Jadid maktablari va ularning rivojlanishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	73.6KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	06 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Jadid maktablari va ularning rivojlanishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ʼ
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTETI
TARIX YO NALISHI TALABASI
ʻ

O’ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Jadid maktablari va ularning rivojlanishi

GULISTON – 20 23

Mundarija
Kirish
I. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning
faoliyati.
1.1 Jadidchilik harakati vujudga kelishi jarayoni …………………………………6
1.2. Jadid matbuoti va maktablar ochilishi………………………………………..11
II. ASOSIY. O’rta Osiyoda yangi usul maktablarining ilk kurtaklari
2.1. Buxoro jadid maktablari………………………………………………….23
2.2. Samarqand jadid maktablari………………. ………………………………29
2.3. Xiva jadid maktablari …………………………………..…………………. 34
III. XULOSA……………………………………………………………………..39
IV. Foydalanilgan adabiyotar …………………………………………………..41
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jadidchilik turkiy halqlar, shu jumladan, o’zbek
halqi tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat bo’lgan. CHunki
jadidchilik millat uyg’onishining va ko’tarilishining ijtimoiy sathda namoyon
bo’lishi edi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida
tanilishini deyarli bir asrga orqaga surdi , ularni hukmron mafkuraga va istibdodga
qaram etib, komunistlarning millatlarini jadal sur’atlar bilan qo’shib yuborish
strategik rejasi va nazariyasiga bo’ysundirmoqchi edi. Jadidchilik harakati bir asr
davomida komunistik g’oyaning boshida tazyiqida keyinchalik-iskanjasida bo’lib,
to’la ravishda namoyon bo’la olmadi. Uning zaminlari va shakllari tarzini
o’rganish ta’qiq ostida bo’ldi. Bu masalalar va muammolarni o’rganish bizning
jiddiy vazifamiz.
XIX asr oxiri XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jixatdan
inqiroz xolatiga tushib qolgan muslamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan
o’lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan
qutulish, o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo’l
ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko’rdi. Bu borada jadidchilik xarakati
katta rol o’ynadi.
O’lkamizda jadidchilik harakati namoyondalari xalqimizning man’aviy-
ma’rifiy va madaniy sohalarini rivojida juda ko’plab izlanishlar olib borishgan.
Ularning qilgan ilmiy va pedagogik ishlarini chuqur o’rganish, tatbiq etish hozirgi
kunimizning asosiy vazifalaridandir. Ma’rifatparvarlik borasida hurmatli birinchi
prezidentimiz Islom Karimovning shunday fikrlari bor: “G’oyaga qarshi g’oya,
fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish
mumkin” 1
bu bejizga aytilmagan xalqimizni yanada yuksalishi uchun qilingan.
Yan bir yurtdoshimiz ma’naviyat va tarbiya borasida yaxshi fikrlarini tatbiq
qilishgan. Abdulla Avloniy bobomizning quyidagi fikrlarini keltirish mumkin:
“Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat
1
Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.T:2008-y
3

masalasidir.” Bu chuqur ma’noli so’zlarning tagida qanchadan-qancha ma’no-
mazmun yotibdi.
Kurs ishining maqsadi. Jadidchilikning asosiy g oya va maqsadlariʻ
quyidagilar edi: Turkistonni o rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod
ʻ
etish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma rifat tarqatish, Turkistonda muxtoriyat
ʼ
hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsiyaviy
monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o rnatish
ʻ
orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va
milliy qo shin tuzish.
ʻ Toshkent , Farg ona ʻ , Buxoro , Samarqand va Xivada hur fikrli
va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy-
ma rifiy yo nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati
ʼ ʻ
shakllandi. Jamiyatda ma'naviy muhitni yanada takomillashtitrishda diniy
nashrlarning o’rni va ahamiyatini ma'naviy-axloqiy, diniy-falsafiy jihatlarini
o’rganish.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishini bajarishda q uyidagi vazifalar
qo’yilgan:
- Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelinishi yoritish;
Turkistonda jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyatini keng va
atroflicha yoritib berish;
- Jadidchilik harakatining asosiy g’oya va maqsadlarining, ularning
faoliyatining davrlarga bo’lgan ravishda tadrijiylik asosida o’rganishi;
- Jadidchilik o’lkada maorif va matbuot sohasida olib borgan ishlarni
o’rganib, ma’lumotlar asosida yoritish;
- Jadidlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlarning faoliyati haqida
ma’lumotlar keltirish va ularni tahlil qilish;
- Turkistonda jadidchilik harakatini milliy davlatchilik qurishda ishtirokini
o’rganish va uning ahamiyati ochib berish;
- mavzuga oid manbalarni o’rganish va tahlil qilish natijasida xulosalar
chiqarish, amaliy taklif va tavsiyalar berish.
4

Kurs ishi mavzusining obekti: Turkistondagi Milliy Uyg’onish – jadidlar
Renessansini xorijdagi olimlar ham tan olib, o’z asarlarida bunga amal
qilmoqdalar. Shu o’rinda yapon olimi Xisa Komatsu o’zining «Chig’atoy
gurunchi»da «Turk dunyosini uyg’otish yo’lida jon tikkan adiblar» iborasini
ishlatilishi va nemis olimasi Ingobarg ham Turkiston uyg’onishi haqidagi
yozganini eslash kifoyadir. Shuningdek, O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov
jadidlar Uyg’onish davriga asos solganligini e’tirof etgan holda shunday deydi:
«XX asr boshida, mustamlakachilik zulmiga qaramay, xalqimiz yangi ufqlarga –
milliy va erkinlik sari intilib yashashgan bir davrda buyuk ajdodlarimiz –
jadidlar tomonidan amalga oshirilgan bu ulkan ish, bu harakatni o’ziga xos
ma’naviy jasorat na’munasi, deb atash mumkin»
Kurs ishi mavzusining predmeti: Haqiqatan ham jadidlar yuqorida
ko’rsatib o’tilganligi va musulmon mutaassibligi kuchli bo’lishiga qaramay
jamiyatda tub madaniy – taraqqiy burilishi yasashga muvaffaq bo’ldilar.
Turkistonda milliy tafakkur o’zgardi, millat ijtimoiy g’aflat uyqusidan uyg’onib
siyosiy va ma’rifiylashdi. Millat adabiyoti yangilandi, milliy teatr maorif va
maktab, matbuot, madaniy-ma’rifiy uyushma (jamiyat) va siyosiy partiyalar
paydo bo’ldi. Bularning samarasi ila butunlay yangi, ya’ni jadid madaniyati rivoj
topdi. Bu madaniyat hozirgi zamonaviy madaniyatimizning poydevor toshi
bo’ldi
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishida Turkistonda jadidchilik
harakatining vujudga kelishi va ularning matbuot, maorif va adabiyot sohalarida
faolitiya o’rganilgan. Shuningdek jadidlarning milliy davlatchilik barpo etishdagi
harakatlari jadid maktablari ochishdagi harakatlari va uning sovetlar tomonidan
tugatilishi kerakli adabiyotlar asosida ochib berilgan.
Kurs ishi ng tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi 43 bet va kirish, 2 ta bob , 5 bo’lim
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat qismlaridan iborat . Kurs ishi umumiy 41
sahifadan iborat.
5

I. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning
faoliyati.
1.1 Jadidchilik harakati vujudga kelishi jarayoni
Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning
faoliyati. Jadidchilik XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim,
Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy – siyosiy, ma’rifiy
harakatdir. «Jadid» arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni anglatadi.
Jadidchilik dastlab XIX asrning 80 – yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy
(1851 – 1914) rahbarligida qrim tatarlari o’rtasida vujudga keldi. U 1884 yil
martda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabini ochadi va u «usuli savtiya
tadrijiya» («rivojlanuvchi tovush usuli») maktabi bo’lgan. Yangicha usul – «usuli
jadid» – savtiya (tovush) usuli bilan 12 bola o’qitilib, 40 kunda savodini
chiqarilgan. Ismoilbek 1893 yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan
uchrashadi. Samarqandda bo’ladi. U yerdan Buxoroga borib, amir Abdulahadni
jadid maktabi ochishga ko’ndiradi va Mo’minxo’ja Vobkendiy va g’ijduvonlik
Domla Fozil sa’y – harakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Bu
maktabga «Muzaffariya» degan nom berilgan .
Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «usuli
jadid» maktablarini tashkil etishga kirishdilar. Birinchi bo’lib (Husaynov mablag’i
hisobiga) 1893 yili Samarqandda, 1898 yili Qo’qonda Salohiddin domla
tomonidan, o’sha yili To’qmoqda (o’zbeklar bu davrda bunday maktablarni
«no’g’oy maktab» deb atagan), 1899 yili eski Toshkentda Mannon Qori,
Andijonda Shamsiddin domla tomonidan jadid maktablari ochildi. 1900 yili
Buxoroda Jo’raboy qori tomonidan yangi usuldagi maktab ochildi. 1903 yili M.
Behbudiy o’z mablag’i hisobidan Jomboyda maktab ochdi. Jadid Hoji Muin va
Abdulqodir Shakuriylar bu maktabda saboq berdilar. 1907 yili To’raqo’rg’on
(Namangan viloyati)da Isxoqxon to’ra Ibrat tomonidan yangi usul maktabini
6

ochgan2 . 1908 yili bunday maktablarni Mirza Abdulvohid ham tashkil qildi.
Muftiy domulla Ikrom bu yangi usuldagi maktablarni diniy jamoat tomonidan
qabul qilinishiga erishdi. 1911 yilda jadid maktablari Turkistonda 63 ta bo’lib,
ularda 4106 bola o’qigan. Toshkentning o’zida 24 ta bunday maktablarda 1740
bola o’qigan. 1917 yil boshlarida o’lkada 100 ga yaqin jadid maktablarida 5
mingdan ziyod o’quvchi bo’lgan.
Jadid maktablari, ya’ni yangi usul maktablarida diniy va dunyoviy ta’lim –
tarbiya hamda ilm o’zaro uyg’unlashtirilib, maktabxonadagi yakka o’qitish
usulidan sinfda dars berish usuliga o’tildi, sinflarda partalar, geografiya xaritalari,
globus va boshqa ko’rgazmali qo’llanmalar paydo bo’lgan. Ularda xat – savod
bolalarning ona tilida tovush usuli – usuli savtiyada o’rgatilgan. Jadid maktablarida
Qur’oni – karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto
jismoniy tarbiya o’qitila boshlandi.
Jadidchilik harakati Turkistonda XIX asrning oxirida quruq madaniy –
ma’rifiy harakatning, ya’ni eski maktablarning qiyin o’qitish tizimiga nisbatan
yengil tovuch usuliga asoslangan yangi uslub (metod) asosida o’qitishga
o’tishdangina iborat emasdi, ayni chog’da turk – islom huquqiy munosabatlarining
millatga o’rgatilishi, milliy – ma’rifiy, taraqqiyot va milliy istiqlol muammolarini
ham o’z ichiga olgan edi. Bu harakatning vujudga kelishida O’rta va Yaqin Sharq
mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan turli oqimlar va Turkiyadagi
«Ittihodiy va taraqqiy», «Yosh turklar» harakatining ta’siri katta bo’ldi1 .
Jadidchilik shakllanib kelayotgan milliy burjuaziya muhitida vujudga
kelgan. Jadidchilik harakati namoyandalari ko’pincha o’zlarini taraqqiyparvarlar,
keyinchalik jadidlar deb atashgan. Toshkent, Farg’ona, Buxoro, Samarqand va
Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan
ochilgan madaniy – ma’rifiy yo’nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik
harakati shakllandi. U o’sha davrda Turkistondagi milliy – ozodlik harakatining
mafkurasi – Turkiston milliy mustaqillik mafkurasi vazifasini bajardi. Jadidchilik
o’z tarixida ikki bosqichni o’tgan. Birinchisi – ma’rifatchilik bosqichi va ikkinchisi
7

– siyosiy bosqich. Ammo jadidlarinig davlatchilik masalasiga nisbatan qarashlari
birinchi davrdanoq shakllangan edi.
Bu g’oya va maqsadlar 1917 – 1920 yillarda «Turkiston muxtoriyati»,
Buxoro va Xorazm xalq respublikalari davrida, qisqa muddatda va qisman bo’lsada
amalga oshirildi.
Har qanday harakatda bo’lgani kabi bu harakat ham o’z iqtisodiy asosiga
ega. Aks holda u, bu darajada rivojlanmagan bo’lur edi. Jadidlar har xil xayriya va
boshqa madaniy – ma’rifiy jamiyatlarini tashkil etish, boy va badavlat kishilarning
ortiqcha mablag’larini millat va Vatan manfaati yo’lida sarflashga ham katta
e’tibor berdilar. Toshkentlik Sayidkarim Sayidazimboy o’g’li, turkistonlik
Saidnosir Mirjalilov (taniqli yozuvchi Oybekning qaynotasi, 1884 – 1937),
andijonlik Mirkomil Mirmo’minboev (1882 – 1918) va boshqa boylar jadidchilik
harakati rivojlanshiga katta iqtisodiy hissa qo’shdilar.
Jadidlar xayriya jamg’armalari orqali iste’dodli yoshlarni xorijiy
mamlakatlarga o’qishga yuborish, usuli jadid maktablarini har tomonlama qo’llab
– quvvatlash, bu maktablar uchun o’quv qo’llanmalari va darsliklar yaratish,
xorijdagi talabalarga moddiy yordam ko’rsatish ishlari bilan shug’ullangan.
1904 yil Xivada «Jamiyati xayriya» tuzilib, uning ko’magi bilan 1904 yil 10
noyabrda Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi. 1908 yil «Buxoroi
sharif shirkati» tuzilib, darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug’ullandi.
Shu yili jadidlar tomonidan Buxoroda ma’rifiy jamiyat – «Tarbiyai atfol»
(«Bolalar tarbiyasi») tashkil etgan. Bu jamiyatning asoschilari Abduvohid
Burhonov, Mukammil Burhonov, Hamidxo’ja Meqriy, Ahmadjon Abdusaidov va
15 boshqalar. Jamiyat a’zolari soni 100 ga yaqin bo’lib, ularni Muhiddin
Mansurov, Sadr Ziyo moddiy jihatdan qo’llab – quvvatlagan. Jamiyatning sa’y –
harakati va yordami bilan 1908 yilda 14 ta, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta
buxorolik va turkistonlik yoshlar Istanbulda tahsil olgan. «Tarbiyai atfol»ning
ko’magi asosida Fitratning «Munozara», «Hind sayyohi bayonoti» va «Sayha»
8

asarlari, shuningdek, S. Ayniy, A. Burhonov, Ikrom domla va boshqalarning
kitoblari Turkiyada nashr etilib, Turkistonda tarqatilgan.
1909 yilda xayriya jamg’armalarini tashkil etish faollashdi. Abdulla
Avloniy ham «Jamiyati xayriya» tuzib, yetim bolalarni o’qitgan. 1909 yili
Toshkentda Munavvarqori tomonidan «Jamiyati Imdodiya» tuzgan. U ham miskin
va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga
yordamlashgan. «Ko’mak» xayriya jamiyati ham Toshkentda 1909 yilda tashkil
etilgan bo’lib, uning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori
Hasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo’jaev va Toshxo’ja
Tuyoqboevlar bo’ldi. «Ko’mak» jadid maktablariga katta yordam ko’rsatadi va
istedodli yoshlarni xorijga o’qishga yuborishga ko’maklashgan. Xorijdagi ta’lim
yoshlar dunyoqarashida tubdan burilish yasadi.
Jadidchilik harkatida faol ish olib borganlarning aksariyati shoiru
yozuvchilar edi. Ular o’z asarlari bilan tarixan yangi milliy adabiyot yaratdilar.
Adabiyotda ma’rifat va ozodlik g’oyalari markaziy mavzuiga aylanib, davr
voqealari o’z aksini topdi. Adabiyotga «millat» va «vatan» tushunchalari kirib
keldi. Milliy she’rlarga e’tibor va rag’bat kuchaydi. Yangi zamonaviy dostonchilik
maydonga keldi, publitsistika (Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Mirmuhsin)
rivojlandi, realistik proza shakllandi.
Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va
ommabop janr sifatida alohida ko’zga tashlanadi. Jadid g’oyalarining xalqqa
yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining
ta’sir ko’rsatishi kuchli bo’ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat
yirik nomayondalari o’z ijodiy – amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan
bog’liq holda olib bordilar.
Jadidlar o’zbek xalqi hayotiga tom ma’nodagi milliy teatrni olib kirdi.
O’zbek milliy teatrini shakllantirishda Mahmudxo’ja Behbudiyning xizmatlari
nihoyatda kattadir. 1912 yilda yozilib, 1913 yilda bosilgan «Padarkush» dramasi
9

Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o’zbek dramasi
(«Mahramlar») xronologiyaga ko’ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf
Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo’lsada, bu sohada ham karvonboshi bo’lib
Behbudiy tarixga kiradi. Asar 1914 yilning 15 yanvarida Samarqand havaskorlari
tomonidan sahnaga qo’yiladi.
Munavvarqori Abdurashidxonov homiyligida 1913 yil Toshkentda
musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» nomli birinchi teatr
truppasi ochilgan. Truppaning badiiy rahbari Abdulla Avloniy edi. Truppa o’z
faoliyatini 1914 yil 27 fevalida Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosi (2000
tomoshabinli)da «Padarkush» (M. Behbudiy) spektakli bilan boshlagan.
Tadqiqotchilarning ma’lumotiga qaraganda, «Padarkush» pesasidan keyin 1917
yilgacha o’zbek dramalarining soni 40 ga yetgan. Toshkent, Samarqand, Andijon,
Qo’qon shaharlarida turli truppalar vujudga kelgan. Shunday qilib, milliy jadid
adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo’ldi.
Jadidlar xorijga qilgan safarlari asosida olingan bilimlari ta’sirida, o’zbek
an’anaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga, ya’ni Yevropa ko’p – ovozli
musiqa san’atining yutuqlaridan unumli foydalanishga da’vat etishgan. 1919 yilda
17 Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi «Turon» kutubxonasi yonidagi bino)da
jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar)
bo’limi tashkil etildi. Shu tarzda jadidlar san’at vositasi bilan millat qadrini
ko’tarish, san’atning deyarli barcha turlarini yuksaltirishga intildilar.
Jadidchilik harakatining yana bir muhim tomoni bu milliy matbuot va
jurnalistikasiga asos solinishi edi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy
harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Imperator Nikolay II
inqilobiy – demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus
manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so’z, har xil yig’inlar o’tkazish
erkinligini joriy qilishga majbur bo’ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib
oldilar. Mana shundan so’ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va
muazzam minbar bo’lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam
10

kurashadilar. Milliy matbaaning vujudga kelishi bilan kitob bosish ishi yo’lga
qo’yila boshlandi. Toshkentda Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911
yilda tashkil etgan ko’p tarmoqli «Turon» nomli jamiyat sovet hokimiyatining
dastlabki yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida yuqorida
ta’kidlangan teatr truppasi «Turon» nomli kutubxona va nashriyot (1913) ham
tashkil etiladi. Bular butun Turkiston bo’ylab ma’rifat va ziyo, ilm – fan tarqalishi,
kitob chop etish va bosmaxona ishlari rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar.
Turkiston jadidlari, ayniqsa, birinchi jahon urushi davrida o’z faoliyatini
kuchaytirdi. Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining yetakchisi A. Ubaydullaxo’ja
1913 yil Andijonda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi
va 1914 yildan nashr etilgan «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari
firqaning asosiy targ’ibot kuchi edi.
1.2.Jadid matbuoti va maktablar ochilishi
. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jihatdan
inqiroz holatiga tushib qolgan mustamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan
o’lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyaning mustamlakachilik zulmidan qutilish
o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotga yo’l ochish,
halqqa ziyo tarqatish choralarini ko’radilar. Bu borada jadidchilik harakati katta rol
o’ynadi.
Har bir davrda biror yangi g’oyaning tug’ilishi aniq tarixiy sharoitda sodir
bo’ladi. Unda tarixiy shaxslarning o’ynaydigan rolini hech kim inkor etmaydi.
Chunki ular yetilgan muammolarni hal qilish yo’llarini nazariy tomonlarini hal
qilish yo’llarini, nazariy tomonlarini barchadan teranroq idrok qiladi, ularni amalga
oshirishga favqulodda kuch va G’ayrat bilan kirishadilar. Musulmonlar va
qolaversa, turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan uzilib qolganligini, buni
G’oyat hafvli holga barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavm , el-
yurtlaridagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlariga
tenglashish zarurligini birinchi bo’lib qrim-tatar halqi farzandi Ismoil Gaspirinskiy
11

(1851-1914) tushunib yetdi. ,U jadidchilik harakatining butun turkdunyosidagi
«G’oyaviy otasi»dir.
Ismoil Gaspirinskiy ilmga qattiq berildi. Jahon madaniyati durdonalarini
mashaqqat bilan o’rgandi. Natijada turli ilmlardan boxabar bo’ldi. Bir necha
tillarni mukammal egalladi. Bu esa uning jahon ilm-fan yutuqlari bilan tanishuviga
keng yo’l ochdi. Ana shu tufayli Ismoil Gaspirinskiy Sharq bilan G’arb olamini
taqqoslash va yakdil bir hulosaga kelish imkoniyatiga ega bo’ldi. Musulmon turkiy
olamini jahon ma’rifati, ilm darajasiga ko’tarish G’oyasi unga kecha-kunduz
tinchlik bermadi. Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha musulmon hududlar
maorifini mutlaqo isloh qilish,ularda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini
ko’tardi.Maktab va madrasalarda diniy ta’limot, arab,fors va rus tillarini o’rganish
bilan bir qatorda tibbiyot, hikmat, kimyo, nabotot, nujum,handasa fanlarini o’qitish
zarurligini ilgari surdi va uni amalga oshirishga kirishdi. U1884 yilda Qrimdagi
Boqchasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. o'zi dastur tuzib darslik yozdi.
Ana shu darslik yordamida 40 kun ichida 12 o’quvchini savodini chiqardi va bu
usul «usuli savtin» - Harf tovushi usuli, ya’ni «usuli jadid» nomi bilan tezda
shuhrat topdi.
Chunonchi, 1906 yilda Ismoil Obidov muharrirligida «Taraqqiy» shu yili
Munavvar Qori muharrirligida «Xurshid» 1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy
muharrirligida «SHuhrat», Ahmadjon B. Muharrirligida «Osiyo» ro’znomalari
chop etilgan.Ma’rifatchilikning yangi to’lqinida 1913-1915 yillarda «Samarqand»,
«Sadoi Turkiston», «Sadon Farg’ona», «Buxoroi SHarif», «Turon», 1917 yilda esa
«El bayrog’i», «Kengash», «Hurriyat», «Ulug’ Turkiston» gazetalari «Oyna»
jurnali kabi ommaviy axborot vositalari ham paydo bo’ldi.
Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha Islom dunyosida sira ham ko’rinmagan ilg’or
va tezkor o’qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil
topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal
o’qish va yozishni o’zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon
12

maktablarida 5-6 yil o’qish kerak bo’lar edi. Aytish mumkinki, “Savtiya” usulidagi
jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasini boyitdi.
Jadid maktabida diniy va dunyoviy ta’lim-tarbiya hamda ilm o’zaro
uyg’unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o’tirib, xarita va rasmlar yordamida tez
savod chiqardi va diniy – dunyoviy ilmilarni o’rgandi. Jadid maktablarida
qur’onikarim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto
jismoniy tarbiya o’qitila boshlandi.
Jadid maktablari to’rt (boshlang’ich) va yetti yillik edi. Masalan
Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar
dunyoviy ilmlarni, rus tilini yaxshi o’zlashtirgan holda jadid maktabida o’qituvchi,
maschitlarda imom bo’lish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o’quv
yurtlarida o’qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib bo’lib ishlash malakasiga
ega bo’lganlar. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo’qon,
Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi.
Maktablar asosan 1 – 4 sinfdan iborat boshlang’ich maktablar bo’lgan.
1913/14 o’quv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu
tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1 – bosqichi tahziriy
(boshlang’ich) sinflar, 2 – bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M.
Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A.
Ibodievning Qo’qondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5 – 6 sinf) ham ish
boshlagan.
Jadid maktablari pullik va pulsiz edi. Har oyiga ota – onalar baholi qudrat,
bir so’mdan bir yarim so’mgacha pul to’ladi. Bu o’rinda har ota – ona o’zlarining
boylik va kambag’allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 20 – 35
% gacha kambag’al va nochorlarning bolalari tekin o’qitilib, o’quv qurollari bilan
ham ta’minlangan. O’ziga to’q oilalar esa o’z xohishi bilan uch so’mdan va undan
ham ko’p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlar shaxsiy va ularning o’zlari tashkil
etgan xayriya jamiyatlari ham jadid maktablarini mablag’ bilan ta’minlab turgan.
13

Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari
qarshilik qiladilar. Jadidlar kalta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga
tegmay namuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro’
qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi.
Tarixda birinchi bo’lib, jadidlar o’quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar
qo’yishni joriy etdilar.
Maktab ochgan jadidlar dastur, qo’llanma va darsliklarni ham o’zlari
yaratdilar. Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon
mutaassiblari qarshilik qiladilar. Jadidlar katta matonat va fidoyilik bilan eski
maktablarga tegmaynamuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida
katta obro’ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga
asoslandi. Tarixda birinchi bo’lib, jadidlar o’quvchilarga kundalik, chorak va yillik
baholar qo’yishni joriy etdilar. O’quvchilar sinfdan-sinfga o’tish va bitirish uchun
jamoatchilik oldida ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini topshirganlar.
Maktab ochgan jadidlar dastur, qo’llanma va darsliklarni ham o’zlari
yaratdilar. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqori
Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat
bilan o’qish usuliga oid qo’llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari
to’plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla
Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud
ahloq“, Mahmudxo’ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar
maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga
kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir.
Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda qadim va maktablari bo’shab
qoldilar. Natijada qadim va jadid maktabdorlari o’rtasida jiddiy qaramaqarshiliklar
paydo bo’ldi. Bunga mutaassib qozi mulla va ulamolar ham qo’shildilar.
Jadid maktablarining jami soni va ular qaerlarda ochilib faoliyat yuritganligi
haqida hozircha to’la ma’lumot yo’q. Lekin, 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta
14

(shundan 2 tasi o’rta), jadid maktablari bo’lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid
maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi, arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda
o’qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo’ladi. Jadid
maktablari Buxoro, Samarqand, Toshkent, Andijon, Xiva, To’qmoq, Yangi
Marg’ilon, Eski Marg’ilon, Kattaqo’rg’on, Qizil O’rda, Turkiston, Chust,
Chorjo’y, Termiz, Marv shaharlarida ochiladi. Shuningdek, Juma (Samarqand
viloyati), Qovunchi (Toshkent viloyati), To’raqo’rg’on (Namangan viloyati),
Po’stindo’z (Buxoro viloyati) kabi katta qishloqlarda ham jadid maktablari
ochilgan. Jadid maktablari M.Behbudiyning yozishicha, 15-20 yil ichida jami
Kavkaz mamlakatlari, Eron, Hind, Misr, Hijoz va boshqa joylarida ham joriy
bo’ldilar.
Jadidchilikning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda zamonaviy
(evropacha) oliy ta’limni yo’lga qo’yish bo’ldi. Universitet tashkil etish g’oyasi
Turkistonda ilk bor 1892 yilda Ismoilbek Gaspirali tomonidan olg’a surildi. I.
Gaspirali 1906 yilda, yana “Tarjimon” gazetasida to’g’ridan-to’g’ri Buxoro amiri
va Xiva xoniga murojaat qilib shunday deydi:
“Fuqoroyi islom sizlardan mol istamas, osh istamas. Din-”Qur’on”dan,
jonXudodan. Siz davlatlik xonlardan aholiga ehson etiladigan narsa-nashri
maorifga, taraqqiyot va kamolatga omil bo’luvchi oliy darajalik maorif
maktablaridir. Ko’hna madrasalari ko’p Buxoroi sharifda va Xivada endi biror
dorilfununi islomiya ta’sis etmoq lozim. Bu dorilfununlarga bir daraja ilm olgan
talaba qabul qilinib, tarix, jo’g’rofiya, kimyo, handasa, ilmi huquq, usuli idorayi
davlat, ilmi iqtisod va boshqa lozim fanlar, turkiy, forsiy, rusiy va fransaviy tillar
o’rgatilsa... Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli
kamol bor.”
Jadidlar oliy ta’limning asosiuniversitet tashkil etish uchun Toshkent shahar
Dumasidan ham foydalandilar. Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U.
Asadullaxo’jaev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g’oyasini o’z asar
va maqolalarida keng targ’ibot-tashviqot qiladilar. Oliy ta’limga zamin yaratish
15

uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar o’qitildi, xorijga yoshlar o’qishga
yuborildi.
Dunyoviy hozirgi zamon oliy o’quv yurti – universitetga asos solishga
jadidlar faqat 1918 yilda Musulmon xalq dorulfununini tashkil etish bilan
muvaffaq bo’ldilar. Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni
jadid xalq maorifi tizimi ya’ni, hozirgi zamon xalq maorifi tizimiga asos soldilar.
Jadidchilik harakatining ikkinchi bir muhim faoliyati milliy matbuot va
jurnalistikasiga asos solish bo’ldi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy
harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Zolim “oq poshsho”
Nikolay II inqilobiy-demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda
maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so’z, har xil yig’inlar
o’tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo’ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan
kutib oldilar. Mana shundan so’ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon
va muazzam minbar bo’lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam
kurashadilar.
Toshkentda Ismoil Obidiy “Taraqqiy” (1906), Munavvarqori
Abdurashidxonov “Xurshid” (1906), Abdulla Avloniy “Shuhrat” (1907),
Saidkarim Saidazimboev “Tujjor” (1907), Ahmadjon Bektemirov “Osiyo” (1908),
Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev “Sadoi Turkiston” (1914-1915) gazetalari,
shuningdek, Abdurahmon Sodiq o’g’li (Sayyox) “Al-Isloh” (1915) jurnalini nashr
etishga muvaffaq bo’ldilar. Samarqandda esa Muhmudxo’ja Behbudiy
“Samarqand” ruscha (1913) gazetasi va “Oyna” (1913-1915) jurnalini, Qo’qonda
Obidjon Mahmudov “Sadoi Farg’ona” (1914) gazetalarini chiqardi. Bu gazeta va
jurnallar doimo mahfiy politsiya “oxranka”ning ayg’oqchilari kuzatuvi, ta’qibi
ostida bo’ldilar.
Jadid matbuoti 1917 yil fevralda rus podshosi taxtdan ag’darilgach, yanada
rivojlandi. Juda qisqa vaqt oralig’ida fevraldan oktabrgacha Toshkentda
Munavvarqori Abdurashidxonov “Najot” (1917 y. mart), A. Battol “Sho’roi islom”
16

(1917 y. may), Abdulla Avloniy “Turon” (1917 y.), Ahmad Zaki Validiy va
Munavvarqori Abdurashidxonov “Kengash” (1917 yil iyun), “Ulug’ Turkiston”
(1917 y.), Qo’qonda Bo’lat Soliev “El bayrog’i” (1917 y. sentabr) gazetalarini,
H.H. Niyoziy “Kengash”, Ashurali Zohiriy “Yurt” (1917 yil iyun) jurnallarini,
Samarqandda esa Shohmuhammadzoda “Hurriyat” (1917 yil aprel) gazetalarini
chop etdilar. Buyuk millatparvar jadidlar, jadid matbuoti orqali millatni o’z
madaniyiqtisodiy ahvoli, siyosiy qaram va huquqsizligini anglatishga, unda
bosqinchilarga qarshi nafrat, milliy istiqlolga ishonch ruhini tarbiyalashga
muvaffaq bo’ldilar. Shuning bilan birga ular milliy muxtoriyat va jumhuriyat
g’oyasini, millatlararo tenglik va qon-qarindoshlikni targ’ibot qilishni to’g’ri
yo’lga qo’yadilar.
Akademik A. N. Samoylovich jadid adabiyotini o’rganib, 1916 yilda
“Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan xol edi” deb
yozgan edi. Darhaqiqat, olim uchun kutilgan “Yangi adabiyot”-jadid adabiyoti
bo’ldi. Bu adabiyot o’z mazmun va mohiyati hamda janrlariga ko’ra, ming yillar
davomida shakllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan farqlanuvchi
yangi adabiyot bo’ldi.
1. Agar mumtoz adabiyotda dunyoviylikka nisbatan diniy jihat ustunroq
bo’lgan bo’lsa, jadid adabiyotida bularning o’rtasida o’zaro tenglik ya’ni diniy-
dunyoviylik qaror topdi.
2. Jadid adabiyoti mumtoz adabiyotdan farqli ravishda g’arb adabiyotidagi
roman, drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat (poetika) kabi
badiiy janrlar ko’rinishiga ega bo’ldi. Proza va publitsistika paydo bo’ldi.
3. Jadid adabiyoti bevosita ijtimoiy-siyosiy va ma’rifatchilik mafkurasi,
milliyozodlik xususiyatiga ega bo’ldi. Unda mazlum xalq hayoti bevosita o’z
ifodasini topdi. Badiiy asarlar jonli xalq tilida yozildi. Ijtimoiy faollik va milliy ruh
bu yangi adabiyotning eng muhim xususiyatiga aylandi.
17

4. Jadid adabiyotidagi badiiy-lirik qahramon qiyofasi mumtoz adabiyotdagi
qahramon qiyofasidan tubdan o’zgardi. U endi an’anaviy oshiq yohud
ma’rifatparvargina emas, balki mavjud mustamlaka jamiyati tartib-qoidalari hamda
milliy tengsizlik bilan kelisha olmaydigan, shu bilan birga yangicha o’z
ijtimoiysiyosiy va ahloqiy qarashiga ega bo’lgan shaxsdir.
Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo’lgan yirik iste’dod
egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi.
Jadidshunos taniqli olim professor Begali Qosimovning ta’kidlashicha, ularning
1905-1917 yillarda adabiy-madaniy harakatchilikda qizg’in faoliyat ko’rsatganlari
saksondan ortiq bo’lgan. Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1919), Saidahmad
Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori
Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), To’lagan
Xo’jamyorovTavallo (1882-1939), Sidqiy Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O’tar
o’g’li (1884-1919), Muhammadsharif So’fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat
(1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burxonov (1875-1934),
Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938),
Abdulhamid Cho’lpon (1897-1938) va boshqalar shular jumlasidandir.
Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va
ommabop janr sifatida alohida ko’zga tashlanadi. Jadid g’oyalarining xalqqa
yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining
ta’sir ko’rsatishi kuchli bo’ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat
yirik nomayondalari o’z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan
bog’liq holda olib bordilar.
Mutaxassislarning aniqlashicha, 1917 yil oktabr to’ntarilishigacha
dramaturgiya sohasida o’ttizdan ortiq drama, tragediya, komediya asarlari yozilgan
va ularning ko’pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. O’zbek jadid dramaturgiyasi va
teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo’ja Behbudiy bo’ldi. Uning “Padarkush”
dramasi birinchi bor 1914 yil 27 fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatrida
qo’yilishi juda katta madaniy-ma’rifiy voqea bo’ldi. Bu kun o’zbek teatriga asos
18

solingan sana sifatida tarixga kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti
dramaturgiyasi va teatri paydo bo’ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik
ham shakllandi.
Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga
tez kirib, keng yoyila boshlaydi. Istanbulda tashkil topgan «Jamiyati xayriya»,
«Nashriyot shirkatlari» kabi ijti- moiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham
maydonga keladi. Bu jamiyatlar ichida kamol topgan jadidchilik harakati o’sib,
1908- yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan «Yosh turklar» harakatiga taqlid
qilgan. Xivada «Yosh xivaliklar», Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini
yuzaga keltiradi. Bu jamiyatlar oxir-oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oladilar.
Bunday jadidchilik harakatining siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa vaqt ichida
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo’qon, Andijon kabi Markaziy Osiyoning
yirik shaharlarida nufuzli tashkilotlarga ega bo’ladi. Jadidchilik harakati muhitida
jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keladi, mukammal bir shaklga kiradi. Ham
nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va jaholatdan qutulish, rus istilosiga
qarshi kurash, ma’rifat va hurriyatga erishish, istiqlolni qo’lga kiritish g’oyalari
bilan to’lib-toshgan yangi bir adabiyot shakllanadi. Behbudiy bunday adabiyotning
ilk namunalarini yaratadi. Undan so’ng Fitrat va boshqalar maydonga chiqqan edi.
1900-yili Buxoroda Jo’raboy tomonidan yangi usuldagi maktab ochiladi.
1908- yili bunday maktab Mirza Abdul Vohid tomonidan ham ochiladi. Buxoro
amiri bu maktablarni tan olishga majbur bo’ladi. Mufti Domullo Ikrom bu yangi
usuldagi maktablarning diniy jamoat tomonidan qabul qilinishiga erisha- di.
Buxoroda Ahmadjon Mahdum, Sadriddin Ayniy, Usmon- xo’ja Po’latxo’ja o’g’li,
Abdulvohid Rafiy Mahdum «Tarbiyai Atfol» nomli yashirin jadidchi jamiyatini
tuzadi lar. Bu jamiyat imperializmga, mustamlakachilikka, jaholatga qarshi kurash
boshlab yuboradi. «Tarbiyai Atfol» jamiyati Turkiyada tahsil ko’rayotgan
talabalarga yordam ko’rsatish maqsadida Istanbulda shu’ba tashkil etadi. Uning
rahbariyati Sodiq Ashur o’g’li Abdurahmon va Abdurauf Fitratlardan iborat edi.
19

Buxoro jadidlarining yana bir jamiyati «Turon nashri maorif» jamiyati edi.
Uning tashkilotchilari Abdurauf Fitrat, Muqim Boyjon, Ahmadjon Mahdum,
Olimjon Idrislar bo’lgan. Bu jamiyat qisqa vaqt ichida Turkiyaga talabalar
jo’natadilar. Ular tez orada ilm odamlari bo’lib yetishadilar. S. Ahmedov va Q.
Rajabov «Jadidchilik» maqolasida ta’kidlaganlaridek Samarqandda Mahmudxo’ja
Behbudiy, Toshkentda Munavvar Qori, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev,
Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Abdulla Avloniy, Buxoroda Fitrat, F. Xo’jaev,
Usmonxo’ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Qo’qonda Ashurali Zohiriy,
Obidjon Mahmudov, Hamza, Orenburgda Ahmad Boytur- sun, Miryoqub Dulat,
Andijonda Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon, Sa’dullaxo’ja Tursunxo’jaev,
Xorazmda Polvon- niyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov Turkiston jadidchilik
harakatining ulug’ namoyandalari edilar.
O’lkada jadidchilik harakatining paydo bo’lishi va rivoj- lanishida Sharq
mamlakatlari, birinchi navbatda Yaqin Sharq va Turkiyaning, xususan, «Yosh
turklar» partiyasining ijobiy va demokratik ta’siri bo’lgan. Turkistonning o’zidagi
Muqimiy, Furqat, Avaz O’tar, Berdaq va boshqalarning ilg’or demokratik
qarashlaridagi g’oyalar bilan sug’orilgan asarlarisiz jadidchi lik harakatini tasavvur
etish mumkin emas.
Turkistonda jadidchilik g’oyalarini aholi o’rtasida keng tarqatish va targ’ibot
qilishda tatar ziyolilarining xizmatlari ham katta bo’ladi. Ana shunday
ma’rifatparvardan biri Ismoil Gaspirinskiy (1851-1914) edi. U 1908-yilda
Turkistonda bo’lib ilg’or ma’rifatvarlardan Muftiy Mahmudxo’ja Behbudiy, 27
A.Shakuriy va boshqalar bilan uchrashadi, o’zbek, tojik, tatar bolalari uchun yangi
maktablar ochib jadidchilik g’oyalarini keng tarqatadi. Bunday g’oyalarni
tarqatishda Ismoil Gasnirinskiyning o’zi tashabbus ko’rsatib chiqargan «Tarjimon»
gazetasining o’rni katta bo’ladi. U musulmon milliy ozodlik harakatining
yo’lboshchisi sifatida tanilgan edi. «Dor ul-rokat musulmonlari» ilmiy-fantastik
asari, «Yuz yildan so’ng 2000-sana» badiiy- publitsistik roman, «Turkiston
ulamosi» kabi kitoblar uning qalamiga mansub edi.
20

Turkistonda jadidchilik harakatining yirik vakillaridan Mahmudxo’ja
Behbudiy (1871-1919)dir. U tarixda «Turkiston jadidlarining otasi» deb nom
olgan. Mahmudxo’ja Behbudiy is- tiqlol uchun kurashning oldingi saflarida borgan
yalovbardorlardan edi. Fayzulla Xo’jaev Behbudiy haqida bunday degandi:
«Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining kengligi jihatidan o’sha zamon
Turkistonidagi jadidlar orasida unga teng kela oladigani bo’lmasa kerak».
Behbudiy Gaspirinskiy yo’lga qo’ygan «usuli jadid» maktabla- rini
Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo’llanmalar bilan ta’minlashda
jonbozlik ko’rsatadi. Yangi tipdagi mak- tablarning milliy-madaniy
taraqqiyotimizda muhim omil bo’la olishi mumkinligi haqida o’nlab maqolalar
yozadi. «Muntaxabi jug’rofiyai umumiy» («Qisqa umumiy geografiya»), «Kitobat-
ul atfol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha
tarixi»), «Amaliyoti islom», «Madhali jug’rofiyai umro- niy («Aholi
geografiyasiga kirish»), «Muxtasari jug’rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha
geografiyasi») kabi darsliklar yaratadi. Nashriyot tashkil qilib, darsliklar va
qo’llanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma’lum. Bular ilk o’zbek maktablari uchun
tuzilgan darslik va qo’llanmalar sifatida emas, til-yozuv madaniyatimiz taraqqiyoti
nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyatga ega.
Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqaradi.
Gazeta dastlab 2, so’ng 4 betlik bo’lib, haftada 2 marta chiqqani va moddiy tanglik
tufayli 45-sonidan keyin to’xtagani ma’lum. «Oyina» o’lkada o’zbek tilida chiqqan
birinchi jurnal edi. U xalq orasida ancha mashhur bo’lgan. Boshida haf- tada bir,
1914-yildan esa har o’n besh kunda chiqqan. Ziyo Said «O’zbek vaqtli matbuoti
tarixiga doir materiallar»ida bu jurnalning 2 yil davomida 68 soni (jami 1720 bet)
dunyo yuzini ko’rib, 1915-yil 15-iyunda to’xtaganini ma’lum qiladi.
1912-yilda yozilib 1913-yilda bosilgan «Padarkush» dramasi Behbudiyga
juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o’zbek dramasi («Mahramlar»)
xronologiyaga ko’ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf Shahidiy tomonidan
e’lon qilingan bo’lsada, bu sohada ham karvonboshi bo’lib Behbudiy tarixga
21

kiradi. Asar 1914-yilning 15-yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan
sahnaga qo’yiladi. 27-fevralda esa Toshkentdagi mashhur «Kolizey»da «Turon»
truppasi o’z faoliyatini shu spektakl bilan boshlaydi. Shundan so’ng Buxoro,
Qo’qon, Andijon, Namangan, Kattaqo’rg’on kabi juda ko’p shahar- larda sahnaga
qo’yiladi.
Asar jamoatchilikka, ayniqsa, adabiyotga kirib kelayotgan yoshlarga qattiq
ta’sir ko’rsatadi. «1913-yillarda chiqqan «Padarkush» pesasi ta’sirida «Baxtsiz
kuyov» degan teatr kitobi- ni yozib yuborganimni o’zim ham payqamay qoldim», -
qayd etadi Abdulla Qodiriy o’z tarjimayi holida.
1916-yilda Toshkentga - navbatdagi safarga kelgan taniqli sharq- shunos
akademik A.N.Samoylovich «Kolizey»da Avloniyning Jalil Ma- madqulizoda asari
asosida tayyor- langan «O’liklar» spektaklini ko’radi. Bosilib chiqqan barcha
o’zbek dramalarini ko’zdan kechiradi. «Sartlarning dramatik adabiyoti» nomli
maqola yozadi. 7 drama - «Padarqush», «To’y», (Nusratulla Qudratulla), «Baxtsiz
kuyov» (A. Qodiriy), «Axloq», «Juvanmarg» (Abdulla Badriy), «Ko’knori», «Eski
maktab-yangi maktab» (Hoji Muin) asosida Turkistonda «Yangi adabiyot»
maydonga kelganini ma’lum qiladi. U yozadi: «Turkistondagi yangi adabiyotning
markazi Samarqandda bo’lsa kerak, yosh adiblarning bosh ilhomchisi sifatida esa,
na tojik na turk asli «xo’ja» samarqandlik mufti Mahmud Behbudiyni e’tirof etish
kerak bo’ladi» .
Marhum sharqshunos olim Laziz Azizzoda Behbudiy - ning sobiq Turkiston
o’lkasining ijtimoiy, madaniy va adabiy rivojidagi o’rni, roli va ahamiyatiga juda
katta baho berib, uni hatto fransuz ma’rifatparvari Jan Jak Russo, rus inqilobchi
demokratlari N.G.Chernishevskiy, Dobrolyubovlar, tatar va ozarbayjon
ma’rifatparvarlari Shahobiddin Marjoniy, Qayum Nosiriy, Mirza Fatxali Oxundov,
Naxafbek Vazirovlar bilan qiyoslagan. O’zbekistonda Navoiy, Ulug’bek kabi
buyuk zotlar bilan birga Behbudiyga ham haykal o’rnatish kerak», deb yozgan edi.
22

Jadidchilik harakatining yirik vakillaridan bo’lgan Munavvar Qori
Abdurashidxonov (1878-1931)2 Ismoil Gaspirinskiyning o’qish va o’qitish,
madrasa va maktab islohotiga oid fikrlarining Turkistondagi otashin
targ’ibotchilaridan biri edi. Bunda Bog’chasaroyda nashr etilgan «Tarjimon»,
Tataristonda chop etilgan «Vaqt», «Yulduz», Istanbulda bosilgan «Siroti
mustaqim» («To’g’ri yo’l»), kabi matbuot nusxalarining Turkistonga turli yo’llar
bilan tarqalishi katta o’rin egalladi. Munavvar Qori 1901- 1904-yillarda qrimlik
do’sti Rasim Kishod yordamida Toshkentda «usuli sovtiya» maktabini ochadi.
1910-yilga kelganda bunday maktablar 10 tagacha yetadi. Chor ayg’oqchisi 1912-
yilda bunday yozgan edi: «Toshkent shahrida yashab turgan Munavvar Qori- ning
hozirgi paytda 80 o’quvchisi bor.
Ulug’ pedagog olib borayotgan ishlar zolim chor hukumati vakillarini ancha
bezovta qilib qo’ydi. Bu haqda jadidchi Mo’minjon Muhammadjonovning
«Turmush urinishlari» asarida shunday yozilgan: «Olmaota (Verniy)da rus
muallimlarining katta yig’ini bo’ldi, shul yig’inda «tatarlar qozoqlar bilan birga 30
sart bolalari o’qitilmasun! O’qumishli tatarlarga Turkiston o’lkasida turish uchun
yo’l qo’yilmaslik kerak! Chunki ular sart, qozoqlarga bilim tarqatib, ko’zlarini va
fikrlarini ochadirlar. So’ngra bizga yemak uchun Turkistonda non qolmaydir. 2-
yangi tartib bilan o’qituvchi muallimlar, progromlari, o’qitadurgon kitoblari
kimning asarlari ekanligini «inspektor»larga yozib ko’rsatmaguncha bola yig’ib
o’qita olmaydurlar», deb qaror berdilar. Chor amaldorlari maktablarning dasturlari
bilan muntazam tanishib borganlar va imtihonlarda ishtirok etganlar».
23

II. BOB ASOSIY QISM.
O’RTA OSIYODA YANGI USUL MAKTABLARINING ILK
KURTAKLARI.
2.1. Buxoro jadid maktablari.
Jadidchilik harakatining tamal toshi jadid usuli maktablaridir. Bu
harakatning asl maqsadi millatning o’zligini tanitish, ijtimoiy-siyosiy tuzumni
tubdan isloh qilish, millat, Vatan istiqloli edi. O’tgan asrlarda ne-ne buyuk alloma-
yu olimlarni tarbiyalab yetishtirgan an’anaviy maktablar oradan bir necha asr o’tib,
jahon taraqqiyotidan butunlay uzilib qolgan, buning ustiga mustamlaka tuzumi
tufayli parokanda ahvolga tushgan edi. Shuning uchun ham mahalliy maktablarni
tubdan isloh qilish, zamon talablariga mos maktablar, oliy o’quv yurtlarini tashkil
etish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga aylangan edi. Buxorolik mashhur
ma’rifatparvar adib, adabiyotshunos olim, shoir va dramaturg, O’rta Osiyo
jadidchilik harakatining mashhur siymolaridan bo’lgan Abdurauf Fitrat (1886–
1938) “Bayonoti sayyohi hindi” (“Hind sayyohi bayonoti”) asarida Buxoroning
ilm-u ma’rifatni tarqatish yo’lidagi tutgan mavqeyi haqida shunday yozadi:
“Buxoro qadimdan g’oyat dono va zukko bo’lib yetishgan, fuzalo ahlini tarbiyalab,
voyaga yetkazgan. Har kuni bir Ibn Sino, Forobiy, Muhammad Ismoil Buxoriy va
Ulug’bek kabilarni jahonga hadya etib, shu tariqa o’zining sharafli dovrug’ini
jahon xalqlarining quloqlariga zirak qilib taqqan”. Ammo, XIX asr ikkinchi
yarmidan boshlab Buxoroning ma’rifat tarqatish borasidagi mavqeyi pasaygan,
madrasalarda o’qitish tizimi eskirib qolgan va aniq fanlar olib tashlangan,
mutaassiblik hukmron bo’lib, malakali va ilmli mutaxassislar tayyorlashdan
yiroqlashgan edi. Bir so’z bilan aytganda, Buxoro ilm maskanlari tubdan islohotga
muhtoj edi.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Buxoroning ilmiy shuhratini
qayta ko’tarishga, unga munosib xizmat qilishga bel bog’lagan atoqli
ma’rifatparvar adiblar, olimlar, davlat va jamoat arboblari yetishib chiqdi. Ular
orasida ilm-fanning turli sohalarida mehnat qilib, o’z nomlarini abadiyatga
24

muhrlagan Ahmad Donish, Sharifjon Maxdum Sadri Ziyo, Mirza Abdulazim
Somiy Bo’stoniy, Mirza Salimbek, Afzal Maxdum Pirmastiy Buxoriy, Abdullaxoja
Abdiy, Hoji Azimi Sha’riy, Mirza Sahbo Vobkandiy, Hoji Muhammad Ne’matullo
Muhtaram, Idrisxoja Rojiy, Muhammad Siddiq Hashmat, Sadriddin Ayniy,
Abdurauf Fitrat, Abdulvohid Burhonov Munzim, Fayzulla Xo’jayev, Ubaydulla
Xo’jayev, Mukammil Burhonov, Usmon Xo’ja, Otaulla Xo’jayev, Abduqodir
Muhiddinov, Muso Saidjonov kabi mahalliy ziyolilarni ko’rish mumkin.Adib va
ma’rifatparvar olim Sadriddin Ayniy o’zining “Buxoro inqilobi tarixi uchun
materiallar” asarida Buxorodagi yangi usul maktablari va faoliyati, uning
rahnamolari xususida batafsil ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Xususan, kitobdan
“Maktab masalasi”, “Buxoroda birinchi usuli jadida maktabning ochilishi”,
“Maktabni yopmoqqa hozirlanish va imtihon”, “Maktabning birinchi marta
yopilishi”, “Maktab to’g’risida fatvo va munozaralar”, “Rus hukumati sobiqasining
Buxoro islohoti hamda maktab masalasiga nazar va munosabati”, “1914-yildagi
hollar va maktablar” va “Maktablarning ikkinchi dopqir yopilishi” nomli bo’limlar
o’rin olgan. S.Ayniy o’z kitobida yangi usuldagi maktablarning Buxoro ilmiy
muhitida tutgan mavqeyi, maorifparvarlik va taraqqiyparvarlik g’oyalarining
tarqalishi, ta’lim-tarbiyani rivojlantirish va yuksaltirishdagi xizmatlari xususida
batafsil fikr yuritadi. Adibning fikricha, Buxoro inqilobining yuzaga kelishi ham
maktab masalasidan boshlangan. Asarning “Ilmiy inqilobga hozirlanish” bo’limida
ta’kidlanishicha, Buxorodagi dastlabki ma’rifatparvarlik va taraqqiyparvarlik
g’oyalari mashhur xattot va tarixchi olim Ahmad Maxdum Donish (1827–
1897)dan boshlangan. S.Ayniy Ahmad Donish bilan shaxsan uchrashib, uning
suhbatidan bahramand bo’lmagan bo’lsa ham, lekin uning “Navodir ul vaqoe’”
asari bilan tanishganligini, bu asar uning dunyoqarashida katta burilish
yasaganligini aytib o’tadi. Buxoro amirligi hududida ilk usuli jadid maktabini kim
ochgan degan haqli savol tug’iladi. S.Ayniyning e’tirofiga ko’ra, Buxoroda
dastlabki yangi usul maktabini 1900-yilning boshlarida, mahalliy ziyolilardan
bo’lgan Mulla Jo’raboy Pirmastiy ochgan. Lekin bu maktab tezda yopilgan. Mulla
25

Jo’raboy Rusiyadagi yangi usul maktablarini ko’rib kelib, Buxoroning
Po’stindo’zon (po’stin tikish) guzarida yangi usul maktabini ochadi.
“Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” asarining “Buxoroda birinchi usuli
jadida maktabi” bo’limida yozilishicha, 1326-yil hijriy, shovvol oyi o’nida
(milodiy 1908-yil 23-oktabr, yangi hisobda 1908-yil 5-noyabr) Buxoro shahrining
Darvozai Sallohxona guzarida Mirzo Abdulvohid Munzim uyida forsiy (tojik)
tilida birinchi maxsus usuli jadida maktabi ochiladi. Unga Abdulvohid Munzim
muallim etib tayinlanadi. Yuqoridagi asarda aytilishicha, “Bu maktabda dastlab
o’quvchilar quyidagilar edi: Abdurahmonbek – Abdullabek o’g’li, uning
xizmatkori Abdug’ani, Afzal va Akram – Ahmad Maxdum Hamdiy o’g’li,
Muhammadamin – Saidjon Maxdum o’g’li, Abduqayim – Abdushukur o’g’li. Idi
qurbongacha, ikki oy muddatda o’quvchilar adadi (soni) 12 taga yetdi”.
Yangi usul maktablarida o’qitish samaradorligini ta’minlash uchun
darslik, qo’llanma va yangi adabiyotlar, shuningdek, talabchan va iqtidorli
muallimlar zarur edi. Chunki ularni kitob va muallimlar bilan ta’minlash,
yoshlarning xorijda ta’lim olish ishlariga ko’maklashish jadidlarning asosiy
maqsadlaridan bo’lgan. Yosh buxoroliklar tomonidan tuzilgan “Buxoroyi sharif
shirkati” muassisligida S.Ayniyning jadid maktablari uchun yozgan “Tartil ul-
Qur’on” (“Qiroat kitobi”), “Zaruriyoti diniya” (“Diniy kitob”) va “Tahsib us-
sibyon” (“Bolalar tarbiyasi”) nomli o’qish kitoblari 1909-yilda Orenburgda nashr
etiladi. Ayniy “Tahsib us-sibyon” darsligini Ismoil Gasprinskiyning “Xo’ji
sibyon” (“Bolalar muallimi”) kitobi ta’siri ostida yozgan. Bu kitob 1917-yilda
Samarqandda “Ma’rifat kutubxonasi” (1914-yilda yosh buxoroliklar tashkil etgan)
tomonidan ikkinchi marta nashr etiladi. Amirlik hududida tatar muallimlari ham
yangi usuldagi maktab ochish va o’qitish ishlarini jadal sur’atlarda olib borganlar.
S.Ayniyning o’zi Abdulvohid Munzimning yangi usul maktabi ochilguniga qadar
tatar maktablarida ishlab, dars berish va o’qitish yo’llarini o’rgangan. Xususan,
muallifning o’zi bu haqda “tatar maktabida olti oy ishlab, tajriba orttirdim” – deya
qayd etgan edi. 1907-yil Buxoroda tatar Nizomiddin Sobitov (Sobitiy) o’z uyida
26

qozi Mir Badriddin qozikalon ruxsati bilan tatar tilida yangi usul maktabini
ochgan. Nizom Sobitiyning maktabi Gavkushon mahallasidagi Xolid Burnashev
hovlisiga ko’chirilgandan so’ng, ko’p o’tmasdan 1909-yilda mutaassib ruhoniylar
tazyiqida Ostonaqulbiy Qushbegi tomonidan yopilgan. 1908–1910 yillarga qadar,
ya’ni Yosh buxoroliklarning “Tarbiyai atfol” (“Bolalar tarbiyasi”) tashkiloti
tuzilgunga qadar Buxoroda ochilgan jadid maktablari, asosan tatar maktablari
bo’lib, ularda tatar muallimlar dars berishgan. Yosh buxoroliklarning faol
a’zolaridan bo’lgan Usmon Xo’janing qarindoshi Latif Xo’ja (Latif Xo’jayev)
tomonidan ham Gavkushon mahallasida yangi maktab ochilgan. Shahar
savdogarlari homiyligida ishlagan ushbu maktab 2 sinfdan iborat bo’lib, sinfda 3 ta
globus, kitoblar, partalar, doska, o’quvchilarga beriladigan daftarlar bo’lgan. Bitta
sinfda boshlang’ich ta’lim oluvchilar, ikkinchisida esa olti oy ta’lim olganlar
o’qitilgan. Darslarni Usmonxo’ja va Mulla G’ulom Qodirali olib borgan. Jadid
maktablari ichida Mukamiliddin Burhonov maktabi o’zining jihozlanishi bilan
ajralib turgan, unda shisha qo’yilgan (oynalik) derazalar, temir pechkalar bo’lgan.
Mullo Homidxo’ja Bozori Nav guzarida yana bir maktab ochgan, unda 32 nafar
o’quvchiga darslar rus tilida o’tilgan. Maktablarga asosan ularning tashkilotchilari,
ayrim hollarda boy-badavlat kishilar homiylik qilgan. Bundan tashqari, ota-onalar
tomonidan beriladigan o’qish puli hisobidan ham maktablar ta’minoti yo’lga
qo’yilgan. Masalan, Mirzo Abdulvohid va Ayniy tashkil etgan jadid maktabida
o’qish puli oyiga 3 so’mni tashkil etgan. Eski maktabda 6–10 yil o’qilsa, yangi
usul maktabida 4 yil o’qitilgan. S.Ayniy ta’kidlaganidek, ushbu maktablar “nim
(yarim) isloh maktablari” edi
Usmonxo’ja Po’latxo’jayev tomonidan 1913-yilda ochgan yangi usul maktabi
anchagina shuhrat topgan. Hamidxo’ja Mehriy ham Hovuzi Arbob guzarida yangi
usul maktabini tashkil etgan. Poyi ostona guzarida Mullo Vafo nomli mudarris
jadid maktabi ochib, rus va fors tilidan dars bergan. Xiyobon guzarida Mirza
Ismoilning ukasi tomonidan kattalar uchun savod chiqarish maktabi tashkil etilib,
unda ilm ixlosmandlari xat-savod, hisob va jug’rofiya fanlaridan saboq olgan.
27

Buxoro shahrining Morkush va Xiyobon guzarlarida ochilgan maktablarni
shaharning boy savdogarlari ta’minlab turgan. Maktablarda o’rtahol va
kambag’allarning farzandlari ham ta’lim olgan. Shayx Abulqosim va Shayx Mirzo
Habib kabi tajribali o’qituvchilar bu maktablarda dars bergan. 1912-1913-yillarda
Buxoro shahrida mullo Abulqosim, Mukamiliddin maxsum, G’iyos maxsum
Husayn tomonidan yashirin maktablar ochilib, ularda 100 dan ortiq bola o’qigan.
Yangi usul maktablari nafaqat Buxoro shahrida, balki amirlikning ko’pgina
beklik va tumanlarida ham faoliyat ko’rsata boshlagan. S.Ayniyning aytishicha,
1908–1912-yillarda Karkida tatar bolalari uchun maktab, rus tilini o’rganuvchilar
uchun to’garaklar, kutubxonalar ish boshlagan. Qori Yo’ldosh Po’latov, Fazliddin
Maxzum, Hoji Jo’raqul, Abdufattohjonlar bu jarayonda faol ishtirok etishadi.
Shahrisabz bekligida Islomqul to’qsabo o’z uyida yangi maktab ochib, Toshkent va
Samarqanddan bir necha muallimlarni ishga taklif etgan. G’ijduvon hududida
Abdulhakimxo’ja ham yangi usul maktabini ochishga muvaffaq bo’ladi.
Qorako’lda amlokdor G’ulom Qodir bilan Qozi Ikrom bir necha maktab ochib,
o’zlari va xohlovchilarning bolalarini o’qitgan. Sulaymonxo’ja tomonidan gazeta
va kitoblar keltirilib, kutubxona ishlari ham yo’lga qo’yilgan. Shofirkon, Vobkent
va Vang’oze hududlarida ham maktablar tashkil etilgan. “Buxoro inqilobi tarixi
uchun materiallar” asarining “1914-yillardagi hollar va maktablar” bo’limida
yozilishicha, 1914-yilga kelib Usmonxo’janing maktabida taxminan 200 nafar,
Hamidxo’ja Mehriy maktabida esa 100 nafar, Mukamiliddin Maxdum maktabida
50 nafar, Xiyobon guzarida joylashgan maktabda 40 nafar, Morkush guzaridagi
maktabda 150 nafar, Mulla Vafo maktabida 80 nafar o’quvchi ta’lim olgan.
Yana o’sha asarning “1914-yildagi hollar va maktablar” bo’limida
aytilishicha, 1914-yilda Yosh buxoroliklar tomonidan ikki muhim ish amalga
oshirilgan. Bularning birinchisi “Ma’rifat kutubxonasi” va “Barakat shirkati”
ochilishi. Bu haqda muallif “Buxoroyi sharif” va “Turon” gazetalarining nashr
etilishi to’xtatilgach, yangi adabiyotga, gazetalarni mutolaa qilishga o’rgangan
mahalliy aholini turli-tuman yangi o’quv adabiyotlar, jurnallar va gazetalar bilan
28

ta’minlash, ularni rag’batlantirib borish maqsadida “Ma’rifat kutubxonasi” tashkil
etildi. “Barakat shirkati” xalq orasida “jadidlar shirkati” deb shuhrat chiqardi,”
deya yozadi. S.Ayniy asarning “Maktablarning ikkinchi marta yopilishi” bo’limida
Buxoroning din peshvolari Amir Olimxonga yangi usul maktablarini yopish
kerakligini aytib, shikoyat maktubini yo’llashganini yozadi. Ahvolning kundan-
kun jiddiylashib borishi, mutaassib ruhoniylarning qattiq qarshiligi oqibatida,
1914-yilga kelib Buxoroda faoliyat ko’rsatayotgan yangi usul – jadid
maktablarining yopilishi butun Turkistonga ham yoyiladi. Mahalliy matbuotda
Buxorodagi yangi usul maktablarining yopilishi to’g’risidagi xabarlar aks-sado
bera boshlaydi. Ularda mutaassib ruhoniylar va ayrim davlat arboblari qattiq tanqid
ostiga olinadi. 1914-yil 5-iyulda amirning maxsus farmoni bilan Buxorodagi
barcha jadid maktablari yopiladi. Ularning ko’zga ko’ringan rahbarlaridan bir
qismi shahardan chiqarib yuboriladi, yana bir qismiga qattiq ogohlantirish beriladi.
Shuningdek, to’garaklar tuzish, gazeta o’qish va uni muhokama qilish qat’iyan
man etiladi. Buxoro amirligida taraqqiyparvarlik, maorifparvarlik va islohotchilik
g’oyalari tarqalishi, yangi usul jadid maktablarining ochilishi kabi masalalar
yuzasidan S.Ayniy keltirgan fikr-mulohazalarning qimmatli tomoni shundaki, unda
muallif voqealar va hodisalarning jonli guvohi sifatida o’z tilidan aytib o’tadi.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, Buxoro amirligida taraqqiyparvarlik va
ma’rifatparvarlik g’oyalari XIX asrning ikkinchi yarmidan shakllana boshlab, XX
asr boshlariga qadar davom etgan. Ahmad Donishdan meros bo’lib o’tgan bu teran
g’oyalarni yuksaltirish va rivojlantirish Yosh buxoroliklarning asosiy
maqsadlaridan biriga aylangan. Mahalliy xalqni, yosh avlodning savodini
chiqarish, ularning ongiga ma’rifatparvarlik g’oyalarini singdirishda, avvalo, jadid
maktablari asosiy rol o’ynagan. Jadid bobolarimiz Vatan ravnaqi yo’lida munosib
xizmat qilib, yosh avlodni ilm-ma’rifatli qilib tarbiyalash, jamiyatga yetuk va
iste’dodli kadrlarni tayyorlab berishdek mas’uliyatli vazifani amalga
oshirganliklari chindan ham katta e’tirof va e’tiborga molikdir.
29

2.2.Samarqand jadid maktablari
«Usuli jadid» harakati vaqt o ’ tishi bilan o ’ z mevalarini bera boshlaydi.
1904-yilga kelib Rossiyaning o’zida besh mingga yaqin «usuli jadid» maktablari
ochiladi. So’ngra bu harakat Turkistonga ham yoyila boshladi. Ammo
Turkiston general gubernatori Kaufman yangi maorif tizimini rus hukumati
uchun tahlikali hisoblab, ularning o’rniga rus tuzem maktablari ochdiradi.
Ziyolilar hamda aholining asosiy qismi «usuli jadid» maktablari ochilishi
tarafdori bo’lishgan. Shu sababli ham I. Gaspirali o'z takliflarini qog'ozga
tushirib, rus hukumatiga, yana bir nusxasini esa general gubernator N. O.
Rozenbaxga jo'natadi. Afsuski, natija kutilgandek bo„lib chiqmaydi. I.
Gaspirali rad javob oladi. Shundan so’ng, samimiy munosabatda bo’lgan Buxoro
amiri Abdulahadga murojaat etib, yangi usuldagi maktablar ochishga ruxsat
so’raydi. Amir esa taraqqiyparvar ziyoli I. Gaspiralini Buxoroga taklif qiladi.
Bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilgan I. Gaspirali 1893-yilning may oyi
oxirida Buxoroga tashrif buyuradi. Safari davomida Samarqand va Toshkentda
ham bo’lib, bir qator eski usuldagi maktablarni borib ko’radi. Mutasaddi
rahbarlar, shu jumladan, N. Ostroumov bilan Turkistonda maorif tizimi
xususida suhbatlashadi. Amirning Shahrisabzdagi yozgi qarorgohida
mehmon samimiy qarshi olinadi. Uzundan -uzun suhbatlar
chog’ida o’z fikrlariga xayrixohlik topadi. Ammo shunday bo'sa ham
maqsadiga erisha olmaydi.
Chunki, bu vaqtga kelib, Buxoro amiri imperiya hukumatidan ruxsat
olmay turib, biror masalani o’zi mustaqil hal etish huquqidan mahrum etilgan edi.
“Tarjimon” gazetasida Samarqand safari tafsilotlari haqida “Mashina maktabi”
maqolasi chop etildi. Maqola muallifi: “1893- yilning iyul oyida Buxorodan
Turkistonga sayohat bilan Samarqandga keldim. O’sha yili Samarqandda
30

yashagan Abdulg„ani Boy Husainov (qozonlik boy savdogar) mening hol-
ahvol so’rash uchun mehmonxonaga tashrif buyurganimni eshitib qoldi.
Suhbatimiz oxirida u meni ertaga ziyofatga taklif qildi. Men bu taklifni
mamnuniyat bilan qabul qildim, chunki uning ziyofatlarida menga kerak bo’lgan
Samarqandning obro'li, hurmatli, eng muhimi, ziyoli odamlari yig'ilgan edi.
Imkoniyatim bo'lsa, Samarqandda savtiya maktabini tashkil etish usuli va uning
foydalari haqida xalqqa gapirib berar edim” . Qabulning asosiy mavzusi
Movarounnahr maktablarining ahvoli va kamchiliklari haqida bo’ladi.
Abdug'aniboy Ismoilbek Gaspiralidan Samarqandda yangi metodika asosida
o'qitiladigan maktab ochishni so’radi. Samarqand ziyolilarining qo'llab-
quvvatlovi natijasida Ismoil Gaspirali tatar millioneri Abdug ani Husainov hamda‟
uning birodarlari Ahmad bilan Mahmud yordamida 20-30 bolani o’qitishga
mo’ljallangan maktab tashkil etadi. Samarqandlik o'qituvchilar yangi usulda
o'qitishni bilmagani uchun u maktabga o'zi bilan birga kelgan va o„qituvchilarga
yangicha usulda dars o’tish uchun bokulik rus tili o’qituvchisi Sulton Majid
G'anizodani Samarqandga tashlab ketadi. Majid G'anizodaning maktabdagi qirq
kunlik o’qituvchilik faoliyati davomida bolalarning savodxonligi va darslarini
imtihonlar orqali o’zlashtirgani ota-onalarga ham, maktab tarafdorlariga ham
ko'rinadi. Yangicha usulda ta'lim beradigan bu maktabni samarqandliklar
“mashina maktabi” deb atay boshlaydilar. Ismoilbekning Turkistonga ikkinchi
safari 1908-yilga to'g'ri keladi. Safar tafsilotlari «Buxoroda na ko„rdim?»
sarlavhasi ostida «Tarjimon»ning o’sha yil sonlarida (47,50,57-59,64,78) bosilgan.
U Samarqandga o„tadi. «Usuli jadid» maktablari bilan tanishadi.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy bilan uzoq suhbatlar quradi. Gap
tarix va kelajak, muqaddas obidalar va ularning taqdiri, rus istilochilik siyosati va
o’zlikni saqlab qolish haqida edi.
Shubhasiz Ismoil Gaspiralining bu tashrifi Samarqand jadidlarining
maktabdorlik faoliyatiga, uning samaradorligini oshirishga muhim ahamiyat
kasb etmay qolmagan.Taraqqiyparvarlik harakatining Turkistondagi tarkibiy qismi
31

bo„lgan Samarqand jadidchiligi jamiyatga yangilik va o’zgarishlar qilishda
ma’lum ma’noda o’z maqsadlariga erishgan. Mahmudxo'ja Behbudiy nafaqat
Samarqandda, balki butun Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk
namoyondasi bo„lgan. U shunday yozadi: “Boshqa millatning yosh bolalari
maktabda ekan, bizniki hammollikda va gadoylikda boshqa millat ulamosiga tobe'
ekan, bizni ulamo bil'aks avomg’a tob'edur. Muning oxiri xarobdur. Bukun islohi
maktab, madrasa, ya'ni millatga kushoyish qilinmasa, rabi asr so'ng diyonat
barbod bo'lur va oning javobi, ma'suliyati bugung„ilarga qolur. Bu ma'suliyatdan
qutulmoq uchun millatni diniy va dunyoviy ilm va fanlar o'qumoq uchun targ'ib
qilmoq kerak”
M.Behbudiy ma rifatning, maorif ishlarining faqatgina nazariyotchisi bo libʼ ʻ
qolmay, balki o lka maorifi rivojida amaliy tomondan ham jonbozlik ko rsatdi. U
ʻ ʻ
Istanbul, Ufa, Qrim, Qozon, Orenburg kabi shahar va mamlakatlarni ko rdi va
ʻ
bildi, “yangi usul”ni turkistonliklar orasida birinchilar qatori amalda qo lladi. 1905
ʻ
yilda Behbudiy tomonidan tashkil etilgan maktab Samarqand shahri yaqinidagi
Kaptarxona qishlog ida edi. Tajriba sifatidagi bu maktabning shaharda emas, balki
ʻ
qishloqda ochilishining boisi bor edi.
Chunki shaharda ushbu usulda o qitishga qarshi chiquvchilar hukumat
ʻ
tomonidan ham, mahalliy aholi tomonidan ham juda ko p edi. Behbudiyning bu
ʻ
maktabdagi faoliyati haqida o sha vaqtlarda Samarqand shahrida Morozov
ʻ
tomonidan nashr etilayotgan “Samarqand” gazetasida Almatov degan muallif
tomonidan xabar berilgan. Bu usulning muvaffaqiyatiga boshda mahalliy aholi
ishonishmaydi. Lekin hamma ish juda silliq ko chadi. Ota-onalar bu maktabda
ʻ
bolalarining juda tez savod chiqarayotganligini ko rib, hayron bo ladi va
ʻ ʻ
shubhalana boshlaydilar. Avvallari 3-4 yillarda o rganadigan narsalarni bolalar bir
ʻ
yilda o rganib olishgan edi. Ko pchilik “tez o rgangan, tez esidan chiqaradi” deb
ʻ ʻ ʻ
xulosa qiladi. Lekin shogirdlar olgan bilimlarini unutish o rniga, kundan-kunga
ʻ
olg a qarab borayotgan edi. Behbudiy boshda shogirdlarga oddiy o quv-yozuvni
ʻ ʻ
o rgatgan bo lsa, keyin “Haftiyak”ni o rgatishga kirishadi. Ushbu “Haftiyak”ni
ʻ ʻ ʻ
32

o qitish jarayonida Behbudiyda yangi fikr paydo bo ladi. Endi u o z o quvʻ ʻ ʻ ʻ
dasturiga sistemali suratda arab tilini o qitishni kiritadi. Bundan tashqari, maktabda
ʻ
arifmetika, geografiya va shu kabi dunyoviy fanlar ham o qitilar edi. Shogirdlar
ʻ
soni 40talar atrofida bo lib, 7 yoshdan 15 yoshgacha bo lgan o g il bolalar edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Behbudiy maktabni ko rish uchun yashiriqcha kelgan mahalliy aholi va mullalarni
ʻ
hamkorlikka chaqiradi. Lekin mullalarning bu taklifdan esxonalari chiqib, vahima
ko tarishadi. Ota-onalarning ko pchiligi globusni ko rib, o qituvchi Behbudiyning
ʻ ʻ ʻ ʻ
geografiya darsida “yer aylanadi”, “quyosh yerdan katta” degan so zlarini eshitib,
ʻ
uni “sha riatga zid” narsalar haqida tashviqot qilishda ayblay boshlaydilar. Shunda
ʼ
Behbudiy erishgan shuncha muvaffaqiyatlariga qaramay, baribir, o ziga bir
ʻ
hamkor, hammaslak, hamfikr kerak ekanligini anglaydi. Uning Samarqand shahri,
Jomboy tumani, Rajabamin qishlog ida o z hisobidan maktab ochib, bolalarga
ʻ ʻ
saboq berayotgan Abdulqodir Shakuriy bilan tanishuvi bu hamkorlikni boshlab
berdi. Dastlab, Behbudiy Shakuriy maktabiga borib, uning darslariga, o quv
ʻ
dasturlariga yordam berib yuradi. Jug rofiya fanidan shogirdlarga dars beradi.
ʻ
Behbudiy bu haqda “Turkiston viloyatining gazeti” da “...kamina raqami haruf
ham haftaga bir-ikki marotaba borib tartib va prug rammalarini muallim ila
ʻ
bomashvarat tuzaturman. Jug rofiya va masohat to g risinda ta lim va imtihon
ʻ ʻ ʻ ʼ
qilarmiz. Xulosa, alhamdullilo, maktabni rivoji yaxshi va bir oz aqcha pul
to g risidan tazyiqi bordur”, deydi. Bundan tashqari ushbu maktabda
ʻ ʻ
Behbudiyning jug rofiyadan dars berganligini Rahmatulla Rahimiy “Turkiston
ʻ
viloyatining gazeti”da o zining “Buzug maktab usuli jadida bolasi”, degan
ʻ ʻ
maqolasida ham eslab o tgan. Behbudiyning ma rifat yo lidagi xizmatlaridan yana
ʻ ʼ ʻ
biri buning omi xalq orasida ziyo tarqatmoq uchun tashkil etgan kutubxonasi edi.
Behbudiy birinchi bo lib Samarqandda musulmon kutubxonasini tashkil
ʻ
etish fikrini ahli ilm, aqraboyu ulamolar oldiga qo yadi va bu yo lda ularni
ʻ ʻ
hamjihatlikka chaqiradi. O’sha davrda bir qancha vaqt faoliyat ko rsatib, ancha
ʻ
mashhur bo lgan ushbu kutubxona haqida davrning yetakchi nashri sanalgan
ʻ
“Turkiston viloyatining gazeti” da xabarlar berib borilgan. Samarqandda
33

kutubxona tashkil etish kabi xayrli niyat tug ilganligi haqida “Turkistonʻ
viloyatining gazeti” da Behbudiy imzosi bilan maqola bosiladi. Unda“
”Samarqandda umumiy mutolaaxona - biblioteka, chitalniy ochmoq uchun o n ikki
ʻ
nafar muhtaram kishilar ila birga 27 bobdan iborat bir dastur, ustaf tuzib, janob
baland darajalik Samarqand gubernatoriga topshurub edukki, inshoollo,
qonunnoma jamiyati mustahkam bo ldi“, deydi muallif. Shundan so ng
ʻ ʻ
kutubxonaning moddiy jihatlarini mustahkamlash ishlari boshlanib ketadi. Avvalo,
kutubxona tashkil etish uchun bir jamiyat tuziladi. Bu jamiyatga a zo bo lganlar
ʼ ʻ
birlashib majlis o tkazishadi. Jamiyatning birinchi majlisida kutubxonaning
ʻ
xizmatchilari tayinlanadi. ”Hozir bo lgan a zolar bir munosib qonunnoma jamiyati,
ʻ ʼ
ushbu sakkiz nafar kishini asosiy majlis a zosini chilen komitet sayladilar. Mufti
ʼ
Mahmudxo ja bin Behbudxo ja rais etib saylandi. Hojiqul Muhammadov rais
ʻ ʻ
noibi, tarjimon Ho qandboy Abdulholiq o g li sarkotib, muallim Mirzo Xidirbek
ʻ ʻ ʻ
Abusaid o g li maishiy noibi, savdogar mulla Abdusalom Abdulmo min o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xazinachi, muallim mulla Abdulqodir Abdulshukur o g li va hoji Said Ahmad,
ʻ ʻ
Xo ja Hasan o g li idoraning doimiy a zosi“ qilib saylanadilar. Ushbu joyda
ʻ ʻ ʻ ʼ
aytilishicha, majlis a zolari ”ramazoni sharifg acha kitobxona va mutolaaxonani
ʼ ʻ
ochmoqg a so z berdilar“ . So ngra esa, bu majlisda kiritilgan fikrlar va
ʻ ʻ ʻ
qonunnoma ”Samarqand voyennoy gubernatori, generalnoy ishtabining generali,
general-moyur Galkin“ga taqdim qilinadi. General qonunnomaning asl nusxasiga
”Mustahkam qildum“, deb imzo chekadi.
Nihoyat, general-gubernator bu ishga ruxsat bergach, ziyoxona ochiladi.
Bu kungi ochilish marosimi haqida ham Behbudiy ”Turkiston viloyatining gazeti“
da xabar beradi” “Kitobxona va mutolaaxonamiz 11 sentyabr, ya ni 28 sha bondan
ʼ ʼ
beri rasman ochildi...” . Usuli jadid maktabi talabalaridan bir guruhi hozir bo lib,
ʻ
salovat o qiydilar. Hidoyatpanoh eshon Miyon xatib va qori Muqimxon xatib va
ʻ
ba zi mudarrislar, yosh ulamolar, savdogarlar, taraqqiyparvar kishilardan yuzdan
ʼ
ziyoda oliy ehtirom kishilar xatmi qur onga kelishadi. Behbudiyning tashabbusi
ʼ
bilan ish boshlagan ushbu kutubxona kundan-kunga rivoj topib bordi. Behbudiy
34

ziyoxonaning maqsad-mohiyatini belgilar ekan: “Mutolaaxonaning maqsadi shulki,
musulmonlarg a mumkin bo lsun andak xarj ilan ko p foydalanmoq”, deya ta rifʻ ʻ ʻ ʼ
beradi. Keyinchalik bu kutubxona “Behbudiya” nomi bilan yuritila boshladi.
Chunki uning moddiy xarajatlari asosan Behbudiy gardanida bo lgan. Ushbu
ʻ
“Behbudiya” kutubxonasi Vadud Mahmudiyning “Muallim Abdulqodir Shakuriy”
nomli hujjatli qissasida ham tilga olingan. “Behbudiy juda boy kutubxonaning
egasi edi. 1000 jildlik kitob fondiga ega bo lgan bu mutolaaxona barcha uchun
ʻ
doimo ochiq edi.Shu vaqtlarda bu kitoblarning har biri oltin bahosida hisoblanardi.
Behbudiy bu joyning binosi va boshqa xarajatlarini o z cho ntagidan to lar edi”,
ʻ ʻ ʻ
deya eslaydi Vadud Mahmudiy. Ushbu ziyoxonaning Oktyabr to ntarishigacha
ʻ
mavjud bo lganligi, keyinchalik uning taqdiri barcha ma naviy qadriyatlarimiz
ʻ ʼ
kabi to ntaruvchilar tomonidan yoqib, uloqtirilib, qolganlarini qoplarga joylab
ʻ
noma lum tomonlarga olib ketilgan degan taxminlar bor.
ʼ
2.3. Xiva jadid maktablari
XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligida ham Qo’qon, Buxoro
xonliklaridagi kabi ibtidoiy maktablarning ahvoli juda nochor edi. Bu maktablarda
bolalar 4-5 yil o’qib, hatto savod chiqara olmas edilar. Buning asosiy sabablaridan
biri ukitish metodining talabga javob bermasligi bulsa, ikkinchi asosiy sababi
maktab muallimlarining ilgor o’qitish metodlaridan xabarsizligi edi. Buning ustiga,
o’kuvchilar uchun ona tilida yozilgan kitoblar, darsliklar umuman yuk edi. O’zbek
pedagogikasi tarixida nihoyatda bu mushkul masalaga qo’l urgan va muvaffaqiyatli
hal qilgan mutafakkir xorazmlik Shermuhammad Munis (1778-1829) bo’ldi. Uning
"Savodi ta’lim" asari XIX asrning boshlarida yaratilgan bo’lib, XX asr boshlarida
Porsen tipolitografiyasida "Savodi ta’lim ma’ guldastai rayoxin" nomi bilan bir
necha marta nashr etildi. Ushbu asar bolalarni xusni xatda o’rgatish maqsadida
yaratilgan bo’lsa-da, bir necha o’n yillar "usuli savtiya", hatto nisbatan ilgorroq
bo’lgan usuli qadim" maktablari uchun yaratilgan alifbo darsliklari bilan birga
savod chiqarish bo’yicha qo’llanma sifatida foydalanib kelindi.
35

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Buxoro amirligiga nisbatan Xiva xonligida
Muhammad Rahimxon Soniy va mirzaboshi Komil boshchiligida usuli jadid
maktablari ancha erta ochila boshladi. 1891 yildayoq ulug mutafakkir Komil
tashabbusi bilan Urganchda birinchi usuli jadid maktabi ochildi. Ushbu maktab
xalq o’rtasida katta e’tibor qozondi, unda dastlab 25 o’quvchi ta’lim oldi. Diniy
ilmlar bilan bir qatorda jugrofiya, tarix. xisob kabi anik fanlar hamda rus tili
alohida o’quv predmeti sifatida o'qitildi. Qozondan maxsus o’qituvchi chaqdirilgan
edi. An’anaviy mahalliy maktablardan farqli ravishda dars jadval xar bir dars 50
minut va 10 minutlik tanaffus joriy qilindi. Bu maktabi xatto Muhammad
Rahimxon kelib ko’rdi, o’g’li Asfandiyorni shu maktabga o’qishga berdi,
maktabning kerakli jihozlari o’quv qurollari uchun davlat xazinasidan mablag
ajratdi. Ma’lumotlarga qaraganda, bo'lg’usi devonbegi, Xiva xonligida jalilchilik
xarakatining rahnomalaridan Sayid Islomxo'ja ibn Sayid Ibroximxuja, shoir va
mutafakkirlar Yusufbek Bayoniy. Muhammad Rasul Mirzo (Komil Xorazmiyning
o’g’li - U.D.), Ahmad Tabibii, Avaz Ugar o’g’li shu maktabda rus tilini
o’rganishgan . 1898 yili Xivada orenburglik muallimlar Mahmud vafo va
Abdurahmon afandilar tomonidan "usuli savtiya" maktabi ochildi. Ammo bir oylik
faoliyatidan keyin "taassufning ziyoda o’ldirini anglab, Urganch shahrina ketdilar
va u yerda "usuli savtiya" maktabi kushod etdilar. Xiva xonligida "usuli jadid"
maktablari taraqqiyotining oldini olish maqsadida 1894 yildan boshlab Turkiston
general gubernatorligining faol aralashuvi bilan dastlab Xivada keyinroq
Urganchda rus-tuzem maktablari ochila boshlaydi. Bunday maktablarni o’z
homiyligiga olgan Sayid Islomxuja millat ma’naviyatidan kelib chiqqan holda ular
dasturiga rus tili, riyoziyot, jugrofiya, xandasa kabi fanlar bilan bir qatorda, ona tili
va adabiyot hamda musulmon dini qonunlarini kiritadi. ularning o’qitilishini o’zi
nazorat kiladi. Chunki u "Turkiston viloyatining gazeti", "Tarjimon" gazetalarida
rus-tuzem maktablari mohiyati haqida kechayotgan munozaralarni kuzatib borar,
bunday maktablardan general gubernatorlik ko’zlagan maqsadlaridan to’la
xabardor edi. Shuning uchun ham rus-tuzem maktablarida milliy til, adabiyot va
islom o’qitilishiga katta e’tibor beradi.
36

Komil Avaz "Garchi erurman tole’i Feruz" maqolasida ta’kidlaganidek, Feruz
xonlikda ta’lim-tarbiya, maorif sohasida xam katta islohatlarni amalga oshirgan.
1904 yil noyabr oyida Muhammad Rahimxon farmoniga muvofik Urganch
shahrida "usuli savtiya" metodita asoslangan jadid maktabi ochiladi, unda
Kozondan taklif etilgan pedagog Husayin Kushayev muallimlik qiladi, o’quvchilar
soni 45 nafarga yetadi. 1906 yilda esa ota- onalar, maorifparvarlarning taklifiga
muvofik Urganchda xuddi shunday maktab qiz bolalar uchun ham ochiladi.
Muallim etib uning rafiqasi Komila Qushayeva tayinlanadi. Ushbu maktabni
Muhammad Rahimxon borib ko’radi, ta’lim-tarbiya ishlarining yangicha yo’lga
qo’yilganligidan mamnun bo’ladi. Husayn Kushayevni boshdan-oyoq sarpo bilan
taqdirlaydi va xonlik xazinasidan Maktabga iqtisodiy yordam ko’rsatishga qaror
qiladi.
Asfandiyor valiahdlik vaqtidayoq "usuli santiya"ga asos Langan yangi
maktablarning usuli qadim maktablaridan afzalliklarini tushunib yetgan
islohotchilik faoliyati bilan ancha e’tibor qozongan yangilik tarafdorlaridan edi.
1907 yil fevralda Xiva aholisining arziga binoan Qozon shahrining mashhur,
Olimjon Barudiy madrasasidan ikki nafar usuli jadid muallimini taklif etadi. Bu
muallimlar ishtirokida yangi maktab ochadi, shu bilan birga, maktabi rushiliya
(o'rta maktab) ochish ishlarini boshlaydi: "Kelajak may oyinda, inshoolox, maktabi
ochilajak”. Xivada ochilgan ushbu "Maktabi Mahramiy" va "Maktabi jadida"do
113 talaba 1907 yil 28 mayda valiahd Asfandiyer Devonbegi huzurida, 31 mayda
qozilar, oxund (mudarrislar va muftiylar huzurida imtihon topshirdilar. Imtihon
ahli Xishn va Urganchda yana ikki usuli jadid maktabi ochish va Qozondan yana
ikki muallim taklif qilishga qaror qildilar. Xonlikdagi yangi maktablar noziri
Ramazon Muhammad Karimzoda bu qarorni barchaga e’lon kildi.
Muhammad Rahimxon Feruz vafotidan keyin taxtga o’tirgan Asfandiyor ham
usuli jadid maktablari rivojiga katta ahamiyat berdi. Ayniqsa, devonbegi (bosh
vazir) Sail Islomxuja bunday ma’rifiy ishlarga bosh bo’ldi. Qozondan muallimlar
taklif qilish, ular yordamida usuli jadid maktablari ochish davom etdi. XX asr
37

tongidayoq Islomxo’ja zamona talablariga hamohang holda o’z hisobidan ikki
qavatli usuli jadid maktabi qurdirdi, rus, tatar muallimlarini jalb qildi. U bunday
faoliyati tufayli "Vaziri akbar" sharafli unvoniga musharraf bo’ldi. Uning bu
faoliyati "Tarjimon" gazetasi e’tiborini o'ziga karatdi: "Islomxo’ja iqtizoyi zamona
ko'ra ilm va ma’rifat nashrini lozim ko’rub, Xivaga ruscha va tatarcha muallimlar
keltirmish va bir koch adal usuli jadida maktablari ochdirmish edi. O’z
masorifindan bir maktab bino qildirdi. Mamlakat isloxina so’nggi yillarda cho’q
xizmat etdi.... Xivada ba’zi ilmlarning Buxorodan ilgarida o’lmasinda
Islomxujaning ta’siri o’ldi, demak mumkindir",
Said Islomxuja bilan Asfandiyorxon taraqqiyparvarlikda fikran bir-birlariga juda
yaqin edilar, buning ustiga Asfan Diyorxon Islomxo’jaga kuyov ham edi. Bunday
fikriy yakinlik natijasida xonlikning Xiva va Urganch shaharlarida zamonaviy
shifoxonalar, pochta-telegraf, maorif-madaniyat maskanlari barpo etildi va ularga
xonlik xazinasidan mablag’ ajratildi. Bu haqda "Tarjimon" gazetasi mamnuniyat
bilan "Xiva tamaddun yulida" sarlavhasi ostida quyidagilarni yozdi: "Xiva xoni
Asfandiyor oliy hazratlarining taxta kechdikina ikkinchi sana usul va tartibdan
xabardor 3-4 muallim keturib, saroya mansub turalarning avlodini ukutdirmaya
boshladi. Valiahd Said Temur Rozi tura yonina 20 dan ziyoda bola to’plab,
Rusiyadan oldirilmin muallim Muxtor Bakir afandining tarbiyasina berildi. Yana
shu vaqt Rusiyadan keltirilmish 2 muallim tarafindan avom bolalarida tartibli bir
maktabda o’qudulmaya boshladilar. Birinchi sana 80 bola o'qudi. Bu maktabning
go’zal natijalari ko’rundiki ila ingida buyuk bir usuli jadida maktabi binosina qaror
verildi... Bu binolar tamom bo’ldiga ila xon hazratlari buyuk bir madrasai oliya
binosina boshladi. Madrasaning binosi 180 gez uzunlikda, 72 gez enlikinda
o’lajakdur. 4 tarafinda 4 kobu 4 darsxona o’lajak. Madrasa muallimlari uchun ayri-
ayri bul- malar (hujralar) o’lajak kutubxona va qiroatxona bo’lmalari Madrasaning
yoninda ibtidoiy hozirlik sinflari uchun ayricha bir maktab qismi o’lajak. Madrasa
bir suv kanorinda o’ldigindan xorijdan daxi xush manzara o’lajakdur" Said
Islomxuja xonlikning aristokratlar oilasidan bo’lib, otasi vazir Said
38

Ibrohimxo'jadir, qaynotasi Muhammad Murod o’n yillar davomida xonlikda
devonbegi (bosh vazir) vazifasida ishlagan. 1873 yilda Vatanni Chor Rossiyasi
bosqinidan qattiq turib himoya qilgan, xonlik taslim bo’lgach, fon Kaufman
tomonidan Rossiyaning Kaluga guberniyasiga surgun qilingan, surgundan qaytib
kelgandan keyin ham uzoq vaqt devonbegi lavozimida katta faoliyat kursatgan.
Said Islomxo'ja 1907 - 1910 yillarda qurdirgan madrasa (Islomxuja madrasasi) va
minora Xivadagi eng ko’rkam va eng e’tiborli o’quv muassasasi va tarixiy obidasi
hisoblanadi. Uning xonlikda, shariat - din peshvolari ruhoniylar orasida ham
ettibori katta edi.
Said Islomxo’ja, ayniqsa, maktab va maorif sohasida katta faoliyat
kursatayotgan bir vaqtda 1913 yil 9 avgustda xonning "Nurillaboy" saroyidan
chiqib, o’z foytunida ketayotgan bir vaqtda sirli ravishda o’ldiriladi. "Tarjimon"
gazetasi uning o’ldirilishiga katta taassuf bildirib, Islomxo'janing usuli jadid
maktablarini yo’lga qo’yish uchun olib borgan faoliyatini ancha keng bayon etadi:
"... Marhum bir chuk sanalardan beri "Tarjimon"ni o’qiyan (O’rta Osiyo - U.D.)
umarosindan biri edi. Marhum vazir buning ila iqtifo etmayub maktablarning islohi
xususinda idoramiza murojaat edub, nashr otdigiz kitoblardan buyuk dastalar
oldirmish va usuli savtiyaning ta’lim va intishorina jiddiy suratda tutunmish edi.
Xivaning uldukcha tanviri afkor etmish ahli tijorati marhum vazirning muhiblari va
duochilari edi.
Jadid maktablarining Xorazm xonligi bilan Buxoro amirligida shakllanish va
rivojlanish jarayoni bir-biridan tubdan fark kiladi. Buxoro amirligida usuli jadid
maktabla rining keng ko’lamda tarqalishiga yuqori tabaqa amir, qushbegi,
kozikalon va mutaassib ulamolar keskin qarshilik ko’rsatgan bulsalar, Xiva
xonligida, aksincha, bu masalada xon boshchili- gidagi yukori tabaka
farmonbardor bo’ldi, pastki tabaqa, hatto mahalliy muallimlar ancha sustlik qildi.
Shuning natijasi ularoq jadidchilik, jadid maktablari keng kuloch yoza olmadi.
Jadid maktabdorlari, usuli jadid pedagoglari, muallimlari xalk orasidan yetishib
chikmadi, xonlik, asosan, Kozon ta tarlaridan, Turkiyadan, Bogchasaroydan
39

darsliklar, turli o’quv kitoblari olish, muallimlar jalb qilish masalasi bilan mashgul
buldi. Bu yo’l bilangina xonlik maorifini tubdan isloh qilish mumkin emas edi.
Toshkant bo’ylab bir chora bo’ldi"! Jadidchilik harakatining ilk bosqichlarida
tashqaridan usuli jadid muallimlari jalb qilish, chetda nashr qilingan darslik va
qo’llanmalardan foydalanish hollari bo’ldi. Ammo bu xol uzok davom etmadi.
Chunki jadid mutafakkirlari bu yul bilan usuli jadid maktablarini - millat maorifini
rivoj- lantirib bo’lmasligini yaxshi bilar edilar. Shuning uchun ham Munavvarqori
Abdurashidxon o’g’li va Mahmudxo’ja Behbudiy kabi pedagoglar boshchiligida
usuli jadid maktablari uchun zamonaviy muallimlar tayyorlash, davr talablariga
javob bera oladigan darslik va o’quv qo’llanmalari yaratish hamda nashr etish kabi
kompleks pedagogik ishlarni olib bordilar.
40

Xulosa
Mustaqilllik yillarida milliy-ma'naviy tiklanish, milliy tarixni anglash,
tarixiy adolatni tiklash borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz
ta'kidlaganlaridek « Biz yaxshi bilamizki, hayot tinimsiz izlanish, tinimsiz
kurashdir. Xalqimizning boshidan kechirgan behisob qiyinchiliklari, mardona
mehnatining samarasini ko’rish, undan bahramand bo’lish vaqti yetib kelmoqda».
Ijtimoiy–siyosiy va ma'naviy–ma'rifiy harakat bo’lmish jadidchilik ham sobiq
totalitar tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi. Bu boradagi keng
ko’lamli yangilanishlar, ularning nomlari tiklanishi, asarlari o’rganilishi tom
ma'noda mamlakatimiz tarixida muhim voqyea hisoblanadi.
Ma'lumki, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy
yo’nalish mavjud edi. Birinchisi - yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish,
ikkinchisi - umidli yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi -
turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga
qaratilgan gazetalar chop etish edi. Mazkur harakat maqsadalariga ko’ra, Vatan,
millat va davr oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy
muammolarni Turkiston xalqlarini ma'rifatli qilish, ular hayotini qaytadan
madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yo’li bilangina hal etish mumkin edi.
Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub yoki muayyan
tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi.
Jadidchilik oqimining asoschisi, mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek
Gaspralining g’oyalari amalga oshishi natijasida X1X asrning oxirlarida Turkiston
hayotida misli ko’rilmagan o’zgarishlar bo’ldi, hatto jahon tajribasida ko’rilmagan
shiddatli ijtimoiy-ma'rifiy to’lqinni vujudga keltirdi, jadid allomalari Turkistonda
milliy-mintaqaviy uyg’onish jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy-
pedagogik, falsafiy-axloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi
teatr, yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta
ahamiyatga ega bo’ldi.
41

Ushbu oqim o’zida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy
bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblarini jamlagan bo’lib, ular yurtni obod
va Vatanni mustaqil ko’rishni orzu qildilar va shu yo’lda fidoyilarcha kurashdilar.
Ular turli ma'rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish,gazeta va jurnallarda chop
qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy
demokratik davlat qurishni maqsad qili qo’ydilar. Jadid ziyolilarining kuchli
partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi.
Jadid mualliflar maqsadlariga yetishda yangi jadid maktablarini ochish, xalqni
savodli qilish, zamon bilan hamnafaslikni olib kirish maqsadida turli xil darsliklar
yaratdilar. Mana shunday darsliklari orasida islom tarixi, islom odablariga
bag’ishlangan kichik darslik va qo’llanmalar ham mavjud edi. Bunday an'anani
jadidlarning o’zlari yaratgan emas va ular mintaqada o’qitilib kelingan islom
tarixiga oid darsliklarni qisqartirish, muxtasar holatga keltirish yo’lini tutdilar.
Masalan, birgina Nosiruddin Burhoniddin Rabg’uziyning "Qissasi Rabg’uziy"
asari (m. 1310) necha asrlar davomida "Qisas ul-anbiyo" nomi bilan ma'lumu
mashhur bo’lib, qanchadan qancha ota-bobolarimizni Otamiz Odam alayhis-
salomdan Muhammad alayhissalomgacha o’tgan payg’ambarlar tarixi va zuhuri
dini islom bilan tanishtirishga, shu yo’l orqali ularning e'tiqodlarini shakllantirish
va mustahkamlashga xizmat qildi. Xullas, hali uyushmagan jadidlar zamonaviy
taraqqiyot talablariga javob bermaydigan xalq ta'limi tizimini isloh qilish, islom
ta'limotini aqidaparastlikdan mosuvo etishdan iborat oddiy ma'rifiy va madaniy
ishlarni maqsad qilib qo’yadilar. Chunki ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy sohalarda
mutaassiblik, johillik, xurofotning hukmronligi, o’quv uslubining o’ta ibtidoiy va
qoloqligi, aniq maqsadlar aks etgan dasturlarning yo’qligi maktab va madrasalarda
asosan diniy ta'limga e'tibor berilmayotganligiga sabab bo’lgan. Shu bilan birga,
o’quv muassasalarining rasman ruhoniylar ixtiyorida bo’lganligi va ularning
ko’pchiligi o’ta mutaassibligi ta'lim tizimini isloh qilishga, islom ta'limotining
o’zini qotib qolgan aqidaparaslikdan xalos qilishga imkon bermas edi.
42

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
1. Qosimov S. Behbudiy va jadidchilik. „O zbekiston adabiyoti va san ati“
ʻ ʼ , 1990-
yil 19,26-yanvar.
2. Aliev A. Mahmudxo ja Behbudiy. T., 1994.
ʻ
3. Boltaboyev H., Boburshoh Fitrat talqinida. O zbekiston adabiyoti va san ati,
ʻ ʼ
1993, 2-son, 15-bet.
4. Ergasheva M., Abdurauf Fitrat — buyuk huquqshunos, T., 2001;
5. Aliyev A. Mahmudxo’ja Bexbudiy. –T.: Yozuvchi, 1994.
6. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati. – T.: Ma’naviyat, 2000
7. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. –T.:
1999.
8. Ziyoyev H. O’zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida. –T.: Sharq, 2006.
Qo shimcha adabiyotlar :
ʻ
9. O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida. –T.: Sharq, 2000. –B. 259-318; 426-444.
10. O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000.
11. O’zbek davlatchiligi tarixi ocherklari. –T.: Sharq, 2001.
12. O’zbekiston tarixi. R.Shamsutdinov, X.Mo’minov. “Andijon”. 2011.
13. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI – XX
asr boshlari). K.2. –T.: Sharq, 2000. –B. 266-302. .
14. Usmonov Q. Ozbekiston tarixi. – T.: IQTISOD – MOLIYA, 2006. –B. 231-
247.
15. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 /
Mas'ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010. – B. 278-344.
16. Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi (O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida). UCHINCHI KITOB. (– T.: “Sharq”, 2010.)
43

Jadid maktablari va ularning rivojlanishi

Sotib olish