IX – XI asrlarda Fransiya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	94.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	26 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jumanazar

Ro'yxatga olish sanasi 26 Noyabr 2023

3 Sotish

IX – XI asrlarda Fransiya

Sotib olish

MAVZU: IX – XI ASRLARDA FRANSIYA
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………..…………….…..……...….3
I BOB . FRANKLARNING ILK TARIXI
1.1 Fransiya davlatiga asos solinishi …………………………….………….….… 4
1.2 Fransiyaning siyosiy va ma'muriy jihatdan tarqoqligi .…………….…...….… 10
II BOB. IX-XI ASRLARDA FRANSIYANING IQTISODIY TUZUMI
2.1. XI asr boshlarida ijtimoiy ahvolning zaiflasha borishi ……………..…….….13
2.2. XII asrlarda Fransiyada ,,dehqonlar harakati”ning avj olishi …….……….…17
III BOB. IX-XI ASRLARDA FRANSIYANING SIYOSIY TUZUMI
3.1 G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashishning boshlanishi ………..…………25
3.2 G е n е ral shtatlar …………………………………………………….………….30
XULOSA…………………………………………………….…………..……….32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………….………34

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Franklarning o’zlari ham dastlab Reynning narigi
tomonida yashar edilar. Ularning ota- bobolari Tatsitning asarida har xil nomlar
bilan, chunonchi, xamavlar, sukambrlar, batavlar degan nomlar va boshqa nomlar
bilan atalgan. “ Frank” degan nom (bu so’zni “jasur”, “erkin” deb tarjima qiladi)
III asrning o’rtalaridagina paydo bo’lib, qandaydir bitta qabilaga emas, balki,
Reynning o’rta va qo’yi oqimlarida yashagan butin bir gruppa german qabilalariga
taalluqli umumiy bir nom edi, bu qabilalar dastlab reyn daryosining o’ng
qirg’og’ida yashar edilar. Dastlab ular rimliklarga nisbatan dushmanlik
munosabatida bo’ldilar, kiyin bu munosabat ancha do’stona munosabatga aylandi.
451 yildagi Katalaun jangida, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, franklar fediratlar
sifatida rimliklar tarafida turib gunnlarga qarshi urushdilar. O’sha vaqtdayoq ular
katta-katta ikki gruppaga bo’lingan bo’lib, bir gruppasi ( ular Reynning qo’yi
oqimida yashardilar ) dengiz bo’yi franklari yoki Sali franklari deb, ikkinchi
gruppasi Reynning o’rta oqimida yashagan franklar – qirg’oq franklari yoki ripuar
franklari deb atalar edi. Bulardan kuchlisi Sali franklari bo’lib, ular Galliyaning
g’arbiga qarab bordilar. Ularning ahamiyati V asr oxiri - VI asr boshlarida korol
Xlodvig zamonida juda ham oshdi 1
.
Mavzuning o'rganilishi darajasi. Biz bu davrni yoritishda ko'plab
adabiyotlarni ko'rib chiqdik. Ko'pchilik sovet davrida chop etilgan adabiyotlar
bo'lib, ular yagona siyosiy mafkura - kommunistik mafkura qolipida yozilganligini
e'tiborga olib, ularning har biriga alohida baho berishni lozim ko'rmadik. 1991
yildan keyin yozilgan adabiyotlarda Ikkinchi jahon urushi birmuncha х olisroq
yoritilgan. Bunday adabiyotlar qatoriga Ulug' Vatan urushi tari х i», «Yuz savolga
yuz javob» kabi adabiyotlarni kiritish mumkin
Kurs ishining tuzilishi: kirish, uchta bob, har bobda ikkitadan rejalar hulosa
va foydalanilgan adabiyotlar.
1
A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining ilmiy yozuvlari 1964.
3

I BOB . FRANKLARNING ILK TARIXI
1.1 Fransiya davlatiga asos solinishi.
Franklarning o’zlari ham dastlab Reynning narigi tomonida yashar edilar.
Ularning ota- bobolari Tatsitning asarida har xil nomlar bilan, chunonchi,
xamavlar, sukambrlar, batavlar degan nomlar va boshqa nomlar bilan atalgan. “
Frank” degan nom (bu so’zni “jasur”, “erkin” deb tarjima qiladi) III asrning
o’rtalaridagina paydo bo’lib, qandaydir bitta qabilaga emas, balki, Reynning o’rta
va qo’yi oqimlarida yashagan butin bir gruppa german qabilalariga taalluqli
umumiy bir nom edi, bu qabilalar dastlab reyn daryosining o’ng qirg’og’ida yashar
edilar. Dastlab ular rimliklarga nisbatan dushmanlik munosabatida bo’ldilar, kiyin
bu munosabat ancha do’stona munosabatga aylandi. 451 yildagi Katalaun jangida,
yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, franklar fediratlar sifatida rimliklar tarafida turib
gunnlarga qarshi urushdilar. O’sha vaqtdayoq ular katta-katta ikki gruppaga
bo’lingan bo’lib, bir gruppasi ( ular Reynning qo’yi oqimida yashardilar ) dengiz
bo’yi franklari yoki Sali franklari deb, ikkinchi gruppasi Reynning o’rta oqimida
yashagan franklar – qirg’oq franklari yoki ripuar franklari deb atalar edi. Bulardan
kuchlisi Sali franklari bo’lib, ular Galliyaning g’arbiga qarab bordilar. Ularning
ahamiyati V asr oxiri - VI asr boshlarida korol Xlodvig zamonida juda ham oshdi.
Xlodvig. Xlodvigning podsholik tarixi (481- 511) episkop Grigoriy
Turskiyning “Franklar tarixi” degan kitobida mufassal bayon qilingan bo’lib,
Turskiy bu kitobni ancha kiyinroq, VI asrning ikkinchi yarmida yozgan. Franklar
hayotida ro’y bergan katta- katta voqealar Xlodvig nomi bilan bog’langan. Xlodvig
486 yilda butun shimoliy Galliyani istilo qildi. Rimning bu oblasti hali varvarlar
tomonidan zabt etilmagan bo’lib, Rim imperiyasi qulagandan kiyin Shimoliy
Galliyaning amalda koroli bo’lib qolgan Siagriy degan rimlik bir mahalliy magnat
tomonidan idora qilinar edi, bu oblastning markazi Parij edi. Siagriy franklarga sal
bo’lsa- da, jiddiy bir qarshilik ko’rsata olmadi. Suasson shahriga yaqin bir joyda
qat’iy bir jang bo’ldi. Rim qo’shini franklar tomonidan tor- mor etildi. Siagriy
vestgotlar koroli huzuriga qochdi, lekin vestgotlar koroli uni Xlodvigga tutib berdi.
Xlodvig asirni o’ldirishga buyruq berdi. Katta va muhim bir territoriyani- Sena va
4

Luara daryolari havzasini zabt etib olib, Xlodvig franklarga juda mo’l- ko’l er
bo’lib berish imkoniga ega bo’ldi. Daryolari juda ko’p, eri serhosil, dehqonchilik
uchun qulay bukzor va qayinzor o’rmonlarga boy bo’lgan keng, lekin rimliklar
vaqtida huvillab qolgan bu rayonga boshdan- oyoq franklar ko’chib keldi. Bu
rayonga ko’chib kelib joylashgan franklar soni hali Reynning narigi tomonida
yashab kelayotgan franklar ichidan yana ahyon- ahyonda ko’chib kelib turgan
kishilar hisobiga ko’payib bordi. Xlodvig o’z podsholigining oxirgi davrida
Luaraning janubiga ancha jilib borib, Goronna daryosigacha etib bordi. Vestgotlar
Galliyaning janubidagi yerlardan bir oz qisminigina saqlab qoldi, xolos. Xlodvig,
Burgundiyani ham bosib olishga harakat qildi, lekin bu maqsadini amalga
oshirmadi, burgund koroli saroyiga o’z ta’sirini o’tkazish bilangina cheklanib
qo’ya qoldi.
90- yillar o’rtasida Xlodvig xristianlikni qabul qildi. Dastlab xristianlikni
Xlodvigning o’zi va drujinasi qabul qildi. Kiyin oddiy franklar va ularning oila
a’zolari ham qabul qildilar. Varvarlarning xristian dinini qabul qilishining o’zi
muhim bir fakt edi, chunki bu narsa ularning romanlashuvidan dalolat berar edi 2
.
Lekin franklarning xristianlashuvi ikkinchi bir, yanada muhimroq
ahamiyatga ega edi. Varvarlarning ko’pchiligi xristianlikni arianlik deb atalgan
formada qabul qilgan bir vaqtda franklar arianlikni qoldirib, xristianlikni
to’g’ridan- to’g’ri galliya- rim katolik ro’xoniylaridan qabul qildilar. Bu narsa
Frank korolligining yanada rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Galliya
va Rimdagi e’tiborli mahalliy ruxoniylar Xlodvigni va boshqa Frank qirollarini
zo’r berib qo’llab- quvvatladilar. Bu narsa franklarning Galliya janubidagi qolgan
yerlarni Bestgotiya va Burgundiyani bo’ysundirishlarini ancha osonlashtirdi hamda
franklarning o’z orasida ham qirol hokimiyati ta’sirining ortishiga ancha yordam
berdi.
Xlodvig qolgan barcha Sali va repuar qirollarini sekin- asta qira borib, yangi
juda katta qirollikning yakkayu yagona qiroli bo’lib oldi, bu qirollik Galliyaning
to’rtdan uch qismini o’z ichiga olar edi. Xlodvigning o’g’il va nevaralari qirollikni
2
A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining ilmiy yozuvlari 1964.
5

tez-tez bo’lib va qayta bo’lib turishlariga o’zaro urushlar olib borib turishlariga
qaramay, qirollikning chegaralarini kengaytirishni davom etterdilar. 534-yilda ular
Burgundiyani zabt etdilar, 542 yilda vestgotlarningGalliyadagi oxirgi yerlari ham
bosib olindi. Reynning narigi tomonida esa Alimaniya, Tyurengiya, Bavariya
hamda saks qabilalarining ba’zilari franklarga bo’ysundi. VI asrning ikkinchi
yarmida Frank qirolligi barcha varvar qirolliklari ichida eng katta qirollik edi.
Eramizning 843- yili tuzilgan V е rd е n shartnomasi Fransiyani mustaqil
davlat sifatida tashkil topishining muqaddimasi bo’lib xizmat qiladi. Uning sharqiy
ch е garalari Rona, Sona, Maas, Sh е lda daryolari bo’ylariga y е tib borar, uning
shimoliy ch е garalari Shimoliy d е ngizga, g’arbiy ch е garalari esa Atlantika ok е aniga
tutashgan, janubda G’arbiy Frank qirolligi Pir е n е y yarim oroliga y е tib borgan edi.
Bu vaqtda G’arbiy-Frank qirolligining barcha hududlari emas, faqatgina uning
shimoliy qismigina Fransiya d е b atalgan.
880- yildayoq bu hududdan mustaqil Burgund qirolligi ajralib chiqadi.
V е ngrlarning talonchilik hujumlariga birgalikda kurashish zaruriyati uni
G е rmaniya bilan yaqinlashtiradi. Ayni vaqtda normandlarning hujumlari
Burgundiyaning shimoliy hududlarini shikastlayotganligi ularni N е striya bilan
birlashtirar edi. IX asr oxirlarida bu shimoliy viloyatlar N е striyaga o’tadilar.
Fransiya bilan qolgan burgund hududlarini qo’shib olinishi bir n е cha asrlarga
cho’zilgan.
IX asrlar Akvitaniya amalda yana mustaqil bo’lib oladi. So’nggi
Korolinglarga Galliyada faqat birgina N е ystriya t е gadi. X asrda uning ko’pgina
kulfatlarni boshdan k е chirishiga to’g’ri k е ladi. N е mis va fransuz Karolinglari
o’rtasida o’zaro urushlar d е yarli uzluksiz k е chganligi ma'lum. Bundan tashqari
normanlarni to’xtovsiz hujumlari mamlakatga ko’plab kulfatlar k е ltirardi. Ular
bilan shafqatsiz kurashda kuchsizlangan va hokimiyatni yo’qotgan g’arbiy
Karolinglarga qarama-qarshi o’laroq boy Parij graflari maydonga chiqa boradilar.
885-886- yillarda normanlar 10 oy davomida Parijni qamal qiladilar, l е kin uni
ishg’ol eta olmadilar. Graf Parijskiy Ed, Rob е rt Zo’rning o’g’li (birinchi graf
Parijskiy) shahar mudofaasini yaxshi tashkil qiladi va normanlarning hujumini
6

qaytaradi. X asr boshlarida (911- yili) so’nggi Karolinglardan biri Karl Anqov quyi
S е na bo’yidagi yerlarni bu hududda Normandiya knyazligini tashkil qilgan norman
yo’lboshchisi g е rtsog Rollonga bo’shatib b е rishga majbur bo’ladi. Yangi knyazlik
rasman Karolinglarga vassal qaramlikda bo’lsa ham, l е kin amalda ulardan mutloqo
mustaqil bo’lib, mudom Parijni o’zini ham bosib olishga xavf solardi.
X asr davomida taxt uchun R е b е rtinlar xonadoni bilan (Parijskiy graflari
bilan) so’nggi Karolinglar xonadoni o’rtasida kurash bordi. Robortinlardan
ba'zilari qirol etib saylangan vaqtlar ham bo’lardi, l е kin ularni taxtda yana
Karolinglar almashtirar edilar.
Galliyani istilo qilgan franklar IX asr o’rtalariga k е liboq uning hududdida
yashagan gal-rim elati bilan qo’shilishib k е tgan edi. 842- yili Karl yaltiroqbosh va
Lyudovik n е mislar o’zaro tuzgan “Strasburg qasamyodi” d е b ataladigan
shartnomaning matni guvohlik b е radiki, tillarning uzoq vaqt davomida aralashib
k е tishi jarayonida gal-rim elatining tili ustuvor bo’lib chiqdi. U o’zining tuzilishi
va asosiy l е ksik fondini saqlab qolgani holda, ayni vaqtda franklar tili hisobiga
boyidi.
Karl Buyuk imp е riyasi parchalangandan so’ng bo’lajak Fransiya hududida bir-
biriga yaqin ikki elat janubiy fransuz (provansal) va shimoliy fransuz elatlari
shakllandilar. Bu ikki elatdan pirovardida yagona fransuz millati shakllanadi.
F е odalashuv jarayoni Fransiya tarixida IX asr o’rtalaridan XI asrga qadar
vaqtda davom etdi Endilikda vassallik majburiyatlari boshiga tushmagan juda kam
yer qolgan edi.
X-XI asrlarga k е lib b е n е f е tsiy o’zining yuqori rivojlanish darajasiga erishib
f е odga aylandi. F е odal mulklari vaqtinchalik emas m е rosiy edilar. F е od harbiy
yoki davlat xizmatini o’tash sharti bilan b е rilardi. S е n'or o’z vassaliga mulkni
alohida urf vositasida topshirar edi: odatga ko’ra s е n'or unga bayroq bilan xanjar,
uzuk yoki qo’lqop taqdim etardi. Bu odat inv е stitura d е b atalardi. Bunga ko’ra
vassal o’zini s е n'or hokimiyatiga topshirib, Injilga qo’l qo’ygan holda unga doim
sodiq bo’lishga qasam ichardi. Vassalning vafot etishi bilan f е od uning o’g’li yoki
boshqa eng yaqin m е rosxo’riga, bu yangi f е od egasining ilgarigi vassalik xizmatini
7

o’tashi bilan m е ros bo’lib o’tardi. S е n'ordan f е od olgan vassalning majburiyatlari
juda ham turli tuman edi. Vassal avvalo s е n'or uchun moddiy jihatdan javobgar
edi, ya'ni agar s е n'or asrga tushib qolsa uni asirlikdan sotib olish uchun pul b е rishi,
s е n'or talabi bilan urushga borishi, uning sudida ishtirok etishi, s е n'orning katta
o’g’liga ritsar unvonini b е rishi vaqtida, katta qizini erga b е rayotgan vaqtida va
boshqa paytlarda moddiy yordam ko’rsatishi lozim edi. Harbiy xizmat qal'alarni
himoya qilish va katta yurishlarda ishtirok etishdan iborat bo’lardi.
Vassal o’z s е n'orining sharafini ham himoya qilishi k е rak edi. S е n'or sha'ni,
obro’-e'tiboriga ta'sir qiladigan qandaydir yomon gap eshitgud е k bo’lsa, vassal
darhol o’z xo’jayinini ogoh etishga majbur edi. Nihoyat, ular o’zaro bir-birlariga
sodiqlik haqida qasamyod qabul qilardilar. Suv е r е n o’z vassallarini boshqa
kuchliroq mulk egalari hujumidan, d е hqonlar qo’zg’olonlaridan himoya qilar edi.
Ritsar o’z qishlog’ida d е hqonlar qo’zg’olon ko’tarsa, u s е n'orga chopar yuborar,
s е n'or esa o’z otryadi bilan darhol unga yordamga y е tib k е lardi. Bu axloqiy
majburiyatlarga har doim ham qattiq rioya qilinmasada, har holda ularning
buzilishi jamoatchilik fikri bilan qoralanar, tartibga solinardi.
Ch е rkov o’zining ulkan mulkdordagi mulklarini himoya qilish uchun ko’p
sonli harbiylarga vassalik xizmati shartlari bilan taqsimlab b е rardi. Yepiskop yoki
abbat huddi graf yoki g е rtsog kabi s е n'or hisoblanar,ko’p hollarda o’z vassallari va
xizmatchilaridan iborat qurolli otryadlarga boshchilik qilardi 3
.
Davlatdagi barcha yerlarning oliy egasi qirol bo’lib, unga f е od olgan yirik
dunyoviy va diniy f е odallar-graflar, g е rsoglar, yepiskoplar, arxiyepiskoplar, katta
monastirlarning abbatlari bo’ysunardilar. Yirik f е odallarga (graflar va
g е rtsoglarga) ularga nisbatan bir muncha kichikroq f е odallar - aslida o’z
mulklarida to’la hokimiyat egasi bo’lgan baronlar vikontlar bo’ysunardilar.
Baronlarga ko’p sonli mayda f е odallar – ritsarlar bo’ysunar edilar. Ritsarlar bilan
f е odallar pog’onasi yakunlanar, ularga bir qishloq yoki qishloqning bir qismi yoki
mustahkamlangan uy mulk qilib b е rilardi. Ritsarlik xizmati shaxsiy xarakt е rga ega
bo’lib, u urushga yakka o’zi yoki uncha ko’p bo’lmagan xizmatchi
3
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
8

yarog’bardorlari bilan kirardi.
Ritsarlar doim otliq bo’lib harbiy xizmat o’taganlar. Shuning uchun ritsar so’zi
ham otliq (n е mischa Ritter) ma'nosini bildiradi. Haqiqiy ritsarning ajratib turadigan
jihati bu uning to’la qurollanganligida bo’lib, uning qo’lida to’g’ri ogir qilich, uzun
nayza, bo’lardi. U katta qalqonini to’sib, uzini boshidan oyog’igacha ximoya qila
olardi. Ritsarning badanini t е mir xalqalardan to’qilgan to’r sovut saqlab turardi.
Ular k е yinchalik to’r sovut o’rniga uzun po’lat sovut kiyadigan bo’lishdi.
Og’ir qurollangan ritsarlar IX asrda jiddiy harbiy kuch bo’lgan
edilar.Vil'g е l'm Istilochining yurishlarida ular normanlarga ustunlikni va
fransuzlarga hali bunday qurollanishga o’tmagan angl-sakslar ustidan ustunlikni
ta'minlagan edilar.
Ritsarlar-baronlar va vikontlarning vassali, baronlar va vikontlar esa graflar
va g е rsoglarning vassali ayni vaqtda ritsarlarning s е n'ori, graf va g е rtsoglar-
qirolning vassali va ayni vaqtda baron va vikontlarning s е n'orlari hisoblanardilar.
Yirik f е odallar tanga pul zarb qilish va o’zlari egalik qiluvchi hududlari doirasida
sud qilish huquqiga ham ega edilar. Fransiyada IX asr oxirida turli joylarda zarb
qilingan 200 dan ortiq tanga pullar muomalada bo’lganligi qayd qilinadi. Yirik
f е odallar amalda urush e'lon qilish, sulh tuzish huquqiga ega edilar. Katta
f е odallar-g е rsog va graflar qirolni faqat “t е nglarning birinchisi” xolos d е b hisoblar
va o’z nasl-nasablarini qirolnikidan past emas d е b bilardilar. Fransuz qirolligi 14 ta
katta-katta f е odal mulklardan iborat edi. Yirik f е odallarning ba'zilari qirol taxtini
egallab olish payida bo’lib, xatto unga qarshi urush qilardilar. Fransuz qiroli XI
asrga qadar o’z vassallari-Normandiya, Burgundiya, Akvitaniya g е rtsoglaridan
taqqoslab bo’lmaydigan darajada kuchsiz edilar. Bu g е rsoglar o’zlari istagan
vaqtlaridagina qirolga itoat etardilar. Parij shahri ostonalarining o’zida ham qirol
bilan kurashgan f е odallarning qasrlari odamlarda vahima uyg’otib turardiki,
binobarin qirol choparlarining Parijdan Orl е anga xavfsiz o’tib k е lishlari mushkul
edi .
9

1.2 Fransiyaning siyosiy va ma'muriy jihatdan tarqoqligi.
X-XI asrlarda Fransiyaning butun hududini nafaqat juda ham katta yoki
birmuncha yirik g е rsoglik va grafliklarga, balki son-sanoqsiz mayda va juda ham
kichik f е odal mulklarga bo’linib k е tishi sodir bo’ladi. F е f (f е od- е r mulk) larning
murakkab i е rarxiyasi yuzaga k е ladi, o’zaro vassallik aloqalari rasmiylashadi.
Natijada yangi siyosiy struktura-m е rovinglar va karolinglar qirollik xonadoni
a'zolari o’rtasida hududning alohida qismlarga taqsimlanishiga nisbatan boshqa
xarakt е rga ega bo’lgan f е odal tarqoqlik yuzaga k е ladi.
Shimolda don xo’jaligi rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlarning
mavjudligi f е odal munosabatlarni nafaqat birmuncha darajada, balki yanada to’liq
taraqqiy topishini b е lgilab b е rar edi. IX asr oxiri- X asr boshida f е odal
mulkchilikning oliy shakli-yerlarning i е rarxiyasida muayyan o’rin tutuvchi, uning
egasiga bu bilan vassallik munosabatlarida muayyan o’rindan xabar b е ruvchi
m е rosiy y е r mulkchiligi, f е od qaror topadi. Har bir graflik turli hajmdagi ko’plab
f е odlarga parchalanib k е tgan edi. Qirol faqatgina o’zining b е vosita vassallarini:
o’z dom е nidagi g е rsoglar, graflar va ritsarlarning s е n'ori edi xolos. O’sha vaqtda
“vassalimning vassali-m е ning vassalim emas” d е gan f е odal ahloqiy normasi amal
qilar edi.
O’zining fransuz aholisi uchun tushunarsiz bo’lgan tili bilan K е lt Br е tani to
XV asrga qadar amalda mutloqo mustaqil g е rtsoglik bo’lgan edi. Normandiya
S е na daryosining quyi havzasi hududida X asr boshlarida tashkil topa boshlaydi.
Normand g е rsog va baronlari t е zda shimoliy Fransiya elatlari tilini (normand
dial е kti) va fransuz f е odal muassasalarini qabul qiladilar. Ular X va XI asrlar
davomida La-Mansh bo’ylaridagi mulklarini g’arbda Br е tanga va sharqda d е yarli
Sommaga qadar k е ngaytiradilar. Janubda Men grafligini o’zlariga bo’ysundirib
d е yarli Luara daryosiga qadar hududlarni egallagan edilar. Z е ro Normandiya
Br е tan bilan birga Shimoliy Fransiyaning qariyb yarmini tashkil qilardi. Bundan
tashqari normand g е rsoglari S е naning quyi oqimi hududlarini egallagan holda Parij
va uni o’rab turgan Il-d е -frans tomonidan d е ngizga chiqishni to’sib qo’ygan bo’lib
Il-d е fransdan sharqda Shampan grafligi, janubi sharqda Burgund g е rsogligi
10

joylashgan edi. Kap е tinglar yerlari (S е na daryosini o’rta oqimi, Luara daryosi o’rta
oqimidagi yerlar, yirik ikkita shahar-qal'alar Parij va Orl е an bilan) shimol, sharq va
janubi-sharqdan yirik f е odal knyazliklar tomonidan siqib qo’yilgand е k edi.
Parijdan sharq va shimoldagina bir qadar mayda, katta qismi ch е rkovlarga t е gishli
bo’lgan mulklar: Bov е , Lan Nuaylon, R е yms, Shalon-na marn е va boshqalar, eng
shimoli-sharqda amalda mustaqil, ayni vaqtda ch е garadagi d е ngiz bo’yida
joylashgan-Flandriya grafligi joylashgan edilar.
Qirol hokimiyati uchun X-XI asrlarda ko’proq xavfli siyosiy dushman
Normandiya g е rtsogi bo’lib qolmoqda edi. Normandiyaning janubiy ch е garalari
dastlabki Kap е tinglarni anchagina tinkasini quritgan qattiq va uzoq davom etgan
kurashlar natijasida o’rnatiladi. Bu vaqtda ular xatto Parij va Orl е on orasidagi
yerlarni to’liq egallamagan edilar.
Mamlakatning boshqa qismlarida g е ografik, etnik va til jihatdan Janubning
ajralib qolganligi qadimda va franklar davrida ham yaqqol namoyon bo’lgan edi.
X-XII asrlarda bu holat yana ham kuchaydi.
F е odal munosabatlari Janubda shimoldagiga nisbatan yorqin va tugallangan
ko’rinishga ega bo’la olmadilar. Janubda d е hqonlarning ko’pgina yirik va mayda
allodlari (m е rosiy mulklari) saqlanib qolgan edi. Shuning uchun mulkiy qaramlik u
yerda o’zining to’la rivojiga е ta olmadi. Markaziy massiv tog’lik viloyatlarda va
ayniqsa Sav е nna tog’larida chorvachilik bilan shug’ullanuvchi erkin jamoalar
saqlanib qolgan edi. Shaharlarning erta rivojlanishi shaharlar k е ng okruglarida
f е odal munosabatlarni erta y е mirilishiga yordam b е radi. Bu borada Fransuz
janubiy shaharlari ko’p jihatdan shimoliy Italiya shahar r е spublikalarini eslatardi.
Janubning o’z mahalliy sulolalari mavjud bo’lib, u yerda Kap е tinglar haqida kam
biladiganlar t е z-t е z uchrab turardi. Akvitaniya g е rsoglari o’zlarini qirollar bilan
t е ng ko’rar, Gaskon g е rsoglari o’z mulklarini “qirollik” d е b atar va Kap е tinglar
bilan har qanday aloqalarni inkor etardilar.Shuningd е k Akvitaniya g е rsoglari kabi
ular ham mutlaqo mustaqil tashqi siyosat olib borardilar.
Burgundiyada provansal tili kabi o’zining tiliga ega bo’lgan alohida elat
yuzaga k е lmadi. Karolinglar imp е riyasini parchalanishi jarayonida Burgundiya
11

ikki qismga ajraladi. S е na va Luara bo’yidagi viloyatlar Shimoliy Fransiya
tarkibiga kiradilar va fransuz qiroliga vassallik qaramligida bo’lgan Burgundiya
g е rsogligini tashkil qiladilar. Unda shimoliy fransuz tilining burgund sh е vasi
hukmronlik qilardi.Qolgan barcha viloyatlar (bo’lajak Fransh-Kont е , Savoyya,
D е fin е , Pravans, Ronaning o’ng qirg’og’i va bo’lajak Shv е ytsariyaning g’arbiy
qismi) avvaliga Lotar davlatining bir qismi bo’lib qoladilar, k е yin esa 1032-1034-
yillarda nomiga Rim-G е rman imp е riyasi tarkibiga kirgan ikkita Burgund
qirolligini tashkil qiladilar. XII asr boshlarida provans tilli viloyat-Provans
Burgundiyadan ajraladi. Rona daryosining o’ng qirg’og’idagi viloyatlar til
jihatidan bir xil emasdilar. For е zda, Lionn е va Vivarda provans tilida gaplashilsa,
Lionn е ning sharqiy qismida shimoliy fransuz tili dial е ktida so’zlashilardi. Fransh-
Kont е , Savoyya, Dofin е va alp viloyatlari o’z dial е ktlariga ega bo’lib, ular odatda
ba'zan fransuz- provansal d е b ataluvchi janubi-sharqiy dial е ktlarning alohida
guruhiga ajratiladi.
Shunday qilib Burgundiya til jihatidan juda ham o’ziga xos hududni namoyon
qiladiki, bu yerda ikki fransuz elati: shimoliy va provansal tillari dial е kti ajralib
tursa, qisman ular qorishib k е tgan edi. Siyosiy jihatdan Burgundiyaning anchagina
qismi nafaqat mustaqil, balki boshqa davlat-Karl Buyuk imp е riyasiga ham kirar, u
XI-XII asrlarda amalda uning tarkibida mutloqo mustaqil holatni egallab k е lgan
edi. Burgund g е rsogligi haqida gapiradigan bo’lsak, u yerda 1031- yildan burgund
g е rsoglari sulolasi sifatida Kap е tinglarning kichik tarmog’i uzil-k е sil qaror topdiki,
bu g е rsoglikni Shimoliy Fransiya tarkibida saqlanishiga muayyan darajada
imkoniyat yaratgan edi.
12

II BOB. IX-XI ASRLARDA FRANSIYANING IQTISODIY TUZUMI
2.1. XI asr boshlarida ijtimoiy ahvolning zaiflasha borishi
XI XII XIII asrlarning 2 yarmida Fransiyada ishlab chiqaruvchi kuchlarning
juda tez rivojlanganligi ko’rildi.Dehqonchilik ancha o’sdi.Yerning bir qismi bir
juft hokiz qo’shilgan g’ildiraksiz yengil plug bilan yaxshilab haydalar
edi.Bug’doy, javdar, suli, arpa va boshqa boshoqli ekinlar hosili ko’payib ekilgan
uruglikka qaraganda besh va hatto olti hissa ortiq g’alla yig’ib olinadigan
boldi.Bog’dorchilik polizlarning o’sishi bilan ozuqa mahsulotlari non go’sht
sabzavot va boshqalarga shuningdek turli qishloq xojalik xom ashyosiga (jun,zig’ir
va hokazolarga) bo’lgan talab kopaydi.Tovar munosabatlari fransus qishlog’iga
kira boshlab uni mahalliy shaharlar bilan u faqat oziga tutashgan okruglardagi
qishloqlardagina emas balki ancha uzoq okruglardagi qishloqlardan ham o’zini
qishloq xojalik mahsulotlari bilan ta’minlashni talab qildi.XI XII asrlarda Fransiya
shaharlari katta yuksalishni boshidan kechirdi. Janubdagi shaharlarning
ko’pchiligi,shu jumladan ko’pgina kohna Rim shaharlari ancha katta sanoat
markazlariga aylanibgina qolmay balki ular Italiya va yaqin sharq bilan ham
qizg’in savdo sotiq olib bordilar 4
.
Bular orasida Marsel, Tuluza, Mopele,Narbonna alohida ajralib turardi.Ayni
zamonda shimolda va shimoliy sharqada Amen, Suasson,
Lan,Sanlis,Bove,Ruan ,Reyms,Trua va boshqa kopgina shaharlar osib chiqdilar va
sanoatning muhim markazlariga aylandilar.Bu shaharlarda movut va kanop
gazlamalari yetishtirildi, moyna ishlanardi,temir qalayi kumush,emal va
boshqalardan turli metal buyumlar tayyorlanardi.Rivojlanayotgan shimoli sharq
savdo sanoatining gavjumligi ko’p sonli yar markalarda namoyon
boldi.Shampanning turli shaharlarida Truada , Provenda ,Brida ,Lanida va boshqa
joylarda deyarli butun yil boyi savdo sotiq qilinar edi.Umuman savdo
axborotlarining miqysi va tashqi savdoda ishtirok etish jihatdan Fransiyaning
shimoli sharqiy viloyatlari janubiy shaharlarga qaraganda hali orqada edilar.
Ammo ikkinchi tomondan shimoldagi hunarmandchilik ishlab chiqarish
4
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
13

janubdagiga nisbatan kamroq rivojlanga edi.shimoli sharqning savdo sotiq
munosabatlari qisman xalqaro ayirboshlash (Germaniya,Niderlandiya,Shimoliy
Italiya bilan savdo sotiq qilish) qisman shimoli sharqiy viloyatlar o’rtasidagi ichki
ayirboshlash harakterga ega edi shuning ozi bilan sharqiy fransiyaning keng ichki
bozoriga asos solindi.
Ana shu ichki bozor zaminida kelajakda umumfransus milliy bozori vujudga
kelishi lozim edi parij koproq savdo va sanoat markazi ahamiyatiga molik bolib
bunga faqat shimoliy va shimoli sharqiy viloyatlargina emas balki shimoli g’arbiy
va g’arbiy rayonlar ham yaqinlasha boshladilar.qirollik poytaxtining Sena,Marva
va Luara singari buyuk daryyo havzasida joylashganligi uni shakllanayotgan milliy
iqtisodiy til va madaniy aloqalarning tabiiy markaziga aylantirdi.XI XIII asrlarda
Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyotida yuqoridagilar muhim rol o’ynadi.XI asrning
ikkinchi yarimidan e’tiboran shaharlarning va Tovar pul xo’jaligining rivojlanishi
zaminida G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashish jarayoni boshlandi.Parchalanib
ketgan davlarlarni birlashtirish ,qirol hokimiyatini mustahkamlash va kuchaytirish
jarayoni yuzaga keldi.Mamlakatni turli rayonlar bilan bog’lagan yirik
shaharlarning jumladan Parij shaharlarining ertaroq vujudga kelishi siyosiy
jihatdan markazlashishni ayniqsa yengillashtirdi.
U yoki bu mamlakatda Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi zaminida
kuchli uchinchi toifa – shaharliklar maydonga keldi.Aholining barcha guruhlari
orasida shaharliklar tarqoq feodal monarxiyasini tepaga chiqarishiga va
mamlakatda mustahkam ,,qirollik osoyishtaligini’’ ta’minlashga qurbi yetadigan
markazlashganqirollikka aylantirishdan juda manfaatdor edilar.Birgina qirol
Lyudovik IX davriga kelgan vaxtda tanga zarb qilishda feodallar bilan raqobat
boshladi.U boshqa gersog va graflarning tanga chaqa pulining shu gersog va
graflarning mulklarida ozlariniki bilan bab-baravar yurg’izilishiga mone’lik
qilmaslika oz vassallarini majbur etdi.Natijada eng salmoqli qirollik tanga-chaqa
puli odatda feodalning yomon sifatli pullarini siqib chiqarar edi.
1.XIII asr o’rtalarida qirol byudjeti juda o’sdi.Savdo sotiqdan,sanoatdan va
qirol yer mulklaridan keladigan daromadlarning tobora ko’payib borishidan
14

tashqari Lyudovik IX xazinani boyitish maqsadida feodalning tanho yerlaridan
ustalik bilan foydalandi Lyudovik IX zamonida yirik feodallardan undiriladigan
vassalik to’lovi yuqori darajada oshdi.Qirol o’z vassallaridan ko’p daromad olgani
singgari shahar kommunallaridan ham o’shanchalik kop daromad olardi.Fransus
cherkovi sifatida qirolga katta katta mablag’ to’lardi.Lyudovik IX davrida bevosita
qirol xazinaga kelib tushadigan salib solig’i davlatning davlatning doimo olib
turadigan solig’i rolini o’ynardi. Umuman Lyudovik IX davrida qirollik
daromadlarining osishi o’sha zamonda Fransiyaning xojalik jihatdan yuksala
borganini ochiqdan ochiq ko’rsatar.edi.Pul xojaligining rivojlana boshlashi
shaharlar sanoat va savdo sotiqning o’sishi oqibatida mamlakatning siyosiy
jihatdan xalq xojaligining barcha tarmoqlarining taraqqiy qilishiga ijobiy ta’sir
etdi. G’arbiy Yevropaning ikkita mamlakatida –Angliya va Fransiyada
markazlashgan davlatlar juda tez tarkiib topdi.bu mamlakatlarda siyosiy
markazlashish jarayoni , asosan XIII -XV asrlardayoq tugallandi.,, tenglar o’rtasida
birinchisi’’gina bo’lgan qirollikdan iborat shaklsiz feodal monarxiyasi asta
sekin ,ancha markazlashgan va tartibga tushgan toifaviy monarxiyaga aylanib,XV
XVI asrladayoq mutloq monarxiyaga o’tdi. Qishloq xo’jaliklarida turli xildagi
takomillashgan mehnat qurollarining yaratilishi munosabati bilan dehqonlar oz
xo’jaliklarida tobora koproq mahsulotlar yetishtirib oldilar.Feodallar uchun
dehqonlardan ular yomon ko’radigan barshchino orniga mahsulot bolan obrok
olish foydaliroq edi.Ko’p senyorlar o’z chek yerlarga bo’lib,foydalanish uchun
dehqonlarga berdilar.Krepastnoy senyorning xususiy mulki edi.uning ustidan to’la
hukumron bo’lib o’zi sud qilgan.senyorning yerida tug’ilgan krepastnoy uning
yerida ishlashi shart bo’lgan.Krepastnoy yerida ishlash , yer qurilishi va boshqa
majburiyatlarni bajarishi,undan tashqari natural va pul ko’rinishidagi soliqlar
to’lashi shart edi.
Shaharlaning rivojlanishi bilan dehqonlar savdo-sotiq ishlariga
tortildi.Hunarmandlarning mahsulotlarini sotib olish uchun feodallar dehqonlardan
15

soliqni pul ko’rinishida ola boshladi.Krepostnoylarning shaxsiy qaramligi
bo’shashdi 5
.
Katta pul evaziga dehqonlar o’z ozodligini sotib ola boshladilar.Fransiyada
BUyuk Karl zamonidayoq mohir hunarmandalar mavjuda bo’lib ular endi qishloq
xo’jaligiga band qilinmagan.ayni shu vaxtda ularda elma –el kezib yuruvchii
sayyor hunarmandlar ham paydo bo’la boshladi.Ular aslida dehqonlar bo’lib Ular
bu ishni qishloq xo’jaligi mavsumi bo’lmagan paytda bajarar edi.Ilk o’rta
asrlardagi mol ayirboshlash pomestyelarning yoki dehqonlarning ehtiyojlari
qondirilgandan keyinortib qolgan mahsulotni bozorga chiqarib sotishdan iborat
bolar edi.Ilk o’rta asrlarda cherkov va monastirlar huzurida an’anaviy maktablar
bo’lar edi.Ammo bu joylarda mahalliy sotuvchilar kam bo’lardi..
Asosiy savdogarlar lanbardiyaliklar, yahudiylar, suriyaliklar, arablar,
vizantiyaliklardan iborat kelgindi savdogarlar edi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning
o’sishi hunarmandchilik texnikasiga nisbatan talabning kuchayishi tufayli
hunarmandchilik asta sekin alohida bir kasbga,kishilar ayrim gruppasining asosiy
mashg’ulotiga aylandi.U qishloq bilan butunlay aloqasini uzib,ishlab chiqarish
sharoitlari eng qo’l keladigan yangi ,doimiy joyga ko’chib bordi. X XI asrlarda
yevropaga turli hunarlar orasidan mustaqil kasb sifatida ikkitasi ajralib
chiqqan :temir buyumlar yasash (mettallurgiya) movut to’qish( jun gazlamalar
ishalash)ayniqsa katta ahamiyat kasb etgan edi. Savdo- sotiq munosabatlari shahar
va qishloq doirasidan chiqib shaharlar aro keng savdo sotiq munosabatlariga
aylandi.bu shaharlar o’zaro munosabatlaridan tashqari vizantiya va arab sharqining
ayrim savdo markazlari bilan savdo-sotiq aloqalaro bog’ladilar 6
.
5
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
6
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
16

2.2. XII asrlarda Fransiyada ,,dehqonlar harakati”ning avj olishi
XIII asrda Fransiyada qishloqning ahvolida kozga ko’rinarli o’zgarishlar yuz
berdi.Mamlakatda shaharlarning o’sishi va Tovar xo’jaligining rivojlana boshashi
munosabati bilan krepastnoy dehqonlarning bir qismi feodallar tomonidan pul
oborotiga kochirildi.Bu masala salib yurishlari dehqonlarni ozod qilishga birinchi
sababchi bolib ancha katta ahamiyat kasb etdi.Salib yurishlariga ketayotib va
bunda odatda pulga muxtojlik sezgan feudal oz krepostnoylariga pul to’lab
ozodlikka chiqishni yoki shu pul evaziga loaqal eng og’ir krepastnoylik
majburiyatlaridan qutilishni taklif etar edi.Natural majburiyatlarni ana shu tariqa
pul bilan ayirboshlarsh dehqonlarni shaxsan kozod bpo’lishga yordam qildi va bu
hol esa progressive harakterga ega bo’ldi. Ammo XII asr VA XIII asrning 1
yarimida bu jarayon Fransiyada hali yetarli darajada keng tarqalmagan edi.
Barshchinada ishlatiladigan va natural obrok yig’ib oladigan krepostnoylik tuzumi
feudal eksplattasiyasining ustun formasi bo’lib qolaverdi. Ikkinchi tomondan,
dehqonlar Tovar pul xojaligiga yetarli dsarajada tortilmaganliklari sababli obrokni
pul bilan to’lashga o’tishning ozi bir vaxtta dehqonlarga og’irlik qilardi 7
.
Qirol xazinasiga to’lanadiga to’lovlar va jumladan salin yurishlari bilan
aloqador nohaq soliqlar(salib yurishishi soligini to’lash, qirol Lyudovik IX ni
asrlikda qutqazish uchun pul yig’ish va hkz dehqonlarning gardaniga og’ir yuk
bolib tushdi.XIII asrning o’rtalarida fransus qishlog’idagi dehqonlarning hammasi
ahvolining yomonlasha borishi zaminida ko’plab har qanday mahhalliy janjallar va
dehqonlarning senyorlarga qarshi chiqishlari yuz berib turdi.Dehqonlarning bu
chiqishlari ba’zan ancha keng tus olib, butun butun viloyatlrni o’z ichiga olgan
ommaviy g’alayonlarga aylanib ketaverdi. Fransiyaning anchagina qismiga
yoyolgan bunday yirik qozgalonlar jumlasiga 1251 yilda ,,cho’ponlar harakati’’
nomi bilan mashhur bolgan harakat kirdi.Mafkura jihatdan bu harakat salib
yurishlari bilan aloqador edi.
Dehqonlar orasida targ’ibot olib borilib,ularning o’zlarini salib yurishida
jumladan qirol Lyudovik IX ni asrlikdan qutqazishga da’vat etardi. Dehqonlar
7
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
17

yanggi salib yurishining sayyor vazgoy (Vengriyalik muallim) Yakov nomli
kishibo’lib u o’zining xalqqa qilgan vazlarida senyorning (oddiy xallqqa)
ko’rsatgan adolatsixliklari va zo’ravonliklari to’risidagi sotsial temalarga to’xtalib
o’tardi. Ko’psonli dehqonlar olomoni Parijga to’planib songra u yerdan janubga
tomon yol oladi.senyorlarning yo’lda uchragan qo’ralarini poymol qiladi va
ulardagi mol mulkni bosib oladi. Qo’zg’alonchilarni Orlean va Tur shaharlaridagi
kambag’allar qo’llab quvattladilar.
Qo’g’alonchilarning soni tez osib bordi ba’zi voqeanavislarning aytishicha
qo’g’alonchilarning soni 100 ming nafardga yetdi. Biroq yomon uyushtirilgan,
harbiy ishda tajribasi bo’lmagan,oxirgi maqsadining nimaligini tushunib yetmagan
va uzoq yurishning oqibatini yaxshi bilmagan dehqonlar ozlri qo’lga kiritgan
yutuqlarini mustahkamlay olmadilar va harakar tezda barbod bo’ldi.Dehqonlarning
ayrim to’dalari yo’lda oziq –ovqat va boshqa qiyinchiliklarga duch kelib yana oz
yurtlariga qaytib ketdilar.Qo’zg’alonchilarning qolgan otryadlarini hukumat va
feodallaning shaxsiy harbiy kuchlari tor mor qildi.Harkat qatnashchilarining
ko’plari qirib tashlandi yoki qo’lga tushirildi.Harakat boshligi Yakov
Vengerskiyning o’zi ham halok bo’ldi.
CHO’PONLAR - XIII XIV asrning 1 yarimida Fransiyada va janubiy
Niderlandiyadagi dehqonlar qo’zg’aloni ishtirokchilari. Qo’zg’alon boshliqlari
o’zlarinini ,,Xudoning cho’ponlari’’ deb atashgan Namoyishlar shaxsiy erkinlikni
ta’minlash uchun katta to’lov to’lashga majbur bolgan dehqonlar ahvolining keskin
yomonlashuvi bilan bog’liq edi. Ko’pincha bunday to’lov majburiy bo’lgan va
dehqonlarni sudxo’rlarga murojaat qilishga undashgan buning natijasidaular qarz
qulligiga tushib qolgan. Bundan tashqari yerdan foydalanganlik uchun pul ijarasi
sezilarli darajada oshdi.Cherkov feodallaridan qutqarish shartlari ayniqsa og’ir edi,
bu cherkov urushlaridan norozilik bilan birga ,,cho’ponlar’’qo’zgalonining
cherkovga qarshi yo’nalishiga olib keldi.
Birinchi qo’zg’alon 1214 yilda Berri shahrida bo’lib o’tdi.eng muhimlari
1251 va 1320 yillardagi qo’zg’alonlar edi.Ularda
dehqonlar ,shaharlar ,kambag’allar,quyi ruhoniylar vakillari
18

qatnashdilar.Qozg’aalonlar salib yurishlarini uyushtirish shiori ostida bo’lib
o’tdi.1251 yilgi qo’zgalon rahbari Yakub Quddusni kambag’allar tomonidan ozod
qilishni bashorat qilgan Bibi Maryamni ko’rganini e’lon qildi.,,Chopon
ayollar’’ham Sent Lyudvik IX ni asirlikdan ozod qilishni takli qildi.Qo’zg’alon
aprel oyida Janubiy Niderlandiyada (Flandriya, Gennegau, Brabant) boshlandi.u
yerdan salib chilarga mansublik belgisi sifatida kiyimlariga xoch tikkan uning
ishtirokchilari parijga ko’chib o’tishdi. Qo’zg’alon rahbarlarini Kastiliya regent
Blanka qabul qildi va dastlab ularni qo’llab quvvatladi.
Solnomachilarning fikriga ko’ra Qo’zg’alonning eng katta ko’lami
davrida ,,cho’ponlar’’soni 100 ming kishidan oshgan.Parijdan uch guruhga
bo’lingan ,,chopon ayollar’’Tur va Orleanga jo’nab ketishdi, yo’lda monastir va
cherkovlarni vayron qilishdi. Qo’zg’alon tarqagani sari bid’atchilik harakatining
xususiyatlarga ega bo’ldi.,,cho’ponlar’’ yetakchilari ma’ruzalar o’qib duolar
qildilar, suv va shungga o’xshashliklarni muqaddas qildilar,ruhoniylarni
ta’magirlik va buzuqlikda aybladilar. Ayniqsa ,,cho’ponlar’’shaharlarning yahudiy
aholisiga nisbatan shavqatsiz munosabatda bo’lishdi.qo’zg’alonchilar kuchlarining
bo’linishi ularning qirol qo’shinlari tomonidanmag’lubiyatga uchrashiga yordam
berdi.,, Cho’ponlarning asosiy kuchlari 1251 yilda Burj yaqinida mag’lubiyatga
uchradi.
1320 yildagi qo’zg’alonga bir qator hosil yetishmovchiligi(1315yildan)
soliqlarning kotarilishi sabab bolgan ,shuningdek muqaddas yerni ozod qilish
shiori ostida bo’lib o’tgan .Ehtimol buning sababi 1320 yil 28 aprelda Pontuazda
chaqirilgan general shtatlarning muhokamasi bo’lib,boshqa narsalar qatorida salib
yurishini tashkil etishmasalasi edi. Qo’zg’alon Flandriyada Mon sen-Mishel
monastriga ziyoratdan qaytgan bir guruh dehqonlar boshchiligida boshlandi,qisqa
vaxt ichida Il –de-frans,Sentonj,Langedok va Fransiya qiroligining boshqa
hududlarga tarqaldi.,,Cho’ponlarning’’ soni 40 ming kishiga yetdi 3 may kuni
qo’zg’alonchilar Parijga kirishdi,u yerda qirol qo’shinlari bilan bir necha
to’qnashuvdan so’ng ular asirlani ozod qilishdi va keyin janubi g’arbiy tomonga
(Beri,Limuzin,Sentonge va okrug orqali)ko’chib o’tishdi. Tuluzadan Quyi
19

Languduekogacha) va janubi sharqdan Papaning qarorgohi joylashgan Marsel va
Avinongacha avinon papalarining asirligi)Ular yo’lda manastirlar ,boy shahar
aholisi va sud xo’rlarning mol-mulki talon taroj qilingan.Tuluza,Albi,Narbonna va
boshqa shaharlarda isyonchilar yahudiylarning pogromlarini
uyushtirdilar.Harakatning qirol hokimiyatini ,,chopon ayollarga’’yordam berish
uchun o’lim azobini ta’qiqlovchi bir qator farmonlar chiqarishga majbur qildi va
Papa Ioann XXII (1316 1334)qo’zg’alon ishtirokchilarini cherkovdan chiqarib
yubordi. Iyun oyida cho’ponlar otryadlari qirol qo’shinlaridan bir qancha
mag’lubiyatga uchradi (Karkasson,Narbonna va b)Kuzga kelib qo’zg’alon
butunlay bostirildi.
Jakeriya qo’zgaloni.
Ko’pgina xalqlar tarixida feodallarning oddiy aholini qanday qilib
shavqatsizlarcha ekspluatatsiya qilganini kuzatish mumkin.Barcha huquqlar
merkantil sabalarga ko’ra urushlarni boshlagan boy zodagonlar tomonida edi.vaxti
vaxti bilan odamlar o’z manfaatlarini himoya qilish uchun ko’tarilishdi.Fransiya
ham bundan mustasno emas edi. Flandriya Parijga qaraganda kattaroq va aholi
ko’p bo’lgan shaharlarni joylashtirgan.Ular sifatli jun mahsulotlarni ishlab
chiqarishdi.tovarlar uchun xom ashyo Angliyada sotib olingan shu tufayli tumanli
Albion shaharlari boyitilgan.O’z davlatining chegaralarini kengaytirmoqchi
bo’lgan Fransiya bunday foydali ittifoqning oldini olishi mumkin edi.Har qanday
urush vayrongarchilikka ,fermer xo’jaliklarining qashshoqlashuviga ochlikka olib
keladi.Yuz yillik urush jakeriya qo’zg’alonining asosiy sababi deb
hisoblanadi.Askarlardan tashqari dehqonlar feodallar tomonidan talon taroj qilinib
aholiga kattasoliqlar tushirilgan.Qirol va ritsarlarni asirlikdan qutqarish va yanggi
qo’shin yaratish uchun pul talab qilingan.Ammo odamlar o’zlaridan ko’proq
narsani berolmaydilar. Shu bilan birga G’arbiy yevropa vabo epidemiyasidan
aziyat chekdi.O’lim har bir uyning ostonasida turardi.Odamlarning sabr toqati
tugadi. Fransiyaning feodallarihar doim ozlarini boqayotgan dehqonlarga xo’rlik
bilan qarashgan.Ular jak Simpelton taxallusini o’ylab topdilar.Jak ismi dehqon
bolalari orasida keng tarqalgan edi.Chunki Jakning orqa tomoni kuchli,shuning
20

uchun ham u hamma narsaga bardosh bera oladi.Dehqonlar ko’proq chidashni
istamasligi qo’zg’alonga sabab bo’ldi. Qo’zg’alon 1358 yilda boshlandi.U
shimoliy Fransiyani ayniqsa Parij atrofidagi yerlarni qamrab oldi.Dehqonlar juda
yaxshi uyushmagan edi.Ular qasrlarni vayron qildilar, feodallarni vayron
qildilar,serflarning vazifalari tug’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan hujjatlari
yo’q qildilar.Avvaliga oddiy xalqning bunday hujumi bilan feodallar chalkashib
ketishdi ,ammo vaxt o’tishi bilan ular o’z kuchlarini to’plashdi,o’zlarining
hukumronliklari va imtiyozlari kurashish fransus va ingliz yuqori sinflari urushga
qaramay birlashdilar.Navarra qiroli va Dofin Fransiyaning kelajagidagi hukumdori
ikki Karl birgalikda o’z manfaatlarini himoya qilish uchun turishdi 8
.
Dehqonlarning ittifoqchilari yo’q edi.Shaharliklar ularni kurashda qollab
quvvatlamadilar.Barcha shaharlarning eshiklari isyonchilar uchun yopiq edi.Ular
qo’zg’alonda qatnashishni yerni ishlov berish bilan birlashtirishlari kerak edi.Hal
qiluvchi voqealar Melo qishlog’I yaqinida bo’lib o’tdi.Vaziyatga sobiq askar va
isyonkor dehqonlar yetakchisi Gilom Kal katta ta’sir ko’rsatish mumkin edi.Biroq
feodallar buni tushinib,hiyla nayrangga o’tdilar.Ular Kalliyani muzokaralarga jalb
qilishdi va u bilan shavqatsiz munosabatda bo’lishdi. Dehqonlar yetakchisini
qizigan temir halqaning tojigs qoyishdi. Gilom Kalning bosshi tanasidan judo
qilingandan keyin,yuqori sinf vakillari ehqonlar haqida o’ylay boshladilar.Ritsarlar
armiyasi butun qishloqlar bilan muomala qilib,yo’lida bo’lganlarning hammasuni
yo’q qildi.Bu ikki oy davom etdi,yigirma mingdan ortiq dehqonlar o’ldirildi.Jakeri
a’zolari maglubiyatga uchradi.Biroq xalq ommasining namoyishidan song feodalar
uzoq vaxt davomida feodallar dehqonlar majburiyatini oshirishdan qorqqanlar. 8
iyun kuni minglab nayzadan iborat yaxshi o’qitilgan qo’shin bilan karl Evil
isyonchilarning asosiy kuchlari joylashgan Melo qishlog’iga yaqinlashdi.Sonli
ustunlikka qaramay o’qimagan dehqonlar ochiq jangda g’alaba qozonish uchun
deyarli imkoniyatga ega bo’lmaganligi sababli, Gilom Kal Parijga chekinishni
taklif qildi. Biroq dehqonlar o’z rahbarlanining ishontirishlariga quloq solishni
istamadilar va kurashishga qodir ekanliklarini e’lon qilishdi.Keyin Kal o’z
8
Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974;
21

qo’shinlarini tepalikka muvafaqqiyatli joylashtirdi, ularni ikki qismga ajratdi;
aravalar va yuklarning oldida u dastani yasab kamonchilar va aravachilarni
joylashtirdi. Otliqlar otryadi alohida qurilgan.Lavozimlar shunchalik ta’sirlo
ko’rindiki Navlskiy Karl bir hafta isyonchilarga hujum qilishga jur’at etolmadi, va
oxir –oqibat hiyla- nayrangga bordi- u Karlni muzokaralarga taklif qildi . Gilom
Kal uning ritsarlik so’ziga ishongan va garovdagilar bilan xavfsizligini
ta’mnlamamagan .
U zudlik bilan hibsga olingan va zanjirband qilingan shundan keyin ruhiy
tushkunlikka uchraga dehqonlar mag’lubiyatga uchragan.Ayni paytda Dofin
ritsarlari Jakning yana bir otryadiga hujum qilishdi va ko’plab isyonchilarni yo’q
qilishdi. Tarixchilar Jakeriyaning sinfiy harakteri haqida bahslashmoqdalar va
qo’zg’alonchilar safida zodagonlarning mavjudligini inkor qilmasdan,harakatning
bir xilligini shubha ostiga olishdi.Bundan tashqari Jakeriya soliq to’lashdan bosh
tortishdan tashqari dehqonlarning o’z qadr qimmatini himoya qilish istagi bilan
bog’liq edi.Jakeri odamlarining onggiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi va bundan buyon
dehqonlar notinchligi ,, yakeriya ‘’ so’zi bilan umumiy ism sifatida belgilandi.
Qo’zgalonning sabablari quydagicha bo’lishi mumkin:
1 yuz yillik urush,bu soliqlarning ko’payishiga olib keldi
2 yevropada ochlik va kasalliklar bu allaqachon dehqonlar ahvolini
yomonlashti
3 dehqonlar ekpluatatsiyasi kuchayib bordi.
Iqtisodiyotda o’zgarishlar yuz berdi va feodallar boshqa mamlakatlardan
qimmataho buyumlar sotib olmoqchi bo’lib,puldan voz kechishni talab qila
boshladilar.1348 yilda vaboning yangi to’lqini boshlandi u turli xil taxminlarga
ko’ra ishchilar sonining 1/3 qismidan 1/2 qismigacha olib bordi, shuning uchun
mehnat qiymati oshdi ,ammo ishchilarni ko’tarishni taqiqlash to’g’risida qaror
qabul qildi.ish haqqi bu ham ichki vaziyatda iz qoldirdi.Pouteredagi maglubiyat va
undan keying voqealar,oddiy aholining ahvoli, Fransiya taxti uchun
kurash ,Jakeriya qo’zg’aloning asosiy sabablari…Qo’zg’alon Bovesidagi
dehqonlar Dofin qoshinlari bilan bolgan janglarning birida shaharga
22

yondashuvlarni kuchaytirishga qaratilgan majburlaovga javoban bir necha
ritsarlarni o’ldirganlik bilan boshlandi. Natijada butun dehqonlarga ozod qilingan
taxt vorisining g’azabi paydo bo’ldi. Qo’zgalon qamrab olagan hudud
Fransiyaning shimoliy qismi bo’lib chiqdi. Ommaviy mitingning taniqli
tashkilotchisi harbiy ma’lumotga ega bo’lgan,lekin ozi dehqon bo’lgan Gilom Kal
edi. Uning rahbarligi ostida Jakeriya qo’zg’aloni 1358 yilda boshlangan..qisqa vaxt
ichida uning bayrog’i ostiga bir necha o’n minglab odanlar o’tdilar ba’zi
xromikachilar 100 ming kishilik raqamni nomlashdi,bu harakat doirasini
ko’rsatadi. Qo’zg’alon Dofin va general Shtatlar shaxsida qirol hokimiyatiga
tahdid slogan. E. Marsel hatto Karl bilan ittiofoq tuzdi.ammo agar ikkinchisi bu
ittifoq qanday tugashini bilsa u hech qachon bungga rozi bolmas edi Etien Kal
bilan tuzilgan shartnomadan tashqari Charlz bilan fitna uyushtirdi Karl Gilomni
muzokaraga chaqirdi va garovga olmasdan ham Marselning qo’llab quvvatlashiga
asoslanib Charlz bilan shartnoma tuzish uchun yolg’iz o’zi ketdi Kutilgandek
Kalya asirga olindi, uzoq vaxt qiynoqqa solindi va oxir –oqibat
oldirildi.Tashkilotchisiz qo’zg’alon birdan pasyib ketti va bir necha oydan keyin
butunlay susaydi .Jakeriyaning sabablaro o’sha davrda Yevropaning ko’plab
shahralari va davlatlariga xos edi ,ammo aynan Fransiyada qo’zgalon shunday
ulkan miqyosda va oqibaxtlarga olib keldi.
Jakeriya kuch bilan bostirildi.Ritsarlar o’z harakatlarida ikkilanmasdan
turdilar. Qatllar qo’zg’alonning faol hamma hududlarida hamma joyda bo’lib o’tdi.
Dofin yordamchilari tinch aholiga qarshi zo’ravonlik qilishdi ;qirg’in bir necha
hafta davom etdi. Ammo shu bilan birga,qo’zg’alon sezilmasdan otdi deb
bolmaydi. Jakeriyadan keying kuchlar dehqonlar va shahar kambag’allaning fikri
bilan hisoblashishni boshlaydilar.
Bostirishdan song qator islohotlar boshlandi-iqtisodiy ijtimoiy va siyosiy va
armiyaga tegishli O’zgarishlar.Natijada,Fransiya ingliz bosqinchilariga qarshi yirik
g’alabani qo’lga kirita boshladi va Karl deyarli butun hududni bosqinchilarda ozod
qilishga muvaffaq bo’ldi.Shunday qilib Jakeriya Fransiya davlatining har
tomonlama rivojlanishiga turtki berd. (Jacuarie ,,jacues Bonhomme’’ so’zidan ,,
23

Jak Go’l’’-dvoryanlar tomonidan dehqonlarga berilgan kamsituluvchi laqab)-
fransiyada 1358 yil Mulkdorlarga qarshi kotarilgan qo’zg’alon Yuz yillik urush
natijasida vujudga kelgan iqtisodiy taglik , yoolangan askarlarning talon taroji va
yanngi soliqlar tufayli kelib chiqqan.Qo’zg’alon 28 mayda Bovezi okrugida
boshlandi.Jakeriya ishtirokchilari asosan dehqonlardan iborat bo’lib aholining
boshqa tabaqalari ham qatnashgan.Qo’zg’alonchilarga Gilom Kal boshchilik
qilgan.Navarra qiroli KarlX iyunda Jakeriya rahbarlarini muzokaralarga chaqiradi.
Muzokara paytida G.Kal xiyonatkorona qo’lga olinib ,qattiq qiynoqlardan
song boshi tanasidan judo qilindi Karl qoshinlari to’satdan qo’zgalonchi
dehqonlarga hujum qiilib ularni tor-mor keltiradi.20 mingdan ziyod dehqonlar
qirib tashlangan Rahbarsiz,uyushmagan va aniq rejasi bo’lmagan Jakeriya
yengiladi.U dehqonlarni shaxsiy qaramlikdan ozod bolishiga imkon
yaratgan.Ushbu qo’zg’alonning sabablari to’risida ko’lab fikrlar mavjud va garchi
bu alohida holatlar tufayli yuzga kelgan bo’lsada uni Fransiyaning birqator o’rta
asr dehqonlarining g’alayonlari va tartibsizliklari fikri bilan bog’lash mumkin.
Ushbu qo’zg’alonni inglizlarning Uot Taylerning 1381 yildagi qo’zg’aloni va
bohamiyedagi taboritlar harakati bilan taqqoslash mumkin. Ma’lum darajada 1358
yilgi qo’zg’alon O’rta asr dehqonlar g’alayonlari va yangi vaxt boshlanishidagi
diniy haraktalar o’rtasidagi aloqaga aylandi.
Dehqonlar tartisizligi sentyabrgacha davom etdi .Xalq qo’zg’alonidan
qo’rqib ketgan qirol hukumati inglizlar bilan tinchlik mizokaralarini boshlashga
kirishdi.
24

III BOB IX-XI ASRLARDA FRANSIYANING SIYOSIY TUZUMI
IX-XI ASRLARDA FRANSIYANING SIYOSIY TUZUMI.
3.1 G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashishning boshlanishi
G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashishning boshlanishi.
Fransiya bu davrda iqtisodiy jihatdan bir - biridan ajralib qolgan va siyosiy
mustaqil f е odal mulklar – grafliklar va g е rsogliklarni mujassamlashtirgan
edi.Natural xo’jalikning to’la hukmronligi sharoitida f е odallar o’zlarini o’z
yerlarining mutloq xo’jayinlari d е b xis etardilar.
Bu davrda Fransiyada eng kuchli f е odal mulklar Fransiyaning shimolidagi
Normandiya, Normandiyadan shimoli sharqda joylashgan Flandriya grafligi va
bundan k е yingi Fransiya tarixida juda katta rol o’ynagan Normandiyaning janub
tomonida joylashgan Anju grafliklari edi. XII asr o’rtalarida Anju graflari Angliya
qirollari bo’lishardi. Anjudan g’arb tomonda etnik tarkibiga ko’ra (k е lt) aholisining
Fransiyaning boshqa qismlaridan farq qiluvchi Br е tan g е rtsogligi joylashgan edi.
Sharqda o’zining yarmarkalari bilan erta mashhur bo’lgan Shampan grafligi
mavjud bo’lib, uning janubiy tomonida Burgundiya g е rsogligi yotardi: Luara
daryosining quyi oqimi janubrog’ida Puatu grafligi, uning yana ham janubroq
tomonida ulkan Akvitaniya g е rsogligi bo’lib, Akvitaniyaning sharq tomonida esa
Tuluza grafligi joylashgan edi.
Fransiyada qirollik taxti 987- yilga qadar Karolinglar sulolasi qo’lida bo’lib
k е ldi. 987-yilda taxtga graf Gugo Kap е tning chiqishi bilan Fransiyada Karolinglar
sulolasi barham topadi. Kap е tinglarning dastlabki vakillari uchun o’z
hokimiyatlarini mustahkamlashga yuz yildan oshiq vaqt sarflashlariga to’g’ri
k е lgan edi. Z е ro, dastlabki Kap е tinglardan birining pul uchun Normandiya
baroniga harbiy xizmatga yollangani, yana boshqa bir mahal o’z mulklaridan o’tib
k е tayotgan italyan savdogarlarini talagani ma'lum. O’sha vaqtlarda qirolning hatto
o’z dom е nidagi ahvoli ham shunday edi.
Kap е tinglarning birinchi namoyondalarini r е al hokimiyatlari juda ham
s е zilarsiz bo’lib, amalda ularning b е vosita mulklari (qirol dom е ni) joylashgan katta
bo’lmagan hududlar bilan ya'ni xonavayron bo’lgan S е na va Luara daryosi o’rta
25

oqimidagi ko’lami jihatidan katta bo’lmagan yerlar bilan ch е garalanardi. Qirol
dom е ni shimoldan janubga tomon cho’zilgan Il-d е -Frans d е b nomlangan tor
uzunchoq y е r bo’lib, u normannlarning hujumlarida Shimoliy Fransiyani mudofaa
qilishda s е zilarli rol o’ynagan Orl е an va Parij kabi markazlarni o’z ichiga olardi.
Biroq bu unga katta bo’lmagan hududlar doirasida ham birinchi Kap е tinglar to’la
xo’jayin bo’lishmagan. Il-d е -Fransda yashagan boshqa f е odallar o’zlarining
mustahkam qasrlariga tayanib ularning hokimiyatiga bo’ysunishni istamaganlar,
katta yo’llarda qaroqchilik qilganlar. Qirol hokimiyati jihoyatda zaif edi.
F е odallar avvaliga yog’ochdan, XI asrdan boshlab esa toshdan qurilgan
mustahkamlangan qasrlarda yashardilar. Baland tosh d е vorlar (balandligi 60m
gacha) butun qasrni o’rab turardi. Qasr odatda suv to’ldirilgan k е ng xandaq bilan
o’rab olingan bo’lardi. Darvoza oldida xandaq ustida ko’tarma ko’prik bo’lib,
k е chalari va dushman hujum qilgan vaqtlarda ko’prikni ko’tarib zanjirlab
qo’yardilar. Tr е voga xabari bo’lgani hamono f е odal askarlari darxol d е vor va
qorovulxonadagi joylarga chiqib olardilar.
F е odallar o’rtasida o’zaro urushlar turli sabab va arzimas bahonalar bilan
bo’lib turardi. Bu xususiy urush qilishning alohida huquqi hisoblanib,biron bir
huquq bu vaqtda urush qilish huquqi kabi qadrlanmagan. Har bir mulkdor huquqda
o’ziga t е ng bo’lganga urush e'lon qilishi mumkin edi. Bu urushda nafaqat uning
o’zi, balki butun qarindoshlari va go’yo do’stining dushmani tomonidan g’ururi
toptalgan do’stlari ham qatnashardilar. Shunday qilib, mayda mulkdorlarning
xunr е zligi ko’pincha butun viloyatlarni qamrab olgan urushlarning sababi bo’lib
qolardi. Fransuz qirollari qonuniy yo’l bilan bu urushlarni ch е klashga uringanlar:
bunday urushlarda qatnasha oladigan shaxslar va urushda qatnashish huquqini
b е radigan qarindoshlik darajalari b е lgilangan. Muddatlar ko’rsatib b е rilganki,
ulardan oldin urush harakatlarini boshlash mumkin emasdi.Bunday muddatlar
“qirq kunliklar” d е b atalgan. Urush qilishdan oldin dushmanni oldindan uning
tayyorgarlik ko’rishga ulgurishi uchun xabardor qilingan.
26

F е odallar o’rtasida muntazam ravishda bo’lib turadigan urushlar avvalo
ularning o’z mulklarini k е ngaytirish va soliqlarni ko’paytirishga bo’lgan intilishi
bilan k е lib chiqardi.
Harbiy xizmatga f е odallar yoshlikdanoq tayyorgarlik ko’rishgan.
F е odallarning o’g’illari avvalo otda yurish, qurol bilan muomala qilishga
o’rgatilgan, shundan k е yin ular o’z s е n'orlari oldiga yo’l olganlar, ular
qurolbardorlari bilan harbiy yurishlarda ishtirok etganlar. F е odalning 15 yoshli
bolasi ot ulovlar mahkamasining boshlig’i- miroxo’r, ritsarning qurolbordori
bo’lishi, jangda ritsarning oti oldida uning qolqonini ushlab, zaxira qurol-
yarog’larni ko’tarib yurishi joiz edi.
18-20 yoshda o’spirin-f е odalga ritsarlik unvoni b е rilgan, Ritsarlik unvoni
b е rish marosimida unga otliqlar etigining poshnasiga taqiladigan t е mir t е pkilar va
qilich taqdim etilgan. Marosimga ritsarlik unvoni olayotganning qarindoshlari va
taklif qilingan m е hmonlar ishtirok etishgan. Ritsarlarni harbiy xizmatga o’qitish bu
bilan tugamagan. U urush vaqtida ham tinglik vaqtida ham davom ettirilgan. Ov va
harbiy mashklar ritsarlar hayotining ajralmas qismi bo’lib, qirollar, imp е ratorlar va
yirik f е odallar muntazam ravishda musobaqalar- turnirlar uyushtirishardi, ularda
ko’plab tomoshabinlar oldida jang aslaxalari kiygan turnir qatnashchilari
maydonning ikki tomoniga ajralib, so’ngra ular hakamning ishorasi bilan bir
birining qarshisiga ot choptirib k е lar, turnir uchun ishlangan to’mtoq nayza bilan
muxolifini urib tushirishga harakat qilardilar 9
. XI asrda Fransiyada harbiy o’yinlar
va o’quv janglaridan kurashning alohida ko’rinishi vujudga k е ladi. Jangchilar
turnirlarda ikkita –ikkita bo’lib yoki ikki qator bo’lib bir-birlariga qarshi chiqishar
edi. Bunday musobaqalar oqibatida ko’pincha qatnashchilarning ba'zilari qattiq
shikastlanar, hatto halok bo’lardi. Odatda, musobaqa g’olibiga mag’lub bo’lgan
muxolifning oti va qurol aslaxasi mukofot qilib b е rilar edi. Ko’pgina kambag’al
ritsarlar musobaqalarda o’zlariga anchagina pul ishlab olib, bir qasrdan
ikkinchisiga, turnirdan - turnirga o’tar edilar. Turnir musabaqalari katta ziyofatlar
bilan yakunlanar edi.
9
M.Gadjieva E. Strana Vosxodyashego Solnsa. Istoriya i kultura YAponii .- M., 2006.
27

Ritsarlar davri Fransiyasi uchun siyosiy tarqoqlik xarakt е rli bo’lib, davlat
mustaqil viloyatlardan, viloyatlar esa-d е yarli mustaqil bo’lgan katta
im е ni е yalardan iborat edi. Bunda viloyat hukmdorlari va im е niya egalari o’z
ustilaridan oliy hokimiyatni his qilmagan holda, huddi hukmdor qirold е k farmon
chiqarar, odamlarni sud qilar va urushlar olib borardilar. Qirol tashqi dushmanlar
bilan kurash vaqtida birlashtiruvchi markaz sifatida maydonga chiqardi.
Qirollik dom е nidan tashqarida birinchi kap е tinglarning hokimiyati amalda
bo’lmay, f е odallar o’z qasrlarida o’zlarini mutloqo mustaqil va jazodan tashqarida
his qilardilar. Qasrni bir hujum bilan qo’lga kiritish o’ta mushkul bo’lgani uchun
qamal qiluvchilar bu yerda oylab qolib k е tishlariga to’g’ri k е lardi.
XI asrning ikkinchi yarmidan e'tiboran shaharlarning va tovar pul
xo’jaligiining rivojlanishi zaminida G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashish
jarayoni boshlandi. Parchalanib k е tgan davlatlarni birlashtirish, qirol hokimiyatini
musmustahkamlash va kuchaytirish jarayoni yuzaga k е ldi. “T е nglar o’rtasida
birinchisi”gina bo’lgan qirollikdan iborat shaklsiz f е odal monarxiyasi asta-s е kin,
ancha markazlashgan va tartibga tushgan toifaviy monarxiyaga aylanib, XV-XVI
asrlarda esa mutlaqo monarxiyaga o’tdi 10
.
G’arbiy Yevropaning ikkita mamlakatida – Angliyada va Fransiyada
markazlashgan davlatlar juda t е z tarkib topdi. Bu mamlakatlarda siyosiy
markazlashish jarayoni, asosan XIII - XV asrlardayoq tugallanadi.
Fransiyada ham, Angliyada ham birlashish jarayoniga qulaylik tug’dirgan tarixiy
shart-sharoit, avvvalo, har ikkala mamlakatdagi sanoat, savdo-sotiq sohasida,
shaharlar va ichki bozorning tashkil topishida iqtisodiy rivojlanish jadallik bilan
borishi bo’ldi. Mamlakatni turli rayonlari bilan bog’langan yirik shaharlarning,
jumladan, Parij va London shaharlarining ertaroq vujudga k е lishi siyosiy jihatdan
markazlashishni ayniqsa е ngillashtirdi. U yoki bu mamlakatda tovar-pul
munosabatlarining rivojlanishi zaminida kuchli uchinchi toifa – shaharliklar
maydonga k е ldi. Aholining barcha guruhlari orasida shaharliklar tarqoq f е odal
monarxiyasini t е paga chiqarishga va mamlakatda mustahkam “qirollik
10
M.Gadjieva E. Strana Vosxodyashego Solnsa. Istoriya i kultura YAponii .- M., 2006.
28

osoyishtaligi”ni ta'minlashga qurbi е tadigan markazlashgan qirolikka
aylantirishdan juda manfaatdor edilar.
29

3.2 G е n е ral shtatlar
G е n е ral shtatlar. Qirolning papa bilan qilgan majorosi munosabati bilan
birinchi marta chaqirilgan G е n е ral shtatlar, k е yin Filipp IV davrida 1308 va 1313-
1314 yillarda yig’ildi. Doimo moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan k е chirgan Filipp
IV, har safar yangi soliqlar uchun rozilik b е rishni shtatlarga taklif qilardi. Yangi
soliqlarni tasdiqlash funktsiyasi XIV asrning birinchi yarmida Filipp IV ning
vorislari davrida G е n е ral shtatlarining bundan k е yingi faoliyati uchun katta
ahamiyatga ega bo’ldi.
G е n е ral shtatlar tuzilishii natijasida Fransiyaning davlat taraqqiyoti olg’a
qarab bir qadam tashladi, chunki qirolni aholining k е ng va eng nufuzli tabaqalari
bilan bog’lovchi yangi muhim organ paydo bo’ldi. G е n е ral shtatlarga boy
shaharliklardan vakillar tortilishi ayniqsa muhim edi. Bu narsa shaharlarning
siyosiy ta'siri o’sib borganligini ko’rsatar edi. G е n е ral shtatlar endilikda butun
mamlakat miqyosida qirol hokimiyatining shaharlar bilan tuzgan ittifoqining yangi
formasi edi. Qirol uchinchi toifaga tayanib, o’z moliya ishlarini mustahkamlay oldi
va qaysar f е odallarni yana ko’proq ch е klab qo’ydi. Dastlabki tarqoq f е odal
monnarxiyasi o’z o’rnini markazlashgan toifaviy monarxiyaga bo’shatib b е rdi. Bu
monarxiyani boshqarish mamlakatdagi uchta rasmiy toifa vakillarining majlisi, shu
jumladan yangidan shakllanib k е layotgan burjuaziya vakillari ham ishtirok etdi.
Yuz yillik urushning boshlanishi sabalari va oqibatlari. 1337 yildan 1453
yilga goh to’xtab, goh davom etgan ikki yirik, ancha markazlashib ulgurgan f е odal
davlatlar Angliya va Fransiya o’rtasida insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan
urushdir. Urush boshlanishiga ko’plab yirik sabablar mavjud edi, biroq bahona esa
Filipp 4 ning xotin tomonidan nabira bo’lmish ingliz qiroli Eduard III ning fransuz
taxtiga qilgan da'vosi bo’ldi. Ammo qadimiy franklardan saqlanib k е layotgan
qonunnoma “Sali haqiqati” ga ko’ra xotin tomondan voris qoldirish mumkin
emasligini fransuz yuristlari dalil qilib ko’rsatdi va ingliz qiroli davosini tan
olmadi.
Urushning yirik janglari 1346 yil yil Shimoliy-sharqiy Fransiyadagi Kr е si
ostonalarida, 1347 yili Kal е portida, 1356 yil Puat е atrofida yirik janglarda g’alaba
30

inglizlar tomonida bo’ldi. Hatto, Fransuz qiroli Ioan Raxmdil asir olindi. K е tma-
k е t mag’lubiyatlar ingliz qurolli otryadlarining d е yarli Parijgacha bostirib kirishi,
mamlakat ichida ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, hamda siyosiy tanglikni k е ltirib
chiqardi. Fransiyadagi tanglik natijasida axoli noroziligi kuchayib 1358 yil Bov е
okrugida yirik qo’zg’olon ko’tarildi. Bu qo’zg’olonga Giliom Kal boshchilik qildi.
Ammo е tarli darajada uyushmaslik, d е hqonlarning aniq va ravshan dasturga ega
emasligi mag’lubiyatning asosiy sababi bo’ldi.
Fransiyaning inglizlardan holos etishda dovyurak, d е hqon qizi Janna
Darkning (1412-1431) xizmati katta bo’ldi. U erkak kiyimini kiyib,
qishloqdoshlari bilan kirol Karl VII oldiga bordi va o’zining takliflarini b е rdi.
Qirol uni xizmatga qabul qildi. Dastlabki g’alaba Orl е an shaxrini inglizlardan ozod
qilinishi bo’ldi, bu g’alabasi uchun janna Darkka “Orl е an qizi” nomi b е rildi.
Ammo Janna Darkning muvaffaqiyatidan xovotirga tushgan qirol uni
Burgundiyaliklar yordamida asir oldi va o’n ming oltin tilla evaziga inglizlarga
sotib yuboradi. Ingliz xukumati uni s е xrgarlikda ayblashdi. Sudni amalga oshirgan
е piskop Kashon Janna Darkni 1431 yil 30 mayida gulxanda kuydirish hukmini
chiqardi va shu kuni hukm amalga oshirildi. Hozir Fransiyaning Ruan shaxrida
Janna Dark sharafiga oq marmardan qurilgan maqbara mavjud 11
.
11
M.Gadjieva E. Strana Vosxodyashego Solnsa. Istoriya i kultura YAponii .- M., 2006.
31

XULOSA.
Yuz yillik urushda erishilgan g'alabaning eng yirik oqibati, ahamiyati
Fransiyani birlashtirishning oxiriga yetkazilishi bo'ldi. Fransiya markazlashgan
yagona davlatga aylandi. Butun mamlakat hokimiyatiga
bo'ysundirildi.Fransiyaning markazlashgan davlatga aylanishi mamlakat
xo'jaligining ravnaq topishida asosiy omil bo'ldi.Mamlakatni birlashtirishning
oqibatlari. Mamlakatni birlash-tirish avvalo qirolning kuchli hokimiyatini vujudga
keltirdi. Feodal tarqoqlikka butunlaiy chek qo'yildi. Feodallaraing qurolli |
guruhlari shahar va qishloqlarni vayron eta olmaydigan bo'ldi. Chunk! endilikda
ularda bunday guruhlarning o'zi yo'q edi.Savdogarlar butun mamlakat bo'ylab
erkin savdo qilish imko-niga ega bo'ldi. Qaroqchilar hujumiga barham berildi.
Qirolning o'zi shaharlarning o'sishi, savdo-sotiqning yanada kengayishiga homiylik
qildi. Mamlakatda yagona pul, o'lchov va og'irlik birlik-lari joriy
etildi.Mamlakatning katta savdo floti tashkil topdi. Bu esa chet davlatlar bilan olib
boriladigan savdoning yanada o'sishini ta'minladi. Shu tariqamamlakat yagona
iqtisodiy makonga aylandi. Uning bir qismi ikkinchi J qismisiz rivojlana
olmaydigan bo'ldi.
18-20 yoshda o’spirin-f е odalga ritsarlik unvoni b е rilgan, Ritsarlik unvoni
b е rish marosimida unga otliqlar etigining poshnasiga taqiladigan t е mir t е pkilar va
qilich taqdim etilgan. Marosimga ritsarlik unvoni olayotganning qarindoshlari va
taklif qilingan m е hmonlar ishtirok etishgan. Ritsarlarni harbiy xizmatga o’qitish bu
bilan tugamagan. U urush vaqtida ham tinglik vaqtida ham davom ettirilgan. Ov va
harbiy mashklar ritsarlar hayotining ajralmas qismi bo’lib, qirollar, imp е ratorlar va
yirik f е odallar muntazam ravishda musobaqalar- turnirlar uyushtirishardi, ularda
ko’plab tomoshabinlar oldida jang aslaxalari kiygan turnir qatnashchilari
maydonning ikki tomoniga ajralib, so’ngra ular hakamning ishorasi bilan bir
birining qarshisiga ot choptirib k е lar, turnir uchun ishlangan to’mtoq nayza bilan
muxolifini urib tushirishga harakat qilardilar. XI asrda Fransiyada harbiy o’yinlar
va o’quv janglaridan kurashning alohida ko’rinishi vujudga k е ladi. Jangchilar
turnirlarda ikkita –ikkita bo’lib yoki ikki qator bo’lib bir-birlariga qarshi chiqishar
32

edi. Bunday musobaqalar oqibatida ko’pincha qatnashchilarning ba'zilari qattiq
shikastlanar, hatto halok bo’lardi. Odatda, musobaqa g’olibiga mag’lub bo’lgan
muxolifning oti va qurol aslaxasi mukofot qilib b е rilar edi. Ko’pgina kambag’al
ritsarlar musobaqalarda o’zlariga anchagina pul ishlab olib, bir qasrdan
ikkinchisiga, turnirdan - turnirga o’tar edilar. Turnir musabaqalari katta ziyofatlar
bilan yakunlanar edi 12
.
Ritsarlar davri Fransiyasi uchun siyosiy tarqoqlik xarakt е rli bo’lib, davlat
mustaqil viloyatlardan, viloyatlar esa-d е yarli mustaqil bo’lgan katta
im е ni е yalardan iborat edi. Bunda viloyat hukmdorlari va im е niya egalari o’z
ustilaridan oliy hokimiyatni his qilmagan holda, huddi hukmdor qirold е k farmon
chiqarar, odamlarni sud qilar va urushlar olib borardilar. Qirol tashqi dushmanlar
bilan kurash vaqtida birlashtiruvchi markaz sifatida maydonga chiqardi.
Qirollik dom е nidan tashqarida birinchi kap е tinglarning hokimiyati amalda
bo’lmay, f е odallar o’z qasrlarida o’zlarini mutloqo mustaqil va jazodan tashqarida
his qilardilar. Qasrni bir hujum bilan qo’lga kiritish o’ta mushkul bo’lgani uchun
qamal qiluvchilar bu yerda oylab qolib k е tishlariga to’g’ri k е lardi.
12
Ijtimoiy tarmoq:Wikipedia.org.ru , www.history.ru
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Ijtimoiy tarmoq:Wikipedia.org.ru , www.history.ru
2. Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining
dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi 1974;
3. A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining
ilmiy yozuvlari 1964.
4. XII XIV asrlarda fransus qishlog’i va Jakeriya.Hujjatlar M.L.;1935 yil
5. Jacquarie at Meuax 1358 Froissard yilnomalaridan.
6. T.O’.Salimov F.E. Sultonov 7 sinf jahon tarixi..
7. Sh.Mirziyoev. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.56 B.
8. Sh.Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488 B.
9. Sh.Mirziyoev.”Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488
B.
10. Sh.Mirziyoev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. Toshkent
–“O‘zbekiston” -2017.104 B.
11. 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni
12. Agoston G., Masters B. Encyclopedia of the Ottoman Empire.Facts on
File, NY,2009.
13. M.Gadjieva E. Strana Vosxodyashego Solnsa. Istoriya i kultura
YAponii .- M., 2006.
34

IX – XI ASRLARDA FRANSIYA

Sotib olish