Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining tarixi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	99.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining tarixi

Sotib olish

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining tarixi
MUNDARIJA:
Kirish
I BOB. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi.
1.1. Jadidchilikni paydo bo‘lishi va uning mashhur namoyondalari
1.2. Jadidchilikning maqsad va vazifalari
II BOB. Xiva xonligida Jadidchilik va Yosh xivaliklar xarakati.
2.1. “Yosh xivaliklar” harakatining vujudga kelishi, uning maqsad va
vazifalari
2.2. 1917-yilda Rossiyada ro‘y bergan “inqilobiy” o‘zgarishlar va ularning Xiva
xonligi siyosiy hayotiga tasiri
2.3. “Yosh xivaliklar” xayrixoxligida bolsheviklar tomonidan Xivada amalga
oshirilgan davlat to‘ntarishi, Xiva xonligini tugatilishi hamda Xorazm Xalq Sovet
Respublikasini ( XXSR) o‘rnatilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilova
3

Kirish
Respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq xalqimizning
o‘tmish tarixi boy madaniy merosini o‘rganish, uni saqlash va kelajak avlodga
yetkazishga hukumatimiz tomonidan aloxida e`tibor berildi. Xususan, yurtboshimiz
I. A. Karimov o‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarida “O‘zlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi... Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa
o‘zlikni anglash mumkin emas... Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy
tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga
aylanishi lozim” 2
deb ta kidlagani bejiz emas. ‟
“Chorizm mustamlakasi davrida marifat g‘oyasini baland ko‘tarib chiqqan Jadid
boblarimizning faoliyati bunga yana bir yorqin misol bo‘la oladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Isxoqxon Ibrat,
Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi
yuzlab marifatparvar, fidoyi insonlarning o‘z shaxsiy manfaati, xuzur halovatidan
kechib, el ulus manfaati, yurtimizni taraqqiy toptirish maqsadida amalga oshirgan
ezgu ishlari avlodlar xotirasidan aslo o‘chmaydi” 1
.
Bundan tashqari tarixni haqqoniy yoritish uchun mafkura ham kerak bo‘ladi.
Prezidentimiz mafkura haqida bunday degan edi, “Mafkura har qanday jamiyat
hayotida zarur. Mafkura bo‘lmasa odam, jamiyat, davlat o‘z yo‘lini yoqotishi
muqarrar. Ikkinchidan, qayerdaki mafkuraviy bo‘shliq vujudga kelsa o‘sha yerda
begona mafkura hukmronlik qilishi tayin. Buning isboti xox tarixdan, xox
zamonamizdan ko‘plab misollar keltirish qiyin emas” 2
. Malumki, har qaysi xalq
yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, manaviy qarashlari o‘z o‘zidan, bo‘sh
joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy,
tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo‘lishini hammamiz yaxshi bilamiz.
Otabobolarimiz necha asrlar mobaynida shu bepayon mintaqada qanday hamjihat
bo‘lib, qanday qadriyatlar asosida yashab kelgan bo‘lsa, bugun ham, tabir joiz
1 Каримов.И.А. “Юксак маънавият-енгилмас куч”.T:. “Маънавият”. 2008-йил. 35-36- бeт.
2 Каримов.И.А.” Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмамиз”.T:. “Ўзбекистон”. 1999-й.146-бет.
4

bo‘lsa, tarix va hayot gardishi, tabiatning o‘zi bizni – butun o‘rta osiyo xalqlarini
aynan ana shunday do‘stlik va hamkorlik ruhida hayot kechirishga davat etmoqda.
Bir soz bilan aytganda, tarixiy voqealikka mana shunday qarash, jamuljam bo‘lib
yashash tuyg‘usi biz uchun hayot falsafasiga, yana ham aniqrog‘i hayot falsafasiga,
yana ham aniqrog‘i, hayot qoidasiga aylanib ketgan. Zamonaviy tilda aytadigan
bo‘lsak, bu milliy mentalitetimiz asosini tashkil etadigan, bizni boshqalardan
ajratib turadigan shunday bir xususiyatki, uni sezmaslik, anglamaslik, ko‘rmaslik
umuman mumkin emas.
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonda mustaqillikning e'lon qilinishi,
xalqni Sovet mustamlakachiligidan ozod qilib, Respublikada adolatli, demokratik,
insonparvar jamiyat qurishga, bozor iqtisodiyotiga o‘tishga yo‘l ochib berdi.
Mustaqillik tufayli yurtimiz tarixi, ma'naviy qadriyatlarimiz, qadimiy
madaniyatimiz tiklana boshlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov mustaqillik sharoitida qadimiy
madaniyatimizning tiklanishi sabablarini ko‘rsatib shunday degan edi: " Jamiyat
taraqqiyotining asosi, uni maqarrar xalokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch
ma'rifatdir. Asrimiz boshida Turkistonda kechgan voqealarni bir eslang. Nega bu
o‘lkada o‘sha yillari ma'rifatchilik harakati har qachongidan ham kuchayib ketdi.
Negaki, podsho Rossiyasi asoratiga tushib qolib, butkul tanazzulga yuz tutgan
o‘lkani yo‘qotishga, xalqning ko‘zini ochishga faqat ma'rifat orqaligina erishish
mumkin edi. Ma'rifatparvarlik biz uchun bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani
yo‘q, yo‘qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma'naviyatli kishilarni tarbiyalay
olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va
taraqqiyot qaror topadi" 3
.
Prezidentimiz I.Karimov “Milliy g‘oya bo‘lsa, maqsad oydinlashadi. Ezgu maqsad
esa har bir kishini safarbarlikka davat etadi, jamiyatni yanada birlashtiradi. O‘z
3 Каримов.И.А.”Тарихий хотирасиз келажак йўқ “ Т:. “Шарқ”. 1998. 7-бет. 6
Каримов.И.А.”Озод ва
обод ватан, Еркин ва фаравон хаеmт-пировард мақсадимиз.”T:.”Ўзбекистон”2000-йил. 473-бeт. 7
Каримов.И.А. “Юксак маънавият-енгилмас куч”.T:. “Маънавият”. 2008-йил. 35-36-бетлар.. 8
Каримов.И.А.
“Юксак маънавият-енгилмас куч”.T:. “Маънавият”. 2008-йил. 44-бeт.
5

milliy g‘oyasi milliy mafkurasiga ega davlat mustahkam, qudratli va obod bo‘ladi.”
6
deb aytgan edi.
Chorizm mustamlakasi davrida ma'rifat g‘oyasini baland ko‘tarib chiqqan jadid
bobolarimizning faoliyati bunga yana bir yorqin misol bo‘la oladi. Mahmudxo‘ja
Bexbudiy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, Ishoqxon Ibrat, Abdurauf Fitrat,
Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi yuzlab ma'rifatparvar,
fidoyi insonlarning o‘z shaxsiy manfaati, huzur-xalovatidan kechib, el-ulus
manfaati, yurtimizni taraqqiy toptirish maqsadida amalga oshirgan ezgu ishlari
avlodlar xotirasidan aslo o‘chmaydi 7
. Prezident Islom Karimov ta`lim va tarbiya
hususida “Ta'limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta'limdan ajratib bo‘lmaydi - bu
sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla
Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo
saodat - yo falokat masalasidir" degan chuqur ma'noli so‘zlarini eslayman. Buyuk
ma'rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar
muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki
undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi” 8
degan edi.
Sho‘rolar hukmronligi davrida bazi tarixchilar Jadidlar va Yosh xivaliklarning
aniq bir dasturi bo‘lmagan, deb davo qiladilar. Bu fikr noto‘g‘ri.
Yosh xivaliklar partiyasining rahbari Polvonniyoz Xoji Yusupov “Xotiralari”
asaridan, uning ruscha tarjimasidan o‘z ilmiy ishlarida foydalangan bir qator
tarixchilar, jumladan G‘. G.Nepesov, K.Muhammadberdiyev, M. V.Pogorolskiy,
N.X.Qalandarovlar “Xotiralar” muallifi P.X.Yusupovga rahmatlar aytish o‘rniga,
tarixiy faktlarni soxtalashtirib, uning boshiga tuxmat va bo‘htonlar yog‘dirib uni
“Burjua millatchisi”, “Xalq dushmani” deb ayblagan adilar. O‘sha davrda milliy
tariximizning boshqa ancha masalalari ham soxtalashtirilgan.
Xaqiqiy tariximizni xolisona, manbalar asosida qaytadan yozish xozirgi
kunning dolzarb masalaridan biridir.
6

Bitiruv malakaviy ishining o‘rganilish darajasi Biz bu yerda Xiva
xonligida jadidchilik va “Yosh xivaliklar” tarixiga e`tibor bermoqchimiz. Bu
masala aloxida maxsus ravishda ilmiy jihatdan tadqiq qilinmagan. Professor
M.Matniyazov taxriri ostida “Yosh xivaliklar” partiyasining raisi Polvonniyoz Xoji
Yusupov “Xotiralari”, “Yosh xivaliklar tarixi” nomi ostida Xorazm nashriyotida
1999-yilda chop qilingan. Polvonniyoz Xoji Yusupov bu asarni o‘zining kundalik
daftarlari asosida 1926-yilda yozgan. Asarda asosan 1910-1924-yillar mobaynida
Xorazmda, Turkistonda ro‘y bergan tarixiy voqealarni o‘ziga xos uslubda o‘zbek
tilining Xorazm shevasida, juda qiziqarli tarzda bayon qilgan.
Polvonniyoz Yusupov asarining qimmati va o‘sha davr tarixi haqida chop
qilingan boshqa asarlardan farqi shundaki, u komunistik g‘oya va aqidalardan xolis
holda o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, bilgan, eshitgan bevosita ishtirok qilgan tarixiy
voqea va xodisalarni o‘zicha baholab ro‘y-rost hikoya qiladi. U o‘z xotiralarni
kelajak avlodga meros qilib qoldirish maqsadida o‘z xotiralarni bir qator qilib
jamlagan xotiralar tarzida yozilgani uchun bo‘lsa kerak kitobga na nom, na mavzu,
na bob qo‘yilgan.
Ayrim maqolalar tarzida Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakati haqida
Professor M.Matniyazov taxriri ostida “Xorazm” nashriyotida 1997-yilda chop
etilgan. “Xorazm tarixining” II-jildiga hamda Professor M.Matniyazov
muallifligida 2004-yilda UrDU nashriyotida chop etilgan “Xorazm tarixi”
kitoblariga kiritilgan.
Mustaqillik yillarida jadidchilik bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqotlar olib
borildi. Tarixchi, faylasuf, adabiyotshunos tadqiqotchilar jadidchilik harakati
vauning namoyondalari faoliyati haqida ko‘plab kitoblar, monografiyalar va ilmiy
ishlar yaratdilar. Bularning qatoriga Ozod Sharofiddinov, Begali Qosimov 4
, Naim
Karimov, Dilorom Alimova va boshqalar nomini keltirib o‘tish zarur.
4 Begali Qosimov”Milliy Uyg`onish” Toshkent. “Ma`naviyat” 2002-yil.
Бегали Косимов.. “Исмоилбей Гаспрали”. “Ўзбегим”. – Т:. 1992.
7

Yosh xivaliklar tarixi bo‘yicha ko‘plab ilmiy maqolalar va kitoblar
chiqarilmoqda. Bular qatoriga Otamurod Qo‘shjonov, Nematjon Polvonov 5
,
J.Yo‘ldoshev,S.Xasanov 11
, Matyoqub Matniyazov, Abdulla Sotliqov 6
, Umid
Bekmuhammad 7
va boshqalar ish olib bormoqdalar.
Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi : Turkistonda Jadidchilik
harakati XX asrning boshlarida aniq tus ola boshladi. 1905 – 1907 – yillardagi rus
burjua demokratik revolyutsiyasi davrida mahalliy burjuaziya manfatlarini
ifodalovchi g‘oyaviy oqim sifatida faollashdi. Jadidlarning ko‘zga ko‘ringan
ziyolilari 1937 – 1939 – yillarda qamoqqa olingan, surgin qilingan va qatog‘on
qilingan. Aynan shu g‘oya Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasiga asos qilib
olindi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari: Ushbu masala
yuzasidan mavjud malumotlarga, Prezident I.A.Karimov asarlarga tayanib
mustaqillik g‘oyalari nuqtai nazaridan mavzuni qayta tadqiq qilish, tarixiy
xaqiqatni yuzaga chiqarishdan iborat.
Maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagilar vazifa qilib olindi.
- Jadidchilikning vujudga kelishi va mashhur namoyondalari o‘rganish.
- Jadidlarning maqsad va vazifalarni o‘rgannish.
- Xivada yosh xivaliklar harakatini vujudga kelishi va maqsad va
vazifalarni tadqiq qilish.
- 1917-yil Rossiyada ro‘y bergan inqiloblarni Xiva xonligi siyosiy hayotiga
tasirini tafsilotlarni tadqiq qilish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ishning yangiligi shundan iboratki
Jadidchilik va Yosh xivaliklar harakati bir biri bilan uzviy bog‘liq ekanini,
maqsadlari deyarli bir ekanligini tadqiqot darajasida ko‘rsatib berishdan iborat.
Jadidchilik va Yosh xivaliklar tarixi haqida mujassamlashtirilgan ilmiy asar yo‘q.
5 Отамурод Қушжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-сиеmсий жара еmнлар ва
ҳаракатлар” Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил.. 11
Ж.Йолдошев, С.Хасанов.”Жадид
тарихшунослиги асослари”.”Халқ талими” журналида. Тошкент. 1992йил. 11-12-сонлар.
6 Мат
еmқуб Матни еmзов, Абдулла Сотликов. “Жахон тарихи ва маданиятида Хоразм”. Урганч.”Хоразм”.1999-
йил.
7 Умид Бекмухаммад. “Хоразм тарихидан сахифалар”.1-китоб.Тошкент. “Янги аср авлоди”.2009-йил.
8

Biz ikkita oqimning Jadidchilik va Yosh xivaliklar harakatining bir – biri bilan
uzviy bog‘liqligi, maqsadlarining yaqinligi o‘xshashliklari yahlit holda bayon
qilingan. Bazi bir tarixchilar Jadidchilik va Yosh xivaliklarning aniq bir dasturi
bo‘lmagan deb davo qiladilar bu fikr noto‘g‘ri. Ana shu qarashlarni noto‘g‘ri
ekanligini isbotlashdan iborat. Yangiligi shundan iboratki Jadidchilik va Yosh
xivaliklar harakatini demokratik harakat deyish mumkin. Mavjud manbalar
asosida, Prezidentimiz asarlari asosida hozirgi zamon nuqtai nazaridan yoritib
berishdan iborat.
Tadqiqotning ob ekti va predmeti:‟ Jadidchilik va Yosh xivaliklar tarixi
bitiruv malakaviy ishining predmetini tashkil etsa, mavzuni o‘rganishga xizmat
qiluvchi yozma manbalar, tadqiqotchilarning asarlari obektini tashkil qiladi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy va amaliy ahamiyati: Jadidchilik va
Yosh xivaliklar harakati xalqni va millatni birdan bir bo‘lishga chorlagan mafkura
hisoblanadi. Ularning maqsadlari bir xil ekanligi, ularni yaqinligi xalqni mustaqil
qilish uchun imkon yaratib berdi. Shuning uchun bu mavzuning ilmiy ahamiyati
nihoyatda balanddir. Tadqiqotning natijalaridan tarix va mahsus tarix fanlari
mutaxassislari keng foydalanishlari mumkin. Tadqiqot materiallaridan Oliy o‘quv
yurtlari, o‘rta maxsus bilim yurtlari talabalari uchun yaratiladigan darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari, maxsus kurslar uchun, shuningdek, ma ruzalar o‘qish va amaliy
‟
mashg‘ulotlarda keng foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy asosi: Mavzuni o'rganish jarayonida
unga haqqoniy, ilmiy tahlilga asoslangan qarash, xolislik, tarixiylik tamoyili,
bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda yondashishga harakat qilindi.
Masalani yoritishda manbashunos, tarixchi olimlarning tarixiy - ilmiy xulosalari va
I. A. Karimovning asarlarida, nutqlarida ilgari surilgan g‘oyalar va fikrlari nazariy -
uslubiy asos bo'lib xizmat qildi.
Bitiruv malakaviy ishining manbaviy asoslari . Jadidchilik va Yosh
xivaliklar harakati paydo bo‘lishi va ularning maqsad va vazifalari tarixiy
9

taraqqiyoti, taqdiri masalalarini o‘rganishda asosiy manba yozma yodgorliklar va
tarixiy ilmiy asarlar, malumotlardir. Bu masalani tadqiq etishda mahalliy va rus
manbalarning o‘rni beqiyosdir. Ular Jadidlarning, Yosh xivaliklarning maqsad va
vazifalari, namoyondalari, ularning demokratik ruhdagi olib borgan qarashlari
haqida juda k „ oplab malumotlarni o‘zida jamlagan.
Ishimizga manba sifatida Jadidchilik va Yosh xivaliklar harakati tarixini
yoritish uchun olib borilgan tadqiqotlarning natijalari tarixiy talqin qilish orqali
jalb etildi. Shu bilan birga Jadidchilik va Yosh xivaliklar harakatining oqimlari va
ularning maqsad va vazifalari, demokratik ruxda olib borilgan siyosiy g‘oyalarini
o‘rganish manba sifatida tahlil qilindi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur bitiruv malakaviy
ishi, tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan tashkil topgan.

10

I BOB. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi.
1.1 . Jadidchilikni paydo bo‘lishi va uning mashhur namoyondalari.
Jadidchilik harakatining vujudga kelishi, uning ijtimoiy-siyosiy mohiyati
to‘g‘risida to‘xtalib o‘tsak. Jadidchilik ma`rifatparvarlikdan qudratli siyosiy
harakatga qadar bo‘lgan murakkab rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Jumladan, XIX
asr oxiri XX asr boshlaridagi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy hayot, chor
imperiyasi yuritgan mustamlakachilik siyosati, xalqning og‘ir iqtisodiy ahvoli,
jahonning taraqqiy etgan mamlakatlaridan iqtisodiy jihatdan ortda qolishi,
madaniy qoloqlik, ijtimoiy ongdagi turg‘unlik – jadidlarni jahon taraqqiyoti
tajribasidan foydalanib, tezlikda bu holatdan chiqish yo‘llarini izlab topishga
chorladi 8
.
Jadidchilik Turkistonda XIX asrning oxirlarida maydonga kelgan,
XX asr boshlarida shakllanib qisqa muddatda o‘zining xaddi alosiga ko‘tarilgan,
1917-yilgi bolsheviklar to‘ntarishidan keyin ham sotsialistik diktatura
o‘rnatilgunga qadar o‘z mavqe va yo‘nalishini saqlab qola olgan ijtimoiy
xarakatdir. U ijtimoiy turmushning barcha jabhalarni qamrab olgan edi.
Mubolag‘asiz aytish mumkunki, mazkur davrda yuzaga chiqqan na siyosiy, na
madaniy biror xodisa y`oqki, uning e`tibor va tasir doirasidan chetda qolgan
bo‘lsin.
Jadidchilik g‘oyalarga erta bahorning shiddatli shamollari singari po‘panak bosib,
biljirab ketgan o‘rta asrchilik turmushini eng pastki qatlamlarigacha ochib tashladi.
Momaguldirak bo‘lib, Millat va Vatanning hayot-mamot masalasi kun tartibga
qo‘yilgani xaqida bong urdi. Chaqmoqdek chaqnab, uning bag‘ridagi jarohatlarni
yoritdi. Obirahmat bo‘lib, ona Turkiston ko‘ksidagi maorif, matbuot, teatr
nixollarga hayot baxsh etdi. Bu go‘yalarning asosida milliy uyg‘onish, milliy
mustaqillik uchun kurash milliy g‘oya yotar edi 9
.
8 http://www.edebi.net/index.php/kardes - edebiyatlar/oezbek - edebiyat/20 - 21 - as - r/601 - normurodova - g - b -
turkistonda jadidchilik - harakati
9 Begali Qosimov”Milliy Uyg`onish” Toshkent. “Manaviyat” 2002-yil. 4-bet.
11

Prezident Islom Karimov milliy g‘oyaga shunday tarif beradi; “Milliy g‘oya
deganda, ajdodlardan avlodlarga o‘tib, asrlar davomida e'zozlab kelinayotgan, shu
yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning
ma'naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta'bir joiz bo‘lsa, har qaysi
millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlarini o‘zimizga tasavvur
qiladigan bo‘lsak, o‘ylaymanki, bunday keng ma'noli tushunchaning
mazmunmohiyatini ifoda qilgan bo‘lamiz” 10
.
«J а did» so‘zi а r а bch а “yangi usul” degan m а noni ‟ а ngl а t а di. Jadidchilik
har а k а ti Turkistond а XIX а srning oxirid а quruq m а d а niy-m а rifiy har
‟ а k а tning,
ya ni eski m
‟ а kt а bl а rning qiyin o‘qitish tizimig а nisb а t а n yengil tovuch usulig а
а sosl а ng а n yangi uslub (metod) а sosid а o‘qitishg а o‘tishd а ngin а ibor а t em а sdi,
а yni chog‘d а turk-islom huquqiy munos а b а tl а rining mill а tg а o‘rg а tilishi,
milliym а rifiy, t
‟ а r а qqiyot v а milliy istiqlol mu а mmol а rini ham o‘z ichig а olg а n
edi. Bu har а k а tning vujudg а kelishid а O‘rt а v а Yaqin Sh а rq m а ml а k а tl а rid а keng
quloch yoyib rivojl а ng а n turli oqiml а r v а Turkiyad а gi «Ittihodiy v а
t а raqqiy»,«Yosh turkl а r» har а k а tining t а siri k
‟ а tt а bo‘ldi 11
.
Jadidchilik harakati va jadidlar tarixini, asosan ikki davrga bo‘ish mumkin:
1) XIX asrning 90-yillaridan – 1917-fevralgacha; 2) 1917-yil fevralidan –
1929yilgacha. Birinchi davrda jadidchilik harakati uch bosqichga bo‘linadi: 1)
Jadidchilikning paydo bo‘lishi va muntazam uyushgan harakat shakliga ega
bo‘lishi (XIX asrning 90-yillari – 1905-yil) 2) Jadidchilik harakatining nisbatan tez
va qarshiliksiz rivojlanishi (1905-190 -yillar). 3) Jadidchilikni chorizm tomonidan
ozodlik, demokratik va inqilobiy harakatlarga qarshi kurashni kuchaytirgan
davrdagi rivojlanishi (1909-1916-yillar). Ikkinchi davr ham voqealar rivojlanishiga
qarab uch bosqichga bo‘linadi: 1)1917-yil fevral-oktabr; 2)1917-yil noyabr
1924yil. 3)1925-1929-yillar 12
.
10 Каримов.И.А. “Юксак маънавият-енгилмас куч”.T:. “Маънавият”. 2008-йил..52-бeт.
11 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov ,O„ktamjon Ubaydullayev .”Vatan tarixi” 2-kitob. Toshkent.
“Sharq”.2010-yil.272-bet.
12 Р.Х.Муртазаева.“Ўзбекистон тарихи”. Тошкент. “Янги аср авлоди”. 2003-йил. .350-бет.
12

Jadidchilik harakatining vujudga kelishini Ismoilbek Gaspirinskiy nomi bilan
bog‘lanishi xususida albatta to‘htalmoq darkor.Darxaqiqat, Rossiya musulmonlari
dunyosidagi bu ijtimoiy manaviy harakatda Ismoilbek Gaspirinskiy(1852-1914)-
ning xizmati benihoyadir. U Rossiya musulmonlari hayotida yangi hodisa bo‘lgan
“usuli jadid”ga asos soldi.”Tarjimon” gazetasini chop etish bilan turkiy tildagi
matbuotchilikni boshlab berdi. “Usuli jadid”ning dovrug‘i tez orada Rossiyaning
musulmon o‘lkalariga: Turkistonga, Xiva va Buxoro xonliklarga keng yoyilgan
edi 13
. .
Ismoilbey Rossiyaning bir qancha markaziy shaharlari, Istambul, Vena,
Myunxen, Shtutgardtda ta lim tarbiya oladi, Fransiyaning Sorbonna universitetida‟
o‘qiydi. Shubhasiz, taraqqiyot bobida nafaqat musulmon sharqidan, hatto
Rossiyadan ham ancha ilgarilab ketgan Yevropa Ismoilbeyning dunyoqarashini
o‘zgartirishga ijobiy ta sir ko‘rsatmay qolmasdi.
‟
Ismoilbeyning asosiy g‘oyalari uning 1881 yilda chop etilgan «Rossiya
musulmonlari» kitobida o‘z ifodasini topdi. Ularning mohiyatini quyidagilar
tashkil qiladi:
– Rossiya ma muriyati musulmonlarni atayin taraqqiyotdan, ilm-ma rifatdan
‟ ‟
uzoqda tutayotganligini, musulmonlarning tili, dini, turmush tarzini
buzayotganligini tan olish;
– musulmonlarning hayotini rus tili emas, balki anglash oson, eng ta sirchan
‟
va tushunarli bo‘lgan ona tilida o‘zlashtiriladigan ilm-fangina o‘zgartirishi
mumkinligini, musulmonlar ta lim tizimi zamon talabidan orqada qolganligini
‟
ta kidlash;
‟
– musulmonlarning Rossiyani, uning hayotini va qonunlarini o‘rganishlari, tor
dunyoqarashlarini yangilashlari, hayotni jonlantiruvchi bilimga ega bo‘lishlari
uchun imkon yaratish lozimligini uqtirish;
– Rossiya tarkibida yashamoqchi bo‘lgan turkiy xalqlarning amaldagi teng
huquqliligini ta minlash uchun ularning turmush tarzi, urf-odatlari,
‟
13 М.Матни
еmзов.”Хоразм тарихи”. I жилд.Урганч.”Хоразм” 1996-йил..320-бет
13

ma naviyaxloqiy qadriyatlarini saqlab qolish kerakligini, aks holda, u o‘zligini‟
yo‘qotishi mumkinligini ta kidlash;
‟
– taraqqiyotga, madaniyatga erishish, adolat o‘rnatish uchun jahondagi tartibni
buzishga, sotsialistik inqilobga hojat yo‘qligini, aks holda, katta qiyinchiliklarga
duch kelinishini anglash 14
.
Ismoilbek fikricha, axvolni tuzatmoq uchun 3 narsa kerak:1. Milliy fikr. 2.
Milliy til. 3. Milliy maorif. Milliy fikr birinchi navbatda, millat birligi fikridir. Til
yagona adabiy til masalasidir. Milliy maorif ona tilidagi ta`lim tarbiyani yo‘lga
qo‘yishdir. Fikr va Tilni matbuot tarbiya qiladi. Matbuot xodimlarni yetkazuvchi
esa maorifdir. Demak, ishni maorifda boshlash kerak. “Tarjimon” xam, “Usuli
jadid” xam shu maqsadda dunyoga kelgan edi 21
.
U chiqargan “Tarjimon” gazetasining 25 yillik to‘yida Xitoyning
“Tarancha”sidan tabrik telegrammasi kelgan. 1911-yilda uning “Xo‘jai
siyobon”(“Bolalar muallimi”) kitobi Bombeyda bosildi. Muallifni Hindistonga
taklif qildilar. Bir yil oldin esa Fransiyaning eng e`tiborli jurnallardan “Revyu dyu
monde musulman” uning millat oldidagi buyuk xizmati uchun nomzodini”
Tinchlik borasidagi Xalqaro Nobel Mukofoti”ga tavsiya qilgan va buni xorijiy
mamlakatlardagi juda ko‘p matbuot o‘rganlari qo‘llab quvvatlab chiqqan edi 22
. U
arab, fors va rus tillarni o‘rganish bilan bir qatorda tibbiyot, xikmat, kimyo,
nabotat, nujum kabi 17 fanni o‘rganish lozimligini ko‘rsatdi. O‘z maqsadini amalga
oshirish uchun u 1884-yilda Qrimning Bog‘chasaroy shahrida yangi uslubdagi
birinchi jadid maktabini ochib, uning o‘zi darsliklar yozdi. Ismoilbek Gaspirinskiy
jadidchilik g‘oyalarni Turkiston o‘lkasi musulmonlari o‘rtasida xam keng yoyishga
kirishdi va 1893-yili shu maqsadda Turkiston va Buxoro amirligida bo‘ldi.
Turkiston hukumati va Buxoro amiri uning yangi uslubdagi jadid maktablari ochish
taklifini rad qilgan bo‘lsada umidsizlikka tushgani yo‘q. U o‘zining Turkistondagi
14 Бегали Косимов.. “Исмоилбей Гаспрали”. “Ўзбегим”. – Т:. 1992..
141–165-бет. 21
Begali Qosimov”Milliy Uyg`onish” Toshkent. “Manaviyat” 2002-
yil. 190-bet 22
O`sha kitob. 162-bet.
14

xam fikrlari Munavvar Qori Abdurashid o‘g‘li, Abdulla Avloniy, Bexbudiy va
boshqa marifatparvar kishilar yordamida Turkiston o‘lkasida yangi uslubdagi jadid
maktablarni ko‘p mashaqqatlar bilan amalga oshirdilar. 1903-yilga kelib Turkiston
o‘lkasida ularning tashabbusi bilan 102 ta boshlang‘ich va 2 ta o‘rta jadid
maktablari o‘z faoliyatini boshlab yubordi 15
.
Turkistonda jadidchilik namoyondalarga keladigan bo‘lsak Mahmudxo‘ja
Behbudiy turkiston jadidchilik harakatining boniysidir. Uning hayoti va ijodiy
faoliyati haqida 20-yillarda mahalliy matbuotda Sadriddin Ayniy, Xoji Muin ibn
Shukrullo, Laziz Azizzoda kabi zamondoshlari tomondan bir qator maqola,
xotiralar elon qilingan. Keyingi yillarda ,xususan, mustaqillikka erishgandan so‘ng
jadidlar faoliyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish bilan Behbudiy xam qayta kashf
etila boshlandi. Behbudiy tarjimai xolini yoritishda Xoji Muinning 1922-23yillarda
o‘zi muxarrirlik qilgan “Mehnatkashlar tovushi” (1922), “Zarafshon”(1923)
gazetalarda chop etgan maqolalari muhim ahamyatga ega. Behbudiy xaqida 70-
yillardan bugungi kungacha elon qilinib kelayotgan Solix Qosimov, Ahmad
Aliyev, Naim Karimov, Sirojiddin Ahmedov, Sherali Turdiyev va bugungi yosh
tadqiqotchilar Xalim sayyid, Normurod Avazov, Zebo Axrarova ishlarning
barjasida mana shu Xoji Muin malumotlarga asos qilib olinadi 16
. Uning
keltirishicha 17
, Mahmudxoja Behbudiy 1875-yilning 19-yanvarda(xijriy
1291,10zulxijja) 18
samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog‘ida ruhoniy oilasida
dunyoga kelgan.Otasi Behbudxo‘ja Soliqxo‘ja o‘g‘li Turkistonlik, Axmad
15 Ж.Йолдошев, С.Хасанов. ”Жадид тарихшунослиги асослари”. ”Халқ талими” журналида. Тошкент.
1992йил. 11-12-сонлар. 27-бет..
16 Aslida xam Xoji Muin (1883-1942) Behbudiyni yaqindan bilgan, uning e`tiboriga sazovor bo`lgan
hamkasabasi, shogirdi edi. 1914-yilda Behbudiy haj safarga ketar ekan, “Oyna” jurnalining muvaqqat muharriri
qilib Xoji Muinni qoldirganligi malum.
( Qarang : Mahmudxo ` ja Behbudiy , Qasdi safar. Tanlangan asarlar, 2-nashr.T:. “Manaviyat” 1999-yil, 55-bet.)
17 Qarang: Xoji Muin.Mahmudxo`ja Behbudiy, “Zarafshon” gazetasi,1923-yil 25-mart.
18 Ayrim tadqiqotlarda bu sana 1874-yil mart(“Sovet o`zbekistoni sanati” J.,1989-yil, 2-son) deb
bizningcha, yanglish ko`rsatiladi. 1291-yilning boshlanishi (1-muxarram) 1874-yilning 18-fevral chorshanba kuniga
to`g`ri keladi.(Qarang: таблица согласованияю X.K. БарановюАрабско - русский словарь . M., 1977,940-942-
бетлар ) Zulhxijja so`ngi oydir. Uning 10-si 355-kun bo`lib, jamlanganda 1875-yil 19-yanvar kelib chiqadi. 27
B.Qosimov”Milliy Uyg`onish” Toshkent. “Ma`naviyat” 2002-yil. 218-bet.
15

Yassaviyning avlodlaridan, ona tomondan bobosi Niyozxo‘ja Urganchlik bo‘lib,
amir Shohmurod zamonida (1780-1785) Samarqandga kelib qolgan 27
.
U tarixda «Turkiston jadidlarining otasi» d е b nom olgan. Mahmudxo‘ja
B е hbudiy istiqlol uchun kurashning oldingi saflarida borganlardan edi. Fayzulla
Xo‘jay е v B е hbudiy haqida bunday d е gandi:«Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining
k е ngligi jihatidan o‘sha zamon Turkistonidagi jadidlar orasida unga t е ng k е la
oladigani bo‘lmasa k е rak». B е hbudiy Gaspirinskiy yo‘lga qo‘ygan «usuli jadid»
maktablarini Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo‘llanmalar bilan
ta minlashda jonbozlik ko‘rsatadi. Yangi tipdagi maktablarning milliy-madaniy‟
taraqqiyotimizda muhim omil bo‘la olishi mumkinligi haqida o‘nlab maqolalar
yozadi. «Muntaxabi jug‘rofiyai umumiy» («Qisqa umumiy g е ografiya»),
«Kitobatul atfol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning
qisqacha tarixi»), «Amaliyoti islom», «Madhali jug‘rofiyai umroniy («Aholi
g е ografiyasiga kirish»), «Muxtasari jug‘rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha
g е ografiyasi») kabi darsliklar yaratadi. Nashriyot tashkil qilib, darsliklar va
qo‘llanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma lum. Bular ilk o‘zb
‟ е k maktablari
uchun tuzilgan darslik va qo‘llanmalar sifatida emas, til-yozuv madaniyatimiz
taraqqiyoti nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyatga ega.
B е hbudiy 1913-yilda «Samarqand» gaz е tasi va «Oyna» jurnalini chiqaradi.
Gaz е ta dastlab 2, so‘ng 4 b е tlik bo‘lib, haftada 2 marta chiqqani va moddiy tanglik
tufayli 45-sonidan k е yin to‘xtagani ma lum. «Oyna» o‘lkada o‘zb
‟ е k tilida chiqqan
birinchi jurnal edi. U xalq orasida ancha mashhur bo‘lgan. Boshida haftada bir,
1914-yildan esa har o‘n b е sh kunda chiqqan. Ziyo Said «O‘zb е k vaqtli matbuoti
tarixiga doir mat е riallar ida » bu jurnalning 2 yil davomida 68 soni (jami 1720 b е t)
dunyo yuzini ko‘rib,1915-yil 15-iyunda to‘xtaganini ma lum qiladi
‟ 19
.
Marifat uchun birgina maktab kifoya qilmasdi. Zamon va dunyo voqealari
bilan tanishib bormoq, Millat va Vatanning axvolidan, kundalik axvolidan ogoh
19 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov, O„ktamjon Ubaydullayev. ”Vatan tarixi” 2-kitob. Toshkent. “Sharq”.
2010-yil. 291-bet.
16

bo‘lmoq kerak edi. Binobarin, millat uchun shunday oyna kerak ediki, unda o‘z
qabohatini ham, malohatini ham ko‘ra olsin. Mana shu ehtiyoj va zarurat
Behbudiyni teatr va matbuot sari boshladi. “Padarkush” shu tariqa maydonga keldi.
1911-yilda yozilgan “Padarkush” dramasi 1913-yildagina bosilib chiqiladi.
“Padarkush” o‘zbek dramachiligini hamma yakdil etirof etgan birinchi
namunasidir. “Padarkush” dastlab Samarqandda 1914-yilning 15-yanvarda saxnaga
qo‘yildi.”Xalq nixoyat k`op kelib, belat yetmagani va joyni yo‘qligi uchun uchto‘rt
yuz kishi qaytib ketdi ” 20
, deb yozadi mahalliy matbuot. Yana o‘sha yerda
o‘qiymiz:”Belatlar bir-ikki kun avval yoshlarning g‘ayrati ila sotilib tamom bo‘lib
edi. Bazi kishilar belatlarini ikki bahoga foidasi ilan boshqaga sotdilar. Soat
yettidan minglab xalq ibratxonaga hujum qilgan. Ammo belat yo‘q. Uch so‘m 21
berib, tikka turmoqg‘a xam rozi, yana yer yo‘q… ”. Drama Toshkentda
1914yilning 27-fevralda qo‘yildi. Avloniyning “Turon” truppasi Kolizey(xozirgi
Savdo birjasi binosi)da o‘z faoliyatini mana shu “Padarkush” bilan boshlagan edi.
Spektakl oldidan mashhur Munavvar Qori teatrning jamiyat hayotidagi ro‘li va
o‘rni xaqida nutq so‘zlaydi. Boy ro‘lini Abdulla Avloniyning o‘zi ijro etadi.
Mahalliy matbuot bu kunni “Tarixiy kun” 31
, deb yozadi. 1916-yilda Toshkentga
kelib Kolizeyda “Turon”ning qator spektakllarini ko‘rgan A.N.Samoylovich
yozadi:”Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan xol
edi…Yangi adabiyotning markazi-Samarqand…Yosh qalamkashlarning bosh
islohotchisi Samarqandlik mufti Mahmudxo‘ja Behbudiydir ” 22
.
Jadidichilik har а k а tining yirik v а kill а rid а n bo‘lg а n Mun а vv а r Qori
А bdur а shidxonov (1878–1931) 23
, Ismoil G а spirinskiyning o‘qish v а o‘qitish,
20 “Oyna” jurnali.,1913-yil. 5-son
21 Mukoyasi uchun:1914-yilda 2 so`mga o`rtacha bir qo`y bergan.
31
Qarang:”Turkiston viloyating gazetasi”. 1914-yil.18-son. 2-mart.
22 A.Н.Самойловичю Драматическая литература сартовбб Вестник Импю об-ва вост,»№-5,Петроград,1917
4бет.
23 Qarang: Мунaввaр Қoри Aбдурaшидxoнoв. Xoтирaлaримдaн. (жaдидчилик тaриxидaн лaвxaлaр).
Нaшргa тaйеmрлoвчи вa изoxлaр муaллифи С.Xoлбoев. «Шaрқ», Т., 2001.; Xoлбoев С. Мунaввaр Қoри. «Фaн
вa турмуш»,Т., 1991, 4-сoн; Ўшa муaллиф. Oйбoлтa oстидaги сўз. «Турoн тaриxи». Т., 1992;Ўшa муaллиф.
Мунaввaр Қoри Aбдурaшидxoнoв. Ўртa Oси
еmдaги педoгoгик фикрлaр тaдкикoтидaн лaвхaлaр. Т., «Фaн»,
1996; Сирoжиддин Axмaд. Мунaввaр Қoри. «Шaрқ юлдузи», 1992, 5-сoн.
17

m а dr а s а v а m а kt а b islohotig а oid fikrl а rining Turkistond а gi ot а shin
t а rg‘ibotchil а rid а n biri edi. Bund а Bog‘ch а s а royd а nashr etilg а n «T а rjimon»,
T а t а ristond а chop etilg а n «V а qt», «Yulduz», Ist а nbuld а bosilg а n «Siroti
must а qim» («To‘g‘ri yo‘l»), k а bi m а tbuot nusx а l а rining Turkistong а turli yo‘ll а r
bil а n t а rq а lishi k а tt а o‘rin eg а ll а di. Mun а vv а r Qori 1901– 1904-yill а rd а Qrimlik
do‘sti R а sim Kishod yord а mid а Toshkentd а «usuli savtiya» m а kt а bini och а di.
1910-yilg а kelgand а bund а y m а kt а bl а r 10 t а gach а yet а di. Chor а yg‘oqchisi
1912yild а bund а y yozg а n edi: «Toshkent shahrid а yashab turg а n Mun а vv а r
Qorining hozirgi p а ytd а 80 o‘quvchisi bor.
Ul а rni t а t а r uslubid а o‘qit а di. Bu m а kt а bning o‘quvchilari s а rt tilid а sahna
а s а rl а ri qo‘yadil а r».
« Наука и просвешение » jurn а lining m а lumotl‟ а rig а q а r а g а nd а , Mun а vv а r
Qori А bdur а shidxonovning «N а mun а » m а kt а bid а bir necha yuz bol а o‘qig а n. Bu
m а kt а bd а t а yyorg а rligi anchagin а jiddiy bo‘lg а n iste dodli yoshl
‟ а r o‘qituvchilik
qilishgan. Ul а rning qo‘lid а t а lim olg
‟ а n yoshl а r or а sid а n keyinroq Hamz а , Q а yum
R а m а zon, Oybek, M а nnon Uyg‘ur k а bi iste dodli
‟ а dib v а s а n ‟ а tkorl а r yetishib
chiqishdi.
Ulug‘ ped а gog olib bor а yotg а n ishl а r zolim chor hukumati v а kill а rini ancha
bezovt а qilib qo‘ydi. Bu haqda j а didchi Mo‘minjon Muhamm а djonovning
«Turmush urinishl а ri» а s а rid а shunday yozilg а n: Olm а ot а (Verniy)d а rus
mu а lliml а rining k а tt а yig‘ini bo‘ldi, shul yig‘ind а «t а t а rl а r qozoql а r bil а n birg а s а rt
bol а l а ri o‘qitilm а sun! O‘qumishli t а t а rl а rg а Turkiston o‘lk а sid а turish uchun yo‘l
qo‘yilm а slik kerak! Chunki ul а r s а rt, qozoql а rg а bilim t а rq а tib, ko‘zl а rini v а
fikrl а rini och а dirl а r. So‘ngr а bizg а yem а k uchun Turkistond а n qolm а ydir. 2-yangi
t а rtib bil а n o‘qituvchi mu а lliml а r, progrommal а ri, o‘qit а durgon kitobl а ri kimning
а s а rl а ri ek а nligini «inspektor»l а rg а yozib ko‘rs а tm а guncha bol а yig‘ib o‘qit а
olm а ydurl а r», deb q а ror berdil а r. Chor а m а ldorl а ri m а kt а bl а rning d а sturl а ri bil а n
munt а z а m t а nishib borg а nl а r v а imtihonl а rd а ishtirok etg а nl а r».
18

Sirojiddin Ahmadning «Mun а vv а r Qori» 24
, m а qol а sid а q а yd qiling а nidek
Mun а vv а r Qori pedogogik v а b а diiy а s а rl а r ham yozg а n. U Turkiston o‘lk а sid а
birinchil а r q а torid а « А dibi а vv а l», « А dibi soniy», «Yer yuzi» («Jug‘rofiya»),
«Havoyiji diniya» kitobl а rini (1907-yild а ) nashr ettirg а n. 1914-yild а S а lim Ismoil
Ulviyaning Qur on qiro‟ а ti bo‘yich а s а boq beruvchi «T а jvid»ini o‘zbekch а g а
t а rjim а qilib, Orenburgd а nashr ettirg а n. «S а doi Turkiston» j а rid а sid а bosilg а n
K а miy, Xisl а t, So‘fizod а , Hamz а k а bi shoirl а rning she rl
‟ а rini to‘pl а b, «S а bz а zor»
nomi bil а n chop ettirg а ni m а lum.
‟
Ulug‘ mut а f а kkir bu ishl а r bil а n ham chekl а nm а di. O‘zig а o‘xsh а sh ochiq
fikrli yoshl а r – Ub а ydull а Xo‘j а yev, А bdull аА vloniy, Toshpo‘l а t Norbo‘t а bekov,
K а rim Norbekov v а boshqal а r bil а n hamkorlikd а 1909-yild а toshkentlik bir
boyning r а isligid а «J а miyati x а yriya» tashkil et а di. Biroq, bu j а miyat iqtisodiy
jihatd а n bir necha а g‘niyol а rning ig‘vo v а yord а mig а suyang а ni uchun erkin ish
olib bor а ololm а ydi.
Mun а vv а r Qori А bdur а shidxonov milliy m а tbuotning а soschil а rid а ndir. U
1906-yil sentabrd а «Xurshid» («Quyosh») j а rid а sini nashr etdi v а ung а muharrirlik
qiladi. «N а jot» (1917-yil), «Kengash» (1917-yil), «Hurriyat» (1917-yil), «Osiyo»,
«Haqiqat », «Turon» k а bi m а tbuot nashrl а rid а muharrirlik qiladi.
Mun а vv а r Qori m а tbuotg а elni, mill а tni, g‘ а fl а t uyqusid а n uyg‘otuvchi,
buyuk kuch, m а d а niyat v а m а rif
‟ а tg а chorlovchi buyuk vosit а , haqiqat j а rchisi deb
q а r а di. U «S а doiy Turkiston» (1915–1918) j а rid а sid а m а kt а bl а rni
t а komill а shtirish, imtihonl а r o‘tk а zish haqida yoz а r ek а n: «Butun dunyod а gi
m а d а niy mill а tl а rning q а yg‘u v а hasratl а rig а ishtirok etm а g а n v а bu shodlik
m а s а r а tl а rid а n bahra olm а g а n bir q а vm v а bir mill а t bor es а , ul ham Turkiston
turkl а ridirmiz», deydi.
Mun а vv а r Qori 1913-yild а n o‘z f а oliyatini boshl а g а n «Turon trupp а sining
tashkilotchil а rid а n bo‘ldi. 1914-yil 27-fevr а ld а Toshkentd а gi «Kolizey» te а tri
binosid а o‘zbek milliy te а trining birinchi ochilish m а rosimi bo‘ldi. Spekt а klni
24 «Шaрқ юлдузи», 1992 йил, 5-сoн.
19

birinchi p а rd а sini ochish Mun а vv а r Qori А bdur а shidxonovg а topshirildi. M а zkur
t а n а t а n а d а u bund а y degan edi: «Turkiston tilid а h а nuz bir te а tr o‘yn а lmag‘onligi
barchangizg а m а lumdir. Shul s‟ а b а bli b а zi kishil ‟ а rimiz te а trg а , ehtimolki
o‘yinbozlik yoki m а sx а r а bozlik ko‘zl а ri il а boqurl а r. Holbuki, te а trning а sl
m а nosi «Ibr
‟ а txon а » yoki «Ulug‘l а r m а kt а bi» degan so‘zdir. Te а tr sahnasi har
t а r а fi oyn а b а nd bir uyg а o‘xsh а ydurki, ung а har kim kirs а o‘zining husn v а q а lbini,
а yb v а nuqsonini ko‘rib ibr а t olur».
Mun а vv а r Qori Turkiston o‘lk а sining qoloqligi s а b а bl а rini izl а r ek а n,
«M а n а , ketma ket yetg а n bund а y s а voll а rg а j а vob berm а k uchun nodonliq va
ol а md а n xabarsizliq dem а kdin boshqa chora yo‘qdir. Bu nodonliq v а dunyod а n
xabarsizliq b а losid а n qutulmoq uchun а vv а l or а mizd а hukm surg а n buzuq
od а tl а rning buzuqligini bilm а k v а o‘rg а nm а k kerakdir», deydi u. U te а tr s а n
‟ а tig а
а n а shu «buzuq od а tl а rning buzuqligini bilm а k» v а tuz а tm а k mu а ss а s а si, «t а bibi
hoziq» deb q а r а di.
Mun а vv а r Qori А bdur а shidxonov insonning m а rif
‟ а tli bo‘lib, ko‘zi
ochilm а guncha vijdoni uyg‘onm а sligini, vijdoni uyg‘onm а s а n а o‘zining, n а
xalqining erkini muhofaza qil а olishini, bu – imonsizlik ek а nini mut а f а kkiron а
noziklik bil а n o‘z а s а rl а rid а ko‘rs а tib berdi. Bu ulug‘vor yo‘ld а u m а rdonavor v а
qahramonl а rch а kurashdi.
А bdull аА vloniy (1878–1934) 25
, o‘zbek xalqining а toqli shoiri, mu а llimi v а
mut а f а kkiri, j а didchil а rning yetuk v а kill а rid а n biridir. U o‘z t а rjimai holid а : «Turli
g а zet а v а jurn а ll а r o‘qishg а tutindim. 1904- yild а j а didl а r to‘d а sig а kirdim.
Mirobodd а «usuli j а did» m а kt а bi ochib o‘qituvchilik qil а boshl а dim», 36
deydi.
Abdull а А vloniy o‘zi ochgan m а kt а b uchun to‘rt qismd а n ibor а t «Birinchi
mu а llim», «Ikkinchi mu а llim», «M а kt а b gulistoni»,«Turkiy guliston yoxud а xloq»
k а bi d а rslikl а r v а o‘qish kitobini yar а tdi. M а kt а b-m а orif ishl а rig а ko‘m а k
25 Qarang: Қoсимoв Б. Абдулла Авлoний. Т., 1979; Қoсимoв Б. Излaй-излaй тoпгaним. Т., 1983;
Абдулла Авлoний. Туркий гулистoн
еmҳуд aҳлoк. Т., 1992.; Усoн миллaт Т., 1993; Қoсимoв Б., Дoлимoв У.
Маьрифат даргалари. Т., 1990. Ўзбeкистoн Миллий Энциклопедияси... 1-жилд, 73–74-бeтлaр. 36
Абдулла
Авлoний. Усoн миллaт Т., «Шaрқ», 1993, 8-бeт.
20

ko‘rs а tuvchi «J а miyati x а yriya» tashkil etdi. «Nashriyot» shirk а ti tuzib, X а dr а d а
«M а kt а b kutubxon а si» kitob do‘konini ochadi.
U 1913-yild а tashkil etilg а n profession а l «Turon» nomli te а tri to‘g а r а gining
tashkilotchil а rid а ndir. Bu to‘g а r а k keyinchalik Hamz а tomonid а n tashkil etilg а n
trupp а bil а n qo‘shilib hozirgi dr а m а te а tri Hamz а nomid а gi hozirgi Milliy d а vl а t
akademik te а trig а а sos bo‘ldi. А vloniy to‘g а r а gid а n keyinchalik mashhur
inqilobchi v а m а d а niyat а rbobl а ri bo‘lib t а nilg а n Nizomiddin Xo‘j а yev, G‘ulom
Z а f а riy, Shokirjon Rahimiy, Sh а msiddin Sh а rofiddinov (Xurshid), M а nnon Uyg‘ur
sing а ri ulug‘ shaxsl а r yetishib chiqdil а r. Ul а r j а did yozuvchil а r: Mahmudxo‘j а
Behbudiy, Hamz а , А bdull а Qodiriy а s а rl а rini sahnal а shtir а r v а а sosiy roll а rni
o‘zl а ri o‘yn а r edil а r. 1916-yild а Oz а rb а yjonlik mashhur а ktyor Sidqiy Ruhillo
Toshkentg а kelib «Turon» grupp а si bil а n birg а «L а yli v а M а jnun» spekt а klini
sahnal а shtir а di. А bdull а А vloniy bu spekt а kld а Q а ysning ot а si rolini ijro et а di.
А ynichog‘d а А vloniy o‘z te а tri uchun «Pin а k» (1915), « А dvok а tlik osonmi?»
(1916) k а bi sahna а s а rl а ri yozib ber а di v а ul а rni sahnal а shtir а di. Bund а n tashqari u
t а t а r v а oz а rb а yjon j а did yozuvchil а rining а s а rl а rini o‘zbek tilig а t а rjim а ham
qilg а n.
А bdull а А vloniy mill а t v а yurt q а yg‘usi bil а n, m а ml а k а t istiqboli v а r а vn а qi
ezgu niyati bil а n yashadi v а u bil а n n а f а s oldi, o‘z а s а rl а rid а uni kuyl а b t а r а nnum
etdi. Bu bor а d а А vloniyning quyid а gi so‘zl а ri g‘oyatd а ibr а tlidur v а xuddi bugungi
kund а bizni o‘yl а b а ytilg а n so‘zl а rg а o‘xsh а ydi: «Har bir mill а tning dunyod а
borligin ko‘rs а turg‘on oyn а i hayoti til v а а d а biyotidur. Milliy tilni yo‘qotmoq
mill а tning ruhini yo‘qotm а kdur... Yohu bizg а n а bo‘ldi? Bobol а rimiz yo‘lid а n
chiqib ketduk! Yaxshi qo‘shningd а n olguncha yomon uyingni qidir, demishl а r.
Bobol а rimizg а yetishg‘on v а yar а tg а n muq а dd а s til v а а d а biyot bizg а hech k а mlik
qilm а s. O‘z uyimizni qidirs а k v аа xt а rs а k yo‘qotg а nl а rni ham top а miz. Yo‘qols а
yo‘qolsun, o‘zi boshimg а tor edi, deb Yevrop а q а lpog‘ini kiyub, kulgu bo‘lm а k
zo‘r а yb v а uyotdur» 26
.
26 O`shaasar.7-бeт.
21

А bdull а А vloniy barcha j а hol а tlikl а r, qorong‘ulikl а r v а nodonlikl а rning,
mill а tning o‘zligini а ngl а m а sligining а sosid а m а rif‟ а tsizlik yotishini yaxshi ko‘r а
oldi v а u а vlodl а rg а , f а rz а ndl а rg а , o‘g‘il-qizl а rg а p а ndu n а sih а tl а r qilib m а kt а bg а
borish, o‘qish, o‘rg а nish, ilm olishg а d а v
‟ а t et а di.
Xullas, А bdull а А vloniy jadidchilik har а k а tining yirik v а kili sif а tid а XX а sr
boshl а rid а gi milliy uyg‘onishg а munosib hissa qo‘shdi 27
.
А bdur а uf Fitr а t (1886–1938) 28
, jadidchilik har а k а tining yirik
n а moyand а l а rid а n biridir. U hali 1909–1913-yill а rd а o‘qishni Ist а nbuld а d а vom
ettirib yurg а n kezl а rid а F.Xo‘j а yevning berg а n m а lumotig
‟ а ko‘r а hamyurtl а ri
bil а n birg а likd а «Buxoro t а limi (umumiy) m
‟ а orif j а miyati»ni tuzg а n.
Bu j а miyat buxorolikl а rning o‘z а ro moddiy-m а n
‟ а viy uyushmasi v а zif а sini
b а j а rg а n. Bu d а vrd а Turkiya «Yosh turkl а r» inqilobid а n m а st d а vrni o‘z boshid а n
kechir а rdi. Turkiyad а gi bund а y inqilobiy muhit а lb а tt а yosh Fitr а tg а ham ijobiy
t а sir ko‘rs
‟ а tdi. U siyos а t m а ydonig а sho‘ng‘ib ketdi. Bu yerd а Fitr а t Sh а rq
а d а biyoti, s а n
‟ а ti, tarixini chuqur v а а troflich а o‘rg а n а di. Ilg‘or t а r а qqiyp а rv а r
turk а d а biyoti v а kill а ri turk а d а biyoti orq а li es а G‘ а rb а d а biyoti bil а n yaqind а n
t а nish а di. G‘ а rb v а Sh а rq xalql а ri m а d а niyati, а d а biyotl а ri o‘rt а sid а f а rql а rni o‘z
ko‘zi bil а n ko‘r а di, uning s а b а bl а rini ter а nroq а ngl а ydi.
Fitr а t а d а biyotg а shoir v а а d а biyotshunos sif а tid а kirib keldi. Ko‘p o‘tm а y
o‘zini dr а m а turgiya v а nasrda ham sin а b ko‘rdi. U «Munoz а r а » (d а stl а bki nomi
«Hindistond а bir f а r а ngi il а buxorolik bir mud а rrisning bir necha m а s а l а l а r ham
usuli j а did xususid а qilg а n munoz а r а si») а s а rini Turkiyag а borishidan oldin,
1905–1907-yill а rd а yar а tg а n. «S а yh а », «S а yyohi hindi », «Rahbari n а jot», «Tarixi
Islom» а s а rl а rini es а Turkiyad а tahsil olgan p а ytid а yozg а n v а «Munoz а r а » 1908-
27 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov, O„ktamjon Ubaydullayev. ”Vatan tarixi” 2-kitob. Toshkent.”Sharq”.
2010-yil.298-bet.
28 Рaшидoвa Д. Жaдидлaрнинг мерoсидa мусикa (A.Фитрaтнинг ижoдигa oид маълумoтлaр.)
Жaдидчилик: ислoхoт, янгилaниш... 128–145-бетлaр.; Фaйзуллa Киличев. Мустaкилликнинг фoжиaли йўли.
«Шaрқ юлдузи», 1992,№7 вa Хaмидуллa Бoлтaбoевнинг кaтoр aсар вa мaкoлaлaридa A.Фитрaт фaoлияти aкс
эттирилгaн. Айникса унинг каламига мансуб «Фитрат ва жадидчилик. Илмий тадкикий маколалар» Т.:
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашри
еmти, 2007.) китобининг эълон килиниши
мухим вокеа бўлди.
22

yild а , «S а yh а » 1910-yild а «S а yyohi hindi» 1913-yild а Ist а nbuld а bosilib chiqq а n.
«Rahbari n а jot» v а «Oil а » 1915–1916-yill а rd а Bokud а nashr qiling а n. Bu а s а rl а r
o‘sh а d а vrd а yoq xalq or а sid а keng t а rq а ldi. Boshqa till а rg а ham o‘girildi. M а s а l а n,
«Munoz а r а » 1909–1914-yill а r or а sid а turk, oz а rbayjon till а rid а , «S а yyohi hindi»
rus tilid а chop etilg а n. «Rahbari n а jot»ni es а do‘sti, shoir v а noshir А bdulvohid
Burhonov S а nkt-Peterburgd а nashrd а n chiq а rg а n. Bul а rd а n tashqari, uning
«M а vludi Sh а rif», « А bo Muslim», «Begijon» а s а rl а ri v а d а stl а bki she rl‟ а ri
«Oyn а », «T а r а qqiy», «S а doi Turkiston », «Turon», «Hurriyat», «Buxoroi Sh а rif»
k а bi g а zet а v а jurn а ll а r sahifal а rid а e lon qiling
‟ а n.
Fitr а t Buxoro j а didchil а rining tashkilotchil а rid а n biri sif а tid а xalqni m а rif
‟ а t
v а m а d а niyatd а n bahram а nd qilish uchun а stoydil kurashdi. Lekin bu har а k а t
sharoitg а q а r а b turli yerd а turlicha sodir bo‘ldi. Juml а d а n, 1915–1916-yill а rg а
q а d а r Buxorolik j а didl а r yakdil v а yagon а j а bh а bo‘lib, ish olib borg а n bo‘ls а l а r
keyinchalik ul а r ikkig а bo‘linib ketdil а r. J а didl а rning bir qismi ( А bdulvohid
Burhonov boshchiligid а ) eski t а rzd а f а q а t m а d а niyat t а rq а tish yo‘lini tutg а n bo‘ls а ,
ul а rning yan а bir boshqa bo‘l а gi Fitr а t, F а yzull а Xo‘j а yev k а bi chet ell а rd а o‘qib
kelgan yoshl а r omm а o‘rt а sid а m а rif
‟ а t v а m а d а niyat t а rq а tish bil а n birg а а mirg а
qarshi kurashni ham yoql а b chiqdil а r. Bu guruh tarixd а «Yosh buxorolikl а r» degan
nomini oldi. Bund а y bo‘linishning а sosiy s а b а bl а ri: Birinchid а n, Turkiston o‘lk а si,
shu juml а d а n Buxoro а mirligid а gi ijtimoiyiqtisodiy v а siyosiy v а ziyatning
og‘irligi, rus podshosi v а а mirlikning ikki yoql а m а zulmkorlik siyos а ti,
ikkinchid а n, bolshevoyl а rning m а halliy xalq o‘rt а sid а yurgizg а n t а shviqot v а
t а rg‘ibotl а ri t а sirig
‟ а ishonuvch а nlik v а nihoyat,
Uchinchid а n m а halliy xalq v а kill а rining siyosiy qorong‘ilikd а s а ql а ng а nligi,
ul а rning g‘oyaviy n а z а riy s а viyasining yet а rli d а r а j а d а rivojl а nm а g а nligidir.
Fitr а t o‘z on а diyorini ozod v а hur ko‘rishni orzu qil а di. O‘z niyatl а ri, ezgu
а rmonl а rini а m а lg а oshirishd а ojizlik qilg а n А bdur а uf Fitr а t ulug‘ bobokalonimiz
sohibqiron А mir Temurl а r sing а ri mill а t fidoyil а rini qo‘ms а ydi. U «Temur
23

s а g‘ а n а si» dr а m а sid а o‘z qahramoni tilid а n А mir Temurg а muroj аа t qil а di:
«Xoqonim, ezilib t а l а ng а n, t а l а nib yiqilg а n, yiqilib yar а l а ng а n turk elining bir
bol а si send а n ko‘m а k ist а rg а keldi. Bog‘l а ri buzilg а n, gull а ri so‘lg а n, bulbull а ri
uchirilg а n Turonni bir qorovuli seng а а rz et а rg а keldi».
Bund а y muroj аа t Fitr а tning boshqa а sarl а ri m а zmunig а ham singib ketgan.
Ul а rd а gi а sosiy g‘oya – on а yurtni, V а t а nni ulug‘l а sh, xalq, mill а tning ozodligi v а
erkinligidir. Zero, m а rif‟ а tg а intilg а n inson uchun, а yniqs а shoir uchun bir
tomond а n а mir istibdodi, ikkinchi tomond а n chor must а ml а k а si zulmi ostid а
ezilg а n xalqni, topt а lg а n yurtni ozod ko‘rishd а n ham ulug‘ niyat bo‘lishi
mumkinmi? Fitr а t а n а shunday ilg‘or g‘oya v а fikrl а r uchun ko‘pchilik j а didl а r
q а torid а sh а kkoklik, isyonkorlikd а а ybl а ndi, chor m а murl
‟ а ri es а uni
mustamlakachilikk а qarshi turg а nlikd а а ybl а dil а r, kommunistik m а fkur а hukmron
bo‘lg а n qizil s а lt а n а t d а vrid а es а mill а tchilikd а , p а nturkizm g‘oyasi t а r а fdori,
«xalq dushmani» degan uydirm а t а mg‘ а bil а n а ybl а dil а r. Professor
H.Yoqubovning hikoya qilishicha Fitr а tni 1937-yilgach а uning yaqin do‘sti
F а yzull а Xo‘j а yev o‘z himoyasig а olib kelgan. Q а t а g‘on yill а rid а ko‘pchilik q а tori
Fitr а t ham q а moqq а oling а n 29
.

1.2.Jadidchilikning maqsad va vazifalari.
Jadidchilik, ma rifatchilik millatni ma rifatli qilish, ma naviyatini yuksaltirish
‟ ‟ ‟
maqsadlarida yuzaga kelgan buyuk tarixiy harakatdir. Jadidlar aholini savodli
qilmoqchi b о „lgan oddiy ma rifatchilar emas. Ular mustamlakachilik davrida
‟
Turkistonda hukmron b о „lgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatni, xalqning
ma naviy holati darajasini yaxshi bilganlar, bu jarayonlarning sabablarini chuqur
‟
tahlil eta olganlar. Ular Turkistonning mustaqilligini ta minlash, mahalliy
‟
millatlarni ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma naviy taraqqiyot y
‟ о „liga olib chiqish
uchun birinchi navbatda xalqning umumiy madaniy-ma naviy, ma rifiy saviyasini
‟ ‟
29 Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov, O„ktamjon Ubaydullayev. ”Vatan tarixi” 2-kitob.Toshkent.”Sharq”.
2010-yil. 304-bet.
24

davr talablari va imkoniyatlariga asoslanib rivojlantirish lozimligini anglab
yetganlar. Ularning xalq maorifini rivojlantirish, milliy madaniy-ma naviy merosni‟
tiklash, Yevropa xalqlarining madaniyati, tajribsini о „rganishga chaqirish
borasidagi faoliyati ham pirovard natijada mustaqillikka erishish maqsadlari bilan
bog‘langan. Jadidlar bilimli, madaniyatli, ma rifatli, ma naviyatli millatgina katta
‟ ‟
tarixiy vazifalarni hal etishga qodir b о „la olishi mumkinligini chuqur anglab
yetganlar.
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi
bir tarixiy davrga о „tishi ma rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning eng yetuk,
‟
ongli, oq-qorani tanigan, fidoiy, elim, yurtim deb yashovchi, uzoqni k о „zlovchi
ma naviyatli kishilari ma rifatparvarlik bilan shug‘ullanadilar.
‟ ‟
Ma rifat ma naviy qaramlik, q
‟ ‟ о „rquv va hadikni bartaraf etadi, insonga
beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat baxsh etadi. Shuning uchun ozodlik uchun
kurashchilar mamlakat, millat ozodligini xalqning ma rifiy uyg‘oqligida deb
‟
biladilar va ma rifat uchun kurashadilar. Bizning xalqimiz azal-azaldan ma rifatga
‟ ‟
intilib yashagan. Bu о „lkadan dunyo ilmi rivojiga ulkan hissa q о „shgan allomalar
yetishib chiqqan. Ular ham dunyoviy, ham diniy ilmlar sohasida dunyo ilmi ahlini
hayratga solganlar.
Turkiston ma rifatchilik maktabi boy
‟ о „tmish va ulkan merosga ega.
Mahmudx о „ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxon о „g‘li, Abdulqodir
Shakuriy, Ashurali Zohiriy, Saidrasul Saidaziziy, Ishoqxon Ibrat va Ahmad
Donishlar XIX asr oxirlarida faoliyat boshlab, mamlakatni, xalqni milliy zulm va
qoloqlikdan xalos etishning yagona y о „li ma rifatda deb bildilar. Bu fidoiy zotlar
‟
mustabid tuzum va jaholatga, ma naviy qullik va zulm-z
‟ о „ravonlikka qarshi bor
kuchlari bilan kurash olib bordilar.
Mustabid sovet tuzumi sharoitida jadidchilik harakatiga t о „g‘ri baho berish va
uni munosib taqdirlash imkoniyatiga ega emas edik. Aksincha jadidchilik
25

harakatining vakillari millatchilik g‘oyasini targ‘ib qiluvchi panturkizm va
panislomizm mafkurasi tarafdori deb e lon qilindi. Ularga “millatchi” degan‟
tamg‘a bosilib qatag‘on qilindilar 30
.
Turkistonni о „rta asrlarga xos qoloqlik, diniy xurofotdan ozod qilish, shariatni
isloh qilish, xalqqa marifat tarqatish Turkistonda muhtoryat hukumatini barpo etish
uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsion monarxiya va parlament,
keyinchalik demokratik respublika tuzumini o‘rnatish orqali ozod va farovon
jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo‘shin tuzish.
Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar
kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy-ma`rifiy yo‘nalishdagi
jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi 42
.
Turkistonda jadidchilik milliy ozodlik kurashi jarayonida yuzaga kelgan,
о „zbek xalqi tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat b о „lganligi
bilan ajralib turadi. Ularning dunyoqarashida vatanparvarlik, millatparvarlik,
ma rifatparvarlik, taraqqiyparvarlik kabi g‘oyalar yetakchilik qilgan.
‟ О „lkani
mustamlaka zulmidan ozod qilishni jadidlar hamma narsadan ustun q о „yganlar.
Jadidlar erk, istiqlolga erishish uchun milliy ongni о „stirish zarurligini anglab
yetdilar. Shu orqali milliy uyg‘onish yasamoqchi b о „ldilar. Buni esa ta lim va
‟
tarbiyada, ma rifatda deb bildilar. Mana shuning uchun ham jadidlar yangicha
‟
ta lim va tarbiya tizimini qaror toptirish y
‟ о „lida hormay tolmay faoliyat yuritdilar.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu harakatning tarixiy ahamiyati nihoyatda
katta b о „lgan. Bu davrda jamiyatning ma naviy inqirozi chuqurlashgan b
‟ о „lib,
milliy madaniyatni k о „tarmay, umuminsoniy qadriyatlardan bahramand b о „lmay
ma rifat, tarbiyaviy ishlarni keng y
‟ о „lga q о „ygan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
taraqqiyotga imkoniyat yaratib b о „lmas edi. Jadidlar, ya ni ma rifatchilar
‟ ‟
30 http://aks.uz/index.php?
option=com_content&view=article&id=8510:tanma55&catid=3:1atanqid&Itemid=6 42
Ўзбекистон миллий
энциклопедияси .3- жилд . Тошкент . 2002- йил .519- бет .
26

millatning ma naviy kamoloti y‟ о „lida о „zining butun kuchi va iste dodini safarbar ‟
etishga tayyor b о „lgan fidoiylar edi.
Jadidlar millatni qoloqlik, xurofot botqog‘idan olib chiqish uchun harakat qilar
ekanlar, bunda shariatga qat iy rioya qilish orqali maktab va madrasalarda ta lim
‟ ‟
berish tizimini dunyoviy ilmlarni berish asosida isloh qilish g‘oyasini ilgari
surganlar va bu borada о „zlari amaliy harakat namunasini k о „rsatganlar.
Hozirgi mustaqillik sharoitida ham Prezidentimiz ta kidlaganidek
‟
“...ma naviyat, ma rifatni targ‘ib qilish har bir ziyolining vijdon ishidir.
‟ ‟
Ma rifatchi fidoyi b
‟ о „lmog‘i, о „zidan kechmog‘i kerak”.
Jadidchilik harakatidagi ma naviylik quyidagilarda yaqqol namoyon b
‟ о „ladi:
birinchidan, ular ozodlikka, mustaqillikka qon t о „kishlarga olib keluvchi turli
t о „polon, qirg‘in-barot urushlar bilan emas, balki aholining savodini chiqarish,
ularning ma rifatini, madaniyatini k
‟ о „tarish orqali qaramlikning kelib chiqishi,
uning millat taqdiridagi salbiy oqibatlarini tushunib yetish darajasiga k о „tarish
orqali erishishni;
Ikkinchidan, milliy ongni rivojlantirish milliy birlikni ta minlashning asosiy
‟
omili ekanligini, milliy birlikning vujudga kelishi esa uni taraqqiyotga olib
boruvchi asosiy omili ekanligi g‘oyasida;
Uchinchidan, jadidchilik harakati namoyondalari faqat о „z g‘oyalarini ilgari
surish, uni tashviqot qilish doirasida cheklanib qolmasdan, ular aholining umumiy
savodxonligini k о „tarish borasida k о „pgina amaliy ishlarni ham olib bordilar.
О „zlarining mablag‘lari hisobiga maktab ochdilar, gazeta, kitoblarni bosmadan
chiqardilar 31
.
31 http://aks.uz/index.php?option=com_content&view=article&id=8510:tanma55&catid=3:1atanqid&Itemid=6
44
http :// www . edebi . net / index . php / kardes - edebiyatlar / oezbek - edebiyat /20 - 21 - as - r /601 - normurodova - g - b -
turkistonda jadidchilik - harakati

27

Tarixning ko rsatishicha, jadidchilik harakatida orqaga yo l yo q edi: u‟ ‟ ‟
ma rifatchilik va tor doiradagi madaniylashtirishdan ish boshlab, siyosiy harakatga
‟
aylandi, o z oldiga jamiyat va uni boshqarishni qayta qurishdek vazifalarni qo ydi.
‟ ‟
Shunday qilib, jadidchilik fenomeni (noyobligi) shundaki, keyingi uch asr ichida
bu oqim birinchi bo lib, milliy davlatchilik qurishga urundi, yagona mustaqil
‟
Turkiston uchun kurashdi va u milliy mustaqillik g oyasiga asos soldi, uyqudagi
‟
Sharqni uyg onishga va harakatlanishga, ozodlik, milliy g urur, o z buyuk
‟ ‟ ‟
ajdodlari, boy madaniyati va umuman, mustamlaka tuzumning tazyiqi ostida
unutilgan barcha qadriyatlarni xotirlashga undadi. Jadidlar ta limoti – o z
‟ ‟
zamonasining haqiqiy ta limoti edi. Chunki u nafaqat taraqqiyparvar shaxslar,
‟
balki fikrlovchi yoshlarni, shuningdek, barcha taraqqiyparvar ziyolilarni o z
‟
ortidan ergashtira oldi. Ularning faoliyati va dasturi kelajak uchun namuna bo ldi.
‟
Jadidlar tomonidan pishib yetilgan ijtimoiy vazifalarni evolyusion – islohatchilik
tomoyillari asosida hal etishning ishlab chiqilganligi, ularning formasion –
institusional o zgartirishlarni, mustamlaka tuzumni tubdan yo qotishning
‟ ‟
maksimal darajada samarali yo llarini tanlay bilganliklari, shubhasiz, ularning
‟
tarixiy xizmatlaridir 44
.

II BOB. Xiva xonligida Jadidchilik va Yosh xivaliklar xarakati.
2.1. ”Yosh xivaliklar” harakatining vujudga kelishi, uning maqsad va
vazifalari.
Xiva xonligida jadidchilik harakatining vujudga kelish shart sharoitlar
xususida gapiganda, avvalo, 1905-1907-yillardagi birinchi rus burjua demokratik
inqilobi, 1907-1909-yillarda Eron va Turkiyada bo‘lib o‘tgan burjua inqiloblarning
samarali tasirini aloxida takidlash lozim. Virinchi rus burjua-demokratik inqilobi
28

mag‘lubiyatidan keyin xiva xonligiga badarg‘a qilingan N.A.Andreev,
A.M.Kislikov, A.S.Safranov, L.S.Babrovskiy, B.E.Kroshilov va boshqa rus
sotsial demokratlarning Xiva xonligidagi inqilobiy faoliyati ham xonlikda
taraqqiyparvar- demokratik harakarlarning shakllanishida xonlikdan uzoq Rossiya
va Turkistonga mavsumiy ishlarga ketib, ishlab qatygan kishilarning ham malum
darajada xissalari bor. Xonlikda har yili o‘rtacha 3000 yaqin kishi Turkistonning
turli shaharlarda mavsumiy ishlarda ishlab ilg‘or demokratik g‘oyalarni o‘zlari
bilan olib kelayotgan edi.
Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida turli sabablar bilan
xonlikka kelib qolgan tatar millatiga mansub kishilarning ham malum darajada
xizmatlari bor edi. Ular o‘zlari bilan mahalliy aholiga tushunarli bo‘lgan tatar tilida
nashr qilingan oynoma va ro‘znomalarni keltirib, fuqarolar o‘rtasida tarqatayotgan
edilar. Jumladan rossiyaning turli shaharlarda chiqayotgan “Vaqt”, “Ittifoq”,
“Taraqqiy”,”Yulduz” ro‘znomalari, “Din va Maishat” oynomasini, Istambulda turk
tilida nashr qilingan “Vaqdat” ro‘znomasini va qo‘shimcha ko‘pgina
ijtimoiysiyosiy adabiyotlarni xonlik huududida tarqatib yerli aholini, xuxusan
ziyolilarning siyosiy ongining uyg‘onishiga ijobiy tasir ko‘rsatadilar.
Xivada jadidchilik harakatining shakllanishida xonlikda kapitalistik ishlab
chiqarish munosabatlarning rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘lib turgan feodal hamda
patriarxal urug‘chilik munosabatlarni tugatish, xonlikda mavjud boshqaruv
usullarni o‘zgartirish zarurligini tushunib yetgan savdo-sanoat qatlamlarning, ilg‘or
taraqqiy demokratik kayfiyatdagi ziyolilarning vujudga kelganligi ham katta ro‘l
o‘ynadi.
Xonlik hududida asta sekinlik bilan bo‘lsada kapitalistik taraqqiyot
kurtaklari-katta kichik zavodlar, Rossiya savdo sanoat kompaniyalari, banklari
bo‘limlarning paydo bo‘lishi, ularda ishlash uchun Rossiyadan ko‘plab savodli
kishilarning kela boshlashi, ularni mahalliy aholi bilan doimiy muloqati va unga
29

tasiri ham Xiva xonligida Jadidchilik harakatining shakllanishida malum darajada
ahamyat kasb etdi 32
.
Shu omillarning tasirida asrimiz boshlarida Turkiston o‘lkasida bo‘lganidek
Xiva xonligiga ham mahalliy burjuaziyasining ilg‘or vakillari, savdo sanoat
doiralari, mayda burjuaziya va hunarmandlar orasida jadidchilik harakatining
tarqalishi uchun zarur sharoit vujudga keldi.
XX asr boshlarida shakllangan Xiva jadidchilik harakati, asosan ikkita
oqimdan iborat edi. Uning o‘ng oqimi o‘lkada rivoj topib kelayotgan savdo sanoat
korxonalari egalarini hamda yirik boylarning vakillarini o‘ziga bo‘ysundirgan edi.
Bu oqimga xonning bosh vaziri Islom Xo‘ja boshchilik qilardi 33
. Islomxo‘ja
Xorazmda eng nufuzli bo‘lgan Said Otoyi Xo‘jalardan said Muhammadxo‘ja
mutavallining nabirasi bo‘lib, 1872-yilda tu`gildi. Otasi Ibrohimxo‘ja
Feruzxonning tog‘asi bo‘lib, Xonqa hokimi bo‘lgan, keyinchalik bosh vazir
lavozimini egallagandi. Maktab va madrasa tahsilini olgan Islomxo‘ja oldiniga xon
saroyida zakotchi sifatida ishlaydi. 1889-yilda esa 17 yoshli Islomxo‘jani Feruz
Xivadan keyin ikkinchi o‘rinda turuvchi Hazoraspdek muhim strategik, savdo
shahriga hokim qilib yuboradi. Oradan vaqt o‘tib, tajribaga ega bo‘lgan Islomxo‘ja
26 yoshida Feruzxonning bosh vaziri sifatida yana Xivada ish boshlaydi 34
.
Jadidchilining o‘ng oqimi o‘z oldiga mamlakatdagi xon hokimyatini saqlab qolgan
xolda, sotsial iqtisodiy isloxotlar o‘tkazish orqali kapitalistik munosabatlarning
rivojlanishiga keng yo‘l ochib berishni maqsad qilib qo‘ydi.
Islomxo‘ja xonlikda amalga oshirish kerak bo‘lgan islohot dasturini ishlab chiqadi.
Islohot dasturi 10 banddan iborat bo‘lib, o‘sha vaqt uchun taraqqiyparvarlik
mezonlarga asosalangan edi. Isfandiyarxon dasturni ko‘zdan kechirib, 10 bandni
ham tasdiqlaydi:
32 М . Матниеmзов .” Хоразм тарихи ”. I жилд . Урганч .” Хоразм ” 1996- йил ..321- бет
33 Полвонни
еmз Хожи Юсупов . “Ёш Хиваликлар Тарихи”.Урганч.“Xоразм”.2000- йил..5-бет.
34 Умид Бекмухаммад.“Хоразм тарихидан сахифалар”.1-китоб.Тошкент.“Янги аср авлоди”.2009-йил.107-
бет.
30

1. Xonlikdagi barcha mansabdor shaxslar davlat tomonidan maosh bilan
taminlanadilar. Oldingi qoida bo‘yicha, soliqlardan tushadigan
daromadlarning bir qismini maosh tariqasida xarajat qilish bekor qilinsin.
2. Dehqonlardan olinadigan yer solig‘i, qazuv puli, yiliga begar qazuviga
davlat hisobiga 12 kun tekin ishlab berish bekor qilinadi. Soliq
to‘lovchilarning toifasi qatiy belgilab qo‘yiladi.
3. Zakot, boj va xiroj soliqlari qayta ko‘rib chiqiladi, savdo-sotiq soliqlari
muvofiqlashtiriladi.
4. Suvdan foydalanish tartibga solinadi. Suvdan foydalanish miroblar
yordamida hukumat nazorati ostiga olinadi.
5. Bozor to‘lovlari tartibga solinadi.
6. Yo‘l qurulishi va ariqlardagi ko‘priklarni yahshilashga kirishiladi.
7. Barcha shahar va noibliklarda bemorlarni davolash uchun zamonaviy
kasalxonalar quriladi, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish yahshilanadi.
8. Barcha turdagi vaqf yerlar qayta hisob qilinadi va ulardan tushgan
daromadlar madaniyat va maorifni rivojlantirishga sarflanadi.
9. Barcha maktablarda o‘qitish dasturiga, shuningdek, yangi usul maktablarda
rus tili, jug‘rofiya, tarix darslik sifatida kiritiladi.
10. Xon xazinasida hisob kitob qattiq nazorat qilinib, aloxida kirim chiqim
daftarlari yurutiladi.
Ushbu islohotlarni o‘tkazilishi xonlikda qattiq tartib intizom o‘rnatish, davlat
mulkini talon taroj qilmaslik, soliq to‘lovchilarning uni o‘zlashtirilishi, oldinlari
soliq tufayli kelib chiqadigan isyonlarni oldini olishga sabab bo‘lardi. Shu kabi
islohotlar Xorazmga jadidlar orzu qilgan taraqqiy etgan davlatlarning ilmu-fan
texnika yutuqlarini olib kirishga xizmat qilardi 35
.
Xiva jadidchilik harakatining so‘l oqimi esa mayda burjuaziya,
hunarmandlar va mehnatkashlarning turli tabaqa vakillarini birlashtirgan edi.
35 Умид Бекмухаммад.“Хоразм тарихидан сахифалар”.1-китоб.Тошкент. “Янги аср авлоди”.2009-йил.109-
бет.
31

Bobooxun Salimov so‘l oqimning rahbari edi 36
. Bobooxun Salimov (asl ismi
Muhammad) 1874-yil Gurlan bekligida Shayxulislom (qozikalon) Salimoxun
oilasida dunyoga keldi. Xiva shahrida Olloqulixon madrasasini tugallab, dunyoviy
bilimlarni, shuningdek, arab, fors, rus va boshqa tillarni yaxshi bilgan, shoir
sifatida sherlar yozgan. 1910-1918-yillarda otasi o‘rniga Shayxulislom vazifasida
ishlagan. Taraqqiylikparvarlik g‘oyalarga moyilligi tufayli jadidchilik harakatining
yirik namoyondasiga aylandi 37
. Bobooxun Salimov maslakdosh do‘sti, tajribali
muallim, Istanbulda talim olib kelgan Bekjon Raxmanov bilan hamkorlikda
“Alifbe”, “O‘qish kitobi” darsligini yaratdi. Bobooxun Salimov oily diniy
ulamoqozikalon bo‘la turib, yangicha o‘qitish uslubi, yangiliklarga hayrihohlik
bilan qarab, ularni shariat aqidalaridan himoya qilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan
istiqlol va taraqqiyot uchun kurashuvchilar ishiga zimdan rahbarlik qilgan hamda
Yosh Xivaliklar partiyasining tashkilotchilardan biri hisoblangan 38
.
Bobooxun Salimovga ergashgan Avaz O‘tar o‘g‘li, Poyoz Xoji Yusupov,
Otajon Safayev, Xudaybergan Devanov, Mulla Bekchan Rahmanov, Otajon
Abdalov, Xusaynbek Matmuradov devonbegi o‘g‘li, Mulla Jumaniyoz
Sultonmuradov va boshqa ko‘pgina taraqqiyparvar kishilar jadidlar harakatining
so‘l oqimi azolari edilar 52
.
Xiva jadidlar harakatining so‘l oqimi avval boshdanoq, o‘zlarining
Turkistonlik fikrdoshlari qatori Xiva xonligida yangi uslubdagi jadid maktablari
ochish orqali xalq ommasining siyosiy aktivligini o‘stirishni o‘z oldlariga maqsad
qilib qo‘ygan edilar. Progressiv kayfiyatdagi savdo sotiq doiralari jadidlar so‘l
oqimini quvvatlab, 1904-yili “Jamiyati xayriya”ni tuzdilar. Bu jamiyatning
maqsadi jadidlarga yangi uslubdagi maktablar ochishda yordam uyushtirishdan
iborat edi. “Jamiyati hayriya”ning moddiy yordami tufayli Xiva shahrida
36 Полвонниеmз Хожи Юсупов. “Ёш Хиваликлар тарихи”.Урганч.“Xоразм”.2000- йил..5-бет.
37 М.Матни
еmзов.”Хоразм тарихи”. I жилд.Урганч.”Хоразм” 1996-йил.322-бет.
38 Отамурод Қушжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-си
еmсий жара еmнлар ва
ҳаракатлар” Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил..279-280-бетлар. 52
М.Матни
еmзов.”Хоразм
тарихи”. I жилд.Урганч.”Хоразм” 1996-йил..322-бет.

32

Qozondagi yangi usul “Muhammadiya” madrasasini bitkazgan Xusayn Qo‘shaqov
boshchiligida 1904-yil 10-noyabrda yangi uslubdagi jadid maktabi ochildi. Dastlab
bu maktabda 12 ta, keyinroq esa 55 ta bola talim oldi. Shulardan 45 nafari o‘zbek
bolalari edi 39
. Xusayn Qo‘shayev tashabbusi bilan 1906-1907-o‘quv yilida ilgo‘r
marifatparvar kishilar va oqsoqollar istak va yordamlari bilan Urganchda qizlar
maktabi ochilgan. Feruz Urganchga borib, maktab ishi bilan tanishib, Xusayn
Qo‘shayevga sarupo kiygizgan, xazina hisobidan yordan ajratgan 40
.
Mazkur maktabda Xusayn Qo‘shayevning turmush o‘rtog‘i Komila
Qo‘shayeva qizlarga talim bera boshladi 41
.
Jadidlar yordamida 1906-1911-yillarda Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot, To‘rtko‘l,
Gurlan va Shovotda ham yangi uslubdagi maktablar ochishga kirishildi. Bu
maktablarda Xusayn Qo‘shaqov bilan birgalikda Komila Qo‘shaqova, Yusuf
Ahmadov, Muhammad Sharif Xudayberganov va boshqalar o‘qituvchilik qildilar.
Xiva jadidlari yangi uslubdagi maktablar ochish bilan birga, ular uchun darsliklar
yaratish borasida ham katta ishlar qildilar. Bobooxun Salimov maslakdosh do‘sti
Turkiyaning Istambul shahrida tahsil olayotgan Mulla Bekchon Rahmanov bilan
hamkorlikda “Alifbe” va “O‘qish kitobi” darsliklarni yaratdilar. 42

Diniy va dunyoviy fanlarni qo‘shib o‘qitishga asoslangan yangi uslubdagi
jadid maktablari hech mubolag‘asiz aytish mumkunki, Xiva xonligida madanyat va
maorif taraqqiyotiga ijobiy ahamyat kasb etib, aholi o‘rtasida bilim tarqatish
imkonini berdi; qisman bo‘lsada xonlikda progressiv kayfiyatdagi kishilar
ko‘paydi, aholi siyosiy ongining o‘sishida muhim ro‘l o‘ynadi. 43

39 Ж.Йолдошев, С.Хасанов.”Жадид тарихшунослиги асослари”.”Халқ талими” журналида. Тошкент.
1992йил. 11-12-сонлар.34-бет.
40 Отамурод Қушжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-сиеmсий жара еmнлар ва ҳаракатлар”
Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил..273-бет.
41 Давлат
еmр Рахим-Шихназар Матрасул.“Феруз шох ва шоир кисмати”. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги
Нашри
еmт-матбаа бирлашмаси. 1991-yil.101-бет.
42 Ж.Йолдошев, С.Хасанов.”Жадид тарихшунослиги асослари”.”Халқ талими” журналида. Тошкент.
1992йил. 11-12-сонлар.34-бет.
43 Н.Қаландаров.образование и деятелность Хорезмской комунистической партии. Ташкент;
Узбекистон. 1975. с 23. 58
Материалы по истории Туркмен и Туркмении.Т.1-М-Л.1938.
33

Xiva jadidlari ma`rifiy ishlar bilan kifoyalanib qolmasdan, xon tuzumiga
qarshi kurash ishi bilan ham shug‘ullanganlar. Xiva xonligida jadidchilik harakati
juda katta ijtimoiy siyosiy kuchga aylanib , 1914-yil avgustidan boshlab u “Yosh
xivaliklar” harakatining g‘oyaviy va tashkiliy jihatdan shakllanishi va
mustahkamlanishida Polvonniyoz Xoji Yusupov, Xusaynn Matmuradov, Nazir
Sholikarov, Jumaniyoz Sultonmuradov, Mulla Bekchon Rahmanov, Bobooxun
Salimov va boshqalarning ro‘li katta bo‘ldi 58
.
Yosh xivaliklar ijtimoiy siyosiy harakati rahbarlarning deyarli barchasi Xiva
xonligida sotsial iqtisodiy ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlar qilishning obyektiv
zarurligini tushunib yetgan bilimli, ongli kishilar edi. Bu harakatning vakili
Xivalik Polvonniyoz Xoji Yusupov.
Polvonniyoz Xoji Yusupov (1861-1936-yy.) Xiva shahrida mayda savdagor
oilasida tug‘ilgan. U 10 yoshigacha ota-onasi qanoti ostida g‘am-g‘ussani bilmay
bolalik chog‘larini o‘tkazgan. Keyin ota-onasi olamdan o‘tgach, amakisi Yusufboy
uni o‘z tarbiyasiga olgan. Xivadagi ko‘xna uslub maktabida o‘qib, savod
chiqargan. So‘ngra tijorat ishlari bilan Moskva, Peterburg shaharlariga, Turkiya,
Suriya, Misr mamlakatlariga safar qilgan. Bu davlatlarning ijtimoiy iqtisodiy
hayoti bilan tanishib katta tasurotlar bilan Xivaga qaytib kelgan. U arab, fors va rus
tillarida bemalol gapirisha olgan. Polvonniyoz Xoji Yusupov XIX asr oxirlarida
Xivada paydo bo‘lgan jadidchilik harakatining so‘l oqimi Yosh xivaliklar
harakatiga boshchilik qilgan 44
.
U Rossiya va Turkistonda chop qilingan “Tarjimon”, “Vaqt”, “Yulduz”,
“Taraqqiyot” kabi ro‘znoma va oynomalarni olib , o‘z vaqtida o‘qib borar edi. U
Rossiyaga bir qancha marotaba borib, yirik sanoat, fan va madanyat markazlarda
bo‘ldi. Musulmonlarning muqaddas sajdagohi Makkada, shuningdek Turkiya,
Suriya va Misr kabi mamlakatlarda bo‘ldi. Bu davlatlarning siyosiy hayoti bilan
yaqindan tanishib, juda katta tasurot bilan Xivaga qaytdi. Polvoniyoz Xoji
44 Матеmкуб Матни еmзов, Абдулла Сотлиқов.“Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм”.Урганч”.Хоразм”.1999-
йил. 167-бет.
34

Yusupovning bizga qo‘lyozma xolida 323 varaqdan (645 betli matn) iborat
qimmatli estalik meros bo‘lib qolgan. Bu esdalik Xiva xonligining inqilob
arafasidagi axvolini va inqilobiy harakat tarixini o‘rganishda muhim manbadir.
“Yosh xivaliklar” siyosiy harakatining faoliyatini yo‘lga qo‘yishda Otajon
Safayev, Bobojon Yoqubov, Hakimboy Jonmuhammedov , Muhammadyor Xoji
Abdullayev, Xudaybergan Devanov, Otajon Xo‘ja Niyazov, Rahmonbergan
Yoqubov, Muhiddin Umarov, Husaynbek Matmuradov, Mulla Jumaniyoz
Sultonmuradov, Nazir Sholikarovlar va boshqalarning xizmati katta bo‘lgan. 45

1918-yil iyul oyida Yosh xivaliklar o‘z dasturlarni ishlab chiqdilar. Bunda
ular o‘zlarini Xiva inqilobiy partiyasi deb ataganlar. “Manifest” tarzidagi bu
dasturni dastlab quyidagi punktlari bo‘lgan.
1. Xon va uning hukumati tomonidan mamalaktdagi yakka boshqaruvni
butunlay tugatish.
2. Xiva hududini Turkiston respublikasiga qo‘shib, RSFSR tarkibiga
kiritish.
3. Xiva xoni, to‘ralar, beklar va vazirlarning boyligi, har xil
ko‘rinishdagi mol mulklari xalq boyligi deb elon qilish.
4. Yirik yer egalari mulklaridan kambag‘allar hayotini yahshilashda
foydalanish.
5. Shariat hukmi bilan vaqflarni barcha daromadini faqat xalq maorifi
uchun sarflash.
6. Xivadagi yangi yerlarni o‘zlashtirish uchun Amudaryodan ariqlar
chiqarish.
7. Bolalarni bepul o‘qitish uchun Xivada maktablar ochish.
8. Xivadagi shahar va qishloqlarda bepul davolovchi kasalxona va
davolash muassasalarni ochish.
45 М.Матниеmзов.”Хоразм тарихи”. I жилд.Урганч.”Хоразм” 1996-йил.324-бет.
35

9. Xiva xoni tomonidan kambag‘al aholidan majburan tortib olingan yer
va boshqa boyliklarni o‘z egalarga qaytarish.
10. Asfandiyorxon hukmronligi davrida xazinaga tushgan xalq
boyligining nimaga sarflanganligini aniqlashtirish.
11. Ko‘priklar va aloqa yo‘llarini yahshilashga kirishish.
12. Beklar tomonidan kambag‘al aholidan majburan tortib olingan yer va
mulklarni o‘z egalarga qaytarish.
13. Majburan tekin mehnat (begor) ni butunlay tugatish.
14. Xon va uning hukumatini tugatish, xalq hokimyatini tuzish va
yuqoridagi dasturni amalga oshirishga tezda kirishish, xalq
hokimyatiga qarshi bo‘lgan xon tarafdorlari, burjuaziya va
aksilinqilobchilarga qarshi ayovsiz kurash olib borish.
Polvonniyoz Xoji Yusupov yozishicha, ushbu dastur Shokir Siddiqov raisligi va
David Bakirov kotibligida o‘tkazilgan majlisda qabul qilingan. Yosh xivaliklar
inqilobiy qo‘mitasi kotibi Otajon mahram Sapayev dasturning Xivani Turkiston
respublikasining bir qismiga aylantirishdan iborat bo‘lgan 2-moddasiga qarshi
chiqib: “.ushbu huriyatdan tamomi mahkum xalqlar istifoda qilib, o‘z istiqlolini
olgan vaqtlarda, biz Yosh xivaliklar o‘zimizda bo‘lgan mustaqilligimizni yo‘q
qilsak vatanga, millatga hiyonat qilgan bo‘lurmiz, tarixda yomon otli bo‘lurmiz”,
deydi. Lekin ko‘pchilik bu moddani olib tashlasak sho‘rolar hukumati bizga
yordam bermas, degan andisha bilan uning qoldirilishiga ovoz berishgan.
Ushbu dastur aniqlashtirilgan va RSFSRga qo‘shilish to‘grisidagi moddasi olib
tashlanib, 12 moddadan iborat variant “Xiva inqilobchilar partiyasining yaqin
vazifalari” nomi bilan 1920-yil 8-yanvarda Toshkentdagi “ Известия ” gazetasida
bosib chiqarilgan 46
.
2.2. 1917-yilda Rossiyada ro‘y bergan “inqilobiy” o‘zgarishlar va
ularning Xiva xonligi siyossiy hayotiga tasiri.
46 Отамурод Қўшжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-сиеmсий жара еmнлар ва ҳаракатлар”
Тошкент. Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил.. 292-293-бет.
36

1917-yil fevralda Rossiyda bo‘lib o‘tgan ikkinchi burjua-demokratik inqilobi
Xiva xonligidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonga ham tasir ko‘rsatdi. Rossiyadagi
inqilobiy voqealar: Yosh xivaliklar faoliyatini yanada aktivlashtirdi. Malumki
Yosh xivaliklar partiyasi 1914-yil avgust oyida tashkil qilingan. Uning raisi qilib
Polvonniyoz Xoji Yusupov saylangan. Partiyaning xaqiqiy azolaridan Jumaniyoz
Xoji Boboniyazov, Otajon Sapayev, Boboxon Yoqubov, Xakimboy Muhammadov,
Muhammadyor Abdullayev, Xudaybergan Devanov, Xusaynbek Matmuradov,
Mulla Jumaniyoz Sultonmuradov, Nazir Shalikorov va boshqalar edilar 47
. Ular xalq
orasida Rossiyada bo‘lgan burjua-demokratik inqilobi to‘g‘risida xaqiqatni targ‘ib
etish bilan, ommani Xiva xonligida ham mustabid tuzumga qarshi demokratik
tartiblar o‘rnatish uchun kurashga chaqirdilar.
Yosh xivaliklar ishtirokida 1917-yil aprelida xon istibdodiga qarshi ko‘p
ming kishilik miting uyushtirildi. Bu mitingni uyushtirish uchun o‘sha kuni qulay
vaziyat yuzaga kelgan edi.
Malumki 1917-yil fevralida burjua demokratik inqilobi natijasida chorizm
ag‘darilib, o‘rniga muvaqqat burjua demokratik hukumati tuzilgan edi. O‘sha
hukumatga qasamyod qilish uchun Xiva shahriga rus askarlari to‘plangan edi. Bu
vaziyatdan foydalanib, Yosh xivaliklar ularga hayrixoxlik belgisi sifatida bir necha
yuz kishi bilan askarlar joylashgan kazarmaga bordilar. Harbiy otryad boshlig‘i
polkovnik Merzlyakov bilan muzokara olib bordilar va Xivada ham
Peterburgdagidek demokratik o‘zgarishlar qilish rejasini u bilan kelishib oldilar.
Yosh xivaliklar o‘z maqsadlarini amalga oshirishda polkovnik Merzlyakovdan
yordan so‘radilar.
O‘z navbatida polkovnik Merzlyakov xonni o‘ldirmaslik sharti bilan ularga
yordam qildi. Yosh xivaliklar tashkil qilgan ko‘p ming kishilik qalonnani xon
saroyiga boshlab borish uchun bir ro‘ta askar jo‘natdi va ular boshqargan olomon
“Yashasin ozodlik”, “Yo‘qolsin zolimlar” shiori ostida Nurullaboy tomon xon
47 O`zRMDA(O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi) F.125.ro`yxat I,d.609.8 varaq
37

saroyiga yo‘l oldilar. Yosh xivaliklar partiyasi azolari xondan davlatni
konstitutsiya asosida boshqarish, xonning ayrim mulozimlari ular qo‘liga
topshirilishini talab qildilar. Bu xoqealarning guvohi Abdulla Boltayev esdaliklarda
aytilishicha Polvonniyoz Xoji Yusupov va Nazir Sholikarovlar Yosh xivaliklar va
shahar aholisi vakili sifatida Asfandiyorxon yoniga kirib o‘z talablarini bayon
qildilar. 48
Birinchi bo‘lib Polvonniyoz Xoji Yusupov so‘z boshladi “Taksir
O‘russiyada ishchi va dehqonlar podshoh hukmronligini ag‘darib tashlab, xurriyat
elon qildilar va “Idorai mashvarat” tashkil qildilar. Biz Yosh xivaliklar hamsizdan
hurriyat olib “Idorai mashvarat”tashkil qilish uchun Xorazm fuqarolari nomidan
vakil bo‘lib xuzuringizga keldik ” dedi. Asfandiyorxon ularga qarab : “Sizlar vakil
bo‘lib kelgan bo‘lsangizlar Xurriyatni kuch bilan olasizlarmi yoki shariat bilanmi?”
dedi. Polvonniyoz Xoji Yusupov xonning bu savoliga javoban: “Taqsir xurriyatni
shariat bilan olamiz ” dedi. Xon Yosh xivaliklar vakillariga qarab: “Sizlar ham
shariat yo‘lini bilasizlarmi?” dedi. Asfandiyorxonning bu so‘zlari Polvonniyoz
Xoji Yusupov va Nazar
Sholikarovlarni g‘azablantirib yubordi. Nazar Sholikarov o‘rnidan sakrab turib,
Asfandiyorxonga baland ovoz bilan:”Bizlar shariatni yaxshi bilamiz, lekin sizlar
uni bilmaysizlar. Yosh qizlarni nomusiga tegib, uni boshqa bir odamga xotinlikka
berish qaysi shariatda bor, yoki qizlarni nomusga tegib ularni urib o‘ldirish,
badaniga qaynoq suv quyib azoblash, begunox xalqni mol mulkini talash, qiynab
o‘ldirish qaysi shariatda bor? Agar zarur bo‘lsa biz sizning daxshatli
qilmishlaringizni dalillar bilan isbotlab berurmiz ”, dedi.
Keyin Polvonniyoz Xoji Yusupov xonga murojat qilib shunday dedi: “Taqsir
o‘tgan zamonlarda tarixda “Idorai mashrutiya” bo‘lgan edi. Bizlar ham shu shaklda
“Idorai mashvarat” tashkil qilib siz bilan birliklda maslahatlashib ish olib
boramiz”.
Nazir Sholikarov xonga qarab g‘azab bilan “Agar bu talablarimiz qabul
qilinmas ekan, sizni xon lavozimidan tushurib, o‘rninggizga boshqa xon, tiklaymiz
48 Qarang: Abdulla Boltayev.Estaliklar. Qo`lyozma uning shaxsiy kutubxonasida saqlanmoqda.
38

va undan xurriyat va mashvarat olamiz” dedi. Bundan ko‘rinib turibdiki Yosh
xivaliklar o‘z faoliyatining boshlang‘ich davrida Xivada xon hokimyatini saqlagan
xolda davlat to‘ntarishsiz, har qanday larzalarsiz, tinch parlament yo‘li bilan
demokratik boshqaruv udumini joriy qilish tarafdorlari edilar. Yosh xivaliklar
vakillari bilan suhbatdan keyin noiloj bo‘lib qolgan Asfandiyorxon “Men ota
bobolarim shariat yo‘li bilan ishlab keldilar, albatta men ham shariatdan
chiqmasman. Shuning uchun bu ishlar kelajakka muvofiq bo‘lsa xurriyat berurmiz”
dedi 49
.
Rossiyadagi siyosiy voqealarni chor samoderjaviyasining ag‘darilganidan,
hamda Xivada ro‘y berayotgan siyosiy chiqishlardan qo‘rqib qolgan xon Yosh
xivaliklar talablarini qabul qilishga majbur bo‘ldi. Yosh xivaliklar tomonidan
tayyorlangan “Manifest”ga xon imzo chekdi. Xon bilan bir qatorda manifestga
qozikalon Xudaybergan Oxun, Xikmatulla Oxun, Ibrohim Oxunlar ham o‘z
muhrlarini bosdilar. Xon mulozimlardan Ibrohim xo‘ja Yoqub xoj`a o‘g‘lini, Ashir
maxram Ali o‘g‘lini , Ro‘zimuhammad mahram Muhammad amin o‘g‘lini va Ota
maxram Mamat mahram o‘glini Yosh xivaliklar qo‘liga topshirdi. 50

1917-yil 5-aprelda namoyish qatnashchilari Nurullaboy saroyiga kelib,
qo‘rqib ketgan Asfandiyorxondan Idorai mashrutiya (Majlis) tuzushga rozilik
olganda ham ularning qo‘llarida talabnoma yoki manifest yo‘q edi. Asfandiyorxon
va uchta qozi-domulla Ibrohim oxun alam, qozi-ul-kuzot domulla Hikmatulla
Xo‘ja oxun, qozi-ul-kuzot domulla Xudaybergan oxunlar imzolagan manifest ham
Nurullaboy saroyida shoshilinch yozilgan. Manifest mazmuni quyida to‘laligicha
keltiramiz:
“Xijriy 1335-yil 25-jumad-us-soniy yoki Iso tug‘ulishining 1917-yil
5aprelida, men – Xiva xoni Said Asfandiyor Bahodirxon quyidagi xohishni elon
qilaman:”
49 Полвонниеmз Хожи Юсупов. “Ёш Хиваликлар Тарихи”. Урганч.“Xоразм”.2000- йил...9-10-бетлар..
50 O`zRMDA F.126.ro`yxat I,d.609.8 varaq
39

1. Men o‘z fuqarolarimga konsttitutsiyaviy boshqaruvni shuning uchun
berdimki, ular davlatni o‘z xoxishlari, muqaddas shariat qonunlari va
zamon talabi bilan umumxalq kengashi orqali saylangan va davlat ishlarini
boshqarishga tayinlangan adolatparvar va loyiq kishilar boshqarsinlar.
2. Mening fuqarolarim davlatni boshqarish ishida muqaddas shariat bilan
kelishilgan xolda adolatli harakat qilishlari shart.
3. Men fuqarolarimga birlik, tinchlik va ozodlikni shuning uchun berdimki,
ular bir birlari bilan aka-uka bo‘lib, tinch yashasinlar.
4. Xiva davlatida vazirlik va amaldorlik vazifalarni aholi tomondan saylangan
va tayinlangan vijdonli va adoaltparvar kishilar bajarsinlar. Xalq
xohlamagan vazir, amaldor va hokimlar ishdan olinib, jinoyati isbotlansa
muqaddas shariat qonunlari asosida jazoga tortilsin.
5. Barcha amaldor va vazirlarga, davlat xizmatchilarga vazifalarga yarasha
xazinadan maosh ajratilsin.
6. Xiva davlatining moliya ishlari uchun hazinachi joriy qilib,
kirimchiqimlarni nazorat qilish topshirilsin.
7. Vazirlar va amaldorlarni nazorat qilish hamda mening yuqoridagi
buyrug‘imni bajarish uchun aholi o‘z vakillarini saylagunga qadar 30
kishidan iborat vaqtli qo‘mita tayinlansin. Xiva fuqarolari tinchligini
saqlab, o‘z ishlarini oshirsinlar va boshqa madanyatli xalqlar qatoridan
o‘rin olish uchun bor kuchlarini sarflasinlar 51
.
1917-yil 6-aprelda Yosh xivaliklar Ko‘xna Ark maydoniga ko‘p miqdorda
olomon yig‘ib, Xondan manifestni o‘qib berishni talab qildilar. Xon manifestni 2-3
qatorni o‘qigach ko‘ziga yosh to‘lib, tamog‘i bo‘g‘ilib o‘qiy olmasdan qoldi. Xon
yonida turgan Nazir Sholikarov uning qo‘lidagi manifestni tortib olib, o‘zi
oxirigacha o‘qib berdi: “Shu kundan boshlab Xiva xoni ag‘darilib, yangi hukumat
tuzildi”, deganda xon yerga qaradi. Asfandiyor va uning amaldorlari juda noxush
ahvolda Ko‘xna Ark ichkarisiga kirib ketishdi, xalq asta-sekin tarqalishdi. 1917-yil
51 Отамурод Қушжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-сиеmсий жара еmнлар ва ҳаракатлар”
Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил.287-288-бетлар.
40

5-aprelda mamlakatni boshqarishni yangi idorasi “Idorai mashrutiya” tuzildi. Unga
Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Xoji Yusupov, Xusaynbek Muhammadmuradov
saylandi. 1917-yil 6-apreldan ish boshlagan “Idorai mashrutiya ” azolari o‘z
vazifalarni belgilab oldilar.
Bazi bir tarixchilar Yosh xivaliklarning aniq bir dasturi bo‘lmagan deb davo
qiladilar. Biroq, shu haqiqatni qayd qilib o‘tish zarurki, ularning o‘z davri
talablariga javob beruvchi dasturi bo‘lgan. Bu dasturda o‘sha zamonning dolzarb
muammolari ko‘tarilgan. “Yosh xivaliklar” xon istibdod tuzumini tugatish Xiva
viloyatini Turkiston bilan birlashtirish, xonlar, beklar, qozilar, shahzodalar
qo‘lidagi ortiqcha mulkni xalq mulkiga aylantirish, yirik zamindorlar qo‘lidagi
ortiqcha mulklarni kambag‘alarga bo‘lib berish, vaqf yerlaridan tushadigan
mablag‘ hisobiga xalq maorifini rivojlantirish, bolalarni bepul o‘qitadigan
maktablar ochish, kasalxonalar qurish aholining kambag‘al qismiga xon tomonidan
tortib olingan yerlarni qaytarib berish, yo‘llar va ko‘priklar qurish, majburiy
ishlarni bekor qilish kabi talablarni oldinga surganlar. 52

“Idorai mashrutiya” ning dastlabki amaliy ishlaridan biri shu bo‘ldiki u
mamlakatni daromad daftarini qo‘lga oldi. Majlis qaroriga muvofiq Yosh xivaliklar
va boshqa Xiva fuqarolarni xon tomonidan tortib olingan xon mulklari qaytarib
berildi. Dehqonlarga yer berish , vaqf, maktab, maorif bo‘yicha burjua demokratik
tadbirlar ko‘tarildi. Bulardan boshqa o‘zbek, turkman milliy munosabatlariga oid
“Idorai mashrutiya”da turkmanlarning vakillari bo‘lishi masalalari ko‘rildi.
Yosh xivaliklar o‘z dasturini amalga oshirishi uchun imkoniyati boricha
kurashdilar. Lekin bu partiya ham o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni to‘la bajarishga
ojizlik qilar edi. Uning ustiga xon va uning tarafdorlari Yosh xivaliklarga qarshi
turish, fitna va tajovuzlar uyushtirib ularning ishiga to‘sqinlik qildilar.
1917-yil mart oyida Turkiston muvaqqat hukumati tomonidan Xiva xoni
qo‘shinlariga bosh qo‘mondon qilib tayinlangan general Mirbadalov reaksion
52 Qarang: Содиқов.О. “Хивада Халқ революциясининг ғалабаси”.Тошкент.«Фан».1967.49-бет.
41

kuchlarga tayanib, Yusuf Oxun, Tavdiy Afandi, Mulla Ramazon rahnamoligida
Ko‘xna Ark yaqininda maxsus miting tashkil etdilar. Bundan maqsad Yosh
xivaliklar partiyasini “dindan qaytganlar” deb elon qilish, majlisni tarqatib xon
hokimyatini to‘la tiklashdan iborat edi. Miting tugagach majlisning /Parlament/ 17
ta faol azolari /asosan Yosh xivaliklar/ qamoqqa olindi, ayrimlari esa qatl qilindi.
Yosh xivaliklar partiyasi taqib ostiga olindi. “Majlis” hayatiga yangi azolar,
ruhoniy va feodallar vakillari saylandi. Chunonchi, feudal klerikial oqim vakili
Isoq Xo‘ja nozirlar raisi. Ortiq Oxun-kengash raisi, Davlat Oxun uning
yordamchisi qilib saylandilar.
Shunday qilib, Yosh xivaliklar hokimyati uzoq davom etmadi.
Asfandiyarxon reaksion ruhoniylar va Junayidxon bilan til biriktirib 23-mayda
“Idorai mashrutiya”ni tarqatib, azolarini qamoqqa oldi, o‘ldirdi, bazi birlari esa
chet elga qochib ketdilar. Yosh xivaliklardan o‘ch olish uzluksiz davom etdi.
Yosh xivaliklar rahbarlari Polvonniyoz Xoji Yusupov va Nazir
Sholikarovlar “dinsizlikda” ayblanib, qozi sudiga berildi. Sudda Nazir Sholikarov
“Men Rusiya fuqarosi bo‘lganimdan meni xonni sudi emas, balki Rusiya sudi sud
qilishi mumkin” deb Rusiya pasportini ko‘rsatib suddan beruxsat otiga minib
jo‘nab ketdi. Polvonniyoz Xoji Yusupov esa Xiva harbiy garnizonida xizmat
qiluvchi inqilobiy ruxdagi bir rus askari yordamida suddan qutulib qoldi.
Polvonniyoz Xoji Yusupov va Nazir Sholikarovlar Toshkentga, Mulla Jumaniyoz
Sultonmuradov Petro-Aleksandrovskka, boshqa rahbarlar esa Chorjo‘y va Mari
shaharlarga qochib ketadilar va o‘zlarning faoliyatini davom ettiradilar. 53

Ushbu voqeadan keyin Yosh xivaliklarning xonga bo‘lgan “ishonchi” batamom
yo‘qoldi. Endilikda ular xon va uning mustabid tuzumiga qarshi ochiq kurash
yo‘liga o‘tishga majbur bo‘ldilar. Biroq Yosh xivaliklar ixtiyorida xonga qarshi
kurashish uchun zarur kuch yo‘q edi. Shuning uchun ular Turkistonda va
Amudaryo bo‘limida (To‘rtko‘l) o‘rnatilgan sho‘rolar hukumatiga murojat qilib,
53 Qarang: Содиқов.О. “Хивада Халқ революциясининг ғалабаси”.Тошкент. «Фан».1967.15-бет.
42

xon hokimyatini ag‘darishga so‘rashga majbur bo‘ldilar. Yosh xivaliklarning bu
taklifi sho‘rolarga va bolsheviklarga juda maqul bo‘ldi. Chunki ular tez orada Xiva
xonligini tugatib uning o‘rniga Xorazm sovet respublikasini tuzish niyatida edilar.
Yosh xivaliklar va demokratik kuchlarga “yordam berish va ularni xon zulmidan
ximoya qilish” niqobi ostida bolsheviklar Xiva ichki ishlariga aralashishni
kuchaytirdilar.
1917-yil dekabr oyining oxirlarida Polvonniyoz Xoji Yusupov va Nazir
Sholikarov Toshkentga yetib keldilar va Turkiston o‘lkasi xalq komisserlar
kengashiga Xivadagi axvol to‘g‘risida hisobot berdilar. Bu hisobot maruzasida ular
o‘zlarini birinchi bor “sotsial-inqilobchilar” deb atagan. Polvonniyoz Xoji Yusupov
va Nazir Sholikarov Turkiston Respublikasidan Xiva ishlariga aralashishni va
qamoqqa olingan Yosh xivaliklarni xon changalidan qutqarishni iltimos qildilar.
1918-yil boshlarida Toshkentdagi Polvonniyoz Xoji Yusupov raisligida
Yosh xivaliklar qo‘mitasi shakllandi. Yosh xivaliklar soni o‘sa bordi.
Turkiston respublikasi markaziy ijroiya qo‘mitasiga yozilgan maruzada Yosh
xivaliklar o‘zlarining dasturi talablarini bayon qildilar: Xivani Turkiston
respublikasi tarkibiga qo‘shish, xon istibdodidan qutulish uchun Xivaga yordam
berish, shu jumladan qurollangan askarlar yuborish hamda Yosh xivaliklarni
qurollantirish va xakozo.
Yosh xivaliklar partiyasining tarqatib yuborilishidan foydalanib, xon amalga
oshirilishi belgilab qo‘yilgan isloxotlardan voz kechdi. Xar qanday isloxotlar
o‘tkazish qonunlarga xilof ish deb belgilab qo‘yildi. Ammo bu bilan inqilobiy
harakatlar to‘xtab qolmadi. Ayniqsa, 1917-yil oktyabrda Peterburgda, noyabrda
Toshkentda, dekabrda Turkistonning amudaryo bo‘limi hududida ro‘y bergan
inqiloblar va ularning Xiva xonligi feodal istibdodiga va mustamlakachilik
siyosatiga qarshi harakatlarni ancha jonlantirib yubordi.
43

Turkiston, Amudaryo bo‘limining markazi Petro-Aleksandrovsk (To‘rtko‘l)
va Chorjo‘y shaharlari Xiva demokratik kuchlarning tayanch nuqtasiga aylandi.
Ayniqsa oktabr inqilobi g‘alabasidan so‘ng bolsheviklar Rusiya
imperyasining barcha hududlarida, shu jumladan Xiva xonligi mehnatkashlari
hamda bu yerda joylashga rus soldatlari ichida inqilobiy tashviqotni kuchaytirib
yubordilar. Buning natijasida 1917-yil oxirida Xiva garnizonida turgan rus
soldatlari orasida inqilobiy to‘lqinlanish ro‘y berdi. Soldat va Kazak deputatlari
sovetlari rahbarligida kambag‘al ishchi va dehqondan chiqqan soldatlar Xiva xoni
nafratiga duchor bo‘lgan xon hokimyatini ag‘darib tashlash tarafdori edilar. Ular
“Yashasin ozodlik”, “Yo‘qolsin zolim xon va uning dumlari-amaldor va sotqin
polkovniklar!” xitobi ostida chiqdilar. Xaqiqatdan ham Xiva qo‘shinlari
qo‘mondoni polkovnnik I.M.Zaytsev Xiva xoni, ataman Dutov, Junayidxon bilan
til biriktirib, inqilobiy chiqishlarni qurol kuchi bilan bostirish, sho‘rolarga
hayrixox bo‘lgan barcha odamlarni taqib ostiga olish, qamoqda yotgan 17 ta Yosh
xivaliklarni qatl qilish rejasini tuzgan edilar. 54

Inqilobiy kayfiyatdagi soldatlar Yosh xivaliklarni o‘z ximoyasiga olib,
o‘limga hukm qilinganlardan ko‘pisini Xivadan qochip ketishga imkoniyat
tug‘dirib berdilar. Ular o‘z qomandirlari buyruqlariga bo‘ysunishdan bosh tortdilar.
Askarlar xizmatdan o‘z ihtiyori bilan ketib qolish holati ko‘paya bordi.
Bundan cho‘chib qolgan xon va Xiva qoshinlari qo‘mondonligi Xivadagi
inqilobiy qismlarni tezlik bilan Petro-Aleksandrovskka jo‘natishga qaror qilishdi.
Xon va mustamlakachilik zulmiga qarshi chiqishlar va g‘alayonlar
xonlikning boshqa shahar va qishloqlarda ham ro‘y berdi.
Xalq ommasining inqilobiy harakatlari hali sust bo‘lsada, asta sekin jonlana
bordi. Hukmron tabaqalar „mahalliy feodallar va savdagorlar o‘rtasida ziddiyatlar
54 Qarang:К,Б,Мухаммадбердиев,”История Хорезмской революций”,Ташкент. «Фан»,1986,С 44,
44

kuchaydi, avvalo chorizm, keyin muvaqqat burjua hukumati kabi tayanchlaridan
mahrum bo‘lgan xon hokimyati ham ancha ojizlanib qoldi.
Bu hodisalar xonlikda asta sekin inqilobiy vaziyatni vujudga kelayotganidan
dalolat bera edi.
Xalq demokratik harakatining kuchayishi, Turkistonda, jumladan uning
Amudaryo bo‘limida sho‘rolar hukumatining o‘rnatilishidan xavfga tushgan Xiva
xoni, ruhoniylar va boshqa reaksion kuchlar sho‘rolar hukumatiga va barcha
demokratik harakatlarda qarshi keskin kurash olib bordilar.
Toboro kuchayib borayotgan xalq noroziligiga va sovetlarga qarshi kurashish
uchun katta qurolli kuch zarur edi. Bunday kuch Xiva xonida yo‘q edi. O‘sha
davrda xiva xonligining doimiy qo‘shinlari bo‘lmagan. Mavjud xon navkarlari
yetarli darajada harbiy ishga o‘rgatilmagan va yomon qurollangan edilar. Xiva xoni
o‘z hokimyatini rus askarlari yordamida saqlab turgan 1918-yil boshlarida
polkovnik M.I.Zaytsev boshchiligidagi rus askarlari Xivadan jo‘nab ketishi bilan
xon o‘zining oxirgi harbiy tayanchidan mahrum bo‘ldi 55
.

2.3. “Yosh xivaliklar” xayrixoxligida bolsheviklar tomonidan Xivada
amalga oshirilgan davlat to‘ntarishi, Xiva xonligini tugatilishi hamda Xorazm
Xalq Sovet Respublikasini (XXSR) o‘rnatilishi.
Xiva hukmron doiralarga eski tuzumni himoya qiladigan, boylar va
amaldorlar osoyishtaligini taminlay oladigan, inqilobiy harakatlarni qurol kuchi
bilan bostirishga qobil kuch zarur edi. Shuning uchun ham Xivaning hukmdor
doiralari Junayidxonga tayangan xolda o‘z maqsadlarini amalga oshirish yo‘liga
tushdilar. Junayidxon bu vaziyatdan darxol o‘z manfaatlari yo‘lida foydalandi.
Aholining talaygina ongi past qismi, eshonlar uning atrofiga yig‘ilib, katta kuch
to‘pladilar.
55 Полвонниеmз Хожи Юсупов. “Ёш Хиваликлар Тарихи”.Урганч.“Xоразм”.2000- йил..16-бет.
45

1918-yil yanvar oyida Junayidxon o‘z qurolli kuchlari bilan Xiva shahrini
ishg‘ol qildi va Asfandiyorxondan o‘ziga itoat qilishni talab qildi. „mahalliy
feodallar noroziligini oldini olib Junayidxon rasmiy ravishda xonni o‘z taxtida
qoldirdi. Majlis Asfandiyorxon tomonidan tarqatib yuborildi. Amalda butun
xonlikni boshqarish jilovi Junayidxon qo‘liga o‘tdi 56
.
Junaidxon Qurbon Mamed (Muhammad) sardor (1857. Hozirgi taxta tumani,
Turkmaniston-1938, Xirot atrofi, Afg‘oniston) istiqlolchilik harakati
namoyondalardan. Mustamlakachi chor Rossiyasi hamda sho‘ro qo‘shinlariga
qarshi kurashgan. Yovmut qabilasi Bayramali urug‘ining Junayd tarmog‘iga
mansub. Nizoli masalalarni adolatli xal qilganligi va jasurligi uchun turkmanlar
orasida uning shuhrati keng yoyilgan. U uzoq yillar davomida o‘z urug‘ining
mirobi, qozisi, oqsoqoli, harbiy boshlig‘i bo‘lgan. Chorizmning Xiva yurishlari
paytida yosh Qurbon Mamed turkman yovmut yigitlari qatori rus bosqinchilarga
qarshi janglarda qatnashgan. Asfandiyorxon Junaidxonni turkman qabilalarning
sardori etib tayinlagan(1915-yil). Turkman oqsoqollari uni Junaidxon deb elon
qilingan 72
.
1918-yil yanvar oyida Zaytsev boshchiligidagi rus qo‘shinlari Xiva xonligi
hududidan chiqib ketdi. Asfandiyorxon o‘zining harbiy tayanchidan mahrum
bo‘ldi. Barcha turkman urug‘i muhrdorlari va oqsoqollarini o‘ziga bo‘ysundirgan
Junayidxon Xiva ulamolari fatvosi bilan xonlik markaziga qarshiliksiz kirib bordi.
Asfandiyorxon ilojsiz qolib, Junayidxon hukmronligini tan oldi va “davlat
mansablariga turkmanlarni qo‘ya boshladi” 73
. Mamlakatda talonchilik,
boshboshdoqlik, bosqinchilik, zulm avj oldi. Majburiy mehnat va soliqlar
ko‘paytirildi. Asfandiyorxon turkman sardorlari qo‘li bilan Yosh xivaliklarni taqib
ostiga olgan va qo‘lga tushganlarni qatl etib, mol mulklarni talashga ruxsat bergan.
Junayidxon Xiva shahridan boshqa joylarda yashashga daxlsizlik xati olgan
56 Каранг:И.В.Погорелский,”История Хивинской революции и Хорезмской народной советской
республики 1917-1924, Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1984,С,79-80,” 72
Ўзбекистон
миллий энциклопедияси.3-жилд.Тошкент.2002-йил. 639-бет.. 73
O`zbekiston MDA.2786-fond,1-ro`yhat.31-
ish.109-varaq.
46

Rahmonbergan Yaqub o‘g‘li, Otojon xo‘ja Niyazov, Qurbonboy Qalandarovlar
kabi Yosh xivaliklar Toshhovuz shahrida ushshoq begi Saidmuhammad tomonidan
vaxshiylarcha qatl qilingan 57
.
Turkiston muhtoriyati hukumati bilan aloqa o‘rnatish va bu hukumatdan
yordam so‘rash uchun Qo‘qonga kelgan Yosh xivaliklar amaliy yordam ololmay,
Toshkentga qaytib kelganlar.
Mamlakatda turkmanlar tasiri kuchaygan bir paytda katta kuchga ega bo‘lgan
Shommikal xibsdagi Husaynbek devonbegini, katta tasirga ega bo‘lgan Xon Eshon
mahbuslar Salay Yusuf o‘g‘li, Eshonqul Jabborqul o‘g‘li, Muhammadamin
Eshchon o‘g‘li, Yusufjon Ahmadjon o‘g‘illarini xondan so‘rab ozod qildirdilar.
Asfandiyorxon bundan norozi bo‘lib, Junayidxondan o‘z dushmanlarini jazolab
berishni so‘raydi. Junayidxon 1918-yil mayda so‘roq qilish uchun o‘z o‘g‘li
Eshshiga ularni olib kelishni buyuradi. Lekin Asfandiyorxondan va Ashir
mahramdan pora olgan Eshshi, Husaynbek Matmuradov devonbegi o‘g‘li, Ishoq
Xo‘ja Ibrohim Xo‘ja o‘g‘li, Abdusalom Xo‘ja Islomxo‘ja o‘g‘li, Tolib
Mahsum Avazxo‘ja o‘g‘illarini qumga olib ketib, “Kurtko‘l” degan joyda qatl
qiladi 75
.
1918-yil avgust oyida Toshkentdan To‘rtko‘lga yetib kelgan Mulla
Jumaniyoz Sultonmuradov Xiva xonligidan ko‘chib o‘tgan, xon va Junayid
zulmidan norozi bo‘lgan barcha kishilarni Yosh xivaliklar partiyasi azoligiga qabul
qila boshladi va Yosh xivaliklar partiyasi To‘rtko‘l komitetiga asos soladi 76
.
Aynan shu komitet Amudaryo bo‘limiga xon va turkmanlar zulmidan qochib
o‘tgan Xivaliklarni birlashtirib, xonlik tuzumidan norozi kuchlar orasida targ‘ibotni
tashkil qilgan hamda ularning umumiy dushmani Junayidxonga qarshi kurashda
uyushtira olgan. Ular Xiva, Gurlan, Xo‘jayli, Mang‘it, Mari kabi shahrlarda Yosh
xivaliklarning yashirin tashkilotini tuzganlar. 1918-yil 30oktabrda Toshkentdagi
57 O`zbekiston MDA.125-I-fond,1-ro`yxat,609-ish,36-varaq; 75
Полвонниеmз Хожи Юсупов. “Ёш
Хиваликлар Тарихи”.Урганч.“Xоразм”.2000- йил..167-169-бетлар. 76
O`zbekiston MDA.72-fond,1-
ro`yhat,1-ish, 66-varaq; Xorazm davlat arxivi. 124-fond, 1-ish, 37-varaq.
47

Yosh xivaliklar inqilobiy komiteti qabul qilgan “Xitobnoma” va boshqa
varaqalarni tarqatishda faol qatnashdilar 58
.
Markazdan uzulib qolgan Turkiston Sovet respublikasidan Yosh Xivaliklar
so‘ragan harbiy yordami ijobiy hal qilinmadi. Shunda Polvonniyoz Xoji Yusupov
xonlikdagi ilg‘or fikrli kishilarning va o‘zining dushmani Asfandiyorxondan o‘ch
olish va uni o‘z ittifoqchisi Junayidxon qo‘li bilan yo‘q qilish maqsadida
Jumaniyoz Sultonmuradov va Yusuf devonlar bilan kelishib, Junayidxonga
yetkazishni so‘rab, Yusuf devon nomiga xat yozdi. Xatda Polvonniyoz Xoji
Yusupov Asfandiyorxondan Turkiston XKS raisi Kolesovdan Junayidxon
zulmidan xalqni ozod qilish uchun askar so‘raganligini, Asfandiyorxon imzosi
qo‘yilgan xatni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligi va bu habarni cho‘ri orqali
Junayidxonga yetkazish kerakligini aytdi. Maktubni o‘kib ko‘rgan Junayidxon
o‘g‘li Eshshiga Asfandiyorxonni o‘ldirishga buyruq beradi. Eshshi, Ushoq bek va
boshqa sarkardalar bilan 1918-yil 1-oktabrda Asfandiyorxonni o‘z saroyida qatl
qilganlar 78
.
Junayidxon Yosh xivaliklar “Soxta” maktubini olgach, undan
Asfandiyorxonni yo‘q qilish uchun foydalandi. Ammo o‘zi to‘gridan to‘g‘ri xonlik
taxtiga chiqa olmas edi 79
.
3-oktabr 1918-yilda Junayidxon Xiva xonligi taxtiga Asfandiyorxonni katta
akasi Sayyid Abdullani xon qilib tayinladi. Sayid Abdulla jismoniy jihatdan ojiz,
irodasiz odam edi. U endi Junayidxon qo‘lidagi qo‘g‘irchoq xonga aylanib qoldi.
Barcha davlat lavozimlariga Junayid o‘z odamlarni tayinladi.
Xiva xalqiga mislsiz azob uqubat keltirgan Junayidxon harbiy general
diktaturasi to 1919-yil oxirlarigacha davom etdi. Har bir turkman otlig‘idan (30
58 Отамурод Кўшжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-сиеmсий жара еmнлар ва
ҳаракатлар” Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt. MCHJ.2007-йил.297-бет. 78
Полвонни
еmз Хожи Юсупов. “Ёш
Хиваликлар Тарихи”.Урганч.“Xоразм”.2000- йил..177-179-бетлар.. 79
Отамурод Кўшжонов, Неьматжон
Полвонов. “Хоразмдаги ижтимоий-си
еmсий жара еmнлар ва ҳаракатлар” Тошкент.Abu Matbuot-Konsalt.
MCHJ.2007-йил. 298-бет.

48

tanob yerdan) 30-40 tilla va har bir tanob o‘zbek yerlaridan 5 tilladan qo‘shimcha
yer solig‘i undira boshladi. Undan tashqari malum yoshga to‘lgan har bir erkak
kishi Junayidxon qo‘shinlarida navkar sifatida xizmat qilishga majbur edi.
Junayidxonning inqilobiy harakatga qarshi tadbir choralardan biri Yosh
xivaliklarni tor mor qilish edi. 1918-yil may oyida Xivada Yosh xivaliklarning
ko‘zga ko‘ringan arboblaridan Xusaynbek Matmuradov, Isak Xo‘ja Xo‘jayev,
Abdusalim Xoji islomxo‘jayev, Xoji Avazberdi Eshonov va ulardan tashqari
Xivaning bozor maydonida Yosh xivaliklar partiyasi azolardan yana 24 kishi otib
o‘ldirildi 59
.
Junayidxonning harbiy feodal siyosati albatta xalqni g‘azabini kuchaytirmay
qo‘ymadi. Junayidxon siyosatiga qarshi chiqishlar o‘zbek va turkman
mehnatkashlari o‘rtasida toboro ko‘paya bordi. Xatto Yosh xivaliklar tarafdorlari
bo‘lgan Turkman urug‘ aymoq boshliqlari Shommi kal va G‘ulom Alilar ham
Junayidxonga qarshi kurash boshladilar. Qo‘ng‘irotda Qutlimurod boy degan shaxs
o‘z mablag‘i hisobiga 103 kishini qurollantirib Junayidxonga qarshi kurashga
otlandi. Unga Mang‘it begi ham o‘z qurolli otryadi bilan kelib qo‘shildi.
Junayidxonga qarshi kurashchilar soni kun sayin ko‘paya bordi.
Xiva xonligida aksil inqilobiy kuchlarga va ajnabiy davlatlarning yordamiga
tayangan Junayidxon o‘ziga qarshi chiqqan barcha kuchlarni shafqatsizlik bilan
bostirishga, Amudaryo o‘ng qirg‘oqida o‘rnatilgan sho‘rolar hukumatini yo‘q
qilishga mahkam bel bog‘ladi.
O‘z qo‘shini safini mustahkamlash maqsadida Junayidxon Xiva aholisi
ichidan askarlikka yaroqli qismini majburan jalb qildi, dehqonlarni ot aravasi, oziq-
ovqati va yem hashakini tortib oldi. Shu tariqa uning otliq askarlari soni 4000ga,
“O‘ljachilar” soni esa 6000 taga yetdi 60
.
59 Каранг:И,В,Погорелский,”История Хивинской революции и Хорезмской народной советской республики
1917-1924, Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1984,. 79- бет ..
60 Qarang:O`sha asar 85-bet.
49

1918-yil sentabr oyi o‘rtalariga kelib o‘zining Xiva xonligi hududidagi
asosiy dushmanlar Qo‘shmamdxon, G‘ulom Ali va Shamurod baxshilarni yengib,
Junayidxon Amudaryo bo‘limiga qarshi bir qancha bor hujum uyushtirildi.
Junayidxon harbiy xavfni oldini olish maqsadida Amudaryo bo‘limida qizil
askarlar qismlari tuzila boshlandi. Petro-Aleksandrovsk soveti, uning harbiy
seksiyasi hamda “Yosh xivaliklar” partiyasi rahbariyati Turkiston muxtor sovet
sotsialistik respublikasidan yordam so‘rab, Junayidxonga qarshi Qizil askarlar
qismlari yuborishni iltimos qildilar. Bunga javoban Turkiston respublikasi
hukumati Chorjo‘ydan Petro-Aleksandrovskka Chorjo‘y harbiy komissari
N.A.Sheydakov qo‘mondonligida 100 kishilik qizil askarlar otryadini jo‘natdi. Bu
otryad miltiqlardan tashqari 2 ta pulemyo‘t va 2 ta to‘p bilan qurollangan edi 61
.
N.A.Sheydakov otryadi 20-sentabr 1918-yilda “Verniy” teploxotida Amudaryoda
suzib, Petro-Aleksandrovsk shahriga yetib keldi. U Amudaryo bo‘limining harbiy
komissari qilib tayinlandi 62
.
Turkiston respublikasi harbiy komissari K.Osipov xorijiy ishlar vazirining
o‘rinbosari so‘l eser P.A.Domogatskiy bilan birgalikda 19-sentabr 1918-yilda
Turkiston respublikasining Xiva va Amudaryo bo‘limi ishlari bo‘yicha
favqulotdagi vakili qilib eser shtabs kapitan V.P.Konoplevni tayinlashdi. 1918-yil
oktabr oyi oxirida Konoplev 120 kishilik otryad bilan Petro-Aleksandrovskka yetib
keldi. U shahar soveti va harbiy rahbarlikni o‘z qo‘liga oldi. Konoplev tashabbusi
bilan Ural Kazaklardan 3 ta (har biri 100 kishidan) otliq otryad tuzulib, ulardan
sho‘rolarga qarshi qarshi foydalanish ko‘zda tutilgan edi. Ayniqsa Ataman Filchev
rahbarligida Kazak yuzliklari sovetlarga qarshi bo‘lgan 63
. Petro-Aleksandrovsk
shahrini Junayidxon hukmidan himoya qilishda Sultonmurodov rahbarligidagi
61 Qarang: O`sha asar.83-bet.
62 Qarang: O`sha asar.83-bet.
63 Qarang: O`sha asar.83-84bet.
50

Yosh xivaliklar partiyasi, ayniqsa “Xiva inqilobiy partiyasi” deb atallgan so‘l qismi
katta ishlar qildi 64
.
Xivadan qochib Petro-Aleksandrovskka kelgan demokratik kuchlar Yosh
xivaliklar inqilobiy qo‘mitasi atrofida to‘plana boshladilar. Ular ichidan
keyinchalik Axmadjon Ibragimov, Vaisov, V.Polvonniyazov kabi Xiva inqilobiy
faol ishtirokchilari va harbiy rahbarlari yetishib chiqdilar.
Petro-Aleksandrovsk shahrida bo‘layotgan voqealardan Junayidxon to‘la
xabardor edi. Shuning uchun u tezlik bilan hujum qilishga shoshildi. U 24-noyabr
1918-yilda Petro-Aleksandrovskni qamal qildi. Qamal 11 kun davom etdi.
3dekabrda, dushmanni 7 ta hujumini mardonavor qaytarib shahar himoyachilari
qontr hujumga o‘tdilar. Junayidxon otryadlari tartibsiz xolda Shobboz tomon
chekina boshladilar. Bu jangda Junayidxon 1700 ga yaqin askaridan ajralib qoldi 86
.
Petro-Aleksandrovsk qamal bilish bilan bir vaqtda Junayidxon Nukusga ham
askar yuborib uni o‘rab olgan edi.
Amudaryo bo‘limiga Junayidxon tomonidan tug‘dirilayotgan xavfni yo‘q
qilish maqsadida Kaspiy orqasi fronti Chorjo‘y shaharida temiryo‘lchilar va
ko‘ngillilar hisobiga 250 kishilik otryad to‘plab, Chorjo‘y kengashi azosi Naumov
boshchiligida Petro-Aleksandrovskka yordamga jo‘natdi. Petro-Aleksandrovskda
mavjud 3 ta ro‘ta va Naumov boshchiligida kelgan rotalardan birichi Xiva
inqilibiy bataliyoni (598 kishi) tuzildi. 3 ta Kazak yuzliklardan (546 kishi) otliq
askarlar polki shakllandi 65 66
.
1919-yil yoziga kelib Xivadan Petro-Aleksandrovskka qochib kelganlar soni
64 Каранг: Досумов.Я.М. “Очерки истории Каракалпакской АССР (1917-1927)”. Ташкент. 1960.С
133. 86
Черпунов Б. Джунаидхана на турткуль. Воспаминание участника в кН: К десятилетию Бухарсккой и
Хорезмской революции. Ташкент. 1930. С 177.
65 Каранг:И.В.Погорелский,”История Хивинской революции и Хорезмской народной советской республики
66 -1924, Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1984,С 87.

51

20 mimgga yetdi. Petro-Aleksandrovskdagi “Yosh xivaliklar” qo‘mitasi
Sultonmuradov boshchiligidagi Xiva demokratik kuchlarni to‘plash markaziga
aylandi. Bu markaz qochoqlardan harbiy otryad tuzib, Junayidxon diktaturasini
tugatishni maqsad qilib qo‘ydi.
Xiva xoni va Junayidxon bilan olib borilgan muzokaralar kutilgan natija
bermagandan so‘ng “Yosh xivaliklar” harakatining Petro-Aleksandrovsk, Toshkent
va Chorjo‘y qo‘mitalari Junayidxon diktaturasini faqat qurol kuchi bilan ag‘darish
zarurligi haqidagi qarorga keldilar.
Yosh xivaliklarning obro‘ e`tibori xalq o‘rtasida toboro o‘sa bordi. Chunki
ular xon istebdodini ag‘dargandan so‘ng xalqqa keng erkinliklar berish, uni xonlar,
ruhoniylar va bosmachilar zulmidan ozod qilish, yer va suv berish xaqida radikal
sotsial-iqtisodiy rejalarni amalga oshirishga vada berdilar. Ular Junayidxonga
qarshi bo‘lgan Turkman qabila boshliqlari bilan yaqindan aloqa o‘rnatdilar. Xiva
xonligining barcha hududlarda yashirin ish olib boruvchi guruhlar tuzdilar, Petro-
Aleksandrovskdagi Xiva qochoqlarini qurollantira boshladilar.
1919-yil yoziga kelib Amudaryo bo‘limida, umuman Turkiston
respublikasida siyosiy axvol ancha keskinlashdi. Amudaryo bo‘limining shimoliy
qismida, Zair degan aholi yashaydigan punktda Kazak atamani Filchev yuzlik
otryadini qurolsizlantirish hamda Chimboy sovetini mustahkamlash uchun
A.F.Xristoforov rahbarligida 17 kishilik favqulotdagi komissiya hamda 80 kishilik
baynalmilalchilar qurolli otryadi yuborildi. 14-avgust 1919-yilda ataman Filchev
sovetlarga qarshi g‘alayon ko‘tardi va favqulotdagi komissiyani 17 azosini ham
ushlab, otib o‘ldirdi. Tez orada qo‘zg‘olonchilar Amudaryo bo‘limining shimoliy
qismini Nukus, Zair, Mo‘ynoq orasini qo‘lga kiritdilar. Qo‘zg‘olonchilar bosib
olgan hududda ataman Filchev boshliq o‘z hukumatini tuzdilar.
Junayidxon bu hukumatni darxol tan oldi va u bilan yaqindan aloqa o‘rnatdi.
1919-yil sentabrda Junayidxon Kolchak hukumati bilan ham aloqa bog‘ladi.
52

Biroq, ular Turkistonda, jumladan Amudaryo bo‘limida o‘rnatilgan sovet
hukumatini yo‘q qila olmadilar. 1919-yil 17-avgustida N.Sheydakov rahbarligida
Petro-Aleksandrovskka qizil askarlar otryadi yetib keldi. Sheydakov Kavkaz orqasi
frontiga qarashli Xiva askarlar guruhining qo‘mondoni qilib tayinlandi. 1919-yil
sentabrda Petro-Aleksandrovsk shahrida harbiy xolat elon qilindi. Shahar Sovet
inqilobiy komitetiga aylantirilib, uning boshlig‘i qilib N.Sheydakov qilib
tayinlandi. 1919-yil sentabrda Orenburg fronti tugatilib, Qizil askarlarning bir
qismi Chorjo‘ydan Petro-Aleksandrovskka yuborildi.
Yosh xivaliklar xalqning siyosiy ongini o‘stirish, barcha demokratik
kuchlarni birlashtirish va mehnatkash ommani xon zulmi va Junaidxon bosqinidan
ozod qilish uchun keng tashviqot olib bordilar.
Ular Amudaryo bo‘limida siyosiy va harbiy xolatning mustahkamlagan
xolda Xiva xoni va Junayidxonga qarshi xalq g‘azabining kuchayganligidan
oqilona foydalanib, Xivada xalq “inqilobi”ni amalga oshirish uchun katta
tayyorgarlik ko‘ra boshladilar 67
.
1919-yilnig oxirlarida Kolchak va Ural kazaklari tomonidan qo‘llab
quvatlanayotgan va qurollantirilayotgan Junayidxon Amudaryoning o‘ng sohilida
harakat qilayotgan ataman Filchev va xon Maksim otryadalari bilan til biriktirib,
Petro-Aleksandrovsk shahriga qarshi hujum tayyorlash rejasini tuzdilar. 1919-yil
noyabr oylarining boshlarida Filchev va xon Maksim otryadlari Nukus shahrini
egallab Petro-Aleksandrovsk shahrini xavf ostida qoldirdilar. Shaharni himoya
qilish uchun barcha chora tadbirlar ko‘rila boshlandi. 1919-yil 3-noyabr Yosh
xivaliklar inqilobiy qo‘mitaning (revkom) qo‘shma majlisi bo‘lib o‘tdi. Bu
majlisda Turkomissiyaning Xiva ishlari bo‘yicha vakili ham qatnashdi. Majlis
Junayidxon va uning tarafdorlariga qarshi barcha inqilobiy kuchlarni birlashtirgan
xolda harakat qilishga qaror qildi.
67 М.Матниеmзов.”Хоразм тарихи”. II жилд.Урганч.”Хоразм” 1997- йил.23-бет.
53

Sheydakov otryadi 360 piyoda, 150 otliq askarlar, 125 to‘pchi va
pulemyo‘tchilar, “Xivinest” paraxodining 40 ta matrosidan iborat edi 68
. 19-20-
noyabr 1919-yilda Sheydakov otryadi Amudaryo orqali paraxodlarda suzib,
Nukusga 15 chaqirim qolganda qirg‘oqqa tushdi va dushman kuchlari bilan jangga
kirishdi.
Sheydakov otryadi jangchilari shiddatli kurashib, Nukus shahrini ishg‘ol
qildilar. Filchev va xon Maksim otryadlari qisman mag‘lubiyatga uchragan
bo‘lsalarda chekinib asosiy kuchlarni saqlab qoldilar so‘l soxilida Junayidxon va
uning tarafdorlari hali katta kuchga ega edilar.
Amudaryo bo‘limida harbiy ahvolni yanada mustahkamlash maqsadida
TurkTMIK (Turkiston Markaziy Ijroiya qo‘mitasi) Prezidiumi maxsus komissiya
tuzib, uni amudayro bo‘limiga yuborishga qaror qildi. Petro-Aleksandrovsk va
Xivada Turkiston Markaziy Ijroiya qo‘mitasi komissiyasi azosi qilib, Petro-
Aleksandrovsk “Yosh xivaliklar” qo‘mitasining raisi Sultonmuradov tayinlandi.
Turkkomissiyaning 20-noyabr 1919-yil maxsus qarori bilan G.B.Skalov
RSFSRning Xivada to‘la xuquqli vakili qilib tayinlandi. Xiva askarlari guruhining
bosh qo‘mondoni qilib esa Turk fronti shtabi operativ bo‘limining raisi
N.M.Sherbakov tayinlandi 90
.
G.B.Skalov va N.M.Sherbakovlar Petro-Aleksandrovskka yetib kelgach,
N.Sheydakov qo‘mondonligidagi Xiva sakarlar guruhi deb atalgan harbiy
kuchlarni qayta shakllantirib, uni Amudayro guruhi harbiy kuchlari deb atadilar.
Bu harbiy gurux Chorjo‘ydan tortib, to Orol dengizigacha bo‘lgan qismlarni o‘z
ichiga oldi. Uning tarkibida ikki otryad: Sheydakov boshchiligidagi shimoliy va
V.Uryadov boshchiligidagi janubiy otryadlar shakllandi. Amudaryo guruhi harbiy
kuchlarning qo‘mondoni qilib M.N.Sherbakov tayinlandi.
Yana shuni qayd qilib o‘tish joizki, du davrga kelib Xiva xonligida
68 Каранг:Очерки истории Каракалпакской АССР,т2.(1917-1963г). Ташкент,1964,с 73; Шербаков.Н.М.
Таким было начало. Ташкент. 1964 г с 70.
54

Junayidxonga qarshi nafaqat xo‘rlangan o‘zbek aholisi, balki turli milliy guruh va

90
Каранг:И.В.Погорелский,”История Хивинской революции и Хорезмской народной советской республики
1917-1924”, Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1984,С,101

siyosiy oqimlar ham kurashga kirishgan edi. Bu kurashda har bir sotsial gurux,
tabaqa, siyosiy partiya o‘z maqsadini ko‘zladi.
Shakllanayotgan milliy burjuaziya, ruhoniylarning o‘rta pastki qatlami Yosh
xivaliklar raxnamoligida siyosiy kurashda ishtirok qilib, g‘alaba qilgan taqdirda
burjua demokratik tipidagi “O‘z milliy” hukumatini barpo qilish niyatida edilar.
Turkman qabila urug‘ boshliqlarining (Qoshmamadxon, G‘ulom Ali, Shamurod
baxshi) maqsadi mavjud patriarxal feodal tizimini saqlagan xolda, Junayidxonni
qulatib, uning o‘rnini egallashdan iborat edi.
Sovet hukumatining ashaddiy dushmani Junayidxon va uning tarafdorlari
Xorazmda xalq harakatini bostirish, amudaryo bo‘limida barpo qilingan sovet
hokimyatini yo‘q qilish hamda zo‘ravonlikka asoslangan o‘z hukmronligini saqlash
va mustahkamlash niyatida edilar.
Xiva xoni, uning amaldorlari, yirik yer egalari esa vaqtincha Junayidxon
qurolli kuchlarga tayanib, demokratik harakatlarni bostirish, xon despotizmiga
asoslangan patriarxal feodal tizimni saqlab qolish va mustahkamlash niyatida
edilar.
Ozchilikni tashkil qilgan ishchilar hamda ko‘pchilik mehnatkash dehqonlar,
hunarmandlar, mayda savdogarlar, baqqollar, Yosh xivaliklar va bolsheviklar
rahnamoligida, RSFSR va Turkiston sovet hukumatlarning moddiy va harbiy
yordamiga tayanib, Junayidxon diktaturasi hamda Xiva xoni hukmronligini tugatib,
Xorazmda Xalq Respublikasini o‘rnatishni ko‘zda tutgan edilar.
Shunday qilib. 1919-yil Xiva xonligida shunday siyosiy vaziyat, vujudga
keldiki, faqat Yosh xivaliklar, bolsheviklar, Turkman urug‘-qabila boshliqlari til
55

biriktirib, yagona bir milliy frontga jipslashib, xalq inqilobiy harakatiga, qizil
askarlarning harbiy kuchiga tayanib, Junayidxon diktaturasini qulatishlari va
Xivada inqilob g‘alabasi uchun qulay sharoit tug‘dirishlari mumkin edi.
Inqilob boshlanishiga turtki bo‘lgan narsa 1919-yil kuzida turkman
urug‘qabila boshliqlari bir qismining Mulla O‘roz Xojimamedov boshchiligida
Junayidxonga qarshi chiqishlari bo‘ldi.
Mulla O‘roz Xojimamedov boshchiligidagi Petro-Aleksandrovskka
delegatsiya kelib, Junayidxonga qarshi qurolli yordam berishni iltimos qildi va
keyin Toshkentga jo‘nab ketdi.
Vujudga kelgan vaziyatni hisobga olib G.B.Skalov va Amudaryo guruhi
harbiylarning vaqtincha qo‘mondoni vazifasini bajarayotgan N.M.Sherbakov
darxol Xiva voqealariga aralashishga qaror qildilar.
Amudaryo guruhi qo‘shinlarning janubiy otryadi dekabrning 25-kuni
muzlagan Amudaryoni kechib, uni so‘l qirgo‘qiga o‘tdilar.
N.A.Sheydakov boshchiligidagi Shimoliy otryad 25-dekabrda
PetroAleksandrovskdan Nukus yo‘nalishi tomon hujum boshlab 29-dekabrda
Xo‘jayli shahrini egaladilar.
Shimoliy otryad o‘z tarkibiga qo‘shilgan O‘zbek, Qoraqalpog‘iston va
Turkman qo‘zg‘olonlari bilan birgalikda Ko‘xna Urganch tomon yo‘l oldi. 7yanvar
1920-yilda Ko‘xna Urganch sho‘ro qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilindi.
Sho‘ro qo‘shinlari va isyonchilar otryadlari Yangi Urganch, Ko‘xna
Urganch, Xo‘jayli kabi muhim markazlarni egallashlari bilan Junayidxon taqdiri
xal bo‘lgan edi. Junayidxon askarlarni safidan yangi turkman qabila urug‘
boshliqlari o‘z otryadlari bilan chiqib keta boshladialr. Turkman urug‘ qabila
boshliqlari (Shamurod baxshi, G‘ulom Ali, Yaxshi Galdi va boshqalar) ham
Junayidxonga qarshi kurashga qo‘shildilar.
56

16-yanvarda Alieli (Ilolli), 18-yanvarda esa Toshxovuz shaharlarini
egalladilar. Janubiy guruh qo‘shinlari bilan G‘ozovot rayonida bo‘lgan shiddatli
janglarda Junayidxon 200 dan ko‘p askaridan ajralib, Badirkent qalasini tashlab,
qolgan 100 ga yaqin askarlari bilan Qoraqum sahrolarida g‘oyib bo‘ldi 91
.
Shunday qilib, 1920-yil yanvar oyining o‘rtalarida Junayidxon Qizil askarlar
va isyonchi xalq otryadlar tomonidan tor mor qilindi. 1-fevral 1920-yilda qizil
qo‘shinlar jangsiz Xiva shahriga kirib keldilar.
Junayidxonga qarashli ochiq qurolli kurash rosa ikki oydan ko‘proq vaqt
davom etdi. Bu kurashda hal qiluvchi qurolli kuch Qizil askarlar edi.
Junayidxon qo‘lidagi qo‘g‘irchoq xon Said Abdulla xalq ishonchidan
butunlay mahrum bo‘ldi. Ayniqsa, Yosh xivaliklar xalqning ishonchini qozonib,
real kuchga aylandilar.
1920-yil 1-fevralda harbiy kuchlar bilan birga Xivaga Yosh xivaliklar
qo‘mitasi ham kelgan edi. 2-fevral kuni Said Abdulla xon Xiva taxtidan voz
kechganligi haqida manifestga imzo chekishga majbur bo‘ldi. Bu manifest 4 ming
aholi qatnashgan katta mitingda o‘qib eshittirildi.
Xiva xoni taxtdan tushirilgach, xonlikda butun hokimyat 5 kishidan iborat
muvaqqat inqilobiy hukumat revkom qo‘liga o‘tdi. Revkom raisi lavozimiga Yosh
xivaliklar To‘rtko‘l qo‘mitasining boshlig‘i Sultonmuradov qo‘yildi. Bobooxun
Salimov, Jalol Oxun (oily ruhoniylar vakili) hamda Turkman inqilobiy
otryadlarning boshliqlari Qo‘shmamadxon va Mullao‘roz Xojimuhammedovlar
revkom azosi qilib tayinlandilar 92
.
Undan tashqari 1920-yil 9-aprelda Muvaqqat inqilobiy hukumat tarkibida
tarmoqlar bilan shug‘ullanuvchi boshqa nozirlar ham tashkil qilindi.
Shayxutdin Xasanov-harbiy nozir, Polvonniyoz Xoji Yusupov- davlat
nazorati noziri, Eshjon qori Jobborqulov- xalq xo‘jaligi noziri, Mulla Bekchon
57

Rahmanov-xalq madanyati va maorifi noziri, Bobooxun Salimov- adliya noziri

91
Каранг:И.В.Погорелский,”История Хивинской революции и Хорезмской народной советской республики
1917-1924”, Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1984. С 109 92
Qarang:
O‘sha asar. 110-bet
qilib tayinlandilar. Kundalik masalalarni xal qilish maqsadida 3 kishidan iborat
prezidium tashkil qilinib . uning tarkibiga Mulla Jumaniyoz sultonmuradov (rais)
Polvonniyoz Xoji Yusupov va Bobooxun Salimovlar (rais muovinlari) kirdilar 69
.
Davlatni boshqarish sud va adliya ishlari qayta ko‘rib chiqildi. Hukumatning
maxsus qarori bilan Oliy inqilobiy sud va adliya nozirligi tashkil qilindi. Oliy
inqilobiy sud inqilob dushmanlari bilan kurash olib borish maqsadida tuzilgan
bo‘lib u oily jazo- otishga hukm chiqarishgacha jazo qo‘llash huquqiga ega edi.
Sudga Olimjon Akchurin raislik qildi. Qo‘shmamadxon Sapayev va Bobooxun
Salimovlar sudning azolari etib saylandilar.
Umuminsoniy va fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish va xal qilish maqsadida
tashkil qilingan xalq sudiga Abdulvoxid Karimov raislik qildi.
Xiva shahrida tashkil qilingan maxsus militsiya boshqarmasi tartib intizomni
saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurashish ishlari bilan shug‘ullandilar. Unga
Nazir Sholikarov raislik qildi.
Jumhuriyatning mamuriy boshqarish tizimida ham o‘zgarishlar yuz berdi.
1920-yil 9-aprelda Xiva xonligida mavjud bo‘lgan 20 beklik o‘rniga 20 tuman
sho‘rolari tashkil qilindi. Bu xalq vakillarining I Butun Xorazm qurultoyini
tayyorlashda katta ahamyatga ega bo‘ldi.
1920-yil fevralda Xivada ro‘y bergan, tarixga “Xalq inqilobi” nomi bilan
kirgan davlat to‘ntarilishi chorizm mustamlakachilik tizimiga va uning vassaliga
aylangan xon feodal istibdodiga qarshi Yosh xivaliklar boshchiligida Rossiya va
Turkiston sho‘rolar hukumatlari yordamida amalga oshirilgan o‘ziga xos
burjuademokratik tipidagi inqilob edi. Uning maqsadi birinchi bosqichda –
69 Qarang: O`sha asar. 114-bet
58

Junayidxon diktaturasini qulatish bo‘lsa, ikkinchi bosqichda- Xorazmda xon
despotik tuzumini ag‘darib, o‘rniga demokratik respublika o‘rnatish edi.
Inqilobning harakteridan kelib chiqqan holda uni harakatlantiruvchi kuchlari
ham shakllandi. Asosan inqilobda Xiva xonligidagi o‘rta va mayda burjua
qatlamlar savdogarlar, ziyolilar, hunarmandlar, dehqonlar hamda ozchilikni tashkil
qilgan ishchilar va nixoyat Qizil askarlar qatnashdi. Bu inqilobga asosan Yosh
xivaliklar partiyasi rahnomalik qildi.
Demak bu inqlob RSFSR hukumatining bevosita ishtiroki va yordamida,
Qizil askarlar qurolli kuchlariga tayangan holda Xiva xalqining xon despotik
tizimidan norozi qatlamlar tomonidan amalga oshirildi va tuzum yo‘q bo‘lib,
mamlakatni burjua demokratik yo‘lidan rivojlanish uchun keng imkoniyatlar
yaratib berdi. Biroq keyinchalik bolsheviklarning hukumat tarkibiga kirib olishi va
mamlakatni sho‘rolashtirish bu tabiiy, evolyutsion rivojlanish jarayonlarni
buzulishiga olib keldi. Chunki bolsheviklar Leninning o‘z rivojlanishida orqada
qolgan xalqlar “Ilg‘or rus” ploretariat yordamida kapitalistik rivojlanish
bosqichidan sakrab birdaniga sotsializmga o‘tishlari mumkin degan, hayotda
o‘zining oqlamagan nazaryasiga asoslanib, xali patriarxal feodal munosabatlari
hukm surayotgan jamiyatda sotsializm yo‘liga o‘tdilar. Bu maqsadni amalga
oshirish uchun zo‘ravonlikka tayanib xususiy mulkni mulkdorlardan tortib olish va
shu negizda ijtimoiy sotsialistik mulkni barpo qilishga kirishdilar. Bu xol yo‘qsillar
bilan mulkdorlar o‘rtasida sinfiy kurashlarning keskinlashishiga,
ag‘darto‘ntarlarga, ko‘p miqdorda qon to‘kishga, fuqarolar urushiga olib keldi.
Ular rivojlanishning evolyutsion yo‘lini inkor etib, zo‘ravonlik yo‘lini tanladilar.
Xorazm sharoitini hisobga olib , burjua-demokratik, evolyutsion yo‘lni
qo‘llab quvvatlagan Yosh xivaliklarni taqib ostiga oldilar. Ularni burjua
millatchiligida ayblab, quvg‘in surgun qila boshladilar.
Bizning fikrimizcha Yosh xivaliklar tanlagan burjua demokratik, evolyutsion
rivojlanish yo‘li Xorazm uchun maqul yo‘l edi. Xozirgi mustaqillik sharoitida
59

sho‘rolar hukumatining birinchi yillardayoq bug‘ilgan iqtisodiy tizimga, yani ko‘p
mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga qayta o‘tayotganimiz yaqqol dalil
bo‘lishi mumkin.
Shuni ham qayd qilish joizki inqilob bu o‘lkaga chetdan Rossiyadan
keltirilgan edi. Inqilob yasab, fuqarolar urushi qilib minglagan odamlarni qonini
to‘kish, shahar va qishloqlarni vayron qilish yo‘li bilan bir jamiyatdan ikkinchi
jamiyatga o‘tish bizning xalqimiz uchun yot narsa bo‘lgan.
Junayidxon bosqini va xon zulmiga qarshi xalq kurashidan ustalik bilan
foydalangan bolsheviklar o‘zlarini xalq g‘amxo‘ri, ozodlik, erkinlik, mustaqillik
tarafdorlari sifatida namoyon qilib, xaqiqatda esa o‘lkani chorizm
mustamlakachiligidan yangi shakldagi sho‘rolar mustamlakasiga aylantirish uchun
kurashdilar 70
.

70 М.Матниеmзов.”Хоразм тарихи”. II жилд.Урганч.”Хоразм” 1997- йил..27-28-29-бетлар.
60

Xulosa.
“Jadidizm” arabcha so‘z bo‘lib, yangi degan manoni anglatadi. Jadidizm burjua-
liberal, millatchilik harakati sifatida XIX asrning 80-yillarida tatar burjuaziyasi
orasida vujudga kelgan. XX asr boshlarida Rossiyadagi musulmon maktablarning
buyuk islixotchisi Ismoil Gaspirali Jadidchilikka asos solgan. U Bog‘chasaroyda
(Qrimda) eski maktablarning murakkab o‘qitish tizimiga nisbatan yengil qiroat
usuliga asoslangan maktab ochib, unda o‘zi dars bergan, darsliklar yozgan,
chorizmning sharqdagi mustamlakachilik siyosatini fosh qiluvchi o‘tkir asarlari
bilan Turkiston jadidlari yetakchilari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori
Abdurashidxanov, Tavallo, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy,
Abdulhamid Cho‘lpon va boshqalarning dunyoqarashiga katta tasir o‘tkazgan.
Turkistonda, Buxoro va Xiva xonliklarda ochilgan yangi usul maktablari
ruslashtirish siyosati shuning uchun chorizm ma`murlari bu harakatga qarshi
kurash boshladi.
Jadidlar Turkistonda XIX asrning oxirlarda paydo bo‘lgan ilg‘or usullarni
yoqlagan marifatparvarlargina bo‘lib qolmay, ayni chog‘da, turkiy, islomiy
xuquqiy merosning millat ichida keng yoyilishi uchun ham maqsad qilib qo‘ygan
edi.
Jadidchilikning ijtimoiy asosini shakllana boshlagan milliy burjuaziya tashkil
qildi.
Turkistonda Jadidchilik harakati XX asr boshida malum siyosiy tus ola
boshladi va 1905-1907-yillardagi rus burjua demokratik revolyutsiyasi davrida
mahalliy burjuaziya manfatlarini ifodalovchi g‘oyaviy oqim sifatida faollashdi.
61

Turkistondagi jadidchilik harakatiga Munavvar Qori (Toshkentda), Mahmudxo‘ja
Behbudiy (Samarqandda), Bobooxun Salimov ( Xivada ) rahbarlik qildilar.
XX asr boshlarida shakllangan Xiva jadidchilik harakati, asosan, ikkita
oqimdan iborat edi. Uning o‘ng oqimi o‘lkada rivoj topib kelayotgan savdo sanoat
korxonalari egalarini hamda yirik boylarning vakillarini o‘ziga bo‘ysundirgan edi.
Bu oqimga xonning bosh vaziri Islom Xo‘ja boshchilik qilardi. Jadidchilining o‘ng
oqimi o‘z oldiga mamlakatdagi xon hokimyatini saqlab qolgan xolda, sotsial
iqtisodiy isloxotlar o‘tkazish orqali kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga
keng yo‘l ochib berishni maqsad qilib qo‘ydi.
Xiva jadidchilik harakatining so‘l oqimi esa mayda burjuaziya,
hunarmandlar va mehnatkashlarning turli tabaqa vakillarini birlashtirgan edi.
Bobooxun Salimov so‘l oqimning rahbari edi. Bobooxun Salimov (asl ismi
Muhammad) 1874-yil Gurlan bekligida Shayxul-islom (qozikalon) Salimoxun
oilasida dunyoga keldi. Xiva shahrida Olloqulixon madrasasini tugallab, dunyoviy
bilimlarni, shuningdek, arab, fors, rus va boshqa tillarni yaxshi bilgan, shoir
sifatida sherlar yozgan.
Xiva jadidlar harakatining so‘l oqimi avval boshdanoq, o‘zlarining
Turkistonlik fikrdoshlari qatori Xiva xonligida yangi uslubdagi jadid maktablari
ochish orqali xalq ommasining siyosiy faolligini o‘stirishni o‘z oldlariga maqsad
qilib qo‘ygan edilar.
Xiva jadidlari ma`rifiy ishlar bilan kifoyalanib qolmasdan, xon tuzumiga
qarshi kurash ishi bilan ham shug‘ullanganlar. Xiva xonligida jadidchilik harakati
juda katta ijtimoiy siyosiy kuchga aylanib, 1914-yil avgustidan boshlab u “Yosh
xivaliklar” harakatining g‘oyaviy va tashkiliy jihatdan shakllanishi va
mustahkamlanishida Polvonniyoz Xoji Yusupov, Xusayn Matmuradov, Nazir
Sholikarov, Jumaniyoz Sultonmuradov, Mulla Bekchon Raxmanov, Bobooxun
Salimov va boshqalarning ro‘li katta bo‘ldi.
62

XX asr boshlarida Rossiyada ro‘y bergan (1905-1907.1917-yil fevral)
“inqilob”lari podsho Nikolay II hukmronligini ag‘darilishi “Yosh xivaliklar”ga
katta tasir qildi. Ular ham rus proletariat kabi Xiva xonligida xon hkimyatini
ag‘darib, demokratik tartib o‘rnatish zarurligini to‘la angalab yetdilar. Ular Xiva
ko‘chalarida ko‘p ming kishilik namoyishlar uyushtirdilar, hatto Asfandiyorxon
oldiga borib, undan “Idorai mashrutiya” tuzumiga ruxsat berishni talab qildilar.
Xonlikda kuchayib borayotgan “Inqilob”iy harakatlardan cho‘chib qolgan
xon “Yosh xivaliklar” taklifini qabul qilishga majbur bo‘ldi. Biroq Xiva xoni
vaziyatni yomonlashtirib, reaksion kuchlarga tayanib, Junayidxonni qurolli
kuchlari bilan Xivaga taklif qilib, “Yosh xivaliklar” harakatini tor mor qilishni
rejalashtirgan edi. Bu xon boshiga balo bo‘ldi. Junayidxon Asfandiyorxonni qatl
qilib, Xivada butun hokimyatni o‘z qo‘liga oldi va o‘z diktaturasini o‘rnatdi.
Bu xodisa “Yosh xivaliklar” uchun katta xavf tug‘dirdi. O‘sha paytda
Rossiyada oktabr inqilobi bo‘lib burjua muvaqqat hukumati ag‘darildi,
bolsheviklar hukumatni qo‘lga olib sovetlar tuzumini barpo qildilar.
Ular chor Rossiyasiga qaram bo‘lgan barcha o‘lkalarda, jumladan Xiva
xonligida ham sovetlar respublikasini o‘rnatish niyatida edilar. “Yosh xivaliklar”
faqat bolsheviklar, ularning qurolli kuchlari yordamida Junayidxon diktaturasini
Xivada xonlik tuzumini yo‘q qilib, xalq demokratik tartiblari o‘rnatish
maqsadlariga erishishlari mumkin edi. Buning uchun “Yosh xivaliklar” ixtiyorida
qurolli kuchlar yo‘q edi. Ular bolsheviklar qurolli kuchlariga tayanib o‘z
maqsadlarini amalga oshirish uchun kurash boshladilar.
1920-yil fevral oyida Junayidxon qurolli kuchlarini tor mor qilib,
bolsheviklar “Yosh xivaliklar” bilan Xiva shahriga kirib keldilar. 1920-yil
2fevralda Xiva xoni Said Abdulla taxtdan tushurildi. Shunda qilib, bolsheviklar
muholifatchi kuchlar bialn Xivada davlat to‘ntarishi yasab, hokimyatni o‘z qo‘liga
oldilar.
63

1920-yil 27-30-aprel kunlariXorazm xalq vakillarining birinchi qurultoyi
bo‘lib o‘tdi. Bu tasis qurultoy xiva xonligi ag‘darilganligi va endilikda mamlakat
qadimiy nom bilan Xorazm deb atalishini elon qildi. Yangidan shakllangan davlat
“Xorazm Xalq Sovet Respublikasi” (XXSR) deb nomlandi.
Qurultoyda yangi hukumat tarkibi ham saylandi. XXSR nozirlar
kengashining raisi lavozimiga “Yosh xivaliklar” partiyasining raisi Polvonniyoz
Xoji Yusupov, uning muovini qilib Sultonmuradov saylandi. Qurultoyda Xorazm
xalq sovet respublikasining birinchi konstitutsiyasi, davlat gerbi va bayrog‘i ham
tasdiqlandi. Yosh xivaliklar hukumati Xorazm sharoitini, bu harakat hali feodalizm
qoldiqlarini hisobga olgan holda o‘z milliy siyosatini yurgiza boshladi. Bu esa
RSFSR hukumatiga, uning Xivadagi muhtor vakillariga yoqmadi.
Asosiy ijtimoiy iqtisodiy siyosiy masalalar bo‘yicha XXSR hukumati bilan
RSFSR hukumati o‘rtasida kelishmovchiliklar, hatto nizolar ham paydo bo‘ldi. Shu
boisdan RSFSR hukumatiga maqul bo‘lmagan XXSR davlat arboblari taqib ostiga
olindi, davlat to‘ntarishlar qilindi. “Yosh xivaliklar”ning ko‘zga ko‘ringan
rahbarlari quvg‘un surgun qilindi, qamoqqa tashlandi, o‘ldirildi. Qutulib qolgan
“Yosh xivaliklar” rahbarlari Toshkent, Chorjo‘y va To‘rtko‘lga qochib ketdilar. Bu
ahvol to 1924-yil noyabrigacha, XXSR okrug sifatida O‘zSSR tarkibiga
qo‘shilguncha davom etdi. Shu bilan “Yosh xivaliklar” harakati barham topdi.

64

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATI. ‟
O zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
‟
1. Каримов.И.А.”Тарихий хотирасиз келажак йўқ “ Т :. “Шарқ”. 1998-йил.
2. Каримов.И.А.”Тарихий хотирасиз келажак йўқ “, Биз ўз келажагимизни
ўз қўлимиз билан қурмамиз”. T :.”Ўзбекистон” 1999-йил.
3. Каримов.И.А.”Озод ва обод ватан, Еркин ва фаравон ха
еmт-пировард
мақсадимиз.”T:.”Ўзбекистон” . 2000-йил.
4. Каримов.И.А. “Юксак маънавият-енгилмас куч”.T:. “Маънавият”.
2008йил.
Asosiy adabiyotlar.
1. Бегали Қосимов.. “Исмоилбей Гаспрали”. “Ўзбегим”. – Т:. 1992-йил.
2. Begali Qosimov.”Milliy Uyg‘onish” Toshkent. “Ma`naviyat” 2002-yil.
3. Полвонни
еmз Хожи Юсупов. “Ёш Хиваликлар тарихи”. Урганч.
“Xоразм”. 2000- йил.
4. М.Матни
еmзов. ”Хоразм тарихи”. I жилд.Урганч.”Хоразм” 1996-йил.
5. М.Матни
еmзов. ”Хоразм тарихи”. II жилд.Урганч.”Хоразм” 1997- йил.
6. Отамурод Қўшжонов, Неьматжон Полвонов. “Хоразмдаги
ижтимоийси
еmсий жара еmнлар ва ҳаракатлар” Тошкент.”Abu Matbuot-
Konsalt”.
MCHJ.2007- йил.
7. Мат
еmқуб Матни еmзов, Абдулла Сотлиқов. “Жаҳон тарихи ва
маданиятида Хоразм”. Урганч. ”Хоразм”.1999- йил.
8. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Qasdi safar. Tanlangan asarlar, 2-nashr.T:.
65

“Manaviyat” 1999-yil,
9. Давлатеmр Рахим. Шихназар Матрасул. “Феруз шох ва шоир кисмати”.
Тошкент. “Ғафур Ғулом номидаги Нашри
еmт-матбаа бирлашмаси”.
1991-йил.
10. Умид Бекмухаммад. “Хоразм тарихидан сахифалар”.1-китоб.Тошкент.
“Янги аср авлоди”.2009-йил.
11. Содиқов.О. “Хивада Халқ революциясининг ғалабаси”. Тошкент.
“Фан.”1967 г.
12. Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov ,O‘ktamjon
Ubaydullayev .”Vatan tarixi” 2-kitob.Toshkent. “Sharq”.2010-yil.
13. Р.Х.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”.Тошкент.“Янги аср авлоди”.
2003-йил.
14. Қoсимoв.Б. Абдулла Авлoний. Т:., 1979; Қoсимoв.Б.“Излaй-излaй
тoпгaним”. Т:., 1983; Абдулла Авлoний. “Туркий гулистoн
еmҳуд aҳлoк”.
Т:., 1992.;”Усoн миллaт”. Т:., 1993; Кoсимoв Б., Дoлимoв У. “Маьрифат
даргалари”. Т:., 1990. Ўзбeкистoн Миллий Энциклопедияси.1-жилд
15. Abdulla Boltayev.Estaliklar. Qo‘lyozma uning shaxsiy kutubxonasida
saqlanmoqda.
16. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси.3-жилд.Тошкент.2002-йил.
17. O‘zRMDA(O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi
18. A.Н.Самойловичю Драматическая литература сартовбб Вестник Импю
об-ва вост,»№-5,Петроград,1917 г.
19. Н.Каландаров. образование и деятелность Хорезмской
комунистической партии. Тошкент; “Узбекистон”. 1975 г.
20. Материалы по истории Туркмен и Туркмении. Т.1-М-Л.1938 г.
21. К.Б.Мухаммадбердиев,”История Хорезмской революций”, Тошкент.
“Фан”. 1986 г.
66

22. И.В.Погорелский, ”История Хивинской революции и Хорезмской
народной советской республики 1917-1924”, Ленинград, изд-во
Ленинградского университета, 1984 г.
23. Досумов.Я.М. “Очерки истории Каракалпакской АССР (1917-1927)”.
Тошкент. 1960 г.
24. Черпунов Б. Джунаид-хана на турткуль. Воспаминание участника в кН:
К десятилетию Бухарсккой и Хорезмской революции. Тошкент. 1930 г.
25. Очерки истории Каракалпакской АССР,т2.(1917-1963г). Тошкент,
1964,с 73; Шербаков.Н.М. Таким было начало.Тошкент. 1964 г.
26. История Хорезмской Народной советской республики. /сборник
документов/. Тошкент. 1976 г.

Gazeta va jurnallar
1. “Oyna” jurnali.1913-yil. 5-son
2. ”Turkiston viloyating gazetasi”. 1914-yil.18-son. 2-mart.
3. Xoji Muin. Mahmudxo‘ja Behbudiy, “Zarafshon” gazetasi.1923-yil 25-mart.
4. Мун a вв a р Қ o ри A бдур a шид xo н o в . Xo тир a л a рид a н . ( ж a дидчилик
т a ри x ид a н л a вҳ a л a р ). Н a шрг a т a йеmрл o вчи в a из ox л a р му a ллифи
С .Xo лб o ев . « Ш a рқ », Т :. 2001. Xo лб o ев С . Мун a вв a р Қ o ри . « Ф a н в a
турмуш », Т :. 1991, 4- с o н ; Ўш a му a ллиф . O йб o лт a o стид a ги сўз .« Тур o н
т a ри x и ». Т :.1992; Ўш a му a ллиф . Мун a вв a р Қ o ри A бдур a шид xo н o в .
Ўрт a O си
еmд a ги пед o г o гик фикрл a р т a дкик o тид a н л a вҳ a л a р . Т., «Фaн»,
1996; Сирoжиддин Axмaд. Мунaввaр Қoри. «Шaрқ юлдузи», 1992,
5сoн.
5. «Шaрқ юлдузи», 1992 йил, 5-сoн.
6. Ж.Йолдошев, С.Хасанов.”Жадид тарихшунослиги асослари”. ”Халқ
талими” журналида. Тошкент. 1992-йил. 11-12-сонлар.
67

Internet saytlar.
1. www.aks.uz
2. www.edebi.net
3. www.google.uz

68

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining tarixi

Sotib olish