Isxoqxon Ibrat hаyoti vа fаоliyati tаriхshunоsligi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	80.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Isxoqxon Ibrat hаyoti vа fаоliyati tаriхshunоsligi

Sotib olish

ISXOQXON IBRAT HАYOTI VА FАОLIYATI TАRIХSHUNОSLIGI
MUNDARIJA:
KIRISH
I. BOB. ISXOQXON IBRAT VA UNING XAYOTI VA
MA’RIFATPARVARLIK FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI.
I.1. Isxoqxon Ibrat Namangan jadidchilik namoyondasi
I.2. Ibratning ilmiy faoliyatida publitsistikaning o‘rni
II. BOB. ISOQXON IBRATNING ASARLARI-TURKISTON TARIXINI
O‘RGANISHDA MUHIM MANBA
II.1. Isxoqxon Ibratning “Tarix-i Farg‘ona” asari va undagi voqealar bayoni
II.2. Turkiston vaqtli matbuotida Ibratning ijtimoiy - siyosiy va ma ’ rifiy
qarashlarini aks ettirilishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

3

KIRISH.
Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati,
qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu –
tabiiy hol. Odamzod borki, avlod – ajdodi kimligini, nasl –nasabini, o‘zi tug‘ilib
voyaga etgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi.
SHuning uchun ham «Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish
keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim» 1
.
Isxoqxon Ibrat shoir va olim, noshir va pedagog, din arbobi va islohotchi
sifatida umrini Vatan va millat manfaatiga qaratdi. SHu bois uning boy merosi
nafaqat mamlakatimizda, hatto yaqin va uzoq xorijda ham keng o‘rganilmoqda.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy
maqsadi sifatida tariximizning ajralmas qismi bo‘lgan xonliklar davri, Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosati va jadidchilik harakatining
namoyondalari bo‘yicha hozirgacha amalga oshirilgan tadqiqotlarda bildirlgan
ilmiy-nazariy mulohazalar, tarixiy faktlarni o‘rganish va umumlashtirish asosida
Isxoqxon Ibratning hayoti va ijodi shuningdek, yaratgan asarlarini tarixiy manba
sifatidagi talqini xususidagi nazariy ma’lumotlarni jamlash hamda ularni tarixiy
jarayonlar bilan solishtirib o‘rganish belgilandi.
Mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagilar bo‘yicha tahlil qilish
vazifasi belgilandi:
• Ibratning hayot va ijod yo‘lini haqqoniy tarix tamoyillari asosida yaratilgan
asar va manbalar orqali tadqiq etish;
• mavjud manbalarda aks ettirilgan ijtimoy va siyosiy hayotdagi
o‘zgarishlarga nisbatan Isxoqxon Ibrat ijodidagi o‘zgarishlarni tarixiyligi xususida
mulohaza bildirish;
• «Tarix-i Farg‘ona» asarining eng muhim belgilari, tushunchalari va ularning
ilmiy talqini, maqomiga doir nazariy ma’lumotlarni jamlash va tahlil qilish;
Tadqiqodning obekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishning asosiy materiali
1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз// асарлар, 7-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 1999.
132-154 б.
4

sifatida XVIII-XX asr o‘lkamizda ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni aks
ettirgan Ibratning ijodida o‘z aksini topgan tarixiy va nazariy ma’lumotlar tashkil
qiladi. SHuningdek, tadqiqot jarayonida jadidchilik va vatanparvarlik g‘oyasi
amaliy asos sifatida foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy ahamiyati
ishda janrlar xususida mavjud manbalarda bildirilgan fikr va mulohazalarni
umumlashtirgan holda, ularning mazkur tizimda tutgan o‘rni, ahamiyati bilan
bog‘liq masalalar haqida mulohazalar yuritildi. Mavzuni o‘rganish va yoritish
jarayonida to‘plangan ushbu nazariy va amaliy qiymatga ega bo‘lgan dalillardan
manbashunoslik O‘zbekiston tarixi, o‘zbek adabiyoti tarixi kabi nazariy fanlarni
chuqur o‘zlashtirishda, shuningdek, jadidchilik harakatining asoslarini belgilashda
muhim qiymatga ega bo‘lishi mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, besh bo‘lim, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami bet.

I. BOB. Isxoqxon Ibrat va uning xayoti va ma’rifatparvarlik faoliyati
tarixshunosligi.
5

I.1 . Isoqxon Ibrat-Namangan jadidchilik namoyondasi.
Isxoqxon to‘ra milliy uyg‘onish davrining faol ijodkorlaridan biri, serqirra
iste’dod sohibi. Ibratning zamondoshi, shoir va maorifchi Ibroxim Davron u kishi
haqida shunday yozadi: «Isxoqxon to‘ra ulumi diniya va faniya va adabiyada
ustozi komillig‘i bilan butun Farg‘ona va digar jihat Osiyoyi Vustoda inkor
o‘lunmas darajada bir mavqei mumtozi tutmushdur. Isxoqxon to‘ra ulumi diniyada
mudarrisdur, fununi dunyaviyda, biloshubha, arxitektor, texnik va mexanik,
fiziqiya ilminda tilifonist, tilig‘rofist va yana ximik desak yana ozdur, chunki bu
ilmlarni ul kishim yaxshi bilur. Isxoqxon to‘ra olim va fozil bir zoti oliy bo‘lib, bu
turfa fazoili insoniyaga molik... Ba’zi ixtiroti ham bordur». 2

Isxoqxon Ibratning hayot yo‘lini yoritishda uning «Lug‘ati sittati alsina»,
«Jome’ ul-xutut», «Tarixi Farg‘ona», «Mezon uz-zamon», «San’ati Ibrat, qalami
Mirrajab Bandiy»kabi ilmiy, pedagogik hamda badiiy asarlaridagi ma’lumotlar,
Ibratni yaqindan bilgan zamondoshlarining xotiralari va o‘sha davr vaqtli
matbuotida e’lon qilingan Isxoqxon Ibrathaqidagi maqolalar muhim o‘rin tutadi.
Isxoqxon Ibrat 1862 yili Namangan yaqinidagi To‘raqo‘rg‘on qishlog‘ida
tug‘ildi. Uning ota-onalari Junaydullaxo‘ja va Huribibi davrining o‘qimishli
kishilaridan bo‘lganlar. Isxoqxon dastlab hijo usuliga asoslangan qishloq
maktabida o‘qidi, ammo onasining qo‘lida savod chiqardi. Bu haqda o‘zi shunday
yozadi: «Avvalgi vaqtdagi mahalla maktabida 5 yilda 3 adad muallimda o‘qub,
oxiri savodim chiqmay, keyin qizlar maktabida, o‘z uyimizda volidai
marhumamdan o‘qub savod chiqardim. Ikki sana qiblagohimdan husnixat mashq
etdim» 3
.
Huribibi maktabdor bo‘lib, o‘z maktabida faqat quruq yodlash bilangina
cheklanmay, qizlarga yozishni, husnixatni ham o‘rgatar edi. O‘zi ancha savodxon
bo‘lib, husnixatdan xabardor edi. SHuning uchun ham Isxoqxon onasini ko‘p

2
1908 й-«Туркистон вилоятининг газети»да (56-сонида)
3
Ибрат. Сиддиқий-Ажизий, Сўфизода. Танлаган асарлар.-Т.: Маънавият.-
1999. 36-37 бет
6

o‘rinlarda ustozi sifatida hurmat bilan tilga oladi.Adabiyot va san’atga zo‘r
muhabbat qo‘ygan Isxoqxonni o‘qishni davom ettirish uchun Qo‘qonga yubordilar.
U XIX asr boshlarida barpo etilgan Muhammad Siddiq Tunqator madrasasiga
1878-yili o‘qishga kiradi. Isxoqxon Ibratning Qo‘qon madrasasida tahsil ko‘rgan
yillari (1878—1886) o‘zbek adabiyotida, madaniy hayotida, maorifida tub sifat
o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan davrga to‘g‘ri keladi. Uning bu adabiy-madaniy
hayotdan bahramand bo‘lganligi shubhasiz. U Qo‘qon adabiy muhitining yirik
namoyandalari Muqimiy, Furqat, Muhyi, Zavqiy, Nodim, Haziniylar bilan yaqin
aloqada bo‘lgan, adabiy mushoiralarda ishtirok etgan. Isxoqxon Ibrat madrasa
beradigan ilmlar bilangina cheklanib qolmadi. U o‘qish davomida buyuk SHarq
olimlari asarlarini mustaqil tarzda qunt bilan mutolaa qidsi, arab, fors va rus
tillarini chuqur o‘rgandi. U rus va o‘zbek tillarida chiqadigan Turkistonning ilk
gazetalari «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie vedomosti» hamda
Turkiston o‘lkasida yangi tarqala boshlagan Ismoilbek Gaspralining «Tarjimon»
gazetasi bilan birinchi marta Qo‘qon madrasasida o‘qib yurgan kezlari tanishdi.
Manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, Isxoqxon tomonidan tashkil qilingan
«Ishoqiya» kutubxonasida «Tarjimon» gazetasining hatto 1884 yilgi boylamlari
ham bo‘lgan.
Isxoqxon to‘ra Ibrat 1886 yili Qo‘qon madrasasini tugatib, o‘z qishlog‘i
To‘raqo‘rg‘onga qaytib keladi. O‘z faoliyatini ilg‘or maorifchi sifatida ma’rifat
tarqatish bilan boshlaydi: o‘sha yili o‘z qishlog‘ida maktab ochadi. Uning maktabi
«usuli qadim» («usuli tahajji»), ya’ni hijo metodiga asoslangan maktablardan
birmuncha farq qilar edi. Ibrat Qo‘qonda o‘qib yurgan vaqtlaridayoq o‘lkada
ochilayotgan rus maktablaridagi o‘quv usullarining mahalliy maktablarda hukm
surayotgan hijo hamda quruq yodlash usulidan ustunligini sezgan edi. Isxoqxon o‘z
maktabiga nisbatan ilg‘or bo‘lgan tovush (savtiya) usulini tatbiq qildi va «usuli
savtiya»ni eski usul tarafdorlaridan himoya qildi. Biroq bu maktabida uzoq vaqt
ishlay olmadi. Ayrim johil mutaassiblar uning maktabini «kofirlar maktabi» deb
e’lon qilib, xalq bolalarini bu maktabdan qaytarishga harakat qildilar. Hatto
general-gubernatorlik amaldorlari yordamida yoptirishga muvaffaq bo‘ldilar.
7

Ibrat o‘zining «Lug‘ati sittati alsina», «Jome’ ul-xutut» va «Tarixi Farg‘ona»
asarlarida yozishicha, 1887 yili, ya’ni 25 yoshida onasini Makkaga, haj ziyoratiga
olib boradi. Biroq onaizoriga o‘z vataniga yana qaytib kelish nasib etmadi. Onasi
Huribibi Jidda shahrida o‘pka shamollash kasali bilan vafot etdi. Ishokxonning
SHarq mamlakatlariga safarga chiqishdan asosiy maqsadi, birinchidan, onasining
hajga olib borish haqidagi iltimosini qondirish bo‘lsa, ikkinchidan, chet el xalqdari
hayoti, madaniyati bilan yaqindan tanishish, bu mamlakatlarni o‘z ko‘zi bilan
ko‘rish istagi edi: «...Umrum naqdini havas bozorida kechirmak taqozosi-la o‘lub,
sinnim yigirma besh kechmish ekan, havoi taqozoi muhtarama dushub sayohat
etdum...»deb yozadi 2
.
Isxoqxon Ibrat onasini Jidda shahrida dafn etib, SHarq mamlakatlari bo‘ylab
sayohatini davom ettirdi. SHu bilan birga, u Istanbul, Sofiya, Afina, Rim kabi
Yevropaning markaziy shaharlarida bo‘ldi. Ancha vaqt Afg‘onistonning Kobul,
Arabistonning Jidda kabi kata shaharlarida istiqomat qildi. Makka shahridan Qizil
dengiz va Hind okeani orqali Hindistonga keldi. 1892— 1896 yillarda
Hindistonning eng katta port shaharlaridan Bombey va Kalkuttada yashadi. Bu
erda ko‘p ishlatiladigan arba’ lisonni, ya’ni to‘rt tilni: arab, fors, hind-urdu va
ingliz tillarini mukammal o‘rgandi. CHet ellarda u SHarq va G‘arb xalqlari hayoti,
madaniyati va san’atini muqoyasa etish imkoniga ega bo‘ldi. Yevropaning ilg‘or
ilm-fanini yaqindan o‘rgandi, ilmiy asarlari uchun qimmatli materiallar to‘pladi. U
SHarq xalqlari tillari bilan bir qatorda G‘arb xalqlari tillarini ham bilish zarur deb
hisobladi va Arabistonda fransuz tilini, Hindistonda ingliz tilini, shu bilan birga,
eng qadimiy finikiya, yahudiy, suriya, yunon yozuvlarini o‘rgandi. Bu haqda
zamondoshi Ibrohim Davron shunday yozadi: «...Fazoili insoniyadin maoda qozi
to‘ra Isxoqxon janoblari turkcha, forscha, hindicha, ruscha lison bilib, yana ruscha,
fransuzcha, armanicha va boshqa xatlar yozmoqqa mohirdurlar» 5
.
Ibrat – iste’dodli shoir. U-o‘zbek, arab va fors tillarida erkin ijod qilgan.
2 Ибрат. Сиддиқий-Ажизий, Сўфизода. Танлаган асарлар.-Т.: Маънавият.-1999.
2-бет. 5
«Туркистон вилоятининг газети», 1908, 56-сон.
8

SHe’rlarini to‘plab devon tuzgan. Ammo mazkur devon topilani yo‘q. «Ilmi Ibrat»
she’riy to‘plami 1909 yili o‘z matbaasida nashr etilgan. Ibrat nihoyatda ihcham,
baytlari bir-biriga juda mutanosib, o‘ziga xos kompozitsiyaga ega g‘azallar yarata
olgan. g‘azallardagi nafis tashbiq sifatlashlar mazmun teranligiga xizmat qilgan. U
sho‘rolar davrida ham hajviy asarlar yaratishda davom etgan.
Isxoqxon Ibrat bu mamlakatlarda Yevropa usulidagi shaharlar, ulardagi
madaniy hayot vatexnika yangiliklari bilan tanishdi, zamonaviy fan yutuqlarini
egallash uchun G‘arb tillarini bilish zarur ekanligini yaxshi angladi. Lekin bu
madaniy hayotdan bahramand bo‘la olmayotgan, mustamlaka zulmi ostida azob
chekayotgan arab, hind va boshqa SHarq xalqlari hayoti uni iztirobga soldi.
Isxoqxon o‘z Vatanida ko‘rgan mustamlaka zulmining og‘ir dahshatlarini chet
mamlakatlarda ham ko‘rdi, hamma mustamlaka mamlakatlarda xalq hayoti bir
xilda og‘ir ekanligini tushundi. Mustabidlarga nafrat bilan qaradi. Ibrat bu
mamlakatlarda naqqoshlik, kishilarga muhr o‘yib berish, masjid-madrasalar
peshtoqlariga, qabr toshlariga naqsh solib berish, ba’zi kitoblardan namunalar
ko‘chirib berish yo‘li bilan tirikchilik o‘tkazdi.
Isxoqxon Ibrat chet ellarda olim va fozil kishilar bilan, ular qaysi dinga yoki
millatga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, yaqin aloqada bo‘ldi. «Har bir lison safar
axlina yuz oltun barobarinda» ishlatilganligini tushungan ma’rifatparvar chet
tillarni o‘rganishga kata e’tibor berdi: «Har bir zavvor va axli fazl kishini ko‘rsam,
kayfiyat va ta’limot maollarini andin so‘radim» 3
.
Uning «Lug‘ati sittati alsina» va boshqa asarlari mazkur safarlari davomida
yig‘ilgan boy material asosida katta ehtiyoj samarasi o‘laroq yaratildi. Qo‘qon
adabiy muhitining yirik namoyondalari Muqimiy, Muhyi, Furqat, Zavqiy,
Haziniylar bilan yaqin aloqada bo‘lgan adabiy mushoiralarda ishtirok etgan, arab,
fors va rus tillarini mukammmal bilgan, jadid maktabini ochib o‘qituvchilik qilgan
o‘z mablag‘iga xalq halq uchun hamom, choyxona quragan, «Matbaai Ishoqiya»,
«Kutubxonai Ishoqiya», «Fotografiya Ishoqiya» va «Ishoqiya bog‘i» ochib
ommani ma’rifiy madaniy taraqqiyotiga xizmat qilgan yurt farzandini ommaviy
3 Ибрат. Сиддиқий-Ажизий, Сўфизода. Танлаган асарлар.-Т.: Маънавият.-1999. 5-бет.
9

qatag‘on chetlab o‘tmadi. 1937 yilning bahorida Ibratni ham qamoqqa olishdi. 75
yoshni qoralagan shoir-ma’rifatparvar sho‘rolar hibsxonasida ikki oy ichida, sudi
bo‘lmay qazo qiladi.
Isxoqxon Ibrat o‘zining ma’rifatparvarlik faoliyatida ham, ijodida ham
qishloq va shahar munosabatlariga alohida e’tibor berdi. U shunday xulosaga
keldiki, qishloq bilan shaharni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, ularni o‘zaro bog‘liq
holda rivojlantirish kerak. SHuning uchun ham u shaharlar bilan bir qatorda
qishloqlarda ham ilm-ma’rifat, madaniyat o‘choqlarini vujudga keltirish, erlar va
ayollar, o‘g‘il va qiz bolalar maktablari ochish masalasiga kata ahamiyat berdi.
Isxoqxon qishloq ishlari tugagach, gapma-gap yuruvchi dehqon yigitlarini kechki
maktablarga tortish, ota-onalar o‘rtasida tushuntirish ishlari olib borish,
ta’limtarbiyaga oid darsliklar, risolalar, gazeta va jurnallar chiqarib turish kabi
dolzarb masalalarni ko‘tarib chiqdi: «Qishloqning ishlari shaharga, shaharning
ishlari qishloqg‘a, bir-biridan ajratib bo‘lmaydur. Bir tan bo‘lsa, anda jasad sihat
bo‘lur.
SHaharning ehtiyojini qishloq ado qilur, qishloqning ehtiyojini shahar bitirur...
Bizning Farg‘onadagi xurofotlarning ko‘bligiga qaraganda har yili uch-to‘rt adad
fanga oid kitob bostirib tarqatish lozim. Vaholanki, bir dona ham yo‘q. Loaqal
biror dona jurnal, risolacha, gazet haftalik maktab uchun darkor edi».
Isxoqxon Ibrat o‘z xalqining porloq kelajagiga, ozod hayotiga zo‘r umid va
ishonch bilan qaradi. Bu orzularini romantik bo‘yoqlarda tasvirladi: «Madaniy
shaharlar shunday bo‘lurki, anda dorulmuallimin madrasalar va anvoyi funun
maktablar (oliy o‘quv yurtlari), har xil ilmu hunarlar, katta do‘xtirlar, tabiblar va
mazlumni zolimdan himoya qiladurgan hokimlar o‘z shaharlarida bo‘lur. Qo‘l
hunarlaridan har xil va hamma xillari, to‘qiladurgan nimarsalar, anvoyi asbob o‘z
shaharlarida bo‘lub, bo‘lak kishilarga ehtiyoj bo‘lmasa hamda ul shaharda
zavodlar, otash kemalar va foyizlar va ko‘nkalar elektr ilan barpo bo‘lsa. Ham ul
shaharda har kuni yurub turadigan foyizlar, chirog‘, shamol sandal (ventilyator
yoki xolodilnik) bo‘lsa, katta maktablar bo‘lsa, zavodlar ovozi har kuni necha
martadan eshitulub tursa, bir nimarsaga ehtiyojmand bo‘lub chiqsa kishi darhol
10

topilsa, tilfonogramlar bo‘lsa, shaharlar ozoda, changdan, bo‘yi baddan toza bo‘lsa,
qaysi ilmni xohlasa, ani ta’lim beradurgan muallimlar bo‘lsa, arz qilganda, arzi
holni bilib javobini qaytarsa, yaramas odamlar uchun jazoxonalar, omonat
qo‘ymoq uchun xiyonat qilmaydurgan omanatxonalar bo‘lsa, ahli ilmlarning qadri
yaxshi bo‘lsa, nodonlarni o‘z holiga qo‘ymasa, fikr va ilmu hunar o‘rgatsa... Har
kishi o‘z ishiga mashg‘ul bo‘lub, bekor ko‘chalarda va samovarlarda o‘lturmasa,
kasallar oh-zor qilmay va yotmay iloj qiladurgan hakimlar tayyor bo‘lsa, yo‘qotgan
narsalarni omonatxonaga ahli bexilof topshirsa, kechalar ham kunduz kunidek
savdo-sotikdar bo‘lsa...» 4
.
Isxoqxon Ibratning ilmiy-tarixiy asarlari Vatanimiz tarixini o‘rganishda,
shubhasiz, zarur, birinchi, mo‘‘tabar manba hisoblanadi.
XX asr boshlarida CHor hukumati mustamlakachilik siyosatining avjiga
chiqishi mahalliy aholi o‘rtasida rus tiliga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi. Rus-tuzem
maktablari, «usuli savtiya» maktablari o‘lkaning katta-katta shaharlaridagina emas,
balki qishloqlarda ham ochila boshladi. Bunday maktablarda dunyoviy fanlar, ona
tili bilan bir qatorda rus tili ham o‘qitilar edi. Zamon talablarini yaxshi tushungan
ilg‘or fikrli kishilar o‘z farzandlarini bunday maktablarga bera boshladilar. Lekin
o‘quvchilar, rus va xorijiy tillarni mustaqil o‘rganuvchilar uchun darslik va
qo‘llanmalar etishmas yoki yo‘q darajada edi. Toshkentdagi kitobdo‘koni
xo‘jayinlaridan birining «Turkestanskie vedomosti» gazetasida e’lon qilingan
quyidagi so‘zlari ham ushbu fikrni tasdiqlaydi: «SHu kunlarda shaharliklar
o‘rtasida rus tiliga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Toshkent kitob do‘koni
xo‘jayinlaridan biri shikoyat qilyaptiki, «sartlar (o‘zbeklar,) hech tinchlik
bermayapti, ruscha o‘rganish uchun sart tilida yozilgan biror darslik bormi» deb
so‘rab kelishaverib jonga tegdi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, erli o‘troq
aholining til o‘rganishga qobiliyati kuchli» 5
.
Rus tili bilan bir qatorda o‘nga yaqin SHarq va G‘arb tillarini ancha
mukammal bilgan Isxoqxon Ibrat bu muhim masalada o‘z xalqiga yordam qo‘lini
4 Юқоридаги асар, 113—114-бетлар.
5 «Туркестанские ведомости», 19, 7(20) декабрь, 98-сон.
11

cho‘zdi. U olti tildagi: arabcha, forscha, hindcha, turkcha, sartcha (o‘zbekcha) va
ruscha so‘zlarni o‘z ichiga olgan «Lug‘ati sittati alsina» («Olti tilli lug‘at») nomli
lutat kitobini yaratdi. Isxoqxon to‘ra mazkur asarni yaratar ekan, birinchi galda rus
tiliga qiziquvchilarni ko‘zda tutgan. Bu hol kitobning birinchi betidanoq ko‘zga
tashlanadi. Muallif ruscha yozuv tizimini bilmaydiganlarga ham qulay bo‘lsin
uchun rus so‘zlarini ham arab yozuvi bilan beradi. Ma’lumki, rus va Yevropa
so‘zlarini arab yozuvida ifodalash ancha murakkab bo‘lsa-da, Ibrat bu ishni
muvaffaqiyatli hal qildi. Kitob qo‘lyozma holidayoq qo‘ldan-qo‘lga o‘tib, nashr
etilmasdanoq ziyolilar undan foydalanishga, ko‘chirib olishga muvaffaq
bo‘lganlar. Rus tilini o‘rganish istagidagi o‘zbek ziyolilari, «usuli savtiya»
maktablari o‘qituvchilari va o‘quvchilari bu asarning yaratilishidan xursand
bo‘ldilar, ko‘p nusxalarda chop etilishini sabrsizlik bilan kutdilar. Kitob bilan
qo‘lyozmaligidayoq tanishgan shaxsning quyidagi so‘zlari ham buni tasdiqlaydi:
«Ushbu ovoni xayriya nishonda Namangan uezdiga tobe’ To‘raqo‘rg‘on qozisi
janob Isxoqxon to‘ra o‘z tab’laridan chiqarib, «Sittati alsina» degan olti lug‘atlik
kitob tasnif qilib, bosmaxonaga yuboribdurlar. Mazkur olti lug‘at: arabiy, forsiy,
turkiy, sartiy, hindiy va ruscha kitobni alhol iboralarini durust va tashihlab ko‘rub
turubdurmiz. Albatta, oning bosilmog‘iga ijozat berilub, nechand nusxalar bosilib
chiqsa kerak. Lekin aksar ibora va lug‘atlari tashih va tag‘yir bo‘lindi. Xususan,
rusiya lug‘atlarini musulmoniya huruflari ilan yozmoq xo‘b qiyin va dushvor
uchun ul ruscha yozilg‘on iboralarni ko‘proq tag‘yir berildi va mazkur «Sittati
alsina» degan janob qozining ixtiro qilgan lug‘at kitoblari, garchand kichik bo‘lsa
ham, bizning Turkiston viloyatimizda shuncha til bilib, bul tariqa kitob va lug‘at
tasnif qilgan odam yo‘q edi. Binobarin, ul janob qozining bosma uchun yuborgan
va tasni aylagan lug‘at kitoblarini ko‘rub, bosma qilmoqqa ijozat berilsa kerak, deb
umid aylab gazetaga yozduk. Ul lug‘atlarni ko‘b ko‘rib o‘qidim. Aning uchun bu
so‘zni men to‘qidim».
Olimning ushbu asari XIX asrning 90-yillari o‘rtalaridayoq, muallifning chet
el safaridan qaytib kelishi bilan tugatilgan bo‘lsa-da, lekin mahalliy mualliflar
asarlarining ta’qib ostiga olinishi, chor mustamlakachilari tomonidan Turkistonda
12

o‘rnatilgan qattiq nazorat (senzura) tufayli asar ancha kechikib1901 yili bosmadan
chiqdi. Buni o‘sha davrda chor Rossiyasining Turkistondagi matbuot noziri
vazifasini bajaruvchi N.P.Ostroumovning shaxsiy arxivida saqlanuvchi hujjatlar
isbotlaydi. Arxivda Isxoqxon Ibratning N.Ostroumov nomiga yozilgan ikki
maktubi sakdanadi. Birinchi maktub 1898 yili yozilgan bo‘lib, unda Ibrat
Ostroumovga lug‘atni bosmadan chiqarishda yordam berishini iltimos qilib,
murojaat etadi va uning taklifiga muvofiq kitobning ikki juz’ini yuboradi. Lekin
ancha vaqtgacha asarni nashr qilish yoki nashr qilmaslik haqida hech qanday javob
ololmaydi. Isxoqxon to‘ra Ibrat 190 yilning 26 fevralida ikkinchi marta rus va
o‘zbek tillarida xat bilan murojaat etishga majbur bo‘ladi. Mazkur asarni nashr
etishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘sha ikkinchi maktub matni quyidagicha:
«190-nchi yilda 26 fevralda. Hurmatlu Ostroumov huzurlariga savolnoma: Ushbu
barobarinda siz ulug‘ martabadan o‘tunub so‘raymanki, 1898-inchi yilda sizdan
iltimos qilib edim, o‘z tasniflarimdan olti til uzra «Sittati alsina» degan slovar
kitobni bosma qilmoquchun. Marhamat qilib, ikki juz’ yuboring, ko‘rmoq uchun,
degan ekansiz. Darrov amrlariga muvofiq yuborib edim. Mazkurninghech xabari
bo‘lmagan jihatidan boz iltimos qilib turubmanki, agarda nozirlar nazoratlaridan
o‘tgan bo‘lsa, qabulga olinsa, men qolgan o‘n juz’ini ham yuborsam va yoki qabul
bo‘lmagan bo‘lsa, o‘shal nusxani marhamat ilan Namangan mahkamasiga, maning
ismimga adres etib yuborsalar, boz bo‘lak maslahat qilsak, deb iltimos qiluvchi
Isxoqxon to‘radurman» 6
.
Ma’lumki, CHor hukumati o‘lka xalqlarining madaniy-siyosiy
rivojlanishidan, milliy uyg‘onishdan, ayniqsa, erli aholining mutaraqqiy millatlar
bilan muloqotda bo‘lishidan qo‘rqar, shu boisdan ham o‘sha davr uchun taraqqiyot
kaliti hisoblangan rus tilini o‘rganishga qattiq qarshilik qilar edi. SHuning uchun
ham Isxoqxon Ibratning mazkur asari bir necha yil chorizm senzurasidan o‘ta
olmadi. Bu ishda asosiy rolni chor Rossiyasining Turkistondagi matbuot noziri
N.Ostroumov o‘ynadi. «Lug‘ati sittati alsina» bir necha yillik sarguzashtlardan
so‘ng 1901 yili Toshkentdagi V.I.Ilin bosmaxonasida nashrdan chiqdi. Isxoqxon
6 Ўзбекистон Марказий Давлат архиви, 109-фонд, 115-йиғма жилд, 15—16-варақлар.
13

to‘ra ushbu asarni yaratishda ancha vaqt ilmiy ish olib bordi, chet ellarda bo‘lib,
material to‘pladi. Asar kichik muqaddima bilan boshlanadi. Unda muallif mazkur
asarni yaratish uchun bir necha yil material to‘plagani, keyingi avlodlarga «bir
nishon» qoldirish maqsadida kitob holiga keltirgani, asarning tuzilishi, tartibi
haqida gapiradi: «... sayohat etdugum vaqtlarida Afg‘oniston, Hindiston va
Forsiston shaharlari sayohatida... bir lison safar ahlina yuz oltun barobarida
ishladiki, biza mushohada bo‘lib, lisonlar tahsiliga ko‘shish edub va ham dahr
ahlina bir nishon qoldirmak fikrila bir necha muddati madid bu kitob tadvinina
justujo‘ edub, bo‘yla bir kitob suratinda xalqg‘a namudor etdim va ham olti
lisondan murakkab o‘ddug‘i uchun, «Lug‘ati sittati alsina» tasmiya edub, ikki jild
ila tartib etdum» 7
.
Lug‘at olti tillik, ancha murakkab, o‘zbekcha so‘zlarning qarshisida arabcha,
forscha, turkcha, hindcha va ruscha tarjimalari beriladi. U mingdan ortiq so‘zni o‘z
ichiga olib, 53 betdan iborat, ikki qismdan tashkil topgan. Birinchi qismalifbo
tartibida tuzilib, har qaysi harfga alohida kichik-kichik bobchalar ajratilgan. Bu
qismda fe’llarning noaniq va kelasi zamon shakllari avval forscha, keyin arabcha,
turkcha, sartcha (o‘zbekcha), hindcha va ruscha tarjimalari beriladi. Isxoqxon Ibrat
mazkur asariga material to‘plar ekan, jonli tilda ko‘p qo‘llanadigan eng faol
so‘zlarni kiritishga alohida e’tibor berdi. Unda iste’moldan chiqib ketayotgan
arxaik so‘zlarni deyarli uchratmaymiz, lug‘atni keng xalq ommasiga tushunarli
bo‘lgan arab yozuvida yaratdi. Ma’lumki, Isxoqxon Ibratga qadar ham ruscha-
o‘zbekcha, o‘zbekcharuscha lug‘atlar yaratilgan. Masalan, V. P. Nalivkin va uning
rafiqasi M. Nalivkinaning «Russko-sartovskiy slovar», «Sartovsko-russkiy slovar»
asarlari shular jumlasidandir. Lekin bu asarlardan kitobxonlarrus tilini o‘rganishga
qiziquvchilar unumli foydalana olmadilar. CHunki bu kitoblar rus yozuvida
yaratilgan bo‘lib, o‘zbek tilini o‘rganuvchi ruslar va ruscha savodi bo‘lgan sanoqli
o‘zbeklar uchun mo‘ljallangan edi. SHuning uchun ham bu asarlar rus tilini
o‘rganuvchi o‘zbeklar ehtiyojini qondira olmadi. Isxoqxonning mazkur asarini arab
yozuvida yaratishi sababini shuning bilan izohlash mumkin. Mana shu muhim,
7 Ибрат. Сиддиқий-Ажизий, Сўфизода. Танлаган асарлар.-Т.: Маънавият.-1999. 2—3-бетлар.
14

nihoyatda murakkab masalaga o‘zbek ma’rifatparvarlari orasida birinchi bo‘lib u
qo‘l urdi va zamondoshlari talabini birmuncha qondirishga muvaffaq bo‘ldi. SHu
nuqtai nazardan, lug‘at muallifi zamondoshlaridan birining: «...Bizning Turkiston
viloyatida sartiyalardan shuncha til bilib, bul tariqa kitob va lug‘at tasnif qilgan
odam yo‘q edi»,—degan so‘zlari zaminida katta mazmun yotar edi.

I.2. Ibratning ilmiy faoliyatida publitsistikaning o‘rni
Yozuv jamiyat, madaniyat va ilm-fan taraqqiyotida, madaniy merosni kelgusi
avlodlarga etkazishda muhim ahamiyatga ega. Yozuvning vujudga kelishi,
rivojlanishi bir necha mingyillik tarixga ega. U odamlar o‘rtasidagi aloqa vositasi
15

sifatida tilga nisbatan ancha keyin vujudga keldi va rivojlandi. Yozuv til va
madaniyat tarixi, uning rivojlanish bosqichlari bilan ajratib bo‘lmas darajada
bog‘liq. SHuning uchun ham yozuvlar tarixi bilan shug‘ullanuvchi olimning
zimmasida katta mas’uliyat bo‘ladi. U kishilik jamiyati tarixi, madaniyati,
qachonlardir aloqa quroli hisoblangan, keyinchalik o‘lik holiga tushib qolgan tillar,
yozuvlar bilan hamda jonli til va yozuv o‘rtasidagi aloqalar bilan tanishmog‘i
zarur. Lekin tilshunoslikning mazkur eng qiziqarli, dolzarb, ayni zamonda juda
murakkab sohasi etarli o‘rganilmagan. Tilshunoslik fanining bu murakkab sohasida
Isxoqxon Ibrat ancha mukammal «Jome’ ul- xutut» («YOzuvlar majmuasi») nomli
ilmiy asar yaratdi. Bu asarida muallif yozuvlarning eng ibtidoiysipiktografik
yozuvlardan to so‘nggi davr eng mukammal yozuvlargacha bosib o‘tgan taraqqiyot
tarixini yoritib berishga harakat qiladi. Olimning mazkur asari katta hajmda —132
betdan iborat bo‘lib, 1912 yili o‘z bosmaxonasi «Matbaai Ishoqiya»da nashr
qilindi. Isxoqxon bu asarning yaratilish tarixi, ko‘zda tutgan maqsadi, asarning
nomlanishi haqida quyidagilarni yozadi: «Bul xatlarningboqiy va tariq qarori
muddao bo‘lib, hammillatimizga yagona bir tarix qoldirmoq qasdinda va ham
olama bir asar qoldirmoq niyat etub, bu misra mujibi:
Asardurki olamg‘a o‘lg‘ay nishon, Kishi beasardur ketar benishon,—
mazmunicha botadvin aylab, royi soqib, arbobi xasm va arbobi fazlu kamollarga
manzur qilib, millatga nishon qoldirib ham millatimiz lisoni turkiy uchun umumiy
turkiy ilan sartiya xalqining naf’ olmog‘i muddao bo‘lib, adabiyi milliyona qilmay,
ravshan turkiy qildim. Millatimizningforsiylariga ikkinchi tab’ada forsiy qilinur va
jami xatlarga jome’ uchun «Jome’ ul-xutut» tasmiya edub, o‘z xatimiz va o‘z
tilimiz va o‘z matbaaimizda tab’ qilmoq maqsad bo‘lib, tab’i sharif, ahli raso va
qalbi latif, ahli zakolarga peshkash qildim» 8
.
Isxoqxon Ibratning tilshunoslik sohasida chuqur ilmga ega ekanligi mazkur
asarida ham namoyon bo‘ldi. Asarda piktografik yozuvlardan keyin vujudga
kelgan eng qadimiy tovush-harf yozuvlari: finikiya, yahudiy, suriya, arab, yunon,
8 Исҳоқхон Ибрат. Жомеъ ул-хутут. Наманган: Матбааи Исҳоқия, 1912, 6—7-бетлар.
Танланган асарлар.
16

fors, slavyan, sanskrit, hind, lotin, arman, gruzin, uyg‘ur va boshqa qirqdan ortiq
yozuvlar, ularning kelib chiqishi, taraqqiyoti haqida ma’lumot beriladi. Ibrat faqat
o‘z vatanidagi yozuvlar namunalarini o‘rganish bilan chegaralanmay, arab
mamlakatlaridagi qadimiy yozuv madaniyatini ham o‘rgandi. U eramizdan ilgari
finikiya xalqlari tomonidan vujudga keltirilgan yozuv yodgorliklarini, Kipr
orolidagi g‘orlardan topilgan yozuv qoldiqlarini o‘z asariga jalb etdi. Ibrat yozuvlar
tarixini o‘rganar ekan, tovush-harf yozuv tizimi birinchi marta finikiya xalqlari
tomonidan yaratilgan va boshqa qo‘shni xalqlar: yahudiy, suriya, arab yozuvlari
finikiya yozuvlari asosida vujudga kelgan, degan ilmiy xulosaga keladi. Muallif
ushbu asarida arab yozuvlari tarixi, ularning rivojlanish evolyusiyasiga alohida
to‘xtaladi. U o‘z tekshirishlari natijasida quyidagi ilmiy xulosaga keladi: arab
yozuvlari nabati xalqi yozuvlaridan kelib chiqqan bo‘lib, VII asrdan boshlab ikki
shaklda-ko‘fiy va nash yozuvlari shaklida rivojlangan. Ko‘fiy va nash yozuvlari
asosida nisbatan sodda bo‘lgan «suls» yozuvi yaratildi. Bu haqda muallif
quyidagilarni yozadi: «Xatti davrondan suryoniy chiqorib, suryoniydan ko‘fiy
chiqorib, ko‘fiydan sulsni, sulsdan ta’liqni, suls ila ta’liqdan nasta’liq kitob
xatimizdurki, 9-nchi hijriyda Eronda shahri Tabriz degan baldada Xo‘ja Mir Ali
Tabriziy chiqarganlar. Nasx ila ta’liqdan murakkab uchun nasta’liq ism qo‘yganlar.
Bu xat Arabistonda joriy emas. Hindiston va Buxoro, Turkiston, Farg‘ona,
Koshg‘ar ahli islom oralarida joriydur. Bunga sabab bu mulklarga Eron
podsholariningixtiloti bo‘lub, Buxoro bo‘laklarni olib, ul vaktlarda joriy qilingan
ekan» 9
.
«Jome’ ul-xutut» dunyoda mashhur bo‘lgan 41 xil yozuv tizimi haqida, shu
jumladan, arab xatining suls, tavqe’, rayhon, zulf, humoyun, turra kabi shakllari
haqida ma’lumot beradi va shu bilan birga, unda husnixat san’atiga oid fikrlar
bildiriladi. Ibrat ushbu asarida rus tili bilan bir qatorda ingliz, fransuz, nemis, lotin
kabi chet tillarini o‘rganish ilm-fan va madaniyatni egallashda katta rol o‘ynashini
ham alohida ta’kiddaydi: «Dorixona borganda lotincha zarur. Hindistonga xat
qilinsa, inglizcha bo‘lmasa olmaydur, Eronistonga fransaviy. Biz
9 Исҳоқхон Ибрат. Жомеъ ул-хутут. Наманган: Матбааи Исҳоқия, 1912, 74-бет.
17

turkiston(lik)larga birinchi zarurimiz rusiya xatidurki, muni qozi va mudarrislar
inkor qilmaslar. Axbornoma, rapurt yozsalar, mudarrislar bo‘lsa, o‘ruscha
biladurgan kishiga oqcha berib, rapurt yozduradurlar, alarga juda zarur.
Savdogarlarga Maskovdan mol yozmoqqa zarur hukumat xati bo‘lub, binobarin,
ehtiyoji xalqulloh hama jihatdin buni bilmak zarurligi badehiy» 10
.
O‘z zamondoshlarini, ayniqsa, yosh avlodni rus va Yevropa tillarini
o‘rganishga da’vat etish uning mazkur «Jome’ ul-xutut» asarida alohida o‘rinni
egallaydi. Isxoqxon o‘z salaflari ma’rifatparvar shoirlar, olimlar an’analarini
davom ettirib, Rossiyaning O‘rta Osiyoga qarshi olib borayotgan bosqinchilik
siyosatini qattiq qoralaydi. Jamiyat hayotiga kirib kelayotgan ilm-fan va
madaniyatni, o‘quv-tarbiya tizimidagi ilg‘or metodlarni, ayniqsa, Ismoilbek
Gasprali tomonidan asoslangan «usuli savtiya» metodini hayotga tatbiq etishga
intiddi. Isxoqxon asarni yozishdan asl muddaosini quyidagicha bayon etadi: «...Bu
namunalardan mudsao buki, har asrda bir olam tabodul bo‘lib, asr o‘zgarib, olam,
odam, ashyolar-hamma narsa tabodul bo‘lmog‘i bizga bir sarxatdur. Bunga qarab
ibrat olib ish tutmak darkor. Avvali holimiz ul, emdi bul, olam yurishi shul.
Binobarin, tajdidi ahvol va atvor ibrat bo‘lur ekan.
SHul o‘ttiz yil(ga) bir nazar qarasak ko‘b farklar bor» 14
.
Isxoqxon zamon hamisha o‘zgarib, yangilanib turishini alohida ta’kidlaydi.
Millatdoshlarini zamondan, taraqqiydan orqada qolmaslikka chaqiradi. Muallifning
quyidagi so‘zlari bunga dalil bo‘la oladi: «Madaniyat xotiraga o‘xshagan yangi
taomil, yangi so‘z, yangi xat joriy bo‘lib, eski nimarsalar, diniy ishlar, bo‘laklari
hammasi bilkul qolib, yangi yurib ketar ekanlar... Uyingizda hozir turubdur ayon...
chunonchi: chiroq qoldi-lamfa (chiqdi), chaqmoq qoldi-gugurd (chiqdi)...
choyjo‘sh qoldi-choynak (chiqdi), qumg‘on qoldi-samovar (chiqdi) va hokazo
yangi nimarsalar ko‘b joriy bo‘lib qolgan» 11
.
Isxoqxon Ibrat o‘zi yashab turgan zamonda ilm va fan, maorif va
madaniyatning birmuncha rivojlanganligini mazkur asari «Jome’ ul-xutut»da zo‘r
10 Исҳоқхон Ибрат. Жомеъ ул-хутут. Наманган: Матбааи Исҳоқия, 1912,
106-бет. 14
Ўша асар, 48-бет.
11 Юқоридаги асар, 14-15-бетлар
18

mamnuniyat bilan qayd etadi. U bunday rivojlanishni o‘lkaga ilg‘or madaniyat va
fanning kirib kelishida deb tushundi. Ibrat o‘z davrini xonliklar davri bilan
taqqoslar ekan, ilmli kishilarning ancha ko‘payganidan mamnun bo‘ladi: «Asrimiz
madaniyati bor edi... CHunonchi, otash aroba, telegram, telefon, elektr fonarlar,
necha xil uchadurgan ayruflon, gramafon, litograf, tifograf, anvoyi mashinalar,
aftomobel, velosifid, tilsiz telegramlar, necha-necha ashyoviy jadidalar, anvoyi
adidalar hammasi mavjud edi» 12
.
Ishokxon Ibratning jahon yozuvlari tarixiga bag‘ishlangan mazkur «Jome’
ulxutut» asarining nashr etilishi o‘zbek matbaachiligi, madaniyati tarixida,
yozuvlar tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu haqda asarga
so‘ngso‘z yozgan muharrir Husain Makaev quyidagilarni ta’kidlaydi: «Eski osor
va eski zamonlardagi millatlarning, xususan, SHarq xalqlarining xat va yozuvlari
ila tanushlukni xohlagan ilm va fan havaslilari uchun, xususan, isloxi huruf
masalalari kabi g‘oyat muhim mubohasalar jarayon etgan bu zamonda ushbu
kitobda to‘blanmish necha xil eski yozuvlar bu masalani ayrucha diqqatga sabab
bo‘lsalar kerak. Fozil Ishokxon to‘ra hazratlarining ko‘b ijtihodlar sarf etib,
vujudga keltirgan bu xat nusxalarining sharhindagi kitobati ila matbaaningba’zi
qusurlaridan qat’i nazar, sanoyi nafisadin bo‘lgan eng eski yozuvlarni bizga
umrlikka bir asar qolduruvchi bu kitobning Turkistonda nashr qilinuvi bizning
uchun o‘zi bir sharaf deb bilam. Ammo millat uchun ahamiyatlik yoki
ahamiyatsizligi haqidagi tanqid va fikrlarni ilm va fan hurmatina ahli qalam, fan
suygan odamlarning diqqatlariga topshiram» 17
.
SHubhasiz, Isxoqxon Ibratning XX asr boshlaridayoq olib borgan ilmiy
faoliyati uning ajoyib tilshunos olim ekanligidan dalolat beradi. Isxoqxon
madaniyatimiz taraqqiyoti tarixida husnixatni mukammal egallagan xattot sifatida
ham katta shuhrat qozondi. Bu hol uning «San’ati Ibrat, qalami Mirrajab Bandiy»
va «Jome’ ul-xutut» asarlarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning zamondoshi
Ibrohim Davronning tasdikdashicha, Isxoqxon zo‘r xattot, husnixatni mukammal
12 Исҳоқхон Ибрат. Жомеъ ул-хутут. Наманган: Матбааи Исҳоқия, 1912,
15-бет. 17
Юқоридаги асар, 132-бет.
19

egallagan kalligrafdir, u bu sohada yaratgan «shoyon bir san’ati (asari)» uchun
1907 yili katta mukofotga sazovor bo‘lgan. Bu haqda Ibrohim Davron
quyidagilarni yozadi: «U (Isxoqxon to‘ra) ham xattoti a’zamdur. CHunki
musulmoncha xat yozmoqdan o‘n etti nav’ yozuv birla qalam yurguzurlar. Bu osori
qalamiya va aqliyasidan namunai zoti, demakki, shoyon bir san’ati o‘tgan yil, 1907
yilda janobi Turkiston ginirol-gubirnatorig‘a taqdim qilinib, shoyistaliqiga ikkinchi
daraja pocho‘tnoy xalat (pochyotn ы y xalat) olgan edilar». 13

Ibrat bilim doirasining ancha kengligi bilan ham zamondosh shoirlar va
olimlardan ajralib turadi. U ko‘plab SHarq va G‘arb olimlarining ilmiy asarlari
bilan tanishgan. Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, uning shaxsiy kutubxonasida rus
va o‘zbek tilidagi mahalliy gazeta, jurnal boylamlari va kitoblardan tashqari
Rossiyada nashr etilgan «Niva», «Literaturnaya Niva» kabi adabiy jurnallar
boylamlari, «Turkcha-fransuzcha lug‘at»,V.Nalivkin, M.Nalivkinalarning
«Sartovsko-russkiy slovar», «Russko-sartovskiy slovar», «Kratkaya istoriya
Kokandskogo xanstva» asarlari, V.V.Bartold, V.V.Radlov, G.Vamberi kabi atoqli
sharqshunos olimlarning o‘nlab asarlari bo‘lgan. Bular Ibratning Yevropa tillari va
adabiyoti, rus va jahon sharqshunoslarining ilmiy asarlari bilan qiziqqanligidan,
ularni mukammal o‘rganganligidan dalolat beradi. Isxoqxon chin qalbdan o‘z
xalqining ilmli, ma’rifatli bo‘lishini istadi va bu istagini amalga oshirishda
bilimini, kuch-g‘ayratini ayamadi. 1916 yili yozilgan «Tarixi madaniyat» asarida
xabar berishicha, keyingi 20 yil ichida 14 ta ilmiy-tarixiy, lingvistik asarlar va 30
yillik nazmiy ijodining majmui bo‘lmish «Devoni Ibrat» she’rlar to‘plamini
yaratdi. Uning tilshunoslikka oid «Lug‘ati sittati alsina», «Jome’ ul-xutut»
asarlaridan tashqari tarixshunoslikka oid «Tarixi Farg‘ona», «Tarixi madaniyat» va
«Mezon uz-zamon» asarlari bizgacha etib kelgan. Ibrat bu asarlarni yaratishda rus
va Yevropa sharqshunoslari asarlaridan bahramand bo‘ldi, ular bilan hamkorlik
qildi. U atoqli tarixchi olim sifatida o‘z ilmiy-tarixiy asarlarini yaratishda SHarq
tarixnavislari asarlarini o‘rganib, ulardan foydalandi. Rus va Yevropa sharqshunos
olimlarining o‘nlab ilmiy asarlaridan, ko‘plab tarixiy manbalardan istifoda etdi.
13 «Туркистон вилоятининг газети», 1908, 56-сон.
20

Kerakli o‘rinlarda ulardan ko‘chirmalar keltirdi. Muallif mazkur asarlarini
yaratishda G‘arb sharqshunoslarining tarixiy asar yozish metodini qo‘lladi. Bu,
ayniqsa, uning asar yaratish uslubida, tarixiy voqealarga munosabatida yaqqol
ko‘rinadi. Isxoqxon SHarq tarixchilarining ilmiy asarlarini o‘rganar ekan, bu
asarlarga va ularning mualliflariga tanqidiy munosabatda bo‘ldi. Ayniqsa, o‘z
salaflari tomonidan xonlarga bag‘ishlangan, ularning qonli urushlarini maqtab,
mubolag‘a qilib yozilgan asarlarni, xonlarga va beklarga bag‘ishlab yaratilgan
dostonlarni tanqid qildi. SHu nuqtai nazardan, Ibratning quyidagi so‘zlari uning
tarixiy asar yara-tishdan ko‘zda tutgan maqsadini, estetik prinsipini yaqqol
ifodalaydi: «Tarixni islom muarrixlari aksariyat ila hamma tarixlari umaroiy
bo‘lub, jug‘rofiy, madaniy yoki sanoiy bo‘lmay, faqat xonlarning urushlari birla
ado qiladurlar. Binobarin, men bu tariximda mubolag‘aga oshurub, maqtab va
aqlning kosasiga sig‘maydurgan so‘zlarni olmay, ba’zi xurofiy so‘zlarni yozmay,
to‘g‘ri va aql kosasig‘a sig‘adurgan so‘zlarni oldim va ajnabiy tarixlardan ko‘proq
yozdim... Bu «Tarixi Farg‘ona»ni yozmoqdin maqsad izhori hunar yoki musannif
qatoriga kirmak yoki ta’mai tiriklik yo‘lidan bo‘lmay, balki bani basharningtiriklik
qilish, sanoat va ziroatlari, madaniyat va badaviyatlarini xalqlarga ko‘rsatmak,
bizdan keyin keladurganlar o‘tganlarningturmush va qilmush va bilmush ishlaridan
ibrat olsun. O‘z zamoni bilan o‘tgan zamonni torozu qilib, vaznini bilsun uchun va
ham ilmi tarix bir ilmi ta’rifdur» 14
.
Olimning tarixiy asarlarga bunday to‘g‘ri munosabatda bo‘lishi, xalq hayotini
haqqoniy aks ettirishga intilishining asosiy omillaridan biri muallif SHarq
tarixnavislari bilan bir qatorda rus va Yevropa sharqshunos olimlarining asarlarini
chuqur o‘rganganligidadir. Rus va Yevropa tillarini ancha mukammal bilgan
Isxoqxon Ibrat sharqshunoslarning asarlarini originalda o‘qigan. Ibrat o‘z ilmiy
asarlarini yaratishda rus sharqshunoslari V.V.Radlov, V.V.Bartold, G.Vamberi
asarlaridan foydalandi, bu asarlarga o‘z munosabatini bildirdi. Jumladan,
muarrixning quyidagi so‘zlari bunga dalil bo‘la oladi: «Sulton Sodiq Bug‘roxon
amri bilan nazm «Qutadg‘u bilig» degan tarix YUsuf Hojib tarafidan
14 Исҳоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона. Ўз ФАШИ Қўлёзмалар фонди, инв. № 1108, 3-4-бетлар.
21

uyg‘urchao‘zbek tilida yozulub, ani Radlov ruscha, turkcha, nemischa ko‘b jildda
tab’ qilgan. Mundan boshqa islomdan avval bo‘lgan asarlar Farg‘onada matruk
bo‘lgan, bu sababdan hozirda islomdan avvalgi holi bizga qorong‘u. Bartold degan
Peterburgdan kelib, munda yurub, necha vaqtlar muomala va ma’lumotlar olib
ketgan edi. Mana, tarix qilib, matbuotda nashr bo‘ldi. Ko‘b kishilar foyda ko‘rub
turubdilar va so‘nggidan Vamberi degan Xitoyiston Koshg‘arini aylanib chiqib,
ko‘b tarixlar nashr etdi, bizga tarix bo‘lub turubdur. Bularni ko‘rganda, bizga nega
o‘z mamlakatimizning hamma ishlaridan avlodi basharga bir nishona qoldurmaduk
degan afsus bor» 15
.
Isxoqxon Ibrat o‘zining tarixiy asarlarini yaratishda V.Nalivkin asarlaridan,
ayniqsa, «Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva» (Qozon, 1886) asaridan keng
foydalandi, ko‘p o‘rinlarda unga tanqidiy munosabatda bo‘ldi. Isxoqxon
ilmiytarixiy asarlarini yaratishda katta mas’uliyat his qildi, tarixiy voqealarni,
faktlarni ob’ektiv baholashga alohida e’tibor berdi.
Ibrat XIX asrning birinchi yarmi - Muhammad Alixon hukmronlik qilgan davr
to‘g‘risida gapirar ekan, o‘zbek xalqi hayoti, madaniyati tarixida o‘chmas iz
qoldirgan 1842 yilgi mudhish voqealarni chetlab o‘ta olmaydi. Ma’lumki, Buxoro
amiri Nasrullo xuddi shu yili Qo‘qonga bostirib kirib, shaharni talagan va xalqni
xonavayron qilgan edi. Isxoqxon o‘zining «Tarixi Farg‘ona» asarida buyuk shoira,
mutafakkir, davlat arbobi Nodirabegimning hayoti va faoliyati haqida ancha
qiziqarli, shu bilan birga, o‘sha mash’um voqea shohidlari fikr mulohazalarini
keltiradi, Nasrulloning Qo‘qonda uyushtirgan qirg‘iniga alohida to‘xtaladi.
Muallif, ayniqsa, Nodira va uning norasida nabiralarining amir Nasrullo tomonidan
o‘ldirilishi voqeasini yozar ekan, o‘zining hayajonini, Nasrulloga bo‘lgan nafratini
yashira olmaydi. Asarda muarrix qatl etilgan norasida farzandlar onasining amirga
nafrat bilan aytgan quyidagi so‘zlarini keltirgani ham ushbu fikrni quvvatlaydi:
«Ey zolim Otasi senga osiy bo‘lgan bu norasida nima gunoh qildi. Berahm zolim,
qizil qonga bo‘yading. Sen ham mendek nuri chash-mingdan ajrab, xonavayron
bo‘l»deb alfoz ila og‘ziga nima kelsa qaytarmay, amirni hech pisand qilmay
15 Исҳоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона, Ўз ФАШИ Қўлёзмалар фонди инв. № 1108, 17-18-бетлар.
22

turganda, oni yaqinlarininghammasini so‘ydirgan ekan» 16
. Isxoqxon mazkur
voqealarni bayon qilar ekan, faqat o‘z taassurotlarini yozish bilan cheklanib
qolmadi. Ayni vaqtda o‘sha davr shoirlarining bu mudhish voqeaga bag‘ishlangan
tarixlaridan, marsiyalaridan namunalar keltirdi. Bu esa asarning badiiy qiymatini
yanada oshirgan. Muarrix Amir Umarxon saltanati davrini qalamga olar ekan,
uning shoirlik iqgidoriga yuqori baho beradi, uni «jannatmakon», odil xon sifatida
ta’riflaydi. Umarxon davrini ilm-fan, madaniyat va adabiyot-san’at rivojlangan
davr sifatida baholaydi. Uning saroyida ijod qilgan Fazliy Namangoniy, Sultonxon
to‘ra Ado, Xijlat, Afsus, Gulxaniy, Maxmur, Bexjat, Hoziq, G‘oziy, Nodir kabi
shoirlar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Adib asarda Qo‘qon xonligida
hukmronlik kilgan xonlar faoliyatini xronologik izchillikda bayon qiladi. Ayniqsa,
Qo‘qon xonligining so‘nggi hukmdori Xudoyorxon davriga, uning xon sifatidagi
faoliyatiga, qipchoq qirg‘ini voqealariga alohida to‘xtaladi. O‘rta Osiyoning
Rossiya tomonidan bosib olinishi va u keltirgan fojialarga keng o‘rin beradi, ya’ni
104—155-betlar shu tarixiy voqeaga bag‘ishlangan. Ma’lumki, o‘zbek
mutafakkirlari, davlat arboblari tarixga haqqoniy baho berganlar, ular tarixiy
voqealar oqimini, ayniqsa, Rossiyaning SHarqqa nisbatan bos-qinchilik siyosatini
ancha ilgari, qariyb 2a25 yil ilgari tushunib etganlar. Buyuk yozuvchi Abdulla
Qodiriy «O‘tgan kunlar» romanining bosh qahramonlaridan biriYUsufbek hoji
tilidan «Qipchoklar qirg‘ini» munosabati bilan quyidagilarni bayon qilgan edi:
«Beklar Manim mulohazam yurt, el manfaati nuqtasidan turib aytiladur Men hech
bir vaqt inkor qila olmaymanki, yolg‘iz o‘z g‘arazi yo‘lida ish qiluvchi palid
kishilar qipchoqlar orasida bor bo‘lganidek, bizda ham yo‘q emas... Balki
anovilarda o‘nlab bo‘lsa, bizda yuzlab bor O‘zi bizning ko‘zimizga itdek sovuq
ko‘ringan qipchoqvachcha Normuhammadning el uchun qilib turg‘an to‘g‘ri
xizmatini men o‘z umrimdagi Toshkand beklari orasida birinchi martaba ko‘raman.
Buni siz, yaxshilar ham inkor qila olmassiz Bas, ayb qipchoqda emas, balki uning
manfaati shaxsiyasi yo‘lida ish ko‘rguchi boshliklarida va qipchoqlar o‘ylag‘ondek
gunoh qora choponlilarda bo‘lmay, balki uning uch-to‘rtta ma’nisiz beklarida,
16 Исҳоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона, Ўз ФАШИ Қўлёзмалар фонди, инв. № 1108, 54-бет.
23

birodarlar, o‘rus o‘z ichimizdan chiqadurg‘on fitna fasodni kutub, darbozamiz
tegida (Oqmasjid yoki Olmota yonida demoqchi) qo‘r to‘kib yotibdur. SHunday
mahshar kabi bir kunda biz chin yovg‘a beradurgan kuchimizni o‘z qo‘limiz bilan
o‘ldirsak, sen falon deb qirilishsak, holimiz nima bo‘ladur? Bu to‘g‘rida ham fikr
qilg‘uchimiz bormi? Kunimizning kofir qo‘lig‘a qolishi to‘g‘risida ham
o‘ylaymizmi yoki bunga qarshi hozirlik ko‘rib qo‘yg‘anmizmi. Hoji o‘zini
tutolmay ko‘z yoshisini oq soqolig‘a quyub davom etdi: Mana, birodarlar Siz o‘z
qipchog‘ingiz uchun qabr qazig‘on fursatda sizga ikkinchilar tobut chopadur, biz
qipchoqqa qilich ko‘targanda o‘rus bizga to‘p o‘klaydur. Siz dunyoda o‘zingizning
yagona dushmaningiz qilib qipchoqni ko‘rasiz, men boshqa yovni har zamon o‘z
yaqinimg‘a etgan ko‘raman—dedi va ro‘ymoli bilan ko‘z yoshisini artib, O‘rnidan
turdi.Agarda dunyodan o‘tayozgan bir keksangizning maslahatiga quloq
bersalaringiz, bu fikringizdan qayting, birodarlar Illo YUsufbekni o‘ldiga chiqarib,
bu shum ishingizdan meni tashqarida hisoblangiz— dedi va majlisning «o‘ltiring»,
«to‘xtang» so‘ziga quloq solmay, o‘lturishni tashlab chiqdi». Ushbu so‘zlar XIX
asr o‘rtalaridagi o‘zbek davlat arboblaridan birining Rossiya osiy bo‘lgan bu
norasida nima gunoh qildi? Berahm zolim, qizil qonga bo‘yading. Sen ham
mendek nuri chash-mingdan ajrab, xonavayron bo‘l»deb alfoz ila og‘ziga nima
kelsa qaytarmay, amirni hech pisand qilmay turganda, oni yaqinlarining hammasini
so‘ydirgan ekan» 17
.
Isxoqxon mazkur voqealarni bayon qilar ekan, faqat o‘z taassurotlarini yozish
bilan cheklanib qolmadi. Ayni vaqtda o‘sha davr shoirlarining bu mudhish voqeaga
bag‘ishlangan tarixlaridan, marsiyalaridan namunalar keltirdi 23
. Bu esa asarning
badiiy qiymatini yanada oshirgan. Isxoqxon Ibrat «Tarixi Farg‘ona», «Tarixi
madaniyat», «Mezon uz-zamon» kabi asarlarida ham o‘zining
pedagogikma’rifatparvarlik qarashlarini ilgari surdi. U chet el sayohati vaqtida
texnika va madaniyat rivojlangan shaharlarda bo‘ldi. Turkiston shaharlarining ham
madaniy shaharlar qatoridan o‘rin olishiga ishondi. Buni amalga oshirishning
17 Исҳоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона, Ўз ФАШИ Қўлёзмалар фонди, инв. № 1108,
54-бет. 23
Юқоридаги асар, 55-57-бетлар.
24

birdan-bir yo‘lini ilm-fanda, o‘qish-o‘rganishda, deb biddi: «Bizning Rusiyada
Petrograd, Maskov, Ades (Odessa) va shunga o‘xshash shaharlar bor. Fransiyada
(Yevropada demoqchi) Faris, Berlin, Vena va Madrid, London, Rumo, Vashington,
SHarqda
Tokio, Istanbul. Mundan bo‘lak necha-necha shaharlar bor, o‘zi kichkina bo‘lsa
ham madaniyat topgan. Bu madaniyat shaharlari madaniyatni nima birlan topgan?
Ilm birlan, o‘qub... Madaniyatni topadurgan va yurguzadurgan asbobi ilm ekan»
deb takidlaydi. SHu tufayli xalqning ilm olish masalasiga jiddiy yondashishga
chaqiradi.
O‘rta Osiyoda XIX asr oxiri XX asr boshlarida madaniy, ijtimoiy-siyosiy va
falsafiy fikr taraqqiyotida matbuot, nashriyot muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘zbek ziyo-lilari Sattorxon,Furqat, Komil Xorazmiy, Ishokxon Ibrat, Abdulla
Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mirmuhsin SHermuhamedov Fikriylar
o‘zlarining ilg‘or qarashlarini yoyishda matbuotdan minbar sifatida foydalandilar.
SHuning uchun ham XX asr boshlarida ilg‘or, hozir javob publitsistika janri
etakchi o‘rin tutdi. Publitsistika o‘zbek adabiyoti uchun yangi janr bo‘lishiga
qaramay, o‘zbek ma’rifatparvarlarining jangovar minbariga aylandi. SHuning
uchun ham Ishokxon to‘ra Ibrat qator publitsistik maqola va she’rlarida
matbuotning xalq ma’naviy-madaniy hayotidagi ahamiyatiga yuksak baho berdi.
O‘zbek ma’rifatparvarlari o‘zlarining ilk publitsistik asarlarini o‘zbek tilida
birinchi bor chiqqan «Turkiston viloyatining gazeti»da e’lon qildilar. Bu gazeta
CHor Rossiyasining O‘rta Osiyodagi mustamlakachilik siesatini amalga oshirishni
tezlashtirish, erli aholini ruslashtirish maqsadini ko‘zda tutgan bo‘lsa-da, o‘zbek
ma’rifatparvarlari bu gazeta sahifalaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalandilar.
Isxoqxon Ibrat ham bu janrda qalam tebratdi va hajm, mazmun, mavzu e’tibori
bilan diqqatga sazovor publitsistik maqolalar, she’rlar yaratdi. Uning biz to‘plagan
maqolalari 45 dan ortiq bo‘lib, shulardan 35 tasi «Turkiston viloyatining gazeti»
sahifalarida bosilgan. Ibrat publitsistikasining asosini ma’rifatparvarlik g‘oyasi
tashkil qiladi. U dastlabki maqolalaridan boshlab mehnatkash xalq boshidagi og‘ir
mustamlaka zulmini fosh etishga,xalqni ma’nan uyg‘otishga harakat qildi.
25

YAngicha «usuli savtiya»—«usuli jadid» maktablarini ochish va bu maktablar
uchun darslik va qo‘llanmalar yaratish ishiga alohida ahamiyat berganligi sababi
ham shunda. Bu yo‘nalishdagi harakatlar ommaviy tus oldi. YAngicha
ma’rifatparvarlik darajasiga o‘sib chiqsi, doirasi kengaydi. Ular xotin-qizlar
masalasiga ham alohida e’tibor berdilar. SHoir va ilg‘or maorifchi
Muhammadsharif So‘fizoda «ona bo‘lg‘uvchi qobila qizlar»ning ilm-fan egalari
bo‘lishlarini orzu qiladi:
Bechora ona bo‘lg‘uvchi qobila qizlar,
Nozik qo‘liga olmay o‘tar xoma va daftar.
Ibrat ko‘zimiz ko‘r, haqiqat qulog‘imiz kar,
So‘z to‘g‘risi shul, bizda bor avra va na astar.
Ma’rifatparvarlar xalqning porloq kelajagiga zo‘r umid bilan qaradilar.
Isxoqxon Ibrat «usuli savtiya» maktablarini tashkil etish, ularni darsliklar va o‘quv
qo‘llanmalari bilan ta’minlash ishiga bosh-qosh bo‘ldi. «Matbaai Ishoqiya»da
shunday darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarini nashr ettirdi. «San’ati Ibrat, qalami
Mirrajab Bandiy», «Ilmi Ibrat» va boshqalar shular jumlasidandir. Uning
publitsistik maqolalari va munozaralarida ham bu masalaga alohida e’tibor
qaratildi. Isxoqxon Ibrat bilan Toshkent shahar Sebzor dahasidagi eski maktabdor
Mulla Husanxo‘ja eshon o‘g‘li o‘rtasidagi munozara ushbu fikrni quvvatlaydi. Bu
munozara «Turkiston viloyatining gazeti»ning 1907 yilgi bir necha sonlarida
bosilib chiqdi. Mulla Husanxo‘ja domla o‘z maktabini engil-elpi isloh qilib, «jadid
maktabi» deb e’lon qiladi. Ko‘plab bolalarni o‘z maktabiga targ‘ib etadi: «Mulla
Husanxo‘ja eshon o‘g‘li ushbu 1907 yilning birinchi sentyabridan boshlab biz
sartiya bolalariga o‘qitadurg‘on usuli qadimiyamizni usuli jadid tartibig‘a olib,
jamoa-jamoa qilib o‘qitadur. CHaroki, mazkur tariqa tartibida maktab bolalarining
tez fursatda savodlari chiqib, ko‘b foydalar hosil bo‘lur ekan. YAna shulki, bull
tartibning hech nimarsaga moneligi bo‘lmas ekan. Sabab shulki, beshinchi jamoa
birlan tamom bo‘lur ekan. Birinchi jamoa «Hafti-yaki sharif», ikkinchi jamoa
«Kalomi sharif», uchinchi jamoa «CHahor kitob» bilan «Fuzuliy» yoki «Navoiy»,
to‘rtinchi jamoa «Ilmi faroyiz» o‘qub, tamom qilib, muddati ikki yil yoinki uch yil
26

miyonasida madrasalarda o‘qimoqni xohlaganlari madrasalarga chiqib o‘qimoqg‘a
qodir bo‘lur ekanlar» 18
.
YUqoridagi so‘zlardan ma’lum bo‘ladiki, Mulla Husanxo‘ja o‘z maktabini
«isloh» qilib, hech qanday ijobiy o‘zgarish kiritgani yo‘q (jamoa-jamoa qilib
o‘qitishdan tashqari). Vaholanki, bu paytda «usuli savtiya» metodi asosida
Saidrasul Saidazizovning «Ustodi avval», Munavvarqorining «Adibi avval» alifbo
darsliklari nashr kilingan, yangi o‘qituv metodlari vujudga kelayotgan edi.
Isxoqxon to‘ra Ibrat «jadid maktabdor» Husanxo‘ja domladan ranjiydi, uning
maktabini xalq bolalarini aldash uchun, ko‘proq bolalarni jalb qilib, katta daromad
olish uchun ochilgan maktab deb hisoblaydi. Mulla Husanxo‘ja domla o‘zining
«Toshkand musulmon maktablari haqinda» maqolasida qadim (eski) maktablarni
targ‘ib etib, yangi usuli savtiya maktablarini tanqid qiladi va eski maktablarni usuli
savtiya maktablaridan ustun qo‘yadi. SHu bilan birga, u eski maktablarni nomiga
engil-elpi isloh qilish, ya’ni o‘quvchilarni kaltak bilan jazolash usulini bekor qilish,
o‘quvchilarni jamoa-jamoa qilib o‘qitish va davomatni tartibga so-lish shiori bilan
chiqdi 19
.
Bu isloh o‘quv-tarbiya saviyasini qo‘tarishda sezilarli natija bermasligini
ta’kidlagan Isxoqxon to‘ra Ibrat shunday yozadi: «Muallim bechora aziz
farzandlarimizni kaltak, qamchi yo‘q bahonasi-la besh-o‘n sanalar osmonga
qaratib, «alif bazavar, bezavar» deb shovqin qildirib-qildirib, bir harf ham
o‘quvyozuv bildirmayincha umrlarini barbod qilib yotmoqg‘a taqviyatgina
bo‘ladur 20
.
Xalq farzandlarining o‘n-o‘n besh yillab maktab va madrasa tuprog‘ini yalab,
oxiri savodsiz yoki chalasavod bo‘lib chiqishlari Ibratni iztirobga soldi. U bunday
maktablar o‘rnida yangi, zamona talabiga javob bera oladigan, zamonaviy ilmlar
o‘qitiladigan maktablar barpo etish shiori bilan chiqdi. Eski maktab
o‘qituvchilarining johilligini, avlodni tarbiyalashga, bilim berishga qodir
emasligini ta’kidlaydi. Isxoqxon Ibrat mazkur maqolasida «usuli savtiyai tadrijiya»
18 «Туркистон вилоятининг газети», 1907 йил 6 сентябрь, 66-сон.
19 «Туркистон вилоятининг газети», 1907 йил 6 сентябрь, 66-сон.
20 «Туркистон вилоятининг газети», 1907 йил 6 сентябрь, 66-сон.
27

metodini targ‘ib qilar ekan, u birinchi navbatda, o‘z amaliy faoliyatiga, yangi ilg‘or
pedagogika yutuqlariga suyandi 21
.
YUqorida aytilganidek, Ibrat 1886 yildayoq eski maktablarga nisbatan
birmuncha ilg‘or bo‘lgan maktab ochdi. 1907 yili yangi «usuli savtiya» maktabini
tashkil etdi. Bu maktabda 25 nafar qishloq bolalarini o‘qitdi. Maktab o‘z
uyidayorug‘, derazali xonaga joylashgan bo‘lib, yangi o‘quv qurollariparta,
stolstul, yangi kitoblar, darsliklar, daftar, qora taxta (doska), kurrai arz (globus)
kabilar bilan jihozlandi. O‘qitish ishlarini o‘zi tuzgan dastur asosida olib bordi.
Isxoqxon Ibrat o‘z maktabida darslik va qo‘llanmalar sifatida Saidrasul
Saidazizovning
«Ustodi avval», Ali Asqar Kalininning «Muallim us-soniy», Munavvarqorining
«Adibi avval» darsliklaridan, o‘zi yaratgan «Lug‘ati sittati alsina», «San’ati Ibrat,
qalami Mirrajab Bandiy» asarlaridan foydalandi. Isxoqxon Ibrat yangicha
ta’limtarbiya tizimining afzalliklarini isbotlashda ko‘proq o‘zi erishgan yutuqlarga,
amaliy faoliyatga o‘zi tatbiq qilgan yangi usullarga asoslandi. Mutafakkirning
quyidagi fikrlariga e’tibor bering: «Men o‘zim ham o‘zimga qarashlik o‘nta-o‘n
beshta bolalarni eski maktabda hech bahra topmay, behuda yurduqlarina jonim
achib, Qozon tarafindan... bir mulla (Husayn Makaev) jalb edub, maktab qilib
berdim. Maktabning kushodig‘a uch oy bo‘lgan yo‘q, yigirmadan ziyoda kichik
bolalar, o‘n-o‘n beshta odamlar «alif nima?» degan savolina «kaltak» deb javob
beruvchilar tamomi savodi chiqib, har narsani yozadurgan bo‘ldilar. To‘rt-beshta
etti va sakkiz sanalar Qo‘qonda yurub, hech narsa bilmagan mullabachchalar
bitamomihi arabiy mukolamag‘a qodir bo‘lub, har bir kitoblarni mutolaa etadurgan
bo‘ldilar. SHul sababdin biz tajriba qilib, bul o‘qutishga (usuli savtiyaga) tamom
ixlos qildik» 28
.
Ishokxon Ibrat ilg‘or maktabdor sifatida o‘z maktabida haftalik dars jadvalini
joriy qildi. Bu haqda uning sobiq o‘quvchisi Mirzaboy G‘iyosov shunday deydi:
«Biz maktabga oldindan tuzib qo‘yilgan haftalik dars jadvali bo‘yicha darslarga
21 «Туркистон вилоятининг газети», 1907 йил 6 сентябрь,
66-сон. 28
«Туркистон вилоятининг газети», 1907, 72-сон.
28

tayyorlanib kelar edik. Har bir darsdan keyin tanaffus bo‘lar edi». O‘zbek
mutafakkirlari - jadidchilik harakatining Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori
Abdurashidxonov, Isxoqxon Ibrat kabi namoyandalari Vatan va millatni yuksak
taraqqiyot darajasida ko‘rishni orzu kildilar va bu orzularini amalga oshirishning
birdan-bir yo‘li sifatida maktab va madrasalarni tubdan isloh qilish masalasiga
butun kuch-g‘ayratlarini, bilimlarini safarbar etdilar. Ular o‘z faoliyatlarini
birbirlaridan ajralgan holda emas, o‘zaro hamkorlikda, hammaslaklikda, yakin
aloqa bog‘lagan holda yo‘lga qo‘ydilar. Munavvar qori Abdurashidxonov
Behbudiyning «Oyna» jurnalida, «Samarqand» gazetasida o‘z maqolalari bilan
qatnashsa,
Isxoqxon to‘ra Ibrat Toshkent jadidlari rahbarlik qilgan «Sadoyi Turkiston»,
Farg‘onadagi «Sadoyi Farg‘ona» gazetalarida faoliyat ko‘rsatdi. U Munavvar qori
taklifiga binoan bir necha marta Toshkentda, uning maktabidagi imtihonlarda
qatnashgan. Munavvar qori Isxoqxonga maxsus taklif xati bilan 1907 yilda
murojaat qiladi: «Hurmatlu Isxoqxonhoji janoblarina 1907 yil may oyindan
e’tiboran Toshkentda Tarnovboshi mahallasinda «Xoniya» maktabinda talabalarni
yillik imtihonlari boshlanur. Siz hurmatludan rajo qilurmizki, tavobiingizda
bo‘lg‘on usuli jadidiya maktablari muridlari ila imtihon majlislarina tashrif
qilsangiz, muallim va shogirdlar Sizdan mamnun bo‘lur edilar. Muhibingiz
Munavvar Qori, 15 mart 1907 yil». Bu taklifga binoan Isxoqxon Ibrat o‘z yaqinlari
Husain Makaev (Isxoqxon Ibrat ochgan maktabda dars bergan tatar muallimi, 1910
yildan «Matbaai Ishoqiya»da mudir vazifasida ishlagan) va shogirdi Mulla
Iskandar domla Abduvahob o‘g‘li bilan 1907 yili bir necha oy Toshkentda bo‘ldi,
«usuli savtiya» maktablarida Munavvarqori joriy qilgan imtihonlarda ishtirok etdi.
«Usuli jadid» maktablari bilan bir qatorda xususiy «usuli qadim» maktablarida
ham bo‘ldi. Isxoqxon Ibrat 1908 yili juda katta xayrli ishga qo‘l urdi: u Ufa va
Orenburg shaharlarida bo‘lib, orenburglik Gaufman degan matbaachidan pulini o‘n
yil mobaynida to‘lash sharti bilan 1901 yili chiqqan litografik mashina sotib oldi.
Isxoqxon litografiya anjomlarini katta mashaqqatlar bilan Orenburgdan Qo‘qonga
poezdda, Qo‘qondan To‘raqo‘rg‘onga tuyalarda olib keldi. 1908 yil aprel oyida
29

o‘zi 1905 yili qurdirgan hammom o‘rnida chopxona tashkil qildi va «Matbaai
Ishoqiya» nomi bilan ishga tushirdi. Bu ishda qishloq aholisi unga yaqindan
yordam berdi. Harf o‘yish uchun Mirzaboy G‘iyosov katta yong‘og‘ini kesib berdi
va o‘zi ham ushbu matbaada ishladi. Matbaa ishlaridan xabardor bo‘lgan Husain
Makaev Isxoqxon bilan yonma-yon turib ishladi. Turkistonning chek-ka
qishlog‘ida matbaaning vujudga kelishi o‘zbek xalqining fan va madaniyat
sohasidagi katta yutug‘i edi. Matbaani tashkil etishdan ko‘zlagan maqsadi haqida
Isxoqxon Ibrat quyidagilarni yozadi:
Maqsad bu ishdan erdi olamga ilm kasri,
Ham qo‘ymoqqa asarlar yod ovari jahona... 22

Turkistonning ilk matbaachilaridan biri Isxoqxon Ibrat o‘zining bu amaliy
faoliyati bilan XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi idg‘or ma’rifatparvarlar
g‘oyalarini yana bir pog‘ona yuqoriga ko‘tardi. Bu matbaada turli kitoblar, savod
chiqarishga oid risolalar, darsliklar, plakatlar, otkritkalar muntazam nashr etib
turildi. Ibrat «Maqsad bu ishdan erdi olamga ilm kasri» deb ko‘rsatganidek, bu
litografiya o‘z faoliyatini ilm-ma’rifat tarqatishdan boshladi. U bu erda birinchi
marta 1908 yili «San’ati Ibrat, qalami Mirrajab Bandiy» asarini nashr qildi. Bu
to‘g‘rida 1908 yilda litografiyaga mudirlik qilgan Oxunzoda Abdurauf SHahidiy
quyidagilarni yozadi: «Qobiliyat va salohiyatlari qaviy, zakovat va fatonatlari
joyida bo‘lgan g‘ayratlik talabalar va yosh muallimlarimiz biron qit’ai hol xat
namunasiga noil bo‘lsunlar. Boqiy duo umid qilib, yangi va eski usul maktab va
madrasalarimiz va ahli kitobot va xattotlarimizga ta’lim va ta’limi kitobat
xususidagi birinchi hadyamizni ojizona taqdim ayladik. Agar jolibi diqqat bo‘lursa,
oz va ko‘b xohlaguvchilar To‘raqo‘rg‘onda «Matbaai Ishoqiya»ga deb yozsalar,
har nusxasini 25 tiyindan hisoblab, tavaqqufsiz yuborilur... Mudiri «Matbaai
Ishoqiya» Oxunzoda Abdurauf SHahidiy» 23
.
Isxoqxon matbaasiga nur taratayotgan quyosh tasvirini ishlab, quyosh ichiga
«ilm» so‘zini yozgan. Bu bilan Ibrat ilmni nur sochayotgan quyoshga o‘xshatadi.
22 Исҳоқхон Ибрат. Илми Ибрат. — Турақўрғон: Матбааи Исҳоқия, 1909, 14-бет.
23 Санъати Ибрат, қалами Мирражаб Бандий. - Тўрақўрғон: Матбааи Исҳоқия, 1908, 12-бет.
30

Bu ramziy tasvir mazkur matbaada chop etilgan kitoblarning ko‘pida mavjud.
Matbaa ochilgan yiliyoq uni kengaytirish, o‘lkada eng ko‘zga ko‘ringan
bosmaxonalardan biriga aylantirish uchun harakat kildi, kerakli anjomlar
tayyorladi. Litografiya o‘z xarajatlarini qoplash va kredit qarzidan qutulish
maqsadida turli buyurtmalar qabul qilish uchun ba’zi asarlar oxiriga quyidagi
mazmunda e’lonlar bergan: «Ushbuni e’lon etamiz, ushbu kundan ibtidoan
matbaamizda zakazlar qabul qilinadur. CHunonchi: risolalar, e’lonnomalar, har xil
blankalar va tabriknomalar, ishcho‘tlar, kartochkalar, maktub varaqlari, har nima
chop etmoq mumkin. Nimarsalar g‘oyat yaxshi va nafis o‘ziga bop qog‘ozda chop
qilib, ziynatlab, shoyon tamosho qilib, mushtariylarimizni husni rizolariga mazhar
bo‘lmoq sa’y va ijtihodimizdur, xossatan vazifamizdur... Matbaaimizni viloyatda
tanho qilmoq avvaldan matlabimizdur. Anqarib urufot bosmaxonasi ham
ochilur,asboblari ham tayyor. Hukumatdan ijozat olingan» 24
.
Bu so‘zlardan ko‘rinib turibdiki, Isxoqxon matbaa ochilgan yiliyoquni
kengaytirish, o‘lkada eng ko‘zga ko‘ringan bosmaxonalardan biriga aylantirish
uchun harakat qilgan, kerakli anjomlarni tayyorlagan, hukumatdan ruxsat ham
olgan. 1908—1909 yillarda To‘raqo‘rg‘onda matbaaga Abdurauf SHahidiy
mudirlik qilgan. Isxoqxonning harakatlari zoe ketmadi. Xalq o‘rtasida kitob va
turli risolalarga talab ortishi natijasida litografiya 1910 yili Namangan shahriga
ko‘chirildi va tipolitografiyaga aylantirildi. 191a1913 yillarda matbaa mudiri
bo‘lib Husain" Makaev ishladi, 1913—1917 yillarda esa matbaaga M.N.
Abdusattorov rahbarlik qildi. Bu davrda matbaa Turkiston miqyosida katta
ahamiyat kasb etdi, «Matbaai Ishoqiya»da katta hajmdagi asarlar ham nashr qilina
boshladi. Oktyabr to‘ntarishi tufayli bosmaxona musodara qilindi. Orenburgdan
olib kelingan mazkur litografik mashina sho‘rolar hokimiyati davrida ham katta
manfaat keltirdi. Bu davrda «Narodnaya gazeta», «Erkinlik», «Ishchilar qalqoni»,
«Sovdeb», «Rosta» kabi gazetalar rus va o‘zbek tillarida shu matbaada nashr
qilindi. Namangandagi hozirgi Isxoqxon Ibrat nomidagi matbaa-bosmaxona
«Matbaai Ishoqiya» asosida tashkil topdi. Ishokxon Ibrat olib kelgan litografik
24 Исҳоқхон Ибрат. Илми Ибрат. - Тўрақўрғон: Матбааи Исҳоқия, 1909, 16-бет
31

mashina 1952 yili To‘raqo‘rg‘on bosmaxonasiga yuborildi va «Uchqun» nomli
Namangan tuman gazetasini muntazam chiqarib turishda foydalanildi (1960
yilgacha). Isxoqxonning husnixatga, xat-savod chiqarishga bag‘ish-langan «San’ati
Ibrat, qalami Mirrajab Bandiy» risolasi, «Ilmi Ibrat» nomli she’rlar to‘plami,
yozuvlar tarixiga bag‘ishlangan «Jome’ ul-xutut» kabi asarlari o‘zi tashkil qilgan
matbaada nashr etildi. Abdurauf Samadovning (Abdurauf SHahidiy) o‘zbek yozma
dramaturgiyasi ilk namunalaridan bo‘lgan «Mahramlar» p’esasi ham «Matbaai
Ishoqiya»da nashr etildi. Ilmiy adabiyotlarda birinchi o‘zbek dramasi sifatida
Behbudiyning «Padarkush» asari qabul qilingan bo‘lsa ham, Behbudiy dramasidan
bir yil oldin Abdurauf Samadov SHahidiy «Mahramlar» dramasini yozgan edi.
Namangan matbaasi mahsulotining kun sayin ortib borishi shahar va qishloqlarda
kitob do‘konlari va bozorlarining birmuncha ko‘payishiga sabab bo‘ldi. 1910
yildan boshlab Namangan shahrida 13 ta, CHustda 2 ta, Popda 2 ta,
YAngiqo‘rg‘onda 1 ta, To‘raqo‘rg‘onda 1 ta kitob do‘koni ochildi. Bu
do‘konlarda, asosan, «Matbaai Ishoqiya»da nashr qilingan kitoblar juda arzon
narxlarda sotilar edi. Bu matbaada, asosan, ma’rifatparvarlikka oid risolalar nashr
qilingan. Bu ishda asosiy tashabbusni Isxoqxon Ibrat ko‘rsatgan. Maorif madaniyat
targ‘ibi hamda xalq ongining shakllanishida gazetaning ulkan ahamiyatini
tushungan Isxoqxon Ibrat 1913 yili «Matbaai Ishoqiya» qoshida «At-tijor al-
Namangan» nomida gazeta chiqarishga harakat qildi, hukumatga ariza ham berdi.
Bu haqida Orenburgda chiqadigan, O‘rta Osiyoda va turkiy dunyoda ancha
mashhur bo‘lgan «Vaqt» gazetasi katta mamnuniyat bilan quyidagilarni yozadi:
«Namangan. Mo‘‘tabar andin Ishoq qozi hazratlari «At-tijor al-Namangan»
isminda bir gazeta chiqararg‘a so‘rab ariza berdi. Bu zot 1908-nchi yilda
Namanganda bir matbaa ochgan edi. Bu yil «Kutubxonai Ishoqiya» isminda
kutubxona ochib, turk, tatar, o‘zbek tillarinda bo‘lg‘on adabiyot kitoblari oldirdi.
Hozir gazeta chiqar-moq haddindadur. CHin ko‘nguldan muvaffaqiyat tilaymiz». 25

Taassufki, Isxoqxon bu gazetani nashr etishga muvaffaq bo‘la olmadi. Lekin
o‘z uyida anchagina boy kutubxona tashkil qildi va uni «Kugubxonai Ishoqiya»
25 «Вақт» газетаси, 1913 йил.
32

deb atadi. Ibrat arxividagi kitoblar ro‘yxati shuni tasdiklaydiki, kutubxonada
ta’lim-tarbiya va o‘qitishga oid o‘zbek, rus, turk, tatar, fors-tojik tillarida ko‘plab
kitoblar bo‘lgan. Bu kutubxonadan nafaqat o‘zi, qishloq aholisi ham unumli
foydalangan. Isxoqxon Ibrat o‘z maktabi o‘quvchilarini kutubxonada saqlanuvchi
kitoblar bilan ta’minlagan. Kutubxonaning maktab o‘quvchilariga bag‘ishlangan.
qismida Saidrasul Saidazizovning «Ustodi avval», Abdulla Avloniyning «Birinchi
muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guliston yoxud axloq», Rustambek
YUsufbek hoji o‘g‘lining «Rahbari hisob» (1912), S. M. Gramenitskiyning
«Pervaya kniga dlya chteniya», «Vtoraya kniga dlya chteniya», Namangan
rustuzem maktabi o‘qituvchisi M. M. Oraqulovning «Samouchitel russkogo yazpsa
dlya russko-musulmanskix shkol», V.P.Nalivkin va M.Nalivkina tuzgan
«Sartovsko-russkiy slovar», «Russko-sartovskiy slovar» kabi asarlar, 50 dan ortiq
darslik va qo‘llanmalar, ta’lim va tarbiyaga oid kitoblar bo‘lgan. Bulardan tashqari,
«Kutubxonai Ishoqiya»da o‘zbek va fors-tojik shoirlarining mingdan ortiq
qo‘lyozma va bosma kitoblari ham saqlangan. Ma’lumotlarga qaraganda,
O‘zFASHI qo‘lyozmalar fondida saqlanuvchi YUsuf Xos Hojib «Qutadg‘u bilig»
asarining Namangan nusxasi deb nom olgan nodir qo‘lyozmasi «Kutubxonai
Ishoqiya»ga mansub bo‘lgan. Kutubxonada rus va Yevropa sharqshunoslari
Xerman Vamberi, V.V.Radlov, V.V.Bartold, V.P. Nalivkin, N.P.Ostroumovlarning
o‘nlab asarlari bor edi.
Ishokxon Ibrat kutubxona a’zolarining kitob olish va o‘qib bo‘lgach, uni
topshirish daftarlarini ham tashkil etgan. A’zolar, ayniqsa, yoshlarning kitob
o‘qishlarini Isxoqxonning o‘zi nazorat qilib borgan. Kutubxonadagi kitob fondi yil
sayin kattalashib, a’zolar soni ortib borgan. «Kutubxonai Ishoqiya» kitob fondining
kattalashib borishida «Matbaai Ishoqiya» katta rol o‘ynagan. Bu matbaada chop
etilgan kitoblarning deyarli hammasidan bir necha nusxa «Kutubxonai Ishoqiya»ga
topshirilar edi. Kutubxonada «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie
vedomosti», «Tarjimon» gazetalarining hamda markaziy Rossiyada chiqadigan
gazeta va jurnallarning boylamlari bo‘lgan. Afsuski, bu kutubxonadagi ko‘plab
nodir nashrlar 1918-1920 yillar to‘polonida, 1937 yil qatag‘on davrida yo‘q qilindi,
33

yoqildi, daryoga oqiziddi, erga ko‘mildi. Isxoqxon Ibrat jahon ilmi va madaniyati
tomonidan yaratilgan har qanday ilg‘or yangilikni bajonidil qabul qildi. Bu
yangiliklarni millat hayotiga tatbiq etishga intildi. U otasidan qolgan uch tanob
erda xalq uchun bog‘ yaratdi. Favvora qurdirib, 150 tup archadan xiyobon barpo
etdi, rus va Yevropa manzarali daraxtlarini o‘tqazdi. Yevropa tipida imorat
qurdirib, arkiga «Xush kelibsiz Ishoqiya bog‘iga» deb yozib qo‘ydi. Bu bog‘ni
qishloq aholisi hozir ham «Ishoqiya bog‘i», «Gulbog‘» deb ataydi.
Isxoqxon gullarni behuda uzmaslikka, tartib saqlashga chaqiruvchi didaktik
she’riy misralar bitilgan afishalar bilan bog‘ni bezatdi: Uzmagil behuda gul,
bog‘bondin andisha qil, Ori, ori gul uzarsan, xoridin andisha qil.
Kimki keldi bu chamanga, to gul uzmay qo‘ymadi,
Lek har vaqt gul uzarsan, xalq xushini pesha qil.
Bu afishada ham Ibrat xalqni ma’rifatli bo‘lishga chorlamoqda. Ibratning
ilg‘or ilm-fan, madaniyat yangiliklariny o‘z xalqiga targ‘ib qilishi, bid’atlarga
qarshi kurash olib borishi, albatta, ba’zi bir mutaassiblarga yoqmadi, ularning
g‘azabini oshirdi. Natijada ular shoirga nisbatan turli-tuman bo‘hton toshlarini
yog‘dirdilar, uni «Ishoq kofir» deb e’lon qildilar. Ular bu bilan cheklanib
qolmadilar. Ibrat ochgan «usuli savtiya» maktabini «kofirlar maktabi» deb ta’qib
qildilar. U qurdirgan hammomni «kufr» deb, xalqning bu hammomga borishini
man’ etdilar. Bunday ta’qiblar faqat Isxoqxongagina emas, ilg‘or
pedagogma’rifatparvarlar Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy,
Muhammadsharif So‘fizoda, Saidahmad Siddiqiy Ajziy va boshqalarga nisbatan
ham bo‘ldi. Ular ochgan ilg‘or maktablarning yopilishi,ularning tazyiq ostiga
olinishi yoki o‘z vatanlaridan badarg‘a qilinishlari fikrimiz dalili bo‘la oladi.
Isxoqxon Ibrat har qanday og‘ir sharoitda ham o‘z ma’rifatparvarlik
faoliyatini davom ettirdi. Zamondoshi Ibrohim Davron guvohlik berganidek,
Isxoqxon aqli komil inson sifatida «...dunyoning sonsiz mehnat va anduhlarindin
va guruhi kajraftor ta’nalarindin bir zarra qadar o‘lsa-da, maluliyat hosil etmadi» 26
.
Isxoqxon Ibrat oktyabr to‘ntarishiga qadar va undan keyin 20 yildan ortiq
26 «Туркистон вилоятининг газети», 1908, 56-сон.
34

To‘raqo‘rg‘on va Xonobod qishloqlarida qozi lavozimida ishladi. Uning qozilyk
faoliya-ti, qozi sifatida amalga oshirgan ishlari haqida anchagina ma’lumotlar
mavjud. U boshqa qozilardan farqli ravishda, xalq manfaatlarini ko‘zlab, adolat
bilan ish olib bordi. Boshqa qozilar kabi xalqni talash, poraxo‘rlik, rishvat bilan
shug‘ullanmadi. Isxoqxon Ibratning qator publitsistik maqolalari mavjud tuzum
illatlarini, mahalliy mansabdorlarqozilar, mingboshilar, ellikboshilarni fosh
qilishga qaratilgan. 1910 yili o‘lkada qozilik mansabiga saylovlar o‘tkaziladi.
«Turkiston viloyatining gazeti» bu jarayon haqidagi chiqishlarga keng o‘rin berdi.
Isxoqxon Ibrat ham bu mavzuda turkum maqola va she’rlari bilan mat-buotda
qatnashdi. Bu mavzuda yozilgan maqolalarida, mahalliy mansablarga saylov
o‘tkazishdagi nayranglar ayov-siz fosh etilgan. Isxoqxon o‘g‘rilik, poraxo‘rlik,
zo‘ravonlik bilan shug‘ullanuvchi iflos odamlarning qozi yoki mingboshi,
ellikboshi bo‘lib olishlariga keng yo‘l ochib bergan chor hukumati
qonunqoidalaridan, tartiblaridan, «polojeniya»laridan qattiq norozi ekanligini dadil
ifodalaydi. Xalq taqdirini yomon, qabih odamlarga topshirib qo‘yishlaridan
afsuslanadi: «Polojeniyada 223-bobida zikr qilingandurki, e’tibori bor, etti kundan
ziyoda hibs bo‘lmagan, o‘ttuz so‘mdan ziyoda ishtraf to‘lamagan, yoshi yigirma
beshdan past emas odam (qozi) bo‘lar ekan. Olim yo omi, ahmoq yo dono kishi, yo
shariat biladurgan va yoki nizom biladurgan demagan... Ko‘rasiz, kimlarning
qo‘llariga bu katta shariat hukmini topshiradurlar. Fikr andisha qiladurgan kishi
yo‘q. Andisha qiladurgan odamni odam ham hisob qilmaydilar... Polojeniya
bobig‘a muvofiq ellikboshi degan kimgaki shar ko‘b xushsa ani yozar ekan. Na
qilsunlar, bu xil kilsalar polojeniyaga muvofiq. Polojeniyada shariat biladurgan
mulladan degan emas ekan. Ularga kim va nima bo‘lishi ham darkor emas ekan.
Befikr o‘tsang, ey do‘st, muhtoji non o‘lursan» 27
.
CHor hukumati adresiga, uning qonun-qoidalariga qarata aytilgan bu kinoya,
achchiq so‘zlar hukumat nashri bo‘lmish «Turkiston viloyatining gazeti» tahririyati
xodimlariga qattiq tekkan bo‘lishi tabiiy. SHuning uchun ham gazeta idorasi
maqola muallifiga e’tiroz bildiradi: «Polojeniyada xalq orasida obro‘ va e’tibori
27 «Туркистон вилоятининг газети», 1910 йил 21 март, 22-сон.
35

bor odam bo‘lsun, degan, albatta. Mingboshilikka mingboshi bo‘lmoqlikka
munosib obro‘si bo‘lib va qozilikka qozi bo‘lmoqg‘a layoqat va munosiblik obro‘
bo‘lmoq lozimdir. Polojeniyani mulohaza qilmoq kerakIdora» 28
.
Isxoqxon Ibrat tuzum illatlarini keskin fosh etuv-chi hamda
ma’rifatparvarlikka oid maqolalari bilan birga qator ilmiy-tarixiy, lingvistik
mavzularda ham maqolalar yozdi. Bu o‘rinda uning «Farg‘ona viloyatidagi
qadimiy Axsi shahrining tarixi» turkum maqolalaridiqqatga sazovordir 29
.
1913 yil iyun-iyul oylarida Toshkent arxeologiya jamiyati Axsi shahri tarixiga
bag‘ishlangan ilmiy munozara uyushtiradi. Bu munozaraga Ishoqhon Ibrat ham
taklif qilinadi. Munozarada Isxoqxon ma’ruza qiladi. Munozara materiallari
«Turkiston viloyatining gazeti» sahifalarida muntazam berib boriladi. Bu
munozara Ibrat maqolasi bilan boshlanadi. Maqola hajman salmoqli, faktik
materiallarga boyligi bilan qimmatli. Isxoqxon Ibratning so‘nggi yillardagi hayoti
ancha tahlikali o‘tdi. Birinchidan, keksalik, ikkinchidan, 1935 yildan e’tiboran
hamma lavozimlardan ozod qilingan, qarilik nafaqasi ham tayinlanmagan edi.
Buning ustiga mahalliy hukumat ma’muriyati unga ishonchsizlik bilan qarar, Ibrat
tepasida ham dahshatli qatag‘on bulutlari quyuqlashib bormoqda edi. 1963 yili
Isxoqxonning shogirdi Mulla Iskandar domla Abduvahob o‘g‘li shoirning
qamalishi oldidagi ruhiyati haqida kuyunib gapirgan edi: «Minglab o‘zbek
ziyolilarining yostig‘ini quritgan Stalin qatag‘onining eng dahshatli yili1937
yilning ilk bahor kezlari «xalq dushmani» deb ko‘plar qamalgan, gazeta va
jurnallarda Fitrat, Abdulla Qodiriy, CHo‘lpon, Elbek va boshqa yozuvchilarni
«mashhur millatchilar», «aksilinqilobchilar», sovet hukumatiga qarshi
qo‘poruvchilik ishlarini olib boruvchilar sifatida qoralovchi maqolalar ketma-ket
chiqib turgan, to‘ram (Isxoqxon Ibrat) ham «taq» etsa, eshikka qarab turgan
vaqtlar. Ular bir kuni meni uylariga chakirib qoldilar. Qiyofalari ancha tashvishli.
Keling, Mulla Iskandar. Salom-alikdan keyin meni mashhur kutubxonalariga olib
kirdilar.
28 «Туркистон вилоятининг газети», 1910 йил 21 март, 22-сон.
29 «Туркистон вилоятининг газети», 1913 йил № 48, 52, 53, 55.
36

— Qarang, shuncha kitob. Bularning qanchasi 1919-1920 yillarda nes-nobud
bo‘ldi. Mana endi yana notinchlik. Bu kitoblardan qanchasi kecha kuni qamalgan,
qanchasi «xalq dushmani», «aksilinqilobchi» deb badnom qilinayotgan
yozuvchilarning asarlari. Bularni qanday qilib yo‘q qilish mumkin? Axir, bular
xalqning bebaho mulki-ku To‘ramning ovozi ancha siniqqan edi.
— Mana, men har ehtimolga qarshi yuzga yaqin nozikroq kitoblarni ajratib
qo‘ydim, bularni Siz mehmonxonaning orqasiga qo‘shsinch orasiga nobud
bo‘lmaydigan qilib terib, devorni yana suvab qo‘yasiz. Men bu kitoblarni ko‘zdan
kechirdim: To‘ram, mana bu kitoblar Ismoilbek G‘aspralining «Xo‘jai sibyon»,
Munavvarqorining «Adibi avval», Behbudxo‘janing «Kitobat ul-atfol» alifbolari.
Axir, ular vafot etganlariga bir qancha yillar bo‘ldi, qolaversa, bu kitoblar yosh
bolalar uchun yozilgan.Azizim Mulla Iskandar, bolsheviklarning maqsadi faqat
ularni jisman yo‘q qilish emas, balki ularni hatto farzandlarimiz xotirasidan ham
sidirib tashlashdir. Mabodo, G‘aspralilar, Behbudiylar shu kunlarga etib
kelganlarida edi, bolsheviklar birinchi navbatda ularni otar edilar. Men, to‘ram
aytganlaridek, qo‘shsinchning guvalalarini tushirib, avval 2-3 qator quruq pishiq
g‘isht terdim va uning ustiga kitoblarni taxladim. Bu voqeadan 1-2 oy o‘tgach,
to‘ramni, kutubxonadagi bor-yo‘q kitoblarini bir mashinaga bosib olib ketishdi.
Haqiqatan ham to‘ram avliyo odam edilar. Mana, o‘sha voqeaga ham 27 yil bo‘ldi,
dorulomon vaqtlar keldi. Endi, o‘sha xazinani ochamiz».
SHu tariqa o‘sha kitoblar kelajak avlod uchun saqlab qolindi. Taajjublanarli
joyi shundaki, birorta kitob oz bo‘lsa ham shikastlanmagan edi. To‘g‘ri, sahifalar
sarg‘ayib ketgan, muqovalari bir oz ishdan chiqqan. YUqorida tilga olingan
kitoblardan tashqari, Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar», «Mehrobdan chayon»,
CHo‘lponning «Kecha va kunduz» romanlari, Fitratning «Adabiyot qoidalari»,
Elbekning «Go‘zal yozg‘ichlar», «Adabiyot parchalari», Abdulla Avloniyning
«Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guliston yoxud axloq», Fozilbek
Otabek o‘g‘lining «Dukchi eshon voqeasi», Ziyo Sayidning «O‘zbek vaqtli
matbuoti tarixidan materiallar» va hoka-zo kitoblari ham bor edi. 1937 yil.
Qatag‘on Vatanimizning fozil kishilari qatorida Isxoqxon Ibratni ham ajdahoday
37

o‘z komiga tortdi. 75 yoshni qoralagan keksa shoir va bir «qora mashina» to‘la
kitob Andijon turmasiga olib ketildi. Isxoqxon Ibrat Stalin turmasida bir necha oy
yotib, hayot bilan vidolashdi. Butun umrini xalqining ma’rifati, istiqloli uchun
baxsh etgan 75 yoshli nuroniy shoir qamoqning ham jismoniy, ham ruhiy
azoblariga bardosh bera olmadi.
Buni keltirib o‘tishimizning sababi Ibatning umrining oxirigacha xalqni
ma’rifatparvar qili g‘amda yonganligini ko‘rsatish edi.Mustaqillik sharofati bilan
Isxoqxon to‘ra Ibrat merosini ilmiy o‘rganish va ommalashtirish imkoniyati
kengaydi.

II.1 Isxoqxon Ibratning “Tarix-i Farg‘ona” asari va undagi voqealar
bayoni
Isxoqxonning «Tarix-i Farg‘ona » qo‘lyozma asari katta tarixiy-madaniy
ahamiyat kasb etadi va o‘zbek xalqining qimmatli yozma yodgorliklaridan
hisoblanadi.
Tarixchi olimlarning fikricha, Isxoqxon Ibrat ushbu asarini qayta ishlash
niyatida bo‘lib, uni nashr etmagan. SHuning uchun ham asarda ayrim kamchilik
va nuqsonlar uchraydi.
38

Masalan, «Ho‘qand» shahri kelib chiqishini “Xo‘q-qand» so‘zlaridan
tuzilgan deb, uning binosini 1709 yilgi voqeaga bog‘laydi. Vaholanki “Qo‘qon”
shahri X asrlarda ham shu nom bilan mashhur bo‘lgan. Ma’nosi esa “yaxshi”,
“latif” so‘zlariga to‘g‘ri keladi 30
.
Asarda Qo‘qon xonligining ayrim tarixlari hususida ham yanglish aytilgan
fikrlar bor. Masalan, Muhammad Alixon 1822—1842 yillarda xokimlik qilgan
emas, balki 1822—1841 yillarda xon bo‘lgan. U 1841 yil noyabrida taxtdan voz
kechadi. Qo‘qon taxtiga ukasi Mahmud o‘tiradi. By haqda ishoxon hech narsa
yozmaydi.
1865 yili Tashkent ostonalarida Mulla Alimqulning yarador bo‘lib vafot
etishini ham fikrimcha, noto‘g‘ri bayon etgan va shu kabi ayrim, uncha ahamiyatga
ega bo‘lmagan kamchiliklar uchraydi. Ammo ular asarning qiymatini tushirmaydi.
“Tarixi Farg‘ona” asarida asosan Qo‘qon xonligining siyosiy tarixi yoritilgan.
Bundan tashqari Qo‘qon xonlarining siyosiy faoliyatiga va xonlikdagi shaharlar
tarixiga ham alohida e’tibor berilgan.
Masalan, Andijon shahri to‘g‘risida quyidagicha ma’lumot berilgan. Bu
Andijon avvalda Andigon bo‘lib, arabiyga olganda Andijon bo‘lur, chunonchi,
“kofi” forsiy arabda “jim” o‘qilur. Mana, farangi lafzi arabda afranjiy, bangni banj.
Kofi forsiy arabda “j” bo‘lib, Andigon arab lafzlarida Andijon bo‘lgan bo‘lsa
kerak. Ozarbosgon arabda Ojarbayjon yoziladur va o‘qiladur. SHunga o‘xshash
Andijon lafzi asli Andigon bo‘lsa kerak. Bu forsistondan qo‘shilgandur,
chunonchip, bandigon yoki mardigon degandek. Forsiyda gonlar o‘rnida mardlar
yoki ozodagon ozodalar degan so‘zdek. Andigon andalar degan so‘z. Anda turklar
urug‘ini o‘zbeklarini aytur. Bul forsiylar tarafidan aytulgan bo‘lub, asli Andijon
forsiylar, ya’ni arablar qo‘lig‘a o‘tmasdan avval ham bor edi, chunonchi, tarixi
“Qutadg‘u bilik”da yozibdurki O‘g‘uzxonni Hindistong‘a yurganni zikrida aytur.
Namangon shahri bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan. Namongon
yangilik jihatidanmu yoki biz ahli islom diniy kitoblarga ahamiyat berub, tarixlarga
30 Bobobekov H.I. Qo’qon tarixi. T., “Fan”, 1996, 165-b.

39

ahamiyat yo‘qligi sababmu, bu Namongong‘a hech kim ravshan tarix qilmagan
ekan. Bu sababdan bir itob ko‘rilmaydur. Qariyalar og‘zidan og‘iz eshitilub, haddi
tovaturga etib, yonida bo‘lak qilu qol bo‘lmay, hammani masmu’i bo‘lgan ravshan
so‘zlar ilan ado qilinadur. CHunonchi, bu Namongon asli namongon emasdur.
Forsiy lafzi birla namakon-namak qondur. Muni ma’nisi shul ekanki, buni
CHig‘atoy tilida asli gon yo‘q ekan, bu shevai forsidir.
Qo‘qon shahri Farg‘onada bir katta shahar ulub, islom podsholarini maqqarri
saltanati uchun ibtido Qo‘qondan bayon qilinodur. Vajhi tasmiya budurki, xavoqini
Xo‘janddan ul shahar bo‘lmagan vaqtda Qo‘qon o‘rni to‘g‘ay va qamushzor erlar
bo‘lub, ul vaqtda Hovak xojalari tojiklar so‘rar ekanlar. Bul to‘qaylarda har xil xuk
va to‘ng‘izlar yurar ekan. Alar erlarni kavlab, har xil ovqat topib ekanlar, bu
jihatdan tojik xojalari kelganda necha erlar kavlangan ekan, alar bu chuqurlar
nima, kimlar kavlagan, deganlarida tojiki javob berib, “xuk kand” deganda, ya’ni
to‘ng‘iz kavlagan deganda ul erni ismi “xuk kand” bo‘lub, xuk kand etmoqda qiyin
bo‘lub, bizni turkida “qof” harfi qaviy uchun Qo‘qon bo‘lgan, forsiy “kof”ni turkiy
“qof”ga badal qilganlar turkiylar lafzidur. Mana, endi, yana bir badal bo‘ldi, ruscha
aytmoqda “qof” yo‘q “Kokand” bo‘ldi. SHunga o‘xshash har vaqtda har qabila
lisonlari tabodul o‘lub, shevalar o‘zgargan, muni ba’zi Qo‘qoniylar yaxshi ta’vil ila
Qo‘qon derlar, ya’ni fe’li-xo‘yi qand degan emish.
Ibratning bu asari O‘z.R. FA SHarqshunoslik institutining qo‘lyozmalar
xazinasida saqlanayotgan Inoyatxon To‘raqo‘rg‘oniy qalami bilan ko‘chirilgan
nusxa asosida nashrga tayyorlangan.
Qo‘qon shahri Farg‘onada bir katta shahar bo‘lib, xonliknig poydevori
Qo‘qondan boshlanadi. Qo‘qonda o‘sha paytda hokimyat CHodak
xojalaritojiklar qo‘lida edi.
Qo‘qon xonlarining ibtidosi Oltin beshik deb «Ta’rixi SHohruxiy»da bayon
qiladur. Ul vaqtda Qo‘qon yo‘q, atrofda Tirg‘ov degan va CHinkat degan va Saroy
qishloqlari bo‘lub, Tirg‘ovda bir mudabbir kishi bu xalqning xonzodasi bo‘lmasa
inqiyod qilmasliklarini bilib, o‘shal vaqtda Andijon xonlaridan Boburxon ibn
Umarshayxning Andijondan qochib ketib turgan vaqti ekan. Ul kishi o‘z oilasindan
40

bir bachasi va bir marziai g‘abiyni necha xil oltun va kumushlar bilan tazyin qilib,
aning beshiklarini kimxob va atlaslarg‘a o‘rab, Boburxonning qochub o‘tub turgon
erig‘a maxfiy tashlab, anga posbonlar qo‘yub, tofub olmoq uchun bo‘lak
xalqlarning muoyana bilmaki lozim. Necha kundan so‘ng uch qishloqdin suv
ochmoq uchun odamlar chiqqanda hammalari beshikni ko‘rub, birdan talash qilib,
oxiri ichlaridan birisi chek qilmoq bo‘lganda uch taqsim qilib, chek solib, beshik
saroyliklarg‘a, yovug‘lari chinkatliklarga, bola tirg‘ovga tushganda, har qaysilari
o‘z cheklariga tushgan nimarsalarni olib ketib, bolani tirg‘ovaliklar tarbiyat qilib,
aning otini Oltun beshik deb, andin necha qarn o‘tub avvali to‘qquz yuz o‘n
to‘qqizinchi hijriydan Oltun beshikdan SHohruxxon o‘rtasi ikki yuz yildan
ziyodaroq o‘tub, o‘n ato bilan bir ming bir yuz yigirmanchi sanasi SHohruxxon
julus etib, mufassal yozilib kelgan ta’rixlari ham bor edi. Taxtgohlari Qo‘qon
shahri bo‘lub, mazkur nasldan yigirma sakkiz zot taxtga o‘lturub, SHahrixondan
yuqorisi biy isminda, andin quyisi xon ismini olmishdurlar. Bularning oxiri
Xudoyorxon o‘lub, ani aqabinda bir-ikki zoti besabot xon ismini ko‘torub,
1292nchi sana Qo‘qon shahri Rusiya davlatiga o‘tgandan so‘ng biri ma’zul va bir
necha kundan so‘ng biri maqtul 1293-nchi sanasinda xon ismi Farg‘onadan
ma’dum va davlatlari noma’lum o‘lub, jam’i hukumatlari uch yuz etmish to‘rt
yilga etkandur. Bu Oltun beshikning xalqg‘a xonzoda ekanin ravshan qilmoqda
necha ilova so‘zlar qo‘shulub, bolaning boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik
emizub turgan ekan va qush soya solgan ekan, deb xalqning qulog‘ig‘a o‘rnatub, to
angacha yigit bo‘lub, hurmati va ehsoni ziyoda bo‘lub, xushaxloq va
xushmuruvvat bo‘lsa ham Tirg‘ova qishlog‘idan bo‘lak xalq inqiyod qilmay, har
qaysi jamoada bir biy bo‘lub kelsa ham, Oltun beshikning biylig‘i shuhratliroq
bo‘lub, mundan olti avlod bu suratda o‘tub, ettinchi avlodiga kelganda bul kishi
boniyi Qo‘qon bo‘lub, SHahmastbiy ismini xon laqabiga chiqorub, nihoyatda so‘zi
nufuzli bo‘lub, xon ismini rivojlatib, SHohruxxon deb shuhrat tofgan ekan.
Mundin muqaddam ixtilof etsalar ham
41

SHohruxxon asrida xonlik shuhrati butun bo‘lub, Qo‘qon poytaxt o‘lub, o‘zidan
hazrati Odamg‘acha nasabini isbot qilub, muassisi saltanat bo‘lub, ajdodi xavoqini
Qo‘qon katta muaassai tibyon bo‘lgan ekan.
SHohruxxon ming bir yuz yigirmada taxtga o‘lturub, komil o‘n ikki yil
podshohlik qilib, o‘n uchinchi yili vafot etgan.
Norbo‘taxon ibn Abdurahmonxon ibn Abdulkarimxon ibn Norbo‘taxon taxtga
julus etdi. O‘n to‘rt yoshinda o‘tuz olti yil hukumat surub, 1213 yilda vafot etdi.
Farg‘ona xonlari ichinda bu zot uzoq davlat ko‘rub, bul kishidan ko‘b saltanat
surgan kishi yo‘q. Bu kishini Borbo‘tavallomiy der ekanlar. Vallomiy «valiyi
ummiy»dan bo‘lur, ya’ni podshohi omi (ya’ni butun omma hukmdori) degan so‘z.
Bu vallomiydan Olimxon va Umarxon va bir xotundan Rustambek nominda
o‘g‘ullari bo‘lub va Hoji nominda bir birodari qolibdur. Bu Hojibek
SHeralixonning atosi Xudoyorxonning bobosidur. Birodari Norbo‘taxon ila
arolarinda muddati madid muxolafat paydo o‘lub, Norbo‘taxon vafotidan so‘ng
mazkur uch o‘g‘ul va Hojibek bu to‘rtovlarining bir-birini xon qilmoqda aholiyi
Farg‘ona ixtilofda qolub, har toifa birini xohdab, oqibat jamoiyyai mingiya g‘olib,
bo‘laklar solib bo‘lub Olimxoni sohibqironni taxtga chiqordilar.
Bu Olimxonning laqabi Zolimxon edi. Buning amakisi Hojibekni qatl qilib,
ko‘b zulmlar chiqargan ediki, g‘azabindan, zulmindan Zolimxon mashhur va
ma’ruf, munkiri ahli tasavvuf edi. Ma’a mofiyhi o‘zini mutasharri’ bilib, ijroi shar’
iddaosila ko‘b zulmlar qilur ekan. CHunonchi, bul jumladan o‘zining qo‘l bergan
pirini darrag‘a yotquzub edi. Uning zamonida eshon ismi yo‘q bo‘ladi. Bul xil
zulmlar ne, inisi Rustambekni o‘ldurub, sarkardalardin qancha o‘ldurub, oxiri bu
zulmlarining mukofotiga umarolaridin bo‘lub, o‘g‘li SHohruxxon ilan har ikkisini
biyobonda o‘ldurub, jasadni Xo‘qand olib kelub, dafn qilgan ekanlar. Mustaqil
hukumati o‘n yil o‘lub, muzohamat va munozaati ilan o‘n ikki yilg‘a etkan ekan.
Bu tarzda olamdin ketgan ekan.
Umarxonning julusi Olimxondan, ya’ni qatlindin muqaddam bo‘lib, Olimxon
favtidan keyin ikkinchi daf’a xon ko‘tarilib, ulamoyi asr ittifoq etgan ekanlar.
Umarxon a’dal ul azmon, a’lam ul-aqron fazl jihatindan baniyi SHohruxning
42

jumlasindan foiq, shoiri fashi bayon va balig‘i ayon va suxansanji ovon, forsiy va
turkiyda behamto o‘lib, ahli balog‘atlar ba’zi she’rlarini kutubi ma’oniyda irod
etgan ekanlar va manfaati omma uchun musora’at va ahkomi shari’atda bazlu
mu’ovanat husni tadbirlik va siyosatga sa’yi va mubodaratlik bir xoni nomdor va
bir podshohi komkor edi. Ahli kamol komil muhabbati ila va ahli hunar tamomi
muvaddati ila o‘lib, ayyomi hangomida Buxoro va Xiva va Xorazm xonlaridan va
Hindiston va Kurdiston kabi mamoliki ba’idadan ahli fazllar kelib, xizmatinda
bo‘lgan ekanlar va imtihon etgan ekanlar. Ul asrda shoirlik rivojda bo‘lub,
shu’arolar ko‘paygan ekanlar. Bulardan Xotif, Mashrab, Fitrat, Adoiy, Akmalxon
to‘ra, Namangandan Mavlono Fazliy va shoiralardan ham necha adad fozila
xotunlar bor ekan. Bularning ash’orlari «Majma’t ush-shu’aro»larida masturdur.
Umarxon vafotindan so‘ng Muhammad Alixon o‘g‘li o‘n besh yoshlarinda
taxtga julus etdi. Xalq muni sifati madh ilan Ma’dalixon deb, ya’ni manbai adlu
adolat deb zikr kilur erdilar. Bul vaqtda Jahongirxo‘ja g‘alabasida bul kishi ham
Koshg‘arg‘a Xitoy ilan g‘azot qilmoq bo‘lub borub, Gulbog‘ degan mavze’da
Xitoy ilan muhoraba qilib, g‘oziylik laqabiga sodiq bo‘lubdurki, Xo‘qand
xonlaridan mundan bo‘lak hech kishi kuffor ilan muhoraba qilmay, g‘oziylik
laqabiga noil o‘lmag‘on ekan. Muhammad Alixon umrini ortuq joriyalar va
mahramlar, o‘yin-kulgi ilan kechurub, havoyu havasga naqdini sarf etadi. Mushori
ilayh Muhammad Alixon Xo‘qand ila Buxoro o‘rtasida Lashg‘ar nom qal’a
xususida Buxoro amiri Nasrulloh bahodir ila o‘rtalarida burudat tushub, amirbunga
bir go‘shmol bermak bo‘lub, Muhammad Alixon atosining mankuhasini oldi, balki
haromni halol dedi, kofir bo‘ldi, necha-necha bid’atlarni joriy qildi deb, ta’dib
qilmoqg‘a Xo‘qandga kelmoqda edi. Muhammad Alixon andan qochib, O‘sh
tarafinda tog‘ga ketib, har kecha yurub, tong otguncha yurub, ertasi ko‘rsalarki bir
farsaxdan ortuq yurmagon ekanlar. Amir darhol qatlg‘a hukm qilgan. Muhammad
Alixon Muhammad Amin degan murohiq o‘g‘li va zavjasi va oyimini va yaqin
joriyalarinihammasini so‘ydurub, avvalda Muhammad Alixonni so‘yib, andin
so‘ng Muhammad Amin degan o‘g‘lini so‘yganda, murohiq, balog‘atga etmagan
xonzodaga anosi betoqat bo‘lub, bunga qarab, anosiga vidolashub, ohu fig‘onda
43

turganda, mazluma onasi so‘yiladurgon erga borub, bir ko‘zi o‘g‘lida va bir ko‘zi
amirni tarafiga haqorat Muhammad Alixon ikki yuz o‘ttuz ettida taxtga o‘lturub,
yigirma bir yil podshohlik qilib, 1258 hijriyda maqtul bo‘lgan ekan.
Murodxonning otasi Olimxon qatlidan so‘ng Umarxondan qochub, Buxoroga
borgan edi. SHeralixonning muzandabligini eshitub, amirni ishorasi ilan maxfiy
Xo‘qandga kelgan edi. Inoq vazirlar buni ilan ittifoq qilib, SHeralixonni shahid
qildilar, bilofasl munga bay’at qildilar. Bu asnoda Musulmonquli cho‘loq qipchoq,
qirg‘iz ilan SHeralixonni xon qilgan edi. Bul holda Xudoyorxon ilan birga edi, bu
voqeani eshitib asokiri azim ilan Xo‘qandga kirdi. Kirgan hamon Murodxong‘a
bay’at etdi. «Zamon-zamoni Murod» deb munodo qildurdi. Firib ilan barchani
tashvishdan chiqorub, forig‘ etub turub, ikki kundan keyin Murodxonni o‘ldurdi,
o‘rnig‘a Xudoyorxonni xon qildi.
Buxoro xonligiga tobe Fargona vodiysida XVIII asr boshlarida tashkil topgan
davlat. XVIII asrda Qo‘qon xonligi faqatgina Fargona vodiysini o‘z ichiga olgan
bo‘lib, bu davlat XIX asr boshlariga kelib Toshkent vohasi, hozirgi Qirgiziston
Respublikasi hududlari, Janubiy Qozogiston va SHimoliy Tojikiston hududlarini
o‘z ichiga oldi. XIX asr 60 yillarida esa SHarqiy Turkistondagi Ettishahar davlatini
ham o‘z tarkibiga kiritgan yirik davlatga aylandi. Qo‘qon xonligi 1876 yil chor
Rossiyasi istilochilari tomonidan tugatildi va uning o‘rnida tashkil etilgan Fargona
viloyati Turkiston general-gubernatorligiga qo‘shib olindi.
Ashtarxoniy Subhonqulixon vafotidan so‘ng Buxoro taxtiga o‘tirgan
Ubaydullaxon hukmronligi (1702-1712) davrida xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy
vaziyat chigallashib markaziy hokimiyat ancha zaiflashdi. Bunday siyosiy
vaziyatdan foydalangan Fargona vodiysi Buxorodan ajralib chiqishga harakat qildi.
Birinchi bo‘lib CHodak mavzesidagi xojalar bosh ko‘tarib chiqishdi va o‘z
mulklarini mustaqil deb e’lon qilishdi. Ularning ixtiyorida Targova, Pillaxon,
To‘qaytepa, Parnoq, Tepaqo‘rgon va Qaynar kabi mulklar bor bo‘lib, bu voqea
1709 yil sodir bo‘lgan edi.
SHu vaqtda ming urugi oqsoqollari Ubaydullaxon II ning minglarga nisbatan
tazyiqni kuchaytirib yuborganiga qarshi hamda o‘z mustaqil davlatlarini barpo
44

qilishga intilib, o‘z faoliyatlarini kuchaytiradilar. 1709-1710 yillarda ular alohida
beklik tuzgan CHodak xojalarining hokimiyatini agdarib tashlaydilar va o‘z
hokimiyatlarini o‘rnatadilar. SHu tariqa 1710 yilda SHohruxbiy (1710-1721)
boshchiligidagi minglar urugi Fargona vodiysida o‘z davlatlariga asos soladilar.
Dastlabki vaqtda bu davlat tarkibiga Qo‘qon, Namangan, Margilon, Qonibodom,
Isfara kabi hududlar kirgan bo‘lsa, SHohruxbiyning vorisi Muhammad
Abdurahimbiy hukmronligi yillarida (1721-1733) davlat hududlari ancha kengaydi.
U Andijon va Xo‘jandda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. O‘ratepani qo‘lga kiritadi.
Qisqa vaqt Samarqand va Kattaqo‘rgon shaharlarini egallab, SHahrisabzga ham
tahdid soladi. Abdurahimbiy qo‘qon qishlogi yaqinida katta shahar qurdira
boshlaydi. Dastlabki vaqtlarda bu shahar «Qal’ai Rahimbiy» deb atala boshlagan.
U qattiq kasallanib, 33 yoshida Xo‘jandda vafot etgach, undan Erdonabek ismli
o‘gil uch qiz qolgan bo‘lishiga qaramay, taxtga uning ukasi Abdukarimbiy
o‘tiradi(1733-1751). Abdukarimbiy yangi shahar qurilishini tugallab, poytaxtni
Tepaqo‘rgondan Qo‘qonga ko‘chirib keltiradi va Qo‘qon shahri davlatining
poytaxtiga aylanadi hamda davlat ham endi Qo‘qon xonligi degan nom oladi.
(SHaharning Qatagon, Margilon, Toshkand, Haydarbek kabi darvozalari bo‘lgan).
Abdukarimbiyning hukmronligi yillarida markaziy davlat hokimiyati ancha
mustahkamlanadi va xon tomonidan halqning farovonligiga ko‘p e’tibor berildi.
1745-46 yillarda Fargona vodiysiga qalmoqlar hujumi sodir bo‘ldi va qalmoqlar
O‘sh, Andijon, Margilon va boshqa joylarni egallab oldilar. Qo‘qon shahri qamal
qilib turilgan bir vaqtda O‘ratepa hokimi Fozilbek yordamga etib keladi va
qalmoqlar bu erdan haydab chiqariladi va bosib olgan erlari yana qaytarib olinadi.
Qalmoqlar hujumi mamlakat iqtisodiy hayotiga ancha katta zarar etkazadi.
Abulkarimbiy 40 yoshida vafot etgach, bir qancha muddat Qo‘qon xonligi
taxti qo‘lidan qo‘lga o‘tib turadi. Abulkarimbiydan so‘ng taxtga o‘tirgan o‘gli
Abdurahmonbiy olti oygina taxtni boshqaradi va taxtdan tushirilib, Margilonga
hokim etib tayinlanadi. (1751)
Taxtni Erdonabiy egallaydi (1751-1753). U o‘zining dastlabki qisqa vaqtlik
hukmronligi yillarida xonlikni mustahkamlashga harakat qiladi va O‘sh hamda
45

O‘zgandni bo‘ysundiradi. Biroq Erdonabiy ham tez orada taxtdan tushiriladi va
o‘rniga Bobobek o‘tkaziladi (1753-1754). Biroq qalmoqlar tomonidan taxtga
chiqarilgan Bobobek 1754 yilda Beshariqda o‘ldiriladi va o‘rniga qaytadan
Erdonabiy o‘tkaziladi. Erbonabiyning keyingi hukmronligi yillarida siyosiy vaziyat
ancha keskin bo‘lib turadi (1755-1769) va oddiy mehnatkash aholining ahvoli
birmuncha ogirlashdi.
Erdonabiy vafotidan so‘ng taxtga SHohruxbiyning uchinchi o‘gli
SHodibiyning o‘gli Sulaymonbek o‘tkaziladi. Biroq u 1769 yilda bor yo‘gi olti
oygina hukmronlik qilib, fitnachilar tomonidan o‘ldiriladi va taxtni
Abdurahmonning o‘gli Norbutabiy egalladi. Norbutabiy markaziy hokimiyatni
mustahkamlash uchun ko‘p harakat qiladi. Dastlab u o‘zboshimchalikka intilgan
beklarni markaziy hokimiyatga bo‘ysundiradi. CHust va Namanganda ko‘tarilgan
isyon va galayonlarni bostirgach, u erlarda o‘ziga sodiq kishilarni qoldiradi va
Xo‘jandni ham egallaydi. Hukmronligining oxirga yillarida Toshkentni bosib
olishga ham intilgan Norbutabiy muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va u yuborgan
Xonxo‘ja boshchiligidagi lashkar Toshkent yaqinida maglubiyatga uchraydi.
Norbutabiy vafotidan so‘ng taxtga uning o‘gli Olimbiy o‘tiradi (1798-1810).
Olimxon hukmronligi yillarida Qo‘qon xonligining siyosiy mavqei ancha oshdi.
Olimbiy dastlab harbiy islohotlar o‘tkazib, qo‘shinni ancha kuchaytirdi. Harbiy
yurishlar qilib, Angren vohasini, Toshkent, CHimkent va Turkistonni o‘ziga
bo‘ysundirdi. Bu hududlarni qo‘lga kiritgach, Qo‘qon xonligi bevosita Rossiya
bilan tashqi savdo aloqalari uchun yo‘l ochildi. Qo‘qon xonligi kuchayib borishi
bilan uning siyosiy maqomi ham o‘zgardi. Dastlabki vaqtlarda «biy» yoki «bek»
unvonlarida davlatni boshqargan Qo‘qon hukmdorlari 1805 yilda Olimxon
tomonidan joriy etilgan «xon» unvoni bilan yuritiladigan bo‘ldi. SHu vaqtdan
boshlab Olimxon «xon» deb e’lon qilindi va davlat ham Qo‘qon xonligi deb
yuritiladigan bo‘ldi. Markaziy hokimiyatni kuchaytirishga bo‘lgan intilishi yo‘lida
Olimxon bir qancha yirik amaldorlar va xon xonadoniga mansub kishilarni qatl
qildirdi, xon hokimiyatning cheksizligini ta’minladi. Bu esa xondan norozi bo‘lgan
amaldorlar va beklarning Olimxondan noroziligi ortishiga olib keldi. Olimxonga
46

«Zolimxon» degan laqab berildi. Olimxon o‘z ukasi Rustambekni va bir qancha
din peshvolarini o‘ldirib yuborgach, undan norozi bo‘lgan kishilarning soni yanada
ortdi, manbalarda ta’kidlanishicha, bu odamlarga xonning ukasi Umarbek
boshchilik qilgan.
1810 yilda Olimxon o‘gli SHohruxxon bilan Toshkentga qaytayotgan vaqtda
Oltiqush mavzesida andijonlik Qambarmirzo tomonidan otib o‘ldiriladi va taxtni
ukasi Umarbek egallaydi.
O‘zini «amir» deb atagan Umarxon davlat tepasiga kelgach, mamlakatda
ko‘plab galayonlar va isyonlar avj oldi. CHimkent va Turkistonda galayonlar
ko‘tarildi. O‘ratepa hokimi unga bo‘ysunishdan bosh tortdi.
Ammo davlatni boshqarishda katta ta’sirga ega bo‘lgan din peshvolari va
harbiy sarkardalar bilan ittifoq bo‘lib ish tutgan Umarxon bu galayonlarni bostirib,
xonlik hududlarini bo‘linib ketishdan saqlab qoldi.
1818 yilda Qo‘qonda katta jome masjidi qurish haqida farmon berib,
Umarxon din homiysi sifatida ham o‘z mavqeini oshirib yubordi va «Amir
ulmuslimin» unvonini ham qo‘lga kiritdi va amalda diniy va dunyoviy hokimiyat
egasi bo‘lib qoldi. Amir Umarxon Toshkentga ham yurish qildi va uni egasi bo‘lib
qoldi. Amir Umarxon Toshkentga ham yurish qildi va uni egallab (1811). Lashkar
qushbegini shaharga hokim etib tayinladi va Rajab qushbegini Turkistonga
jo‘natdi. Turkiston egallangach, unga SHayx Bedil dodxohni hokim etib tayinladi.
Amir Haydarga qarshi Jizzax uchun olib borilgan kurashlar Umarxonga
muvaffaqiyat keltirmadi. Umarxon davrida Qo‘qon xonligida adabiyot va she’riyat
ancha yuksaldi, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilandi.
«Jannatmakon» nomini olgan Amir Umarxon 1822 yilda kasallanib vafot etdi
va taxtni o‘gli Muhammad Alixon egalladi. Madalixon davrida (1822-1842)
Qo‘qon xonligi iqtisodiy va siyosiy jihatdan ancha yuksaldi va bir qancha
hududlarni, jumladan, Dorboz, Qorategin, Qulob kabi joylarni qo‘lga kiritdi.
18261831 yillarda Qashgarda xitoyliklarga qarshi kurash olib bordi va halq unga
«g‘ozi» laqabini berdi.
47

Madalixon davrida Buxoro amirligi bilan ham tez-tez to‘qnashuvlar bo‘lib
turdi. Bu urushlarning hammasi mehnatkash halq zimmasiga yangi soliqlar
solinishi va aholi turmushining ogirlashuviga olib keldi. Halq galayonlari
kuchaydi. Hukmronligining so‘nggi yillarida davlat ishlridan ko‘ra ko‘proq
ayshuishratga berilib ketgan Madalixondan norozi bo‘lgan kuchlar unga qarshi
fitna tayyorlaydilar. Davlat boshqarishda katta tajribaga ega bo‘lgan va xonning
yaqin maslahatchisi Mingboshi haqqulining o‘ldirilishi ularga yanada qo‘l keldi.
Fitnaga bosh qo‘shgan Qozi Kalon Toshkent hokimi va boshqalar Madalini taxtdan
agdarib tashlamoqchi bo‘ldilar. Ular Buxoro amiri Nasrulloga elchi yuborib, o‘z
niyatlarini amalga oshirishda undan yordam so‘radilar. 1842 yil aprelda katta
qo‘shin bilan Qo‘qonga bosib kelgan Nasrullo shahar yaqinida joylashdi.
O‘ziga qarshi norozolikning kuchayib borishidan havfsiragan Madalixon 1841
yil noyabr oyida ukasi Sulton Maxmud foydasiga taxtdan voz kechgan bo‘lsada,
sulh so‘rab Nasrullo huzuriga elchi yuboradi. Biroq uning barcha takliflari rad
etiladi va Madalixon oilasini va o‘ziga sodiq ming kishini hamda xazinani olib,
Namangan tomonga qochadi. Biroq ular Amir Nasrullo farmoni bilan tutib
keltiriladi va Madalixon, uni onasi Nodirabegim, Sulton Maxmudxonlar qatl
etiladi. Qo‘qonda 12 kun turgan amir Nasrullo bu erda Ibrohim dodxohni qoldirib
o‘zi Buxoroga qaytadi.
Ibrohim dodxohning shahar aholisiga zulmni haddan oshirib yuborganligi
bois, 3 oy o‘tgach unga qarshi qo‘zgolon ko‘tariladi va Ibrohim dodxoh va uning
ukasi Isxoq Xo‘jand orqali Buxoroga qochadi. Qo‘zgolonchilar tomonidan
SHeralixon Qo‘qon xoni deb e’lon qilinadi.
1842 yil kuzida Nasrullo Qo‘qonni egallash maqsadida katta qo‘shin bilan
Qo‘qonga keladi. Qo‘qonliklar unga qarshi qattiq qarshilik ko‘rsatadilar va qamal
cho‘zilib ketadi. Bu orada esa Xiva xonligi lashkarlarining Buxoro amirligi
hududlariga hujum haqida habar keladi va Nasrullo qamalni to‘xtatib ortga
qaytishga majbur bo‘ladi.
Qo‘qonni himoya qilishda katta jonbozlik ko‘rsatgan Musulmonqul qipchoq
mingboshi unvoniga sazovor bo‘ladi. Davlat boshqaruvida asta-sekin
48

qipchoqlarning mavqei ortib boradi. 1845 yilgacha xonlikda bir oz tinchlik hukm
suradi.
1845 yil yozida Murodbek SHeralini taxtdan tushirish maqsadida Buxoro
amiri qo‘shinlari yordamida Qo‘qonga bostirib keladi. Musulmonqulning shaharda
yo‘qligi sababli Murodbek SHeralixonni o‘ldirib, taxtni egallaydi va o‘zini
Buxoroning vassali deb e’lon qiladi. Bundan habar topgan Musulmonqul darhol
qo‘shin bilan keladi va bor-yo‘gi 8 kun taxtda o‘tiradi Murodbekni taxtdan
tushirib, qatl qiladi. Taxtga SHeralixonning 13 yoshli o‘gli Xudoyorxon o‘tkaziladi
va hokimiyat amalda Musulmonqul qipchoq qo‘liga o‘tib qoladi. Bu holat 1850
yilning oxirigacha davom etdi. Musulmonqulning cheksiz hokimiyat egasi bo‘lib
qolganligi va qipchoqlarning mavqei oshganidan norozi bo‘lgan amaldorlar
birlashib, Musulmonqulga qarshi kurashlarga tayyorlana boshladilar. 1852 yil
xazinani talon-taroj qilishda ayblangan dasturxonchi va risolachi Toshkentga
qochib ketganligi uchun 40 ming kishilik qo‘shin bilan Toshkentga yurish
muvaffaqiyatsiz tugadi.
1852 yilning iyun oyida Musulmonqul yana 30 ming kishilik qo‘shin bilan
Toshkentga yurish qiladi. Lekin shu vaqt Xudoyorxon CHirchiq bo‘yida jang
bo‘layotgan vaqtda Toshkentlar tomonga o‘tib ketadi. Musulmonqul tor-mor
etiladi. Kuz oyilarida butun qipchoqlarga qarshi qirgin boshlanib ketadi. 1853 yil
kuzida esa Musulmonqulning o‘zi tutib olinadi va Qo‘qonda dorga osiladi.
Xudoyorxon o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi.
Bu vaqtda esa tashqi dushman Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligiga qarshi
harbiy harakatlarni kuchaytira boshlagan edi.

49

II.2 Turkiston vaqtli matbuotida Ibratning ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy
qarashlarini aks ettirilishi
Isxoqxon Ibrat 1913 yilning iyun-iyul oylarida Toshkentda bo‘ladi va
arxeologiya jamiyati tomonidan uyushtirilgan Axsi shahrining tarixiga
bag‘ishlangan munozarada qatnashadi. Munozara materiallari «Turkiston
viloyatining gazeti»da muntazam berib boriladi. Bu munozara Isxoqxon Ibrat
maqolasi bilan boshlanadi. Uning maqolasi ushbu gazetaning 1913 yil 48, 52, 53,
55-sonlarida berilgan.
50

Farg‘ona oblastida qadimgi zamonlarda poytaxt bo‘lub turgan Axsi yoki
Axsikent degan katta shahar bo‘lgan ekan. Bul kunlarda mazkur shaharning o‘rni
va asorati yaxshi ma’lumdur. CHunonchi, Namangan uezdig‘a tobe’ xuddi
Namangan shahridin o‘n besh chaqirim masofada Axsi bo‘lustida daryo labida bir
necha qishloqdin iboratdur. Bul xususda tavorix kitoblardin mazkur Axsiket
xususida xabar olib, tavorix uchun biror risola tasnif qilmoq lozimdur, ya’ni ul
shahar qaysi vaqtda ul martaba bino bo‘lgan, qaysi xon va beklar ul shaharda
hukumat qilgan va fuqarolarningmaishati qayu tariqada bo‘lgan va ham qayu
vaqtda nima sabablar ila ul shahar vayron va xarob bo‘lgan va nima uchun ul joyda
hech kim turolmagan. Yiqilgan devor va imorat asorati er ostig‘a ko‘mulub
qolgandurmu, deb. Bul muddao birla gazet o‘qug‘uvchi zotlardin iltimos qilamizki,
har kimning qo‘lida har xil tarix kitob bo‘lub, ul kitoblarda Axsi shahri xususida
xoh qisqa, xoh mufassal xabar bo‘lsa, biz gazet muallifig‘a yozib yuborib, bizni
xursand qilsa, va lekin mazkur xabar bu tariqa yozilsa, chunonchi: «Axsiket
Movarounnahrda Sayhunning sohil sharqisida bir qasaba erdi. Axsiket
Movarounnahrda Farg‘ona doxilida bir qasaba o‘lub, Sayhun daryosining shimol
tarafidag‘i qasabalarning biri Axsidur. Kitoblarda bitadurlar, chunkim Asiriddin
shoirni Asiriddin Axsikatiy derlar. Farg‘onada Andijondin so‘ngra mundin
ulug‘roq qasaba yo‘qdur.
Andijondin g‘arb tarafida to‘qquz tosh yo‘ldur. Umar SHayx Mirzo muni
poytaxt qildi. Bir- ikki martaba tashqariroqdin yana jarlar soldi. Farg‘onada
muncha berk qo‘rg‘on yo‘qtur. Axsi qo‘rg‘oni baland, jar ustida voqe’ bo‘lubdur.
Imoratlari ham jar yoqasida edi. Ushbu tarixda, ya’ni 899 hijriyda, dushanba kuni
va ramazon oyiningto‘rtida Umar SHayx Mirzo jardin kabutar misllik uchub vafot
qildi. O‘ttuz to‘qqiz yashar erdi, valodati 860 da Samarqandda edi, Sulton Abu
Said Mirzoning 4-o‘g‘li edi. Sulton Abu Said Sulton Mahmud Mirzo o‘g‘li, ul
Mirzo Mironshoh o‘g‘li, Mirzo Mironshoh Amir Temur o‘g‘li. Umar SHayxni
qabri alhol Axsidadur. Umar SHayx Mirzodin uch o‘g‘il, besh qiz qolib edi.
O‘g‘lonlarining ulug‘i men Zahiriddin Bobur edim. Mening onam Qutlug‘
Nigorxonim YUnusxon qizi edi», deb. Bu iboralar «Boburnoma»da xud Boburxon
51

so‘zlaridur. YAna «Boburnoma»ning 40 va 29-sahifalarida yoziladurkim «Bir-ikki
kundan keyin Kandarlik dovoni ila Axsi va Andijong‘a azimat qildim. Axsig‘a
etib, otamning mozorini tavof qildim. Axsidin namozi jum’ani vaqtida chiqib,
Bandsolur yo‘li ila Andijong‘a kirdim», deb. «Ta’rixi Rashidiy»da yozilganiga
qaraganda, Axsi shahrining avval binosi mo‘g‘ul xonlari tarafidin bo‘lub, 89-
90hijriy ta’rixida Amir Temur avlodlaridin Umar SHayx Mirzo va SHayboniyxon
avlodlaridin Jonibekxonga Axsi shahri bir necha vaqt poytaxt bo‘lub, bu shaharda
hukmronlik qilgan ekanlar. O‘shal asrlarda Axsi shahri g‘oyatda obodonlikda ekan.
Ko‘b zamonlar Koshg‘ar viloyatida hukmronlik qilib, Abdullaxon
Samarqand va Buxoro va Farg‘onaga istilo qilgandin keyin Sulton Abu Saidxon
ko‘b askar ila Koshg‘arg‘a borib, tamom tavobioti Koshg‘arni olib, 939 yilg‘acha
hukmronlik qiladur.Ta’rix eski Axsi manoqibi risolai Hazrat Langar Bobo Azizdin
shul tariqa yozilibdur: «Axsikentni avvali binosini Eron podshohi No‘shiravoni
odil bino qilgan ekan. 521-tarix milodiyda No‘shiravon o‘g‘li Xurmuz podshoh
Axsini necha vaqt poytaxt qilib, anda hukumat surub, so‘ngra 1233 milodiyda
Sirdaryo katta toshgan vaktda bir zilzila bo‘lub, daryoning suvi
Axsiningbiyoboniga chiqib ketgan ekan. Anda buzulub, xarob bo‘lg‘an ekan.
Ammoki avvalgi obodligida imoratlari ikki-uch qabat xishtdin binolari bo‘lub,
shahar nihoyasi Kosong‘acha borub, Koson ila Axsi o‘rtasi qirq chaqirimlik yo‘l
hammasi imorat, bozor bo‘lgan ekan. Hattoki bir echki Axsi tomida yurmak bo‘lsa,
to Kosong‘acha borur ekan. Tom ustidan yurub hammomlar, madrasalar, saroylar,
er tagidan yuradurgon savqi erlari, ko‘b taajjublik nimarsalari hozir ham ko‘runub
turadur. Hozirda Axsi ikki erda bo‘lub, birini Eski Axsi, birini YAngi Axsi derlar.
YA’ni YAngi Axsi Eski Axsi buzilgandan so‘ng qolgan odamlar daryodin qochib,
Koson tarafida balandlik biyobong‘a imoratlar qilib, ko‘b qishloq bo‘lganlar. Hozir
YAngi Axsida o‘n ikki qishloq, SHohand degan bozorlik, bir qishloqi oila bir
bo‘lushib bo‘lgan. Ammo Eski Axsi odamlari og‘zidagi so‘zlari ko‘b ajib va g‘arib
so‘z so‘zlaydurlar. Alarni olmay, manoqibdan yozildi. Eski Axsini buzulgan tarixi
1030 milodiyda bo‘lgan ekan. Andin buyon mazkur Axsini hech podshohlardin
yoki fuqarolardin obod qilgani yo‘q. Dehqonlar va o‘tunchilar har xil nimarsa
52

topub olurlar, chunonchi, mis asboblar va shishalar, har xil toshlar chiqadur, ko‘b
erlari daryoga ketgandur. Alholda ham imoratlarga aksar xishtlarni andin olurlar».
Keltirilgan maqola Farg‘onaning qadimiyligi masalasiga o‘sha davrlarda ham
qimmatli ma’lumotlar beradi.
Ushbu 7-iyulda Namangan otash aroba yo‘li bitib, oni ochilganligig‘a
shukrona bayrami bo‘lubdur. SHul kuni soat birg‘a Xo‘qand istansiyasig‘a
boyonlardin yig‘ilib, Namanganga boradurgon poezni ko‘b ziynatlar berib, ul
joyda duo va fotihalar qilib, ul yo‘lningbinosig‘a sabab bo‘lgan odamlarni ham
haqlarig‘a duo qilib bo‘lub, mazkur yasatulganni olib kelib siyr tortib qo‘ygan
lentani kesib, aning ustig‘a «Namangang‘a salom!» deb yozgan yozuvni vokzolg‘a
ro‘baro‘ qilib, ul poezg‘a Namangang‘a shukrona bayramg‘a boradurgon odamlar
tushub, alohida chiroylik qilgan, ustig‘a «YAxshi soatda!» deb yozgan darvozadin
poez o‘tib, Namangong‘a qarab jo‘nab, o‘shal asnoda fotograflar va ham alohida
chiqarilgan sinimotograf o‘shal erda hozir bo‘lub, tasvirlarini olib turibdur. Ul poez
CHust istansiyag‘a rasmi yurishda yurub borib, andin keyin Sirdaryog‘a ko‘b
xarajatlar bilan bino qilgan yog‘och ko‘frikdin o‘tub, ul yo‘llarda ko‘b joylarda
ko‘b chuqur joylarg‘a qo‘frik solib, xususan, ikki chuqurlik joyg‘a biri sakkiz
sarjin, biri o‘n ikki sarjin joyg‘a ko‘frik solib, bul ikki ko‘frik ul yo‘lni tezlik bilan
bitmaslikg‘a sabab bo‘lubdur. Mazkur poez CHust va To‘raqo‘rg‘on
istansiyalarig‘a kelganda, qishloq fuqarolari taraflarindin mutasaddilar qarshi
chiqib, non-tuz ushlab, CHust mutasaddilari Farg‘ona oblasti janob voenn ы y
gubernatorini noiblarindin hukumatdorlardin to‘suqqa ham otash arobani tezlik
birlan kelmog‘ig‘a ionat ko‘rsatmoqlikni iltimos qilibdurlar va ham o‘z taraflaridin
beoqcha ul otash aroba keraklik erlarni bermoqlikg‘a va’da qilibdurlar. Poez
Namangang‘a kelgandin keyin istansag‘a nihoyatda ko‘bsartiyalar yig‘ilib,
atrofdin, qishloqlardin umrida otash arobani ko‘rmagan odamlar kelib, ul otash
arobani birinchi marotaba ko‘rub hayron qolib, poez kelayotgan vaqtda oq sallalik
odamlar adadi nihoyatda ko‘b 250a300 g‘a etibdur. Namangang‘a etib duo
va fotiha qila boshlaganda, ul ko‘b hujum bo‘lgan sartiyalarni politsiyalar
mashaqqatlar birlan tarqatib, chekkalarg‘a chiqoribdurlar. Poez to‘xtagan joyda
53

Namangan tarafdin ko‘b ziynatlik darboza qilinub, ul darvozani gilam va bayroqlar
birlan ziynat qilinub «Xush keldilar!» degan so‘zni yozib qo‘yilgan ekan. Kelgan
mehmonlarni namanganlik mutasaddilar ko‘b yaxshi qarshi olib, hozirda bitmagan
vakzal yaqinida besh adad odamg‘a dasturxon tayyor qilib, ziyofat qilib, ko‘b
ajoyib mushaklar ham tayyor kilingan ekan. Ikki nafar askariya muzikanlar nag‘ma
cholib turubdurlar. Ul nag‘magarlarni biri Xo‘qanddin poez birlan yo‘llarda mashq
qilib kelibdur 31
.
Ziyofat taom vaqtida o‘lturgan odamlar ko‘b qulluqlar etib, ul baland
darajalik Turkiston general gubernatori otliq askarlarni ginirali Samso‘nuf
janoblaridin muborakbod qilib yuborgan telegromni o‘qubdurdilar va ul temir
yo‘lni binosig‘a va taraddud qilgan odamlarni salomatliklarini va Turkiston
viloyatini obodonchiligini tilabdurlar va yana ko‘b adad muborakbod qilib
yuborgan telegromlar o‘qulibdur. SHul tariqa qilib, Namangan shahri ul birinchi
poezni qarshi olmoqlikg‘a xarajatni ayamabdurlar va soat 4 da erta birlan
Namangandin ul poez Xo‘qandg‘a qarab borgan mehmonlarni olib jo‘nab, soat 8
da Xo‘qandg‘a kelibdur.
1910 yili general-gubernatorlik ma’muriyati mahalliy lavozimlarga
(mingboshi, qozi, yuzboshi va h.k.) saylov o‘tkazishni joriy qiladi. SHu munosabat
bilan Isxoqxon Ibrat saylov jarayonidagi nayranglar, soxtakorlik, poraxo‘rliklarni
va ayniqsa, shunday mas’uliyatli lavozimlarga nopok kimsalarning saylanganini
qattiq tanqid qiladi.
Hatto gazeta ma’muriyati ushbu maqolaga javob ham yozishga majbur
bo‘lgan
Tuzemniy gazet idorasig‘a bir xabari afsus osor 1910-yilgi ahvoloti
xalqiyalarimizdin. Nadomat qiladurgon ishlar voqe’ bo‘lib, xalqni hayratga
soladur. Alalxusus, ahli ilm va ahli fatvoi shariat ishlariga aloqalik yoki muroflik
odamlar go‘yo tabodili olam yoki tabodili mulk bo‘lgan kabi ko‘rinadur.
CHunonchi, har erda bo‘lgan saylovlar xususidagi betartibliklar va befikrliklar
31 Туркистон вилоятининг газети, 1912 йил, №54, 15 июлъ

54

millatga oshno kishilarni nihoyatda g‘ussa va andishalarga soladur. CHunonchi,
O‘zgand qozi saylovidek Namangan aholisida ham atroflarida ko‘b erlarda barpo
bo‘lgan saylovlarda Namangan atrofida bo‘lustlar muhofazat qilib, o‘z qozilari ilan
tortishib, ellikboshi degan xalqlarni o‘z ixtiyoriga qo‘ymaganlarini hamma erda
pristo‘f va hokimlar bilib turub man’ qilmaganlari fikrga soladurki, bo‘lustlar ham
qozi saylovig‘a aloqalik ekanligi ma’lum bo‘ladur. Xalqni fahmi shul ediki,
bo‘lustnoylar faqat odam hozirlab beruvmakg‘a haddi bor, bo‘lak xususda daxli
yo‘q, deb fahm qilurdilar. Emdi ma’lum bo‘ldiki, bo‘lak xususda ham ko‘b daxli
bor ekan. Ikkinchi shulki, ellikboshilar saylaganda xalq ellikboshini andisha va
fikrlik durbin kishidin qilmaganlari o‘z inqiroziga yuz tutganlarini ko‘rsatadur.
Masalan, bir odamni qozilikka sayladilar, xoh yaxshi, xoh yomon.
Milliy qozi bo‘lishni polojeniyada 223-bobda zikr qilingandurki, e’tibori bor,
etti kundin ziyoda hibis bo‘lmagan, o‘ttiz so‘mdin ziyoda ishtrof to‘lamagan, yoshi
yigirma beshdin past emas odam bo‘lur, degan ekan. Olim yo omi, ahmoq yo dono
kishi yo shariat biladurgon va yo nizom biladurgon demagani shulki, faqat inson
bo‘lsun, mazkur ayblarga duchor bo‘lmagan bo‘lsun degani bul viloyatlarimizga
katta yo‘l bo‘lib, savodi bo‘lmasa ham, milliy sharorati bo‘lsa ham, milliy
polojeniyada ilmi kifoya qiladurgon ham deb yozilmagandur. Hibis bo‘lmagan,
ishtrof to‘lamagan, yoshi yigirma beshdan ziyoda degan so‘z katta vajh bo‘lib,
alholda ko‘rasiz, kimlarni qo‘llariga bul katta shariat hukmini topshiradurlar.
15nomerlik gazeta bir muhaqqaq Saloh imzosi-la yozgan maqola xo‘b durust,
to‘g‘ri maqola ekanki, basharti qozilar mulladin, ulamodin bo‘lsa, qodiri imtihon
bo‘lurlar edi. Lekin sad hayf, o‘zimiz aybdor, na uchunkim millatimizni qaviy
bo‘lmagani, hech fikr-andisha qiladurgan kishi yo‘q. Andisha qiladurgan odamni
odam ham hisob qilmaydurlar. Bul ham o‘zimizni befikrligimizdan bo‘lur. Xo‘b,
omi ham bo‘lsun, omi ham faqat o‘z royi ilan bir ish qilmoqg‘a qodir emas.
SHariat mas’alalarini mufti va olimlar ko‘rsatub fatvo beradurlar. Anda hukm qilsa
kerak. SHunchalik ekanki, falon erda omidin qozi qilibdur. Rahmat yoki la’nat
deganda o‘ttuz ming ahli bo‘lsa, o‘ttuz mingdin rahmat yoki la’nat tegadur 32
.
32 Туркистон вилоятининг газети, 1910 йил, №22, 21 март
55

Polojeniyani bobig‘a muvofiq ellikboshi degan xalq xohlaganiga muvofiq
kimgaki shar ko‘b tushsa, oni yozar ekan. Na qilsunlar, bul xil qilmasalar,
polojeniyaga muvofiq bo‘lmaydur. Polojeniyada shariat biladurgan mulladin degan
emas ekan. O‘zimiz xohlaymizmi, nima va kim bo‘lsa oni qilurlar. Ularga kim va
nima bo‘lishi ham darkor emas ekan. Binobarin, o‘z xalqimiz biri past, biri baland
deb, beittifoq bo‘lurlar. Fard:
Befikr o‘lsang, ey do‘st, muhtoji non o‘lursan.
Idoradin:
Polojeniyada xalq orasida obro‘ va e’tibori bor odam bo‘lsun degan. Albatta,
mingboshilikka mingboshi bo‘lmoqlikka munosib obro‘si bo‘lub, qozilikka qozi
bo‘lmoqg‘a layoqat va munosabatlik obro‘ bo‘lmoq lozimdur. Polojeniyani
mulohaza qilmoq kerak.Idora.
Ushbu maqola millatni jaholatga sudrayotgan illatlar tanqidiga bag‘ishlangan.
Millatni yangi ilm-fan, texnika taraqqiyotidan bahramand bo‘lishga da’vat etadi.
Maqolada ayollar ma’rifati, buning farzand tarbiyasidagi o‘rni masalalariga,
ayniqsa, alohida e’tibor berilgan.
Ey, bizni musulmon firqalar, sizlarni bu yillardagi ahvoli a’mollaringiz
ichkari shaharlardagi madaniyat topgan xalqg‘a kulki bo‘ladurg‘on hollardurki,
buni oldini hech qaysilarimiz olmaduk. Emdi olib ham bo‘lmadi. Bul qarzdorliklar
mulklarimizni va obro‘larimizni to‘kmakka sabab bo‘lgan beilm, behisob, befikr
va madaniyatsizliklarimiz, beparvoligimiz va erinchoqligimizdur. Xususan,
hukumat bizni shaharlarimizni zabt qilgandin buyon qaysi bir sartiyadin
madrasalarda xatm qilib, zamonaga muvofiq ilmlar hosil qildi? Qancha sart
bolalari o‘quydur, bilurmusiz? Yo‘q, yo‘q! Holo ham biz qadimgi, eski andishada
mozorlarga sig‘inib, o‘z dinimizga harakat qilmay, oqcha topsak, xohish uloq,
to‘ylarga o‘n ming sarfi behuda, isrof degan ulamo yo‘q. O‘lganga besh ming
sarfisrof uchun qaysi ulamo bularga fatvo bergan, halol deb. Halol desa, bundan
zarur halollar bor. Ular qolubdur. Hech kimda xalqg‘a nasihat yo‘q, bo‘lsa ham
quloqg‘a olmaylar. YOshlar bo‘lsa, kukli ila yuradurlar. Qarilar ahli ayolini

56

betartibda, axloqsiz qilib o‘sturgan. Uylangandin so‘ng rosxud otasidin eydur.
Otasi biror kun kamroq rosxud bersa, oni o‘ldurmakda. «O‘zidin chiqqan balog‘a
qayg‘a borsun davog‘a». Bu mubtalolik, jaholat tartibsiz bo‘lub, so‘kub, katta
qilib, yoshlikda ko‘chada yong‘oq, oshuq, ondin kattaroq bo‘lganda gapxonada
safsata, azkiya degan behuda so‘z, urushmoq, so‘kushmoqni ta’lim oladur. Bu
af’oli badlarni, bu maraz dardni dorusi ilmdur. YOshlarni maktabda tartib qilib
o‘sturmaganlikdindur. Holo ham sizlarga vaqtdur. Ilmsiz kishi asossiz devor
degan. Asossiz devor g‘oyatda bee’tibor bo‘lur. Ilm o‘qung, o‘qutung, axloqi
funun zamonaga darkorlik ilmlar zarur, agar siz shul zamonda turmak bo‘lsangiz.
Lekin, yo‘q, sizni zamonlaringiz, bu zamona, bul asr ermas, bul asrda turmaklik
sizga dushvor bo‘lur. Agarda yangi ilm, yangi yo‘l, yangi olam, yangi asrdin
bid’atni oroda qilib, so‘filik qilurman desalaringiz, xotiri jam’ bo‘ling. Eski
nimarsa qolgan? Yo‘q, har asr, har qarn ahvoli o‘z vaqtiga muvofiq bo‘ladur.
Sizlar bul asr xalqni o‘z yo‘llaringizga solmoq ilojini qilsangiz, mana zamon qilib
bo‘lmaydurki, Mashrab devonani so‘ziga to‘g‘ridur: «Bayozidni vaqti o‘tti, shayxi
so‘fiyon izlama» deydur. Ibratlik so‘zdur. Har asr, har qarn bir atvor ilan kechar.
Agar umrni xohlab yoki qaytarib olmoq mumkin bo‘lsa edi, Va laysash-shaboba
bi’avdi quvvatin , demas edilar 33
.
Umrni qaytarib olur edilar. Lekin bo‘lmaydur, zamona turmaydur, asr va tor
vaqt ketar, ilmsiz, axloqsiz qolur. Sizlar vaqt, asr laylatulqadrdek o‘tub ketar,
ilmsiz, axloqsiz qolursiz, harakat darkor, ijtihod darkor. Hayotni sizga boylab
bergani yo‘q. Mamot hozirdur, voqif bo‘ling, amal qiling, ish qiling, yo‘l toping,
ilm o‘qung. Olloh yor etur.
Quruq yurma, quruq dasti ajalda
Solur toki kamon etmas mahalda.
1907 yili «Turkiston viloyatining gazeti»da eski maktablar tarafdori Mulla
Husanxo‘ja eshon bilan Isxoqxon Ibrat o‘rtasida keskin munozara bo‘lib o‘tadi.
Mulla Husanxo‘ja domla eski maktablarni engil-elpi isloh qilish shiori bilan
33 Туркистон вилоятининг газети, 1914 йил, №18, 2 март

57

chiqadi, Ibrat esa eski maktablarni tubdan o‘zgartirish, ular o‘rnida zamon
talablariga javob beradigan maktablar ochish tarafdori bo‘ladi. SHu munosabat
bilan Ibrat 1907 yilda Munavvar qorining taklifiga binoan Toshkentga keladi,
uning maktabidagi bitirish imtihonlarida qatnashadi, olgan taassurotlarini
maqolada bayon etadi.
Muallim bechora aziz farzandlarimizni kaltak, qamchi yo‘q bahonasi-la
besho‘n sanalar (5—10 yil) osmonga qaratub, «alif, babazer, bebazer», deb
shovqin qildirib-qildirib, bir harf ham o‘quv-yozuv bildirmayincha umrlarini
barbod qilib yotmoqg‘a taqviyatgina bo‘ladur. Bolalarni eski maktablar ila
jamoalarg‘a taqsim qilib, kelish-ketish, kaltak va qamchi mas’alalarin isloh
qilmoqda albatta lozimdur. Lekin o‘qulajak kitoblar mazkur eski kitoblar,
o‘qulajak domlalarida — eski domlalari, maktablarida — eski hasharot uyalari
bo‘lduqinda bu mas’alalar ming marotabalar isloh etilsa-da, bekor, behudadur.
Agar vijdon, insof ila muhokama qilsak, tavaqqufsiz va taraddudsiz eski
maktablarimizni asoslaridan yiqib, joylariga tartib va intizom bilgan yangi usul
domlalarning himoyasida bo‘lgan maktablar vazh etmaki lozimdur. Eski
maktabdorlarimiznida dehqonchilik hunarlariga sahv etmak muvofiqi haqiqatdur.
Bu so‘zum janobi muallimlarga —eski va yangi domlalarimizga oxirgi so‘zum.
Men o‘zum ham o‘zumg‘a qarashlik o‘nta-o‘n beshta bolalarni eski maktabda hech
bahra topmay, behuda yurduqlarina jonim achib, Qozon tarafinda bir muallim jalb
edub, maktab qilib verdim. Maktabning kushodig‘a uch oy bo‘lgani yo‘q.
Yigirmadan ziyoda kichik bolalar «alif nima?» degan savolina «kaltak» deb javob
beruvchilar tamom savodi chiqib, har narsani yozadurg‘on bo‘ldilar. To‘rt-besh va
etti-sakkiz sanalar Qo‘qong‘a yurub, hech narsa bilmagan mullabachalar
bitamomihi arabiy mukolamag‘a qodir bo‘lib, har bir kitoblarni mutolaa etadurgon
bo‘ldilar. SHul sababdin biz ko‘zumiz ila tajriba qilib, bul o‘qutishga tamom ixlos
qildik. Agar Rusiya ilmlarini bilmak darkor bo‘lgan holda, o‘shal maktablarda
Rusiya muallimlaridin saqlab, biror dars Rusiya ilm va zabonidan ta’lim berilgan
holda ancha naf’ olur edilar 34
.
34 Туркистон вилоятининг газети, 1907 йил, №72
58

Biz Turkiston musulmonlari orasinda xilofi shariat odatlarini ko‘pligi har
kimg‘a ma’lumdir. Muning daf’i va islohini kim etar? Bizni fikrimizcha, muning
daf’u islohig‘a ulamo hazaroti kamari himmat bog‘lab, muqaddas mehrobu
minbardan va’z so‘ylab, aholig‘a ahkomi shariatni bildurub, baytulloh hukmindagi
masjid va jome’larida erta-yu kech amri ba ma’ruf va nahy az munkar etib, xaloyiq
anglayturgon bir til ilan pandu nasihat etsalar ham muning hech qo‘ymasdan har
kun ba’d az namozi fajr va ba’d az xufton doim muxtalif mavzu’lardan bahs
etsalar, albatta, ta’sirsiz qolmas. Xususan, muqaddas masjidg‘a so‘ylaganva’z har
bir mo‘‘min qalbina du bolo ta’sir etar. Qur’oni karim amri ma’ruf va nahyi
munkar etmoq uchun mav’izan pandu nasihat uchun ko‘p oyatlar borligi ulamo
hazarotlarig‘a ma’lumdir. Olami islomni har tarafidagi masjidlarda xalq tili ilan
va’zu pand etmoq joriydir. YOlg‘iz Turkiston va Buxorog‘a, bilmayman, na
sababdan joriy emas. Oningchun xalqni axloqu odobi islomiyasi kundan-kun
buzilmoqda. Ori, bizni masjidda «saloti
Mas’udiy»ni bechora avom anglamaydur. Zotan, oti imomlarni o‘zlari o‘qimoqlari
lozim. Loaqal, mazmunini avomg‘a tushundurmoq kerak. Holbuki, xaloyiqg‘a
zarurroq, kerakdur. Bugun ko‘paygan buzuklik va fasodlarni islohi uchun va’z
qilmoq kerak. Zaruriyoti diniya va axloqi islomiyani alarg‘a ta’lim va tanbeh
qilmoq kerakdur. Ba’zan namozi fajrdan so‘ngra masjidg‘a omi gadoylar g‘azal
o‘qib, xurofot so‘ylab, va’z aytgan bo‘lub sadaqa jamlar. Besavod bir gadoy
og‘zig‘a kelganini imom afandi huzurinda bemuhobo so‘ylar. Hech kim anga bir
nima demas. Holbuki, masjid ichinda gadoylik va sadaqa durust yo‘q edi. Imom
afandilar masjidda va’z aytsalar, xaloyiqni bilmaganini bildursalar, albatta, izzatu
hurmatlarida ziyoda bo‘lur. Xaloyiqda isloh topilur, dunyovu oxiratda ajrlari ham
ziyoda bo‘lur. Zotan, ulamo hazrotiki, varasat ul anbiyodurlar, vazifalari ta’limu
hidoyati xalqullohdur. Kuntum xayra ummatin uxrijat linnasi ta’muruna bilma’rufi
va tanhavna anil-munkar, ‘ulamau ummatiy kaanbiyai bani Isroil oyat va
hadislarining sha’ni shudur.
Sobiq «Samarqand» jaridasi va «Oyna»da ham bir necha daf’a mundan bahs
bo‘lub edi. Alhamdulillahki, idorag‘a yaqinda xabar olindiki, Samarqandni
59

Xojajon Xoja mahallasining imomi muhtaram domla Hoji Abdug‘affor janoblari
bir necha kundan beri xalq tili ilan ba’d az namoz va’zi pandu nasihatg‘a
boshlabdurlar. Namozguzorlar nihoyat rozi emishlar va adadlari ham ko‘payibdur.
Va’zlarida ta’sirini oz bir muddatda ko‘rsatibdur. Alloh taolo bu imom amsolini
ko‘paytirsun. Domla Abdulg‘affor janoblari bir necha sanalar Harami muhtarami
Nabaviy hazratlarining Samarqandda bu amri lozimni boshlaganlari uchun tabrik
etarmiz. Ori, ulamo qavmidindurlar. Ulamo g‘ayrat etkanda millat, albatta, isloh
topur.
Maqolada payg‘ambarlarning vorisi bo‘lgan olimlarning burchlari va
vazifalari xususida so‘z yuritiladi. Jumladan, ularning omma tarbiyasiga mas’ul
ekanliklari, ma’rifat targ‘ibiga e’tibor ko‘rsatishlari zarurligi ta’kidlanadi.
Namangon uezdida To‘raqo‘rg‘on qozisi as-sayyid-ul-haj Isxoqxon to‘ra
aandi bir haqiqiy musulmoni komil ekanini o‘z hamqaryalari bilib turub, ba’zi
afkori sodiqona tarafdori o‘ldug‘i uchun qozi afandi xiroji vos-vos deb
taajjublanub, ta’n etkuradurlar. Lekin biz o‘z fikri qosironamiz birla tafakkurot
edub, u janob qozini jumla harakotu aqli pisandonasini ma’qul topmoqdin boshqa
yo‘limiz yo‘q. Albatta yo‘q. CHunki Bokuda Husaynzoda janoblari bir fikri
sodiqonada bir go‘shaya cheqdi. Isxoqxon to‘ra janoblari esa bu go‘shaya
chekmoqni ham boshqa fikr ila mardud edur. CHunki aqli komil inson dunyoning
sonsiz mehnat va anduhlarindin va charxi kajraftor ta’nalarindin bir zarra qadar
o‘lsada maluliyat hosil edmaz.
Isxoqxon to‘ra sayyidzoda ham hoji va olim va fozil bir zoti oliy o‘lub, bu
turfa fazoyili insoniyaya molik ham xattoti azimdur. CHunki musulmoncha xat
yozmoqdin o‘n etti nav’ yozuv birla qalam yurguzurlar. Bu osori qalamiya va
aqliyasinda namunai zotiy demakka shoyon bir san’ati o‘tgan yil 1907 yilda janob
Turkiston generol gubernatorig‘a taqdim qilinub, shoyistalig‘ig‘a ikkinchi daraja
pochotnoy xalat olgon edilar. Mazkur fazoyili insoniya dinmoada qozi to‘ra
janoblari arabcha, turkcha, forscha, hindcha, ruscha lison bilub, yana ruscha,
fransuzcha, armanicha va boshqa xatlar yozmoqqa yana mohirdurlar. Ba’zi
ixtirolari ham bordur.
60

Bu so‘zumdin murod Isxoqxon to‘rani elg‘a tanitmoq yoki xushomad qilmoq
emas. Balki shul qadar insoniya jam’ bo‘lgan bir odamni mamnu’i butun viloyatda
bo‘lunmagani uchun insoniyatda adm ul-misol ekanini madaniyat hurmati uchun
yozmoq qalamimga malol kelmadi va muncha fazoyili insoniyasi orasindagi
oshiqona va haqirona va giryaxezona she’rlarini ta’did qilmoqqa husulim bo‘lmadi.
Yo‘qsa, bir necha gazetag‘a yozsam-da, hanuz itmomig‘a etkuzmoq mumkin
bo‘lmaz. Mana islom e’tiqodi, farang fikrli, ovrupo qiyofali, mo‘min inson.
Rahmat ango! Agar Isxoqxon to‘raga tobe qishloq fuqarolari, ya’ni To‘raqo‘rg‘on
bo‘lusti aholisi mundoq qoziyi insoniyatparvarni bilmasalar, minba’d avsoli
badaxloq, nafs ovorasi, majnundin xarobroq qozig‘a uchrab, falokat ostida
ezilmoqlari haqiqiydur. Qozi to‘raningfuqaroparvar va insof doirasinda
haqshunoslik ila shirin va beozor xalqullohg‘a qilgan muomalai komilonalarini
yozmoqqa majbur o‘ldum. Hamda yozmoq sha’niga loyiq bir ishdur.

Xulosa
XIX asr oxiri XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jixatdan
inqiroz xolatiga tushib qolgan mustlamlaka tufayli rivojlanish past darajada
bo‘lgan o‘lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik
zulmidan qutulish, o‘z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotga yo‘l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko‘rdi. Bu borada
jadidchilik xarakati katta rol o‘ynadi.
Jadidchilik rus mustamlakachiligiga qarshi milliy demokratik xarakat bo‘lib, u
o‘sha davr Turkistondagi qoloq iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sharoitda
yashayotgan xalqlarni ma’rifatlashtirish, jamiyat xayotida ijtimoiy va madaniy
isloxotlar o‘tkazish, pirovardida milliy mustaqillik g‘oyalarini xayotga tadbiq etish
maqsadini o‘z oldiga qo‘ygan edi.
Turkistonda jadidchilik g‘oyalari XIX asrning 90-yillaridan yoyila boshladi.
Bu xarakat XX asrning 30-yillari oxirlarigacha o‘lka ijtimoiy-siyosiy xayotida
muxim rol o‘ynadi.
61

SHunday xalqning fidoiy farzandlari orasida Ibratni ham alohida takidlash
kerak. Isxoqxon Ibrat bu mamlakatlarda Yevropa usulidagi shaharlar, ulardagi
madaniy hayot vatexnika yangiliklari bilan tanishdi, zamonaviy fan yutuqlarini
egallash uchun G‘arb tillarini bilish zarur ekanligini yaxshi angladi. Lekin bu
madaniy hayotdan bahramand bo‘la olmayotgan, mustamlaka zulmi ostida azob
chekayotgan arab, hind va boshqa SHarq xalqlari hayoti uni iztirobga soldi.
Isxoqxon o‘z Vatanida ko‘rgan mustamlaka zulmining og‘ir dahshatlarini chet
mamlakatlarda ham ko‘rdi, hamma mustamlaka mamlakatlarda xalq hayoti bir
xilda og‘ir ekanligini tushundi. Mustabidlarga nafrat bilan qaradi.
Xalqni ongini uyg‘otish uning hayoti va ijodidagi asosiy maqsad va
mazmunga aylanadi.
Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi sifatida tariximizning ajralmas
qismi bo‘lgan xonliklar davri, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati
va jadidchilik harakatining namoyondalari bo‘yicha hozirgacha amalga oshirilgan
tadqiqotlarda bildirlgan ilmiy-nazariy mulohazalar, tarixiy faktlarni o‘rganish va
umumlashtirish asosida Isxoqxon Ibratning hayoti va ijodi shuningdek, yaratgan
asarlarini tarixiy manba sifatidagi talqini xususidagi nazariy ma’lumotlarni jamlash
hamda ularni tarixiy jarayonlar bilan solishtirib o‘rganish belgilandi.
Mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagilar bo‘yicha tahlil qilish
vazifasi belgilandi:
• Ibratning hayot va ijod yo‘lini haqoniy tarix tamoyillari asosida yaratilgan
asar va manbalar orqali tadqiq etiish;
• mavjud manbalarda aks etirilgan ijtimoy va siyosiy hayotdagi o‘zgarishlarga
nisbatan Isxoqxon Ibrat ijodidagi o‘zgarishlarni tarixiyligi xususida mulohaza
bildirish;
• «Tarix-i Farg‘ona» asarining eng muhim belgilari, tushunchalari va ularning
ilmiy talqini, maqomiga doir nazariy ma’lumotlarni jamlash va tahlil qilish;
Bitiruv malakaviy ishining asosiy materiali sifatida XVIII-XX asr
o‘lkamizda ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni aks etirgan Ibratning
ijodida o‘z aksini topgan tarixiy va nazariy ma’lumotlar tashkil qiladi.
62

SHuningdek, tadqiqot jarayonida jadidchilik va vatanparvarlik g‘oyasi amaliy
asos sifatida foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosini jamiyatimizning bugungi
taraqqiyot bosqichida tariximizni idrok etishda eng muhim davrlardan bo‘lgan
xonliklar va Rossiya imperiyasining mustamlakachilik davrini tashkil etadi.
SHuningdek, tadqiqot jarayonida bu mavzuga doir ilmiy-nazariy mulohazalarga
tayanildi.

Adabiyotlar ro‘yxati
1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат,
мафкура. 1-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б.
2. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд. –Т.:
Ўзбекистон, 1996. – 366 б.
3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Шарқ, 1998. -31б.
4. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Ўзбекистон, 208.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони
“Қатағон қурбонлари хотирасини абадийлаштириш тўғрисида”. –
Тошкент, 1999 йил 12 май.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони
“Қатағон қурбонларини ёд этиш кунини белгилаш тўғрисида”. –
Тошкент, 201 йил 1 май.
7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори “Ватан ва
халқ озодлиги йўлида қурбон бўлган фидойилар
63

хотирасини абадийлаштириш тўғрисида”. – Тошкент, 1999 йил,
22 июль.
8. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз//
асарлар, 7-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 1999. 132-154 б.
9. Аминова Р.Х. Коллективлаштириш-қашшоқлаштириш демак // Шарқ
юлдузи. 1992 №12.
10. Анъаналар, дин ва аёлларнинг ижтимоий мақоми //Ўзбекистон
Республикаси хотин-қизларининг аҳволи тўғрисида маъруза, RBEC //
Undz, 1999.
11. Араловец Н.Д. Женский труд в промышленности СССР. -М.:
Профиздат.1954.
12. Ахунова М., Убайдуллаева Р.Женщины Узбекистана навстречу
международному году женщины// Общественные науки в
Узбекистане, 1975, №8
13. Бобожонова Д.Б. Аҳоли саломатлиги ва экологик муаммолар, Т.: Фан,
1996.
14. БобожоноваД.Б. Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий
муносабатлар.Т.: Шарқ, 1999.
15. Ватанимиз ўтмишидан. «Андижон нашриёт матбаа» -Андижон, 207.
16. Вохидов Шодмон Қўқон хонлигида тарихнавислик- Тошкент:
Академ нашр 2010й
17. Гендер тадқиқоти асослари курси хрестоматияси.Т.: Ўзбекистон,
203.
18. Зиёев Х. Тарих – ўтмиш ва келажак кўзгуси. – Т.: Адабиёт ва санъат.
200.
19. Ражабов Қ. Истиқлол шаҳидлари ҳақида икки китоб. Жаҳон
адабиёти. 203. - № 2.
20. Раҳмонқулова А. Шўро тузумининг 1930-50
йиллардаги
қатағонлик сиёсати ва уни усуллари. Ўзбекистон тарихи. –№ 1,2.
64

Тошкент, 200. - Б. 96-101.
21. Т.С Саидқулов Ўрта Осиё халқлари тарихининг арихшунослигидан
лавхалар-Тошкент, “Ўқитувчи”, 1993.
22. Тарихнинг хасратли саҳифалари. –Т.: Шарқ, 206.
23. Шамсутдинов Р. Акбарова. М. Ўрта Осиёдан қозоғистонга сургун
қилинган қулоқлар, уларнинг ҳаёти ва тақдири. (1929-1956 йиллар).
24. Шамсутдинов Р.Т. Истиқлол йўлида шаҳид кетганлар. –
Т.: Шарқ, 201.
25. Шамсутдинов Р.Т. Қатағон қурбонлари.(1937 йил 10 август-
5ноябрь). Иккинчи китоб. Масъул муҳаррир Н.Ф.Каримов. –Т.: Шарк,
207.
26. Шамсутдинов Р.Т. Катта террор айбдорлари ҳақида
янгича талқинлар. - Андижон, 207.
27. Шамсутдинов Р.Т. Қишлоқ фожеаси: жамоалаштириш,
қулоқлаштириш, сургун (Ўрта Осиё республикалари мисолида). –Т.:
Шарқ, 203.
28. Шамсутдинов Р.Т. Ўзбекистонда советларнинг қулоқлаштириш
сиёсати ва унинг фожеали оқибатлари. – Т.:Шарқ, 201.
29. Шамсутдинов, Мамажонов Алишер. Шимолий Кавказ сургунидаги
юртдошлар қисмати. –Т.: Шарқ, 205.
30. Шамсутдинов. Қатағон қурбонлари.(1938 йил февраль, сентябрь).
Бешинчи китоб. Т.: Шарк, 209.
http//www.philisophy.ru.
31. http//w.w.w Royallib.ru .
32. http//w.w.w interpretive. ru
33. http//w.w.w russiasib.ru
34. http//w.w.w turklib.ru
35. http//w.w.w history.com
36. http//w.w.w religocivilis.ru
37. http//w.w.w ziyonet.uz
65

38. http//w.w.w ziyo.uz

66

Isxoqxon Ibrat hаyoti vа fаоliyati tаriхshunоsligi

Sotib olish