IX – XII asrlarda Movorounnaxr va Xurosonda madaniy hayot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	60.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	05 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

IX – XII asrlarda Movorounnaxr va Xurosonda madaniy hayot

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTET
TARIX YO'NALISHI
Kurs ishi
Fan: O’zbekiston tarixi
Mavzu: IX – XII asrlarda Movorounnaxr va Xurosonda madaniy
hayot
Bajardi: ________________
Tekshirdi : ______________

Reja
Kirish. ………………………………………………………...……………… 3-4
1. IX asrda Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy vaziyat ……………...… 5-8
2. Moddiy va Ma’naviy madaniyatning yuksalishini ta’minlash shart-
sharoitlari…………………………………………………………………...….. 9-20
3. Madaniyatning iijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni. …………….…. 21-23
4. IX-XII asrlarda fan va madaniyatning yuksak cho’qqiga
ko’tarilishi……………………………………………………………….…… 24-30
5. Xulosa. …………………………………………………………….……… 31
6. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. ………………………………..…..… 32
2

Kirish
Umuman olganda, Movarounnahr va Xuroson IX-XII asrlarda muhim
madaniyat, ilm-fan va badiiy faoliyat markazlari bo’lib, ularning islom
sivilizatsiyasiga qo’shgan hissalari dunyoga doimiy ta’sir ko’rsatgan.
O zbekiston dunyodagi boy tarixga ega davlatlardan biridir. Insoniyatʻ
tarixining ajralmas qismi bo'lgan xalqimiz va uning davlatchilik tarixi kishilik
jamiyatining uzoq davrlariga borib taqaladi. Unda xalqimiz tarixining ibtidoiy
davridan hozirgi kunlargacha bosib o'tgan uzoq va murakkab tarixiy yo li,
ʻ
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma'naviy hayoti o`z aksini topgan.
O'zbekiston tarixi fani xalqimizning tarixiy taraqqiyoti, ajdodlarimiz
qoldirgan boy moddiy va ma'naviy merosini, o'lkamizda davlatchilikning tashkil
topishi va ularning rivojlanishi, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi
mustaqillik va ozodlik uchun kurashlarini va unda mardlik, jasorat ko`rsatgan xalq
qahramonlari va davlat arboblari faoliyatlarini keng miqyosda o rgatadi. Shu bilan
ʻ
birgalikda xalqimizning mustaqillikka erishishi, mustaqillik yillarida
jamiyatimizda milliy davlatchilik qurilishi, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish,
erkin bozor iqtisodiyotini yaratish jabhalaridagi faoliyati ham o'z aksini topgan.
Yurtimizdan dunyo civilizasiyasi tarixiy taraqqiyotida muhim iz qoldirgan
olimu-fuzalolar, davlat arboblari, sarkardalar yetishib chiqqanlar. Biz ular bilan
xaqli ravishda faxrlanamiz. Ayniqsa respublikamizning turli hududlaridan qadimgi
va o'rta asrlarga oid ko`plab manzilgohlar, shahar qoldiqlari, turar-joylar, aholi
tomonidan yasalgan qadimgi ashyolar, uy- ro`g`or buyumlari topilayotganligi
xalqimiz va uning davlatchilik tarixi boy ekanligini tasdiqlaydi.
Xalqimizning boy tarixi, ma'naviy merosi va madaniyatiga bugungi kunda
yangicha tafakkur va dunyoqarash asosida munosabat bildirilmoqda. Ular xususida
kitoblar, monografiya va o`quv qo'llanmalari chop etish, yoshlar, umuman keng
xalq ommasiga yetkazish yo lida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada
ʻ
mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tub iqtisodiy- siyosiy islohotlar bilan bir
qatorda, fan va ta'lim sohalarida ham asrlarga tatigulik chuqur, keng qamrovli
3

islohotlar amalga oshirildi. Movarounnahr va Xuroson IX-XII asrlarda islom
olamining ikki muhim mintaqasi edi. Ular madaniy, ilmiy va badiiy faoliyat
markazlari bo’lib, islom sivilizatsiyasi rivojiga katta hissa qo’shgan.
Movarounnahrda (O rta Osiyo) Somoniylar sulolasi (875-999) madaniyat vaʻ
ilm-fanning asosiy homiysi bo lgan. Somoniylar sulolasi hukmdorlari shoirlar,
ʻ
olimlar va san’atkorlarni qo’llab-quvvatlaganliklari bilan mashhur bo’lib, ular
qator kutubxona va ilm markazlari, jumladan, mashhur Buxoro akademiyasini
tashkil qilganlar. Buxoro akademiyasi islom ilmining mashhur markazi bo'lib,
butun islom olamidan olimlarni o'ziga jalb qilgan. Somoniylar yunon falsafasi va
ilm-faniga oid ko plab asarlarning arab tiliga tarjima qilinishiga ham homiylik
ʻ
qilganlar, bu esa qadimgi dunyo bilimlarini saqlash va islom olamiga yetkazishda
yordam bergan.
Xurosonda (Sharqiy Eron va Afg onistonning bir qismi) G aznaviylar sulolasi
ʻ ʻ
(977—1186) san at va adabiyotning asosiy homiysi bo lgan. G’aznaviy
ʼ ʻ
hukmdorlari she’riyatga alohida qiziqish bildirgan va ular ko’plab mashhur
shoirlarga, jumladan, Eronning afsonaviy va tarixiy o’tmishini hikoya qiluvchi
“Shohnoma” (“Shohlar kitobi”) dostonini yozgan Firdavsiyga homiylik qilganlar.
G’aznaviylar ko’plab muhtasham binolar, jumladan Isfahondagi mashhur masjid
qurilishiga ham homiylik qilgan.
Movarounnahrda ham, Xurosonda ham she’riyat va adabiyotdan tashqari
musiqa ham madaniy hayotning muhim yo’nalishi bo’lgan. Bu hududlardan
ko’plab mashhur musiqachilar va bastakorlar yetishib chiqqan va ularning ijodi
islom musiqasi rivojiga doimiy ta’sir ko’rsatgan.
4

1. IX asrda Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy vaziyat .
IX asrda O’rta Osiyo hududida hali ham arablar hukmronligi davom etardi.
Ammo erk va hurlik singari oliyjanob tarixiy an’analarga sodiq bo’lgan avlod-
ajdodlarimiz arab bosqinchilariga qarshi kurashni bir daqiqa bo’lsada
to’xtatmadilar va mustaqil markazlashgan davlat barpo qilishga intildilar. Bu
harakat arab istilochilarini har doim tahlika va qo’rquv ostida saqlab turdi. Ular
joylardagi, hatto o’zlaridan chiqqan hukmdorlarga ham shubha bilan qarar va
ishonmas edilar.
Holid ibn Barmoq — Barmoqiylar misolida buni ko’rib ishonch hosil qilamiz.
Barmoqiylar Xuroson va Movarounnahrni idora qilish bilangina cheklanib
qolmadilar. Ularning ta’siri markaziy arab xalifaligida ham kuchli bo’lgan.
Abbosiylar hukmronlik qilgan davrda qariyb ellik yil mobaynida davlatni idora
qilishning ma’sul lavozimlari Balxdan chiqqan barmoqiylarning qo’lida bo’lgan.
Abbosiylar bunday ma’suliyatli lavozimlarni barmoqiylar qo’liga berishga majbur
bo’lsalarda, biroq ularning faollashib borayotganligidan qo’rqar edilar. 786-809-
yillarda xalifalik qilgan Xorun Ar-Rashidning barmoqiylar xonadoniga
qaqshatqich zarba berganligini shu ma’noda tushunsa bo’ladi. U hatto o’ziga yaqin
bo’lgan qishloqlar aholisini ham qirib tashlagan 1
. Hokimiyat tepasiga barmoqiylar
o’rniga Tohiriylar keladi. Tohiriylar Xurosonning yirik oqsuyak yer egalaridan
bo’lib, bu sulolaning asoschisi Tohir ibn Husayn edi. Bu sulola asli Hirot
viloyatining Bo’shang shahridan edi. Tohir 809-813-yillarda Xorun ar-Rashidning
o’g’illari Ma’mun bilan Amin o’rtasidagi bo’lgan kurashda Ma’mun tomonida
bo’ldi, unga Bog’dodni va xalifalik taxtini egallashda yordam berdi.
Ma’mun 813-yilda xalifalik taxtiga o’tirgach, Tohir ibn Husayn katta hurmat
va e’tiborga loyiq nufuzli kishi bo’lib qoldi. 821-yilda u Xurosonning noibi etib
tayinlandi. Movarounnahr ham Xuroson noibligi tarkibiga kirardi. Uning qarorgohi
Nishopurda edi. Tohir o’z qo’l ostidagi keng viloyatlarni mustaqil davlatga
1
Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 11 8-бет.
5

aylantirish uchun ochiqdan ochiq harakat qildi. U noiblikka tayinlangan kundan bir
yil o’tar-o’tmas, jome masjidida juma namozida o’qiladigan xutbadan xalifa
nomini chiqarib tashlashga buyruq berdi. Bu o’sha davr uchun xalifaga qarshi
ko’tarilgan isyon bilan teng edi. Bu voqeadan ko’p vaqt o’tmay Tohir ibn Husayn
to’satdan vafot etdi. Shundan keyin Tohirning har bir qadamini kuzatib yurgan
xalifa uni zaharlab o’ldirgan degan gap tarqaldi. Xalifa bunday mayda-chuyda
gaplarga asos qoldirmaslik maqsadida Xuroson noibligi taxtiga Tohir ibn
Husaynning o’g’illari Talxa va Abo’labbos Abdullohni navbat bilan qo’ydi va
Tohiriylar nasliy sulolasiga asos soldi. Abo’labbos Abdulloh noibligi davrida (830-
844) xalifaga rasman qaram — vassal bo’lsa-da, amalda mustaqil davlatga aylanib,
poytaxtni Marvdan Nishopurga ko’chirdi. Buning eng asosiy sababchisi xalifalik
hukmronligini xavf ostida qoldirgan va tez-tez ko’tarilib turadigan xalq
qo’zg’olonlari edi. Ana shunday qo’zg’olonlardan biri 806-yilda bo’lgandi.
Xalifalikni zirqiratgan bu qo’zg’olon Nasaf, Buxoro, Usrushona, Shosh,
Xorazm va boshqa hududlarni qamrab oldi. Qo’zg’olonga isyonkor arab
lashkarboshisi Rofe ibn Lays boshchilik qildi. Qo’zg’olon Muqanna an’analarini
davom ettirdi. Bu harakat, ayniqsa, Shosh shahrida kuchli tus oldi. Chunki bu
yerda VIII asrning 80-yillarida yengilgan Muqanna muxlislari ko’proq yashiringan
edilar. Qo’zg’olonni har galgidek turklar yana qo’llab-quvvatladilar.
Qo’zg’olonchilar Samarqandni egalladilar. Xalifa Ma’mun bu harakatning xalifat
uchun o’ta xavfli ekanligidan tashvishda edi va uni bostirish uchun turli vositalarni
ishga soldi. Nihoyat qo’zg’olon 810-yilda bostirildi. Uni bostirishda Somon ibn
Asad faol qatnashdi. Bu ishda Somonxudotning nabiralari — Asadning o’g’illari
Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar katta hissa qo’shdilar. Ular aslida Balx
viloyatining Somon qishlog’i oqsoqoli Somonxudotning avlodlari bo’lganlar.
Somon ibn Asad va farzandlari xizmatlari evaziga xalifa Ma’mun Nuh ibn Asadni
Samarqandga, Ahmad ibn Asadni Farg’onaga, Yahyoni Shosh va Ustrushonaga,
Ilyosni Hirotga noib etib tayinladi. Bu voqea 819-821-yillarda ro’y beradi. Ana shu
tariqa Movarounnahrda Somoniylar sulolasi qaror topdi. Albatta bu yerda
Tohirning Somon ibn Asad o’g’illarini yaxshi bilganligi va ularga xayrixohligi
6

ham katta rol o’ynagan. Somon hali Marvda noib bo’lib turgan paytida Tohir ibn
Husayn va xalifa Ma’munning diqqatini o’ziga tortgan edi. Somon Ma’munning
ta’sirida otashparastlik dinidan chiqib, islom dinini qabul qilgan 2
.
Aniq bo’lmagan ma’lumotlarga qaraganda aka-uka Somoniylarning, xususan
Ahmad ibn Asadning ahvoli og’irlashib qoladi. Farg’ona va Ustrushonada
xalifalikka qarshi qo’zg’olon ko’tarilib, Ahmad o’z noibligini tashlab ketadi.
Qo’zg’olonni Tohirning o’g’li Talxa bostirgach Ahmad Farg’onaga qaytadi va bu
yerda uzoq vaqt hokimlik qiladi. Nuh Samarqandda 819-820-yildan 841-842-
yilgacha, Ahmad Farg’onada 819-820-yildan 864-865-yilgacha, Yahyo Shosh va
Usturshonada 819-820-yildan 855-856-yilgacha noiblik qiladilar 3
. Noiblik alohida
xizmatlari uchun in’om — mukofot tariqasida berilgan. Mansab bilan bir qatorda
foydalanish uchun yer-mulklar ham hadya qilingan. Somoniylar ikkinchi darajali
noiblar bo’lganliklaridan ularga mis tangalar (falsalar), tohiriylarga esa ayni
zamonda kumush tangalar (dirham) zarb qilishga ham ruxsat berilgan.
Somoniylarga in’om qilingan yerlarning naqadar boy bo’lganligini IX asrdagi
mashhur arab geografi Ibn Hurdodbekning viloyatlarning soliq miqdori
to’g’risidagi ma’lumotlaridan bilsak ham bo’ladi. Uning yozishicha, butun Sug’d
hududi xalifalik xazinasiga tohiriylar orqali 326 ming muhammadiy dirhamdan
to’lab turgan. Farg’ona Ahmad ibn Asad orqali 280 ming, Yahyo ibn Asad orqali
Shosh — 607 ming, Ustrushona — 50 ming dirhamdan to’lagan. Iqtisodiy
yuksalish harbiy qudratni ham belgilagan. Movarounnahrda 600 ming suvoriy va
piyoda qo’shin bo’lgan. Hozirgi O’zbekistonning shimoliy chegaralariga yaqin
viloyatlarda asosan ko’chmanchi turk qabilalari yashaganlar. Sirdaryoning o’rta va
quyi oqimlarida ularning shaharlari ko’p bo’lgan. Ko’chmanchi turkiy qabilalar
Movarounnahr vohalarida sug’diylar, farg’onaliklar, xorazmliklar va boshqalar
bilan birga umumiy hayot kechirardilar.
2
Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 260-бет.
3
Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 142 -
бет.
7

IX asrning birinchi yarmidan e’tiboran turkiy-o’g’uzlar Movarounnahrning
o’troq va madaniy hayot kechirayotgan vohasi xalqlariga hujumlar uyushtirib,
ularni tez-tez bezovta qila boshlaganlar. Shu boisdan ham Abdulla ibn Tohir X
asrning 30-yillarida turk-o’g’uzlardan himoyalanish uchun Farobod (Qizil Arvotga
yaqin) va Dohiston (Mashhadi Misriyon)da mustahkam ravotlar qurdirgan, hatto
o’z o’g’li Tohirni qo’shinga bosh qilib, turk-o’g’uzlarga qarshi jang qilish uchun
urushga yuborgan. Bunday istehkom devorlari Buxoroda (Kampir devor nomi
bilan hozirgacha mashhur), Samarqandda (Qiyomat devor deb ataladi) va boshqa
joylarda ham qurilgan. Ko’chmanchi turk qabilalari IX asrning birinchi yarmida
Yahyo ibn Asad hokimlik qiluvchi Shosh (Chosh)ga tez-tez hujumlar
uyushtirganlar. Yahyoning iltimosiga binoan va uning ishtirokida akasi Nuh ibn
Asad 840-yilda Isfijobning turk hokimiga qarshi yurish qildi va tarixiy g’alabaga
erishdi. U Isfijobda o’lkan va mustahkam mudofaa devori qurdirgan. Nuh ibn Asad
841-yilda vafot etdi. Manbalarning guvohlik berishicha, Samarqand viloyatini bir
vaqtlar aka-uka Ahmad va Yahyo birgalikda idora qilganlar. 855-yilda Ahmadning
o’g’li Nasr ibn Ahmad Samarqand noibligiga tayinlanadi. Bu hol Movarounnahrda
Ahmad ibn Asad nufuzining oshuviga olib keladi. 856-yilda Yahyo ham vafot etdi.
Ahmad endi Shosh va Ustrushona noibligini ham o’z qo’liga oladi va bu
viloyatlarni o’g’li Yoqub ibn Ahmadga beradi.
8

2. Moddiy va Ma’naviy madaniyatning yuksalishini ta’minlash
shart-sharoitlari.
IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo’ldi. VIII asrda
Arab xalifaligi hozirda O’rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo’lgan, bosib
olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot
Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo’ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga
kiritilgan o’lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham
joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat tili bo’lsa, islom dini uning
mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o’zlashtirishga intilish
kuchli bo’lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat
vaqtlarida qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo’lgan bo’lsa, mahalliy
zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o’z
siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab
tiliga bo’lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko’p vaqt o’tmay Movaraunnahrda
xatto o’z ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvi o’zlashtirib olgan bilimdonlar paydo
bo’ldi. Chegaralari borgan sari kengayib, ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun
ilm ahli suv va havodek zarur bo’lib qoldi. Davlatni boshqarishda xalifalik
ma’muriyati bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda
davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdonlar ham oz bo’lib, borlari ham zaif edi.
Bu hol o’z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga
imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo’ysundirilgan
xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma’murlariga, balki
o’lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha boshladi.
821 yilda Xuroson va Movaraunnahrning noibi etib tayinlangan Tohir ibn
Husayn xalifalik o’ylaganidek siyosat yurgizmadi. U xalifa nomini xutba
nomozidan chiqarib tashlashga ko’rsatma berdi. Tohiriylar shunday qilib so’zda
o’zlarini xalifalikning noibidek ko’rsatsalar-da, amalda mustaqil ish yuritish
harakatini boshlab yubordilar. Bu borada diqqatga sazovor tomoni shundaki,
9

tohiriylar nafaqat siyosiy mustaqillikka intildilar, balki xo’jalikning ko’pgina
tarmoqlarini o’zlari xohlaganday tartibga solishga harakatlar qildilar. Ular qishloq
xo’jaligini rivojlantirish maqsadida suv ta’minotini yaxshilashga katta e’tibor
qarata boshladilar. Katta-katta ariqlar, kanallar qazdirdilar. Suv ta’minoti haqida
fiqhshunos olimlar risolalar yozib, bu ishni aniq tartib-qoidaga binoan olib borish
lozimligini isbotlab berdilar. Shunday qilib, mustaqil davlatlarning paydo bo’lish
uchun zamin paydo bo’ldi.
873-yilda Tohiriylar hukmronligi o’rniga Safforiylar hukmronligi o’rnatildi.
Bu o’z navbatida Movarounnahrni Xurosondan ajralib, o’z mustaqilligini tiklab
olishi uchun asos bo’ldi. IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar
qo’l ostiga o’tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar
sulolasining eng yirik vakillaridan biri bo’lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat
tuzishga harakat qiladi va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi.
Somoniylar o’z davlatlarini o’zlarigacha bo’lgan sharq davlatlarining
boshqaruv an’analarini chuqur o’rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini
hisobga olgan holda o’zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar.
Movaraunnahr deb ataladigan bu hududda mustaqil davlatlarning tashkil
topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning
ravnaqiga katta ta’sir ko’rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv
kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib , rivojlana
boshladi.
O’rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar
va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o’z
mavqei va tutgan o’rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga ega bo’ldilar. Ahmad
Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G’aznaviy, To’g’rulbek, Sulton Sanjar,
Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko’ra oladigan davlat arboblari davrida
O’rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat
hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga
keldi.
10

Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi
butun O’rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: “...shon-
shuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg’or kishilari jamlangan, yer
yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o’z davrining fozillari yig’ilgan (joy)
edi”. O’rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar. Mamlakatni
boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning
aksariyati bu davrda o’z saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlar, turli sohalar
bo’yicha qimmatbaho kitoblarni to’plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim
va shoirlar, kutubxonalardagi nodir qo’lyozma asarlar bilan mag’rurlanardilar.
Damashq, Qohira, Bag’dod, Kufa, Basra va boshqa katta shaharlarda O’rta
Osiyodan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shgan avlod-
ajdodlarimiz bu davrga kelib ko’paya bordi. Bag’dod shahri Sharqning ilm-fan
markazi sifatida olamga tanildi, chunki IX asrda bu yerda “Bayt ul-hikma”-
(“Donishmandlar uyi”) Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Bunga monand
holda X asr oxirlarida Xorazmda ham xalifa Ma’mun davrida (995-997-y.)
“Donishmandlar uyi”-“Bayt ul-Hikma”-“Ma’mun akademiyasi” (Xorazm
akademiyasi) tashkil topdi. Bu ikki ilm o’chog’larida Sharqning mashhur va
ma’lum olimu-allomalari tahsil ko’rganlar. Ular orasida Ahmad Farg’oniy, Al-
Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk allomalarning nomlari bor.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) qadimgi Xorazm diyorida
tug’ilib, voyaga yetadi. G’oyatda o’tkir zehn egasi va noyob qobiliyat sohibi
bo’lgan al-Xorazmiy yoshlik chog’idan boshlab aniq va tabiiy fanlarni o’rganishga
qiziqdi, arab, fors, hind va yunon tillarini egalladi , bu tillarda yozilgan kitoblarni
qunt bilan o’qib, mutolaa qildi. U dastlabki ta’limni xususiy muallimlardan oldi va
so’ngra o’sha davrning yirik ma’rifat markazlaridan biri bo’lgan Marv madrasasida
o’qidi. Xalifa Xorun ar-Rashidning o’g’li Ma’mun xalifalik taxtiga o’tirgach (813
y.) Muhammad Muso al-Xorazmiyni o’zi bilan birga Bag’dodga olib ketadi va u
yerda tashkil etilgan “Bayt ul-Hikma”ga boshliq etib tayinladi. Bag’dodda u
Suriya, Iroq, Eron, Xuroson va Movaraunnahr olimlari bilan ijod qiladi.
11

Olimning “Kitob at-Tarix” (“Tarix kitobi”)da Xuroson , Kichik Osiyo va
Movarounnahrning VIII-IX asrlar tarixiga oid qisqa va aniq ma’lumotlar o’z
ifodasini topgan. Xorazmiyning “Zij” (“Astronomik jadval”), “Quyosh soati
haqida risola” asarlari falakiyotshunoslik fanining rivojlanish taraqqiyotiga katta
hissa qo’shdi.
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Nosir Al-Farg’oniy 797-865
yillarida yashab ijod qilgan vatandoshimizdir. Ahmad Farg’oniy o’z asarlari bilan
fan tarixida katta iz qoldirdi. U matematika, geografiya, astronomiya, tarix
sohalarida ijod qildi. Ahmad Farg’oniyning bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari
butun jahon fani va madaniyatiga ulkan va munosib hissa qo’shdi. U 812 yilda
quyosh tutilishini oldindan bashorat qilib berdi, yerning dumaloq ekanligini ilmiy
dalillar bilan isbotlab, bir xil fazo yoritgichlarni har xil vaqtda ko’rilishini,
tutilishini hamma joyda har xil kuzatish mumkinligini izohlab berdi.
Ahmad Farg’oniy yaratgan ilmiy kashfiyotlar natijalari qaysi fan sohasida
bo’lishidan qat’iy nazar g’oyatda pishiq, puxta va nihoyatda mukammal bo’lgan.
XII asrdayoq olimning asarlari lotin tiliga tarjima qilinganligi va Yevropaga
tarqalganligi bu fikrning isbotidir. Yevropaliklar Ahmad Farg’oniyni “Al
Fraganus” deb ataganlar. Uning asarlarini lotin, nemis, ingliz, fransuz, rus va
boshqa tillarga tarjima qilganlar.
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy (899-959) Buxoro yaqinidagi
Narshax (hozirgi Vobkent tumanida) qishlog’ida 899-yilda tavallud topgan.
Narshaxiyning ilmiy asarlari to’g’risida ma’lumotlar juda kam. Uning faqat “Tarixi
Buxoro” (“Buxoro tarixi”) asari bizgacha yetib kelgan. Asar qo’lyozma nusxalarda
va hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotlarda “Tarixi Narshaxiy”, “Taxqiq ul-
Viloyat” (“Viloyat haqiqatini aniqlash”), “Axbori Buxoro” (“Buxoro haqida
xabarlar”)kabi nomlar bilan atalib kelingan. Asarning turli nomlar bilan atalishiga
ham sabablar bor. Bu asarning Narshaxiy tomonidan yozilgan dastlabki asl nusxasi
saqlanib qolmagan. Uning bizgacha yetib kelgan qismi 1128 yilda Quva shahridan
bo’lgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy arab tilidan fors
tiliga qisqartirib tarjima qilgan nusxasidir. Undan keyingi yillarda ham
12

Narshaxiyning asari bir necha tahrirlarga uchragan, ba’zi matnlari qisqartirilgan va
so’nggi voqealar asosida to’ldirilgan. Abu Nasr Ahmad Qubaviy asar matnini
qisqartirish bilan chegaralanmay, balki Tabariy, Abu Hasan Nishopuriyning
“Hazoiq ul- ulum”, Ibrohimning “Axbar-i Muqanna” kabi asarlaridan foydalanib,
uni to’ldiradi. Ana shu tariqa, Buxoro tarixiga Narshaxiy yashab o’tgan davrdan
keyingi, 1178-1179-yillardan 1220-yillarga qadar bo’lib o’tgan tarixiy voqealar
kirib qolgan.
“Buxoro tarixi” asari o’zining ilmiy ahamiyatini yo’qotmagan va hozirgi
kunda Somoniylar davri tarixi bo’yicha eng noyob, qimmatli asar hisoblanadi.
Asarda Somoniylar davlatining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy hayotiga oid
ma’lumotlar keltirilgan. Movaraunnahr va Xuroson aholisining arab
bosqinchilariga qarshi Muqanna boshchiligidagi qo’zg’oloni bilan bog’liq bo’lgan
ma’lumotlar ham bu asarda ma’lum darajada o’z ifodasini topgan. Narshaxiy saroy
tarixchisi bo’lganligi sababli hukmron tabaqa siyosatini yoqlab, xalqning
hokimiyatga chiqishini qoralagan.
Biz o’rganayotgan davr IX-XII asr fan va madaniyatining ravnaqini Abu
Rayhon Beruniysiz (973-1048-y.) tasavvur qilish mumkin emas. U o’z
zamonasining barcha fanlari - fizika, matematika, astronomiya, geodeziya, tarix,
geografiya va bir necha boshqa fanlarni puxta egallagan olim bo’lgan. U 362 hijriy
yili (973-y.) Xorazmning qadimgi Kat shahrida tug’ildi. O’sha davrda Kat shahri
Xorazmshohlar - Afrig’iylar sulolasining poytaxti bo’lib, O’rta Osiyoning Xitoy,
Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Kavkaz va Sharqiy Yevropa davlatlari bilan
bog’lab turuvchi savdo va madaniy markazlaridan biri edi. Afsuski, Beruniyning
zamondoshi Ibn Sinonikiga o’xshagan tarjimayi holi bizgacha yetib kelmagan.
Shuning uchun u boshlang’ich ta’limini kimdan, qachon olganligi haqida aniq
ma’lumotlar yo’q. Ammo, bir narsa aniqki, u yoshligidanoq ilm-fanga juda ham
qiziqqan, qobiliyatli, mehnatkash bo’lgan.
U o’z ona tili xorazm tilidan tashqari yana bir qancha tillarni-so’g’diy, fors,
hind, yunon va qadimgi yaxudiy tillarni ham o’rgangan. U Hindistonda bo’lar
ekan, tez orada nafaqat Hindiston tarixi, madaniyati, hatto sanskrit tilini ham
13

o’rganadi. Xorazmdagi Ma’mun akademiyasining eng ko’zga ko’ringan faol
ishtirokchilaridan biriga aylanadi. Shu bilan birga u shoh Ma’mun II ning eng
yaqin maslahatchisi sifatida mamlakat siyosiy ishlarida ham faol qatnashadi.
Beruniy Xorazmda yashagan vaqtda hali juda yosh bo’lishiga qaramay, Kat
shahrida muhim astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi
asboblar ixtiro qilgan. Beruniy 22 yoshida o’zi tug’ilib o’sgan vatanni tashlab
ketishga majbur bo’ladi va avval Rayga, keyin Jurjonga keladi. Bu yerda mashhur
tabib, astronom, faylasuf Abu Saxl Iso al-Masixiy bilan tanishadi va undan ta’lim
oladi. Beruniy o’zining mashhur asarlaridan biri bo’lmish “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asarini Jurjonda yoza boshlagan.
Tarixdan ma’lumki, 1017-yilda Mahmud G’aznaviy Xorazmni bosib oladi va
Beruniyni ham Xorazmshoh saroyidagi bir qancha olimlar qatori G’azna shahriga
olib ketadi. Beruniy G’azna shahrida 1017 yildan to 1048 yilgacha hayot
kechirgani ma’lum. Bu yillar Beruniy hayotida o’ziga xos davr bo’ladi. Bir
tomondan g’urbatda yashagan bo’lsa, ikkinchi tomondan ilmiy faoliyatda juda ham
mahsuldor davri bo’ladi. Beruniy faoliyatini o’rganuvchi olimlarning fikricha ,
bunday hol, ya’ni davlat ishlariga aralashmagan, siyosiy faoliyatdan chetlashgan
olim o’zining butun bo’sh vaqtini ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflaydi.
Beruniy o’z davrining katta matematigi ham bo’lgan. U matematika
masalalariga bag’ishlangan asarlarida geometriya, arifmetika, algebra, sonlar
nazariyasi, trigonometriya tushunchalarini ma’lum tartib bilan ta’riflaydi. Hozirgi
zamon tadqiqotchilarining ko’pchiligi Beruniyni trigonometriya fanining rivojiga
qo’shgan hissasini juda ham yuksak baholashadi. Ular Beruniyning
trigonometriyaning matematikada mustaqil fan sifatida qaragan olim sifatida
ko’rsatmoqdalar.
Beruniy 1030-yilda “Hindiston” nomi bilan mashhur bo’lgan eng yirik asarini
yozadi. Bu asar juda katta ahamiyatiga ega bo’lgan asar bo’lib, bu haqda juda ko’p
g’arb va sharq olimlari o’zlarining fikr-mulohazalarini bildirganlar. Beruniyning
bu asari ustida 20 yil ish olib borgan E.Zaxau uning arabcha tanqidiy teksti bilan
ingilizcha tarjimasini 1888-yilda Londonda nashr ettiradi. Ana shu olim
14

“hindshunoslikda Beruniyga teng keladigan biror olim na undan oldin va na undan
keyin bo’lganligini bilmaymiz”-degan edi. Yirik arabshunos olim R.Rozen
“Hindiston” asari qadimgi va o’rta asr g’arb va sharq adabiyotida “misli
ko’rilmagan”-deb baholaydi. Hind olimlaridan Hamid Rizo esa “O’rta asr va yangi
zamon mualliflaridan hech biri Hind madaniyatining chigal masalalarini ilmiy
ruhda tushunish bo’yicha Abu Rayxon Beruniy erishgan yutuqlariga erisha olmadi.
Beruniyning “Hindiston” asari klassik namuna bo’lib qolishi bilan birga o’z
muallifining qadimgi hind madaniyati va faniga tortig’idir”-degan edi.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) Buxoro yaqinida joylashgan Afshona
qishlog’ida tavallud topgan. Otasi ziyoli, o’qigan, bilimdon kishi bo’lib asli
Balxdan bo’lgan. Ibn Sino o’sha davr ziyolilar oilasida hukm surgan turmush tarzi
tizimi bo’yicha “Qur’oni Karim”ni yoshlik chog’idan yod ola boshlaydi. Bu bilan
kifoyalanib qolmasdan otasi unga falsafa, hind hisobi kabi sohalarni ham o’qita
boshlaydi. Hatto Abu Abdulloh an-Nashali degan kishini o’g’liga murabbiy qilib
oladi. U o’spirinlik yillarida, 16 yoshida shunchalik chuqur shug’ullanganki, hatto
biron-bir kecha ham to’yib uxlamagan ekan. Fan asoslari bilan bunday
shug’ullanish, ko’p vaqtlar davomida amalga oshirgan mashaqqatli mehnat tez
orada o’z samarasini beradi, u 17 yoshidayoq olim sifatida shakllanib, tabib degan
nom chiqara boshlaydi. Mukofot sifatida saroy kutubxonasidan foydalanish
imkoniyatiga sazovor bo’ladi.
Biz ko’rib chiqayotgan davr siyosiy tarixi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Bu vaqtda ikki sulola (Qoraxoniylar va Somoniylar) tarix sahnasida hukmronlik
uchun kurash olib bormoqda edi. Mamlakatdagi bunday beqarorlik fan
arboblarining faoliyatiga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmas edi. Ibn Sino ham
o’sha davrda Xorazmda fan va madaniyat xomiysi sifatida nom chiqargan Ma’mun
(999-1016) saroyiga boradi. U yerda o’sha davr mashhur olim, faylasuflari
Abusaxl Masixiy, tabib Abul Xayir Xommar, qomusiy olim sifatida butun dunyoda
tan olingan Abu Rayhon Beruniy va boshqa mashhur olimlar bor edilar. Ammo
olimning tinch ijodi bu yerda ham ko’pga cho’zilmaydi. Xorazmni Mahmud
G’aznaviy egallagach u Hamadonga jo’naydi. O’sha davrda Hamadon hukmdori
15

Shams ad-Davla degan kishi bo’lib, u kasal bo’lib qoladi. Ibn Sino Buxoro amirini
davolaganidek uni ham tuzatib yuboradi va evaziga vazir etib tayyorlanadi. O’sha
davrda ham saroy fisqu-fasod, isyonlar uyasi edi. Ana shunday fisqu-fasodlar
tufayli u zindonga tashlanadi. Isfaxon hukmdori Alouddavla Hamadonni bosib
olgach, u zindondan ozod qilinadi.
Ibn Sinoning zamondoshi , uning shogirdi Jurjoniyning yozishicha u jismoniy
jihatdan juda baquvvat bo’lgan. Biroq shaharma-shahar darbadarlikda yurish,
yuqorida qayd qilganimizdek, kechalari uxlamasdan uzluksiz ishlash va ta’qib
ostiga olishlar olimning salomatligiga ta’sir ko’rsatadi va u 428 xijriy yilning
ramazon oyida, 1037 yilning iyun oyida 57 yoshida vafot etadi.
Ibn Sino haqiqiy ensiklopedik olim bo’lib, o’z davrining deyarli barcha
fanlari bilan muvaffaqiyatli ravishda shug’ullangan va ularga oid ilmiy asarlar
yaratgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd qilingan bo’lsa ham,
zamonlar o’tishi bilan ularning ko’pi yo’qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi
yetib kelgan.
Ibn Sinoning tog’larni paydo bo’lishi to’g’risidagi juda ajoyib fikrlari,
minerologiya va geologiya fanlariga qo’shgan hissasi juda salmoqlidir. Jumladan,
u minerollarni to’rt guruhga bo’lib, ularning original klassifikatsiyasini taklif etadi.
Bu klassifikatsiya to XIX asrgacha deyarli o’zgarishsiz saqlanib keldi. Olimning
minereologiya sohasidagi ishlarining muhimligi ta’kidlanib, 1956-yilda
O’zbekistonda topilgan mineral Avitsenit deb atalgan.
Ibn Sino botanika masalalari bilan ham ko’p shug’ullangan. Chunki tabobatda
ishlatiladigan dorivor moddalarning aksariyati o’simliklardan olinadi. Mashhur
shved botanigi Karl Linney (1707-1778) Ibn Sinoning botanika sohasidagi
xizmatlarini ta’kidlab, tropik mamlakatlarda dengiz suvida ham o’suvchi va doimo
yashil holda qoladigan bir daraxtni Avitsenna deb atadi. Ham G’arbda, ham
Sharqda “Avitsenna” va “Shayxur-Rayis” nomi bilan shuhrat qozongan
bobokalonimiz haqiqatan ham mustaqil O’zbekiston yoshlari qalbida o’z tarixi va
bobokalonlari bilan faxrlanish his-tuyg’ularini uyg’otadi.
16

Abu Abdulloh Ja’far Rudakiy (960-1041-y.) taxminan 960-yilda Samarqand
yaqinida joylashgan Panjrudak qishlog’ida tug’ilgan. Shuning uchun ham
shoirning taxallusi shu tug’ilgan qishlog’ining nomidan kelib chiqib Rudakiy
bo’lib hisoblanadi. Yana boshqa manbalarda aytilishicha, o’sha davrda xalq
cholg’u asboblari orasida “rud” nomli musiqa asbobi bo’lib, shoir uni chalishni
juda yaxshi o’rgangan, shuning uchun ham shoir taxallusini shu asbobdan olgan
deb ham hisoblaydilar.
Rudakiyning tarjimai holiga bag’ishlangan barcha manbalarda uni kambag’al
oiladan ekanligi, yoshligidayoq musiqa asboblarini yaxshi chalishni va ashula
aytishni sevganligi qayd etiladi. Yosh shoirning o’zi she’rlar yozishi va musiqaga
bo’lgan bunday muhabbati tez orada uni mashhur qilib yuboradi. Bu davrda
she’riyat, ayniqsa, saroy she’riyati, qasidanavislik, ya’ni shaxsga madhiya o’qib,
ko’klarga ko’tarib maqtash keng avj olgan edi. Qasidanavislikdan asosiy maqsad,
uning mohiyati maqtov kimning shaxsiga qaratilgan bo’lsa, o’sha kishini shaxsni
ulug’lashtirish bo’lgan. Rudakiy esa ma’lumotlarga qaraganda, qasida to’qishga
usta bo’lgan. Shuning uchun ham bo’lsa kerak, uning Somoniylar saroyiga taklif
qiladilar. U davrda hokimiyat tepasida Nasr ibn Ahmad turardi.Shu davrdan
boshlab, uning hayotida saroy davri boshlanadi. Saroy hayoti o’zining o’ta
murakkabligi bilan ajralib turgan, fisqu-fasodlarga to’la bo’lgan. Rudakiy qarigan
vaqtida saroydan quviladi va qolgan umrini o’zining ona qishlog’ida faqirlikda
o’tkazadi. Saroydan quvilayotgan paytda uning ko’ziga mil tortib, ko’r qilinadi.
Rudakiy fors-tojik she’riyatining asoschilaridan biri hisoblanadi. XI asr shoiri
Rashidiyning aytishicha, Rudakiyning bir million uch yuz ming bayt she’ri borligi
hisoblab chiqilgan. Ammo bizgacha ming bayt, ikki qismda ellik ruboiy, she’rlar,
doston va boshqalar yetib kelgan , xolos. Bu asarlarda shoir do’stlik, muhabbat,
yaxshilik qilish, birovning dilini og’ritmaslik kabi ulug’ insoniy fazilatlarni
ulug’laydi. Doimo ezgulik qilishga chorlaydi.
Rudakiyning she’riyati hayot lazzati, hayotning o’zi ustod ekanligi, undan
ko’p narsalarni bilib, o’rganib olish mumkinligini ta’kidlaydi va shunday qilish
lozim ekanligini uqtirishga harakat qiladi. Hayot ta’limi butunlay boshqacha ta’lim
17

ekanligini, uni ba’zida shirin, ba’zida achchiq ekanligini ko’rsatadi. Bunday
ta’limni hech bir o’qituvchi bera olmasligini uqtiradi.
Har bir kishi olmasa hayotdan ta’lim,
Unga o’rgata olmas hech bir muallim.
Bizgacha Rudakiy qalamiga mansub “Kalila va Dimna”, “Davroni oftob”,
“Sindnoma” kabi poemalardan parchalar yetib kelgan. Rudakiyning asarlari haqida
gap yuritar ekanmiz, uning tili sodda, keng xalq ommasiga juda ham tushunarli
bo’lganligini ko’ramiz. Shuning uchun ham u keng xalq ommasi orqali shuhrat
topgan. Uning asarlari hozirgi o’zbek tiliga ham tarjima qilingan.
Mahmud Qoshg’ariy faoliyati bilan bevosita shug’ullanuvchi olimlarning
fikricha bu zot 1029-1038 yillar orasida Qashg’arda tug’ilgan. U o’ziga to’q, ziyoli
oiladan bo’lib, Qashg’arda yaxshi bilim oladi. Hatto u Buxoro va Nishopur
shaharlarida o’z bilimlarini kengaytirib katta-katta olimlar bilan suhbatda bo’ladi.
Mahmud Qoshg’ariy yashab ijod etgan yillar Qoraxoniylar davlatining gullab-
yashnagan davriga to’g’ri keladi. Mahmud Qoshg’ariy juda ko’p safarlarda bo’ladi
va o’zining asarlari uchun boy ma’lumotlar to’playdi. Ko’p yillik izlanishlar
natijasida “Devoni lug’ati- turk” va “Javohiri-nahv” “Turk tili sintaksisi asoslari”
asarlarini yozadi. Ming afsuslar bo’lsinki, oxirgi asar hanuzgacha topilmagan.
Mahmud Qoshg’ariyni butun ilm olamiga tanitgan asari uning “Devoni lug’ati-
turk” asaridir. Bu kitob arab tilida yozilgan. Unda olim ko’p yillar davomida turkiy
qabilalar orasida olib borilgan kuzatishlar asosida turkiy tillarni qiyosiy va tarixiy
usullar bilan tahlil qilgan va bu tillarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga
harakat qilgan. Olimlarning fikricha, muallif ushbu tadqiqotida juda ko’p
so’zlarning etimologiyasini ham juda aniq va to’g’ri izohlab bergan.
Asar ikki qism (muqaddima va lug’at)dan iborat. Olim asarga o’zi tuzgan
dunyo xaritasini ham ilova qiladi. Bu hol asarning qimmatini yanada oshiradi.
Xarita doira shaklida chizilgan bo’lib, unda mamlakat, shahar, qishloq, tog’, cho’l,
dovon, dengiz, ko’l, daryo va hokazolar nomlari yozilgan. Xaritada yozilmay
qolgan nomlar esa asar matnida berilgan. Xarita asosan hozirgi Sharqiy yarim
18

sharga to’g’ri keladi. Mahmud Qoshg’ariyning o’zi bu haqda shunday yozgan:
”Rumdan Mochingacha bo’lgan... shaharlar o’rnini aniqlash maqsadida ularning
hammasini yer shaklidagi doirada ko’rsatdim”.
Asarda turli urug’-qabilalardan qipchoq, o’g’iz, tatar, yamak, basmil, yabonu,
qay, boshqirt, qirg’iz, uyg’ur, jamil, taru, ichroq, tuxsi, yag’mo, chigil, tangut,
tabg’och, shuningdek, fors, arab, xitoy, rus xalqlari haqida ham ma’lumotlar
keltiriladi. Asarda bulardan tashqari bir necha turkiy tildagi hikmatli so’zlar
berilgan.
Mahmud Qoshg’ariyning bu asarida O’rta Osiyo hududidagi bir qancha
shaharlar nomlarining kelib chiqishi masalalari ham alohida ko’rsatilgan. Kitobda
turkiy yozuv to’g’risida aniq ma’lumotlar berilib, 18 harfdan iborat turk (uyg’ur)
alifbosi ham ko’rsatib o’tilgan.
Mahmud Qoshg’ariyning bu kitobi dunyo xalqlarining juda ham ko’p tillariga
tarjima qilingan. Asarning bunchalik katta ahamiyatga ega bo’lishi muallifning
hayotni yaxshi bilganligi, turli bilimlarni puxta o’zlashtirganligi va asarni hayot
tajribasiga asoslanib yozganligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham asar o’z
ilmiy qimmatini bugungi kunda ham yo’qotgani yo’q.
Qoraxoniylar davrida yashagan yana bir o’z davrining atoqli shoiri,
donishmand va davlat arbobi Yusuf Xos Hojibdir (XI asr). Uning tarjimai holi ,
tug’ilgan yili va hayoti to’g’risida yozilgan biron-bir asar saqlanib qolmagan. U
Qoraxoniylar sulolasining poytaxti Bolasog’unda tug’ilgan va shu yerda ijod etgan.
Hozirgi kunda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilik”(”Baxt-saodatga boshlovchi
bilim”)deb nomlangan didaktik, badiiy-falsafiy asari bizgacha yetib kelgan bo’lib,
boshqa asarlari ma’lum emas. Shoirning o’zi bu ishga roppa-rosa 18 oy sarflagan
va unga juda ham puxta tayyorgarlik ko’rgan.
Asar nasriy muqaddimadan so’ng 77 baytdan iborat bo’lgan she’riy
muqaddima bilan boshlanib, 73 bobning mundarijasi beriladi. Boshlang’ich boblar
o’sha davr an’analariga binoan boshlanib, Olloh va Payg’ambar, islom dinining
foydasi va dunyoviy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ilmiy masalalar bilan tugallanadi.
19

Asar shunchalik ko’p qamrovli-ki, unda ko’tarilgan masalalarni oddiy sanab
o’tishning o’zi ham bir necha sahifalarni tashkil etadi:
Masalan: Yetti sayyora va o’n ikki burj.
Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda.
Tilning fazilat va manfaatlari.
Kitob egasining uzri.
Bilim va aql-idrokning farqi to’g’risida.
Bahad madhi.
Oy to’ldining baxt haqidagi hikoyasi.
Ana shu sanab o’tilganlardan ham ko’rinib turibdiki, asarda shoir inson
masalasini ajratib oladi. Insonning ijtimoiy mohiyati, uning hayotdagi o’rni,
vazifasi har tomonlama tahlil qilinadi.
“Qutadg’u bilig” asarida bilim haqidagi alohida bob bo’lib, unda bilimdan
hech bir ziyon bo’lmasligi, u kishilarga faqat foyda keltirishi mumkinligi,
kishilarga bilim qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishi mumkinligi aytib
o’tiladi. Shuningdek, asarda markazlashgan davlatni mustahkamlashga qaratilgan
nizolarga chek qo’yish kabi o’sha davr uchun juda katta ahamiyatga molik bo’lgan
masalalarga ham alohida e’tibor beriladi. Shu bilan birga, davlatni idora etish
yo’llari, buning uchun beklar bu yo’lda o’z atrofiga bilimdon, aqlli odamlarni
to’plashi lozim ekanligini alohida ta’kidlaydi. El-yurtni boshqarish asosida ikki
narsa yotadi deb ko’rsatgan shoir. Biri adolat ko’rsatish bo’lsa, ikkinchisi, ulardan
marhamatni ayamaslikdir. Yuqorida qayd qilinganidek, shoirning bu asari dunyo
jamoatchiligi tomonidan yaxshi qabul qilingan eng yaxshi asarlar qatoridan o’rin
olgan.
20

3. Madaniyatning iijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni.
Arablar Xuroson, Movarounnahr va Xorazmni bosib olgach, hamma yerda
bo'lgani kabi o'lIkamizda ham qattiq-qo'llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini
olib bordilar. Bu borada islom dini, Qur 'oni Karimdan ustalik bilan foydalanildi.
o'lkada islom dini bilan bir qatorda arab till, arab alifbosi ham Jorly qilindi. Arab
tili - davlat tili, įslom dini tili ya fan tili daraj asiga ko'tari ldi. Mahalliy tilde
yozilgan asarlar ya'q qilindi, yerli bilimdontar quvg'in ostiga olindi. Arab tilini,
4slom dini va Qur'oni Karimni yaxshi egallagan va bilgan shaxslarning
Jamiyatdagi o'rni va nufuzi oshdi. Bu arab tiliga nisbatan hayotily ehtiyojni kuch
ayt irdi. Movarounn ahr va Xorazmda ham hato o'z ona tiliga nisbatan arab tilini
yaxshi bilgan tolibi ilmlar bar gan sayin ko'payib bordilar, Arab til va islom dini
bo'yicha mukammal bilim va malakaga ega bo'lganlar arab xalfall gining markaziy
shaharlariga borib o'qishni odat tusiga, an'naga aylantirdilar. Damashq, Qohira,
Bog'dod, Kufa, Basra va boshqa shuning singari katta shaharlarda Movarounnahr
va Xor azm dan barib fan, madaniyat taraqqiyotiga o'z hissasini qo'shgan
ajdodlarimiz soni borgan sayin ko'payib bordi. Xususan bu borada Bog'dod shahri
Sharqning ilm -marifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shah
arda «Bayt-ul-Hikma» («Donihm andlar uyi»)-Sharqaing fanlar akademiyasi
tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr oxiri- XLasr boshlarida Xor azmda ham
podsho Ma'mun ibn Ma'- mun (995 997) va un ing avlodlari davrida 1004 yilda
«Don ishm an dl ar uyi» tashkil etildi. Urganchda tashkil etilgan bu «Bayt-ul-
Hikma»- «Ma'mun akademiyasi» (Xorazm akademiyasi) deb nomlan adi. Bog'dod
va Urganchdagi «Donishmandlar uyi»da o'z vaqtida nomlari dunyoga mash 'hur
ulug' alloma va mutafakkirlar tahşıl o'rganlar. Ular orasida Ahm ad Fargo'niy, Al -
Xorazmiy, Beruniy, ibn Sino, ibn al-Hammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi
ulug' va buyo'q zotlam ing nomlari bar. Movarounnahr va Xorazmda IX- -XII
asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madan iy taraqqiyot da (yuz bergan ijobiy yutuqlar va
muvaffaqiyatlar haqida gap ketganda, ana shu yutuk va markazlashgan mustaqil
muvaffaqiy atl arn in g sosiy om ili va sababchisi bo'lgan davlatl arn ing vujudga
kelganligini etibordan qochirm asligimiz keraq albatta. O'z mavqei va tutgan o'mi
21

jihatidan xalqaro maydonda katta e'tibor va nufuzga ega bo'lgan O'ta Osiyodagi
som oniylar, qoraxoniylar, g'aznaviylar, saljuqiylar va xorazmliklar davlatlari
Axmad Nast, Ismoil Somoniylar, Alptakin, Mahm ud G'aznaviy, Tug'rulbeq Sulton
SanJar Anushtegin, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko'ra oladigan davlat
arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy taraqqiyotda yuksak
muvaffaqiyatlarga erishdilar. Chunki bu hukmdorlar davrida mamlakatda davlat
hokimiyati must ahk am landi, nisbatan tinchlik osoyishtalik va barqarar lik
vujudga keldi. Natijada moddiy ish lab chiqarish rivoj topdi, hunarm andchilik va
savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o'sdi. Bu davrda «Buyuk ipak yo'li»ning
o'mi va ah am iyati oshdi, hunarmandchilik va savdo-sotiqlar rivoj topgan obod va
ko'tkam shah arlar vujudga keldi. Buni shundan ham bilish mumkinki, al-
Muqaddasiyn ing yozishicha (985 yilda yozgan) 850-933 yillarda Xorazmda 13
shahar mavjud bo'lgan bo'Isa, yarim yildan so'ng shah arlar soni 33 taga yetgan.
Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No'qfog'. Qardar, Mizdakxon, Jashira,
Sadvar, Zarduh Borategin, Madminiya (Jayxun daryosining o'ng sohilida),
Jurjaniya, Raxushmisan, Madamisan, Xiva, Kardaranxos, Xazorasp, Jigarband,
Joz, Darg'on, Jit, Kichik Jurjan iya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvar, Z.am ahshar,
Ruzun, Vazirmand, V ask ax ankas Andarosgondir. Muqaddasiyning so'zlariga
qaraganda, Xarazm aholisi aql-zakovali, fikh ilmini egallagan ma'rifatli kishilar bo
lganlar. X alifalik shah arlarida fikh, adabiyat, Qur'onni uran ish sohasda shogirdi
bo' lmagan xor azm lik imom (bu yerda yirik olim ma'nosida) kamdan-kam
uchraydi. Xorazmning bu davrdag taraqqiyati xususida yirik olim S. P. Tolstovning
arxeologiyaga oid quyidagi xulosalari ham g'oyatda ibratlidir: «Bn davrlardagt
Xorazmning iqtisodiy parvozini nzardan o'tkazar ekan siz, bir vaqtlar feodal
monarxiya bo'lgan bu davlat qiyofasining qoldiql ari ko'z o'ngimizda namoyon
bo'ladi. Bizning nigohimizda yuz minglab gektarl ab yerlarga obi - hayot bergan
ulkan sugorish in shoot lari, Xuroson, Movarounn ahr va Qipchog dasht lariga
tutashib ketgan strategik va savdo yo'llari istehkomlari, shaxarlarming qaynoq
hayoti, hunarmandchilik ravnaq topgan savdo-sotiq ham da O'rta Osiyo, Eron va
Volga bo'yining badiy madaniyatining keying butun tarixiga kuchli ta'sir ko'rsatgan
22

Xorazm uyg'onish davrin ing bar ulug'vorligi va boy ravnaqi gavdalanganday
bo'ladi» 4
. IXXII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy va madaniy soh adagi
taraqqyot o'lkam izn ing Xorazm vohasidan tashqari boshqa hududlariga ham
xosdir. Buxora, Samarqand, Kesh, Naqshob, G'azna, PanJikent, Binokent, Shosh,
Temiz, Quva, Kobadiyon, Boykent va boshqa shaharlar savdo -tijorat,
hunarmandchilik va madaniyat markazl ari sifatida dong taratganlar. Somoniylar
poyt axti Buxoro dunyoda ikkinchi Makka hisoblangan. Bu yerga savdo-sotiq,
tijorat ishlari bilan, kasb-hunar o'rganish, islom nuri va madaniyatidan bahramand
bo'lishdek ezgu niyatda odamlar dunyoning turli burchaklaridan ogib kela
boshlaganlar.
Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiy takidlaganday. (961-1038) Buxoro
somoniylar davridan boshlab «. shon-shuhrat makoni, saltanat kabast va
zamonasining ilg'ar kishilari Jam lan gan, yer yuzi adiblarin ing yulduzlari
porlagan hamda o'z davrining fozillari yig'ilgan (joy) edi» 5
. Xullas, demoqch
imizki, arablar istilosidan so 'ng IX XII asrlarda mahalliy hukmdorlar
boshchiligida vujudga kelgan markazlashgan davlatl ar davrida mamlakatda
vujudga kelgan itimoiy-iqtisodiy, mahaviy-m adaniy qulay vaziyat shunday
muhitni yar atdikt, natjada bu mintagadan o'z qobiliyatlari, yorqin va betakror jrol
ari, ukan madaniy-ma'rifly durdonalari bilan Jahon madaniyati sivilizatsiyasi
xazinasiga bebaho hissa qo 'shgan ajoyib allomalar, fan va madaniyat sohiblari,
olimu - donishmandlar, mumtoz adabiyot daholari kamolotga yetdilar. Bularning
xammasi bizning milliy iftihorimiz, g'ururimiz va fahrimizdir.
4
Толстов С,П «Кадимги Хоразм маданиятини излаб», Т., «Фан», 1964. 198- бет .
5
Abdullayev I. Abu Mansur as-Saolobiy. T., «O’zbekiston» 1992. 50-bet
23

4. IX-XII asrlarda fan va madaniyatning yuksak cho’qqiga
ko’tarilishi.
IX-XII asrlarda O'rta Osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi, jahonga
mashhur buyuk mutafakkirlarni yetishtirib berganligi bu hududning ilm-ma'rifat,
ilmiy kashfiyotlar beshigi sifatida tarixda «Musulmon madaniyati», «<arab
madaniyati» deb nomlangan tushunchalar bilan baholangani bejiz emas. O'rta asr
tarixchilari va sayyohlari ushbu davrda Markaziy Osiyoda iqtisod, savdo
o'sganligi, ko'rkam shaharlar qad ko'targanligi, ilm-ma'rifat gurkirab
rivojlanganligi haqida ma'lumot beradilar. Monumental me'morchilik, tasviriy
san'at, musavvirlik va musiqa san'ati beqiyos darajada rivojlangan, kutubxonalar
faoliyat ko rsatgan. O`sha paytda «Buxoroda baland tosh devorlar bilan o'ralganʻ
saroylar, turli rasmlar bilan bezatilgan mehmonxonalar, mohirlik bilan barpo
etilgan bog lar, xiyobonlar, hovuzlar» mavjud bo`lganligi haqida manbalarda qayd
ʻ
etiladi.
Arxeologik qazilmalar va qo'lyozma manbalardan ma'lum bo'lishicha, o'sha
davrda musiqa va musiqashunoslik ham keng rivoj topgan va u matematika
ilmining tarkibiy qismi sanalgan. Mazkur davrning buyuk olimi Abu Nasr Forobiy
musiqaning nazariy asoslari, ko'plar, asboblar, musiqa madaniyatining mezonlari.
atamalari tahliliga bag`ishlangan «Katta musiqa» kitobining muallifidir. («Kitob al
musiqi al Kabir»). O`rta asr musulmon sharqi musiqa nazariyasiga bag`ishlangan
ushbu 2 qism, 3 kitobdan iborat bo`lgan. Forobiy «Katta musiqa»dan tashqari
«Musiqa haqida so`z», «Ritmlar tartibi haqida kitob». <«<Ritmga qo shimcha
ʻ
qilinadigan siljishlar baqida» asarlarining ham muallifidir.
Uyg`onish davrida milliy madaniyati yuksaltirishga e'tibor davlat siyosati
darajasiga ko tarildi. Mustaqillikka erishgan Somoniylar shajarasining birinchi
ʻ
hukmdorlari milliy madaniy qadriyatlarni barqaror etmasdan turib to la davlat
ʻ
mustaqilligiga erishish mumkin emasligini angladilar. Arab yozuvida badiiy jodni
ta'qiqlamagan holda, Somoniylar oddiy xalq anglaydigan tilda yozgan mualliflarni
to la qo'llab-quvvatladilar. Somoniylar nafaqat adabiyot ahliga, barcha olimlarga
ʻ
24

homiylik ko rsatib, Sheroz kutubxonasi bilan raqobat darajasida bo lgan ulkanʻ ʻ
kutubxonani yaratdilar. Ulug' alloma Ibn Sinoning yozishicha, kutubxona
ko'pxonali bo lib, xonalarning birida arab kitoblari, she'rlari boshqasida fikhga oid
ʻ
kitoblar taxlangan. Shu tartibda har bir xonada fanning ma'lum sohasiga doir
kitoblar jamlangan.
Kitob yozishning kuchayishi, hattotlik san'atini, uni bezash, naqshlar bilan
ko'rkam qilish musavvirlik san'atining rivoj topishiga olib kelgan. Umuman, bu
davrda qo lyozmalami ko`chirish, tayyorlash, to`plash madaniy hayotning muhim
ʻ
sohasiga aylangan. Ma'lumki, asar faqat qo'lda bir nus'hadangina yozilar edi.
Bosmaxona esa bir necha asrdan so`nggina paydo bo lgan. Yozilgan asarni nus
ʻ
hasini ko`paytirish, boshqalarga yetkazish, undan nus'ha olish zarur edi. Shuning
uchun nusxa ko chirish, asarni ko`paytirishga katta e'tibor berildi. Asta- sekin
ʻ
maxsus nus'ha ko`chirish san'ati va hunari shakllandi, shu tufayli bir joyda
yozilgan asarlarni boshqa shahar, o lkalarda tarqatish imkoni vujudga keldi.
ʻ
Maxsus nusxa ko'chirish bilan shug ullanuvchilar, husni xat sohiblari paydo
ʻ
bo'lib, ular buyurtma yoki sotish uchun asarlardan nus'ha ko'chirish bilan
shug'ullanganlar. Kitobdan nus'ha ko chirish, kitob savdosining keng yo`lga
ʻ
qo`yilishi hamda ma'rifat ahlini tinimsiz faoliyati tufayli Buxoro, Samarqand,
Marv, Nishopur, Bag'dod, Damashq singari shaharlarda katta kutubxonalar
vujudga keldi. Bozorlarda kitob rastalari ko'paydi, kitob savdosi, uni tarqatish bilan
shug'ullanuvchilar faoliyat kengaydi. Markaziy osiyo Bag'dod, Misr, Eron va
Ispaniyaning turli shaharlaridan qo lyozmalar keltirilib, yurtdoshlarimizning
ʻ
qo'lyozma asarlari boshqa o'lkalarga olib ketiladigan bo ldi.
ʻ
Mazkur davrda Movarounnahrda ilm-fan va madaniyat rivoj topdi. Mashhur
olimlar, diniy ulamolar yetishib chiqdi. Shu boisdan bu davr sharq uyg`onish davri
deb ataladi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850 yy). Mashhur matematik
va astronom. Xivada tug'ilib, Bog`dodda vafot etgan. Bog`doddagi "Baytul
hikma ” da faoliyat yuritib, unga mudirlik qilgan. 20 dan ortiq asar yozgan bo lib
ʻ
ulardan 10 tasi bizgacha yetib kelgan.
25

Me'morchilik, san'at va musiqaning rivoji.
IX-XII asrlarda O'rta Osiyo hududlarida somoniylar, qoraxoniylar,
g'aznaviylar, Saljuqiylar va xorazmiylardan iborat feodal davlatlarning vujudga
kelishi o'lkada urug'-qabila, ulus-elatlar o'rtasida nisbatan tinchlik osoyishtalik
totuvliq yaqinlik va hamjihatlik aloqalarining rivojlanishiga olib keladi. Bu hol esa
o'z navbatida o'lkada moddiy madaniyatning. qurilish-me'morchilik san'atining
ravnaq topishiga sabab bo'ladi. Arablar bosqini natijasida vujudga kelgan tush-
kunlikdan so'ng IX asrdan e'tiboran me'morchilik va qurilish sohasida yuksak
darajada rivojlanish boshlanadi, shaharlarda hashamatli va go'zal binolar qad
ko'taradi. O lkaning yirik ma'muriy va madaniy markazlari Samarqand, Buxoro,ʻ
Urganch, Mary, Termiz, O'zgan va boshqa shaharlarda juda ko'plab ko'rkam va
hashamatli saroylar, machitlar, madrasalar, minoralar, xonaqolar, maqbaralar, tim
va karvonsaroylar quriladi. Jumladan, hali IX asr o'rtalaridayoq Buxoro shahri
qalin devorlar bilan o'ralgan bo'lib, uning 11 ta salobatli naqshindor darvozalari
bo'lgan. Bu davrda Movarounnahr va Xorazmning o'ziga xos moddiy madaniyat
uslub va shakllari to'xtovsiz rivoj topib borganligini ko'ramiz. Me'morchilikda
paxsa va xom g'ishtdar imoratlar bilan bir qatorda pishiq g'ishtli va sinchkor
imoratlar ham ko'plab quriladi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, memorlar,
naqqoshlar, qulollar, zargarlar, misgarlar tomonidan bu yurt dovrug'ini olamga
tanitgan ajoyib me'morchilik obidalari, san'at namunalari bunyod etiladi.
Movarounnahrda islom dinining yoyilishi.
Iqtisodiy oqibatlar. Xalifalik o’lkani zabt etish jarayonida uning deyarli
barcha obod dehqonchilik vohalarini, juda ko’p shahar va qishloqlarga o’t qo’yib
vayron etdi. Suv inshootlari buzib tashlandi. ekin maydonlari suvsizlikdan qurib
qoldi. Zabt etilgan shahar va qishloq aholisidan oltin, kumush, qimmatbaho
buyumlar va ko’plab qurol-yarog’lar tortib olindi. Sulh tuzishga majbur bo’lgan
Buxoro, Poykand, Sug’d hukmdorlaridan katta miqdorda boj-u tovonlar undirib
olindi. Xalifalik qo’shinlariga minglab nafar mahalliy yigitlarni jalb etdilar.
26

Istilochilar harbiy kuchga tayanib, aholidan turli soliqlar undirib, aholini xilma-xil
jamoa ishlariga safarbar etadilar. Marv, Poykand, Buxoro va Samarqand kabi
shaharlarda shahriston yoki undagi xonadonlarning qoq yarmi arablar va ular bilan
birga kelgan ajamlar (eronliklar)ga bo’shatib beriladi. “Xiroj”, “ushr”, “zakot”,
“jizya” kabi soliqlar joriy etiladi.
Islomga da'vat etish. Arablar Movarounnahrda o’rnatilgan siyosiy
hokimiyatni mustahkamlash va uning barqarorligini ta'minlash uchun Islom dinini
da'vat etishga, aholi o’rtasida islomni yoyishga alohida ahamiyat berdilar. Shu
boisdan ular shu davrgacha Movarounnahrda mavjud bo’lgan dinlarga qarshi qattiq
kurash olib boradilar. Ibodatxonalar vayron etilib, ularning o’rniga jome masjidlari
bino qilinadi. Masalan, Qutayba Buxoro shahrining markazida joylashgan
zardushtiylar ibodatxonasini jome masjidiga aylantirdi,sug’diy yozuvda bitilgan
asarlarni yo’qotdi. Mahalliy aholini Islom diniga kiritishga harakat qildi. Shu
maqsadda masjidga kelib ibodat qiluvchilar uchun hatto 2 dirhamdan pul hadya
etishni joriy etdi.
Aholini islomlashtirish yo’llari . Islom dinini qabul qilib, musulmon bo’lgan
mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va jizya soliqlaridan ozod etilgan.
Islomni qabul qilmaganlardan esa jon solig’i -jizya undirilib olingan. Soliqlarni o’z
vaqtida to’lamagan kishilarning bo’yinlariga “qarzdor” deb yozilgan taxtacha osib
qo’yilardi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko’pchiligi o’z huquqlari va
imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida Islom dinini qabul qilgan. Islomni qabul
qilmagan zodagonlar o’z yerlaridan mahrum etilgan yoki tovon to’lagan. Bunday
tadbir va choralar Movarounnahr aholisi o’rtasida Islom dinining tez tarqalishiga
yordam bergan. Shu tarzda arablar Movarounnahr siyosiy tizimi va diniy e'tiqodiga
o ’z ta'sirini o’tkaza olganlar.
Xalifalik tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi oqibatida mahalliy
xalqning urf-odati, dini va e'tiqodi, madaniyati poymol etildi. Mahalliy sug’d
yozuvida bitilgan diniy va ma'rifiy kitoblarni, ilmiy asarlarni va qimmatli
hujjatlami hamda sanamlarni gulxanlarda yoqib, yo’q qilib tashlaydilar. Quvadagi
budda ibodatxonasi haykallarining parchalab tashlangani, Afrosiyob saroy
27

devorlariga solingan suratlardagi odam rasmlarining ko’zlari o’yilib, bo’yinlariga
qilich bilan chizib yuborilganligi bunga yaqqol misoldir.
Movarounnahrda mustaqil davlatlarning tashkil topishi.
VIII asr oxiri - IX asr boshlarida Arab xalifaligi og’ir siyosiy tanglikka
uchradi. Bo’ysundirilgan xalqlarni itoatda tutib turish arablar uchun tobora qiyin
bo’lib qoldi. Movarounnahr va Xuroson aholisining tez-tez qo’zg’olon ko’tarib
turishi, uzluksiz davom etgan o’zaro urush va ichki ziddiyatlar Arab xalifaligi
hokimiyatini zaiflashtirdi. Bu esa mustaqil davlatlarning paydo bo’lishiga olib
keldi. Movarounnahrning shimoliy va shimoli sharqiy hududlaridagi hali
xalifalikka bo’ysundirilmagan chegaradosh yerlarda bir nechta davlatlar tashkil
topdi. Ulardan biri Qarluqlar davlatidir.
Qarluqlar davlati 6
. Qadimda Oltoyning g’arbida, so’ngra Irtish daryosining
o’rta oqimida yashagan qarluqlar qadimiy turkiy qabilalardan hisoblangan. VI-VII
asrlarda ular Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. VIII asr o’rtalarida Yettisuv
o’lkasida Qarluqlar davlati tashkil topdi. Bu davlatning poytaxti Chu daryosidan
shimolroqda joylashgan Suyob shahri edi. Qarluqlar davlati hukmdori “yabg’u”
yoki “jabg’u” deb yuritilgan. X asr o’rtalariga borganda qarluqlarning kattagina
qismi musulmon bo’lgan. Bu davrda bir nechta shaharlarda jome masjidlar bino
qilingan. Qarluqlar davlati shimol va sharqdan Elsuvi daryosi vodiysigacha, chigil
qabilasi yaylovlarigacha; g’arbdan o’g’uz yurti va Farg’ona vodiysi; janubda esa
yag’molar vohasi va Sharqiy Turkiston bilan chegaralangan. Bu diyorda
poytaxtdan tashqari Jo’l, Navkat, Karmankat, Yor kabi shaharlar va qator
qishloqlar qad ko’targan. Aholi qo’ychilik, tog’ jilg’alari bo’ylarida esa
dehqonchilik bilan shug’ullangan. Sharqiy Turkiston va Movarounnahr bilan
savdo-sotiq olib borilgan. Chetga asosan jun va junli mahsulotlar: gilam, sholcha,
namat kabilar olib chiqilgan. X asrda qarluqlar Movarounnahrning shimoliy
hududlarini egallagach, Shosh atrofi va Farg’ona hamda Zarafshon vodiylariga
6
Qarluqlar - turkiy qabilalardan biri. Dastlab Oltoyning g‘arbida, so‘ngra Irtish daryosining o‘rta oqimida
yashagan.
28

kelib o’rnashganlar. Keyinchalik o’troq tarzda yashaydigan mahalliy aholiga singib
ketganlar.
O’g’uzlar 7
. Turk xoqonligi hukmronligi davrida o’g’uzlar uning tarkibida
bo’lgan. Turk xoqonligi yemirilgach, o’g’uzlarning kattagina qismi Sirdaryo
havzasi hamda Orol dengizi bo’yida muqim o’rnashib olganlar. Ular IX asr oxiri
va X asr boshida O’g’uzlar davlatiga asos soladilar. Sirdaryo quyi oqimi bo’yidagi
Yangikent shahri O’g’uzlar davlatining poytaxti bo’lgan. X asrdan boshlab
o’g’uzlar Islom dinini qabul qiladilar.
X asrning birinchi choragida O’g’uzlar davlati shimoli sharqdan qo’zg’algan
qipchoqlar tomonidan qaqshatqich zarbaga uchrab, bo’linib ketadilar. Ular o’z
yurtini tark etib, bir qismi g’arbga, Shimoliy Kavkaz dashtlariga borib o’rnashadi.
Ularning ikkinchi qismi esa avval Movarounnahrga kirib boradi va undan janubi
g’arbga siljib, yangi sulola - saljuqiylar boshchiligida Old Osiyo mamlakatlarini
istilo qilishga kirishadi. Bu ikki turkiy davlat faqat Movarounnahrninggina emas,
balki butun O’rta Sharq hamda Old Osiyo aholisining siyosiy hayotiga ham kuchli
ta'sir ko’rsatdi. Bu davlatlarning aholisi shu hududda yashovchi xalqlarning etnik
tarixiga ta'sir qildi. Masalan: qarluqlar o’zbek va tojiklarning, o’g’uzlar turkman,
ozarbayjon, qoraqalpoqlarning etnogenezidamuhimrol o’ynadi.
Tohiriylar davlati 8
. VIII asr oxiri - IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan
og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarni Movarounnahr va Xurosonda olib borilayotgan
siyosatni o’zgartirishga majbur etdi. Mahalliy zodagonlar Movarounnahr va
Xurosonni nafaqat o’z tasarruflariga o’tkazib oldilar, balki xalifalik markazida ham
hokimiyatni boshqarishda tobora ko’proq rol o’ynaydigan bo’lib qoldilar. Bunga,
ayniqsa, xalifa Horun ar-Rashid (786-809) vafotidan so’ng uning o’g’illari Ma'mun
bilan Amin o’rtasida 809-813-yillarda taxt uchun bo’lgan kurash katta yo’l ochib
berdi. Xalifalikning markaziy qismidagi arablar Aminni xalifalik taxtiga
ko’taradilar. Bundan norozi bo’lgan Ma'mun ukasi Aminga qarshi kurash
boshlaydi. Hirot viloyatining zodagonlaridan Tohir ibn Husayn boshliq Xuroson va
7
O‘g‘uzlar - O‘rta Osiyoda yashagan turkiy qabila. IX asr oxiri va X asr boshida O‘g‘uzlar davlati
Sirdaryo havzasi hamda Orol dengizi bo‘yida tashkil topdi. Poytaxti Yangikent shahri bo‘lgan
8
Tohiriylar - Xurosondagi Tohinylar davlatida hukmronlik qilgan sulola (821-873).
29

Movarounnahr mulkdorlari unga yordam beradilar. 813-yilda ular Bag’dodga
yurish qiladilar. Poytaxt qo’lga kiritilib, Ma'mun xalifalik taxtiga o’tiradi. Buning
evaziga Tohir 821-yilda Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlanadi.
Shuningdek, Ma'mun Movarounnahr zodagonlarining ham yordamini unutmadi.
Somonxudotning nabiralarini ayrim shahar va viloyatlarga noib qilib tayinlaydi.
Nuhga Samarqand, Ahmadga Farg’ona, Yahyoga Shosh va Ustrushona, Ilyosga
esa Hirot tegadi. Buning evaziga aka-uka somoniylar Movarounnahrning har yilgi
xirojidan juda katta mablag’ini tohiriylar orqali xalifa xazinasiga yuborib turadilar.
Tohir davlat ishlarini mustaqil idora etish maqsadida 822-yilda xalifa nomini
xutbadan chiqartirib yuboradi. Bu amalda Bag’dod bilan aloqani uzish va o’zini
mustaqil deb e'lon qilish edi. Biroq ko’p vaqt o’tmay u to’satdan vafot etadi.
Tohirning o’g’illari Talxa va Abul Abbos Abdulloh otasining o’rniga birin-ketin
noiblik qiladilar. Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr boshqaruvi tohiriylar
xonadoniga meros bo’lib qoladi. Abul Abbos Abdulloh noibligi (830-844) davrida
poytaxt Marvdan Nishopur shahriga ko’chiriladi. Movarounnahr shaharlarida
noiblik qilayotgan Somonxudot avlodlarining mahalliy noibligi tohiriylar
tomonidan tan olinadi. Somoniylar esa, o’z navbatida, tohiriylarga tobe sifatida
Movarounnahrni idora etadilar. Bu, shubhasiz, Xuroson va Movarounnahrda bir
asrdan oshiqroq hukm surgan xalifalik hukmronligining tugaganligini bildirardi.
Tohiriylar hokimiyatining barham topishi . Tohiriylar zamonida ham mehnat
ahlining ahvoli nihoyatda og’irligicha qolaverdi. Mulkdor dehqonlarning jabr-
zulmidan, davlatning og’ir soliqlaridan bezor bo’lgan xalq qo’zg’olon ko’taradi.
Ularga “g’oziylar” ham qo’shiladilar.Qo’zg’olonga safforiylar - miskar hunarmand
aka-uka Ya'qub va Amr ibn Layslar boshchilik qiladilar. 873-yilda Xuroson
poytaxti Nishopurni egallaydilar. Natijada tohiriylar hukmronligi tugatilib,
hokimiyat safforiylar 9
qo’liga o’tadi.
9
Safforiylar - Safforiylar davlatida hukmronlik qilgan sulola. Safforiylar nomi uning asoschisi Ya'qub ibn
Lays as-Saffor nomidan olingan. Safforiylarning yirik hukmdorlari: Ya'qub ibn Lays (873-879); Amr ibn
Lays (879-900)
30

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, IX-XII asrlardagi ilm-fan juda yaxshi
taraqqiy etgan. Buyuk allomalarizning asarlari ilm fanga qoshgan hissalari
beqiyosdir. Adabiyotda xam bu davrlarda shoirlar yozuvchilar qizg’in ijod
qilishgan. Ularning o’sha davrdagi ijodlari xozxirga qadar dunyo adabiyotini bezab
kelmoqda. Bundan tashqari matematika falakiyot riyoziyot va boshqa sohalardagi
kashfiyotlar xozirga qadar qo’llanib kelinmoqda. Bundan tashqari din borasida
qishloq xo’jaligi borasida iqtisodiyot bozor munosabatlarida xam bir qator
yuksalishlar yuz beradi
IX—XII asrlardagi uyg’onish davri (Renesans) davri nafaqat Movarounnahr
va Xurosonda balkim butun jahonda xam sezilarli iz qoldirdi.
Movarounnahr va Xorazmda IX- -XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
taraqqiyot da (yuz bergan ijobiy yutuqlar va muvaffaqiyatlar haqida gap ketganda,
ana shu yutuk va markazlashgan mustaqil muvaffaqiyatlarning asosiy omili va
sababchisi bo'lgan davlatlarning vujudga kelganligini etibordan qochirm asligimiz
keraq albatta. O'z mavqei va tutgan o'mi jihatidan xalqaro maydonda katta e'tibor
va nufuzga ega bo'lgan O'ta Osiyodagi som oniylar, qoraxoniylar, g'aznaviylar,
saljuqiylar va xorazmliklar davlatlari Axmad Nast, Ismoil Somoniylar, Alptakin,
Mahm ud G'aznaviy, Tug'rulbeq Sulton SanJar Anushtegin, Otsiz, Takash singari
tadbirkor va uzoqni ko'ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama
rivojlanib, madaniy taraqqiyotda yuksak muvaffaqiyatlarga erishdilar.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1) Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. T. Sharq-1998.
2) Shoniyozov K. O'zbek xalqining shakllanish jarayoni. T. Sharq-2001.
3) Mahmud Qoshg'ariy. Devoni lug'otut turk. 1-jild. T-1963.
4) Asqarov A.A. O'zbekiston tarixi. T: O'qituvchi 1994.
5) Ahmedov B.A. O'zbek ulusi. T. Meros. 1992.
6) Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. T. O'qituvchi. 1993.
7) Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar 2-jild Hindiston tarixi. T-1965.
8) A.Muhammadjonov. “O’zbekiston tarixi”. T., G’.G’ulom, 2004, 318-bet.
9) A.Muhammadjonov. “O’zbekiston tarixi”. Darslik. 6-sinf. T., “O’qituvchi”,
1994, 320-bet.
10) A.Muhammadjonov. “O’zbekiston tarixi”. T., Darslik 7-sinf , 20 17 , 27 -bet
11) N. Oblomurodov. “O’zbekiston tarixi”. T., Darslik. Toshkent-2021
32

IX – XII asrlarda Movorounnaxr va Xurosonda madaniy hayot

Sotib olish