosita tadqiqot olib borgan.  

   Joriy tadqiqotni amalga oshirishda o‘zbekistonlik olimlar bilan birga xorijlik mutaxassislarning ham ishlari manba sifatida o‘rganib chiqildi. Amerikalik olima Laura Adams[2]ning bevosita o‘zbek teatri blan bog‘liq ishlariqiyosiy tahlil uchun muhim bo‘lsa, Aristotel, V.Belinskiy, V.Blok, Y.Borev, V.Volkenshteyn, G.Gegel, Y.Zubkov, K.Igleseas, A.Karyagin, G.Lessing, M.Pfister, I.Pal, V.Saxnoviskiy-Pankeyev, V.Xalizevlarning dramaturgiyaga oid ilmiy asarlari tadqiqotning o‘rganilganlik darajasini aniqlashga xizmat qildi.  

  Hozirgacha e’lon qilingan tadqiqotlarda dramaturgiyaning nazariy tomonlari, o‘ziga xos ayrim xususiyatlari tadqiq etilgan. Ammo mustaqillik davri o‘zbek dramaturgiyasi yaxlit bir badiiy-ijodiy jarayon sifatida o‘rganilib bormoqda.  

  Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Drama janri va uning vujudga kelishi, xususan, o‘zbek tarixiy dramasi va drama janrida samarali ijod qilgan yozuvchilar va ularning asarlarini o‘rganish; istiqlol davri tarixiy dramalarining ahamiyati va uning taqqosiy tahlili,  Odil Yoqubovning istiqlol davrida yaratilgan tarixiy dramalarining mavzu ko‘lami va ularda tarixning gavdalanishi;  Abdulla Oripov asarlarini o‘rganish, ularning dramalarini, xususan she’riy drama janri va undagi mavzularning ahamiyatini yoritish hamda Abdulla Oripov, Odil Yoqubov asarlarini metodlar orqali o‘rganish va tahlil qilish. 

 Tadqiqotning obyekti. Tadqiqotni yoritib borishda mavzuga doir ilmiy asarlar, dissertatsiyalar, ilmiy maqolalar, darsliklar, qo‘llaAnmalar va ijtimoiy tarmoq vositalari mavzuimizni ochib berishda asosiy  manba bo‘lib xizmat qiladi. 

       Tadqiqotning predmetini ijodi asosiy obyekt bo‘lgan ijodkorlar asarlaridagi      

       dialoglarning nazariy asoslari va matndagi vazifasi, badiiy talqin xususiyatlarini 

tadqiq etish tashkil etadi.

   Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi shundaki, bu mavzu deyarli hali to‘laqonli o‘rganilmagan. Mazkur tadqiqotda drama janri, uning tarixi, istiqlol davri tarixiy dramalari, shuningdek, istiqlol davri dramalari bilan sho‘ro davri dramalari qiyosiy tarzda tahlil qilinib o‘rganilgan. Odil Yoqubovning “Avlodlarga maktub” va Abdulla Oripovning “Sohibqiron” asarlarini metod va usullar orqali solishtirma tarzda o‘rganilishi bitiruv malakaviy ishning yangiligi hisoblanadi.  

   Tadqiqot metodlari. Obyektiv kuzatgan holda, qiyosiy-tarixiy, modernik, induktiv va ba’zi hollarda deduktiv metoddan foydalanildi. 

Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Bitiuv malakaviy ishi umumiy hajmda    betdan iborat bo‘lib, kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Dastlab mundarija berilib umumiy boblarning joylashuv o‘rni ko‘rsatib berilgan. 


 

[1].Mirziyoyev.Sh.M. Adabiyot va san’at, ma’daniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. 2017-yil,3-avgustdagi mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi nutqi,Xalq so’zi.2017.4-avgust

[2].Adams.L.L.Modernity, postcolonialism and Theatrical From in Uzbekiston.//Slavic Review.-USA.2005.2(Summer,64) pp.333-3354

Купить