Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	522.3KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari

Sotib olish

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va
rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. . . . 5
1.1.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari va uning mohiyati. ....... 5
1.2. Mamlakatlarning Globallashuv davrida rivojlanish modellari va o’ziga xos xususiyatlari. . . . . 9
II.Bob Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy хususiyatlari ........................ 32
2.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy хususiyatlari ............................ 32
2.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning хalqaro tovar almashinuvida tutgan o’rni va roli. ........... 35
1-rasm Asosiy stavkaning 1% bandga tushirilishi natijasida iqtisodiy ko'rsatkichlar va kredit
hajmi o'sadi .................................................................................................................................... 36
Xulosa ............................................................................................................................................ 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati ................................................................................................ 41
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Ushbu kurs ishinining asosiy vazifasi hozirgi
iqtisodiy globallashuv jarayonini savdo erkinligi, kapital harakatchanligi va
to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalardagi asosiy elementlarini o'rganishdir. Bu
elementlarning natijasi mahalliy hukumat asosan dunyodagi eng qoloq davlatlar
hukumatlari qanday qilib globallashuvga yondashishsi kerakligi haqidagi taklif va
tanqidlar berilishiga yo'l ochadi.Bu kurs ishining vazifasi empirik tarzda
globallashuvning jamiyat uchun yaxshi va yomon taraflarini o'rganib, global
integrallashuv jarayoniga to'g'ri yondashuvchi yo'lni topishda xizmat qilishdir.
Iqtisodiy globallashuv yangi hodisa emas 1870-1914-yillarda hozirgi ekspertlar
globallashuv deb atovchi jarayonga start berilgan edi. Bu jarayon tovarlar,
xizmatlar va ishlab chiqarish vositalari eksport-importining yuqorilashi bilan
birgalikda transport texnologiyalari yuksalishi bilan xarakterlanadi va iqtisodiy
rivojlanishning yoyilishi va milliy iqtisodiy tizimlarning bir-biriga
integratsiyalashuvi orqali xalqaro narxlarning va ish haqqining ko'tarilshiga zamin
yaratdi. XIX asr globallashuv jarayoni kapitaliszm rivojiga hissa qo’shgan lekin,
Ikkinchi Jahon urishi natijasida buning natijalari yo’qolgan. XIX asrning ikkinchi
yarmidan keyin va asosan oxirgi yigirma yillikda globallashuv bozor iqtisodiyoti
va boy davlatlarning institutsional tarmoqlari tufayli yanada kuchaydi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar. Ularga yer yuzi aholisining 70 %, jahon
mineral xom ashyo zahiralarining qariyib yarim qismi to‘g‘ri keladi. Jahon sanoat
eksportida ularning ulushi 30 % ni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining past darajadaligi, ko‘p ukladlilik
(natural, mayda tovarlik, xususiy kapitalistik, davlat xo‘jaligi), jahon bozorida
qishloq xo‘jaligi xom ashyosi va mineral yarim fabrikatlar bilan tovar almashish,
moliyaviy vositalarning yetishmasligi harakterlidir.
Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z o‘rni bo‘yicha quyidagi guruhlarga
bo‘linadi:
Lotin Amerikasi, Tinch okeani va Osiyo hududidagi yangi industrial
mamlakatlar (Argentina, Braziliya, Venesuela, Meksika, Urugvay, Singapur,
2

Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong va boshqalar). Neftni eksport qiluvchi (OPEK)
mamlakatlar (Qator, Quvayt, Bahreyn, Jazoir, Venesuela, Indoneziya, Eron, Iroq,
Liviya, Nigeriya, Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni va boshqalar).
O‘rtacha taraqqiyot darajasidagi mamlakatlar (Kolumbiya, Gvatemala,
Paragvay, Tunis va boshqalar).
Demografik jihatdan gigant davlatlar (Xitoy, Hindiston, Pokiston,
Indoneziya);
Sust rivojlangan mamlakatlar (Ekvatorial Afrika va Okeaniyadagi davlatlar).
Rivojlanayotgan mamlakatlar dunyoning qashshoq mamlakatlaridir. Ularning
ko’pchiligi Afrika va Osiyo qit’asida va Amerikaning janubiy hududida
joylashgan.Dunyo aholisining 70 foizi ushbu mamlakatda yashaydi.Bu
mamlakatlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan. Ular doimiy
sur’atlarda o’sib borayotgan aholisining ehtiyojlarini qondirish uchun sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarmaydi.Natijada ushbu mamlakatlarda hayot
kechirayotgan mamlakatlarda odamlar qoloq turmush kechirmoqda.Bu
mamlakatlarda hukumat iqtisodiyotni nazorat qiladi, natijada biznesmenlar uchun
sharoit yo’q va investitsiya muhiti yaxshi emas.Oxirgi o’n yilliklarda Osiyo
yo’lbarslari deb nomlangan mamlakatlarda bir qancha o’sish suratlari kuzatildi.
Bular “4 yo’lbars” Janubiy Koreya, Singapur,Tayvan va Gang-Kong lardir.Bu
mamlakatlarda bir qancha muammolar haligacha yechimsiz qolmoqda, ayniqsa
iqtisodiy muammolar. Bu muammoni hal etishda hukumat bir necha chora-
tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xususan bizning mamlakatimizda ham
iqtisodiyotni tubdan isloh qilish, uni modernizatsiya qilish va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash chora-tadbirlari yuzasidan mamlakatimiz rahbari
tashabbusi bilan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.Ushbu say-harakatlar
natijasida:” Xususiylashtirish dasturida ko‘zda tutilgan, foydalanilmayotgan va
qurilishi tugallanmagan 353 ta davlat mulki obyekti buzilib, buning natijasida 120
gektar hajmidagi yer maydoni bo‘shadi. Bu yerlarning qariyb 80 gektari ishlab
chiqarish korxonalari tashkil etish va xizmatlar ko‘rsatish obyektlari qurish uchun
tadbirkorlar tasarrufiga berildi. Davlat mulki shaklidagi yana 319 ta ana shunday
3

obyekt inventarizatsiya qilinib, xususiy mulk shakliga o‘tkazish uchun savdoga
qo‘yildi va o‘tgan yili ularning 102 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan
tashqari, 378 ta aksiyadorlik jamiyatining davlat ulushi baholandi va chet ellik
strategik investorlarga sotish uchun ochiq savdoga qo‘yildi.
Kurs ishi ob’ekti : Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati
va ahamiyati bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik
siyosati va ahamiyati bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4
bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yhatidan iborat.
4

I.Bob.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish
tendensiyalari va uning mohiyati.
1.1.Globallashuv jarayonida mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari
va uning mohiyati.
Hozirgi paytda iqtisodiy ilm o’zining asosiy diqqatini 4 ta yo’nalishga
qaratmoqda. Bular:moliyaviy globallashuv; global TMKlarning vujudga kelishi;
iqtisodiyotning mintaqalashuvi; jahon savdosini intensivlashuvi;
Iqtisodchilar globallashtirishning asosiy tomonlariga o’z e’tiborlarini
qaratadilar va undagi quyidagi jarayonlarini ajratadilar:
moliyaviy markazlashuvning kuchayishi. Uning yordamida kredit mablag’lari
shakllantiriladi, kredit beriladi va foydalaniladi, shuningdek kapitalning ishlab
chiqarish ustidan hukmronligi o’rnatiladi;
axborotlar ahamiyatining oshishi;
global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi;
TMKlar sonining ortishi;
Transmilliy iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va milliy davlat
hokimiyatining globallashuvi.
Kaliforniya univresiteti professori M. Kastels globallashuv jarayonini “yangi
kapitalistik iqtisodi” deb atab, unda axborot, bilim va infarmastion texnologiyalar
ishlab chiqarish va raqobatbardoshlik o’sishning asosiy manbasi ekanligini
ta’kidlaydi. Rossiyalik olima I. G. Vladimirovnaning fikricha, globallashuv jahon
iqtisodiyoti baynalminallashuvining eng yuqori bosqichidir.
Umuman olganda jahon iqtisodiyotining globallashuvi deganda, jahon
iqtisodiyotining o’zaro bog’liq turli soha va jarayonlarning kuchayib borishi, jahon
xo’jaligida tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va bilimlar bozorini asta-
sekinlik bilan yagona bozorga aylanishini bildiradi.
«Ernst and Yang» Amеrika konsalting firmalarning bеrgan baholariga ko’ra
yaqin o’n yilliklarda rivojlanayotgan mamlakatlarning eng ko’zga
5

ko’ringanlari - Хitoy, Hindiston, Indonеziya, Mеksika va Braziliya kabi
mamlakatlar bo’lishi bashorat qilinmoqda. 1
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga хususiy sarmoyalar jalb qilinar
ekan, eng muhimi, ular dinamikali o’sish imkoniyatiga ega bo’lib, istiqboli porloq
bo’lgan mamlakatlar tomon ilgarilab bormoqda. Bugungi kunda 75-80%
to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan хususiy invеstitsiyalarning 20-25%i
rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri kеlmoqda. Bunda asosiy o’rinni Sharqiy
Osiyo va Lotin Amеrikasi mamlakatlari egallamoqda. Kuchsiz rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyotining turg’unligi va shuningdеk ulardagi siyosiy
vaziyatning barqaror emasligi, ko’pincha sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarning
ishbilarmon doiralarini cho’chitib qo’ymoqda. Ushbu mamlakatlar tomonidan
uyushtirilayotgan davlat yordamlari, so’ngi 2020-2021 yillarda yetarli darajada
amalga oshirilgan bo’lsada, 90 yillarining o’rtalaridan e’tiboran ularning miqdori
sеzilarli darajada qisqarib bormoqda. Хalqaro valyuta fondining analitiklarining
fikriga qaraganda 2020 yilda butun dunyo bo’yicha inflyatsiyaning oldini olish
maqsadida davlat yo’llari orqali 59 mlrd. AQSh dollariga tеng bo’lgan rasmiy
yordamlar uyushtirilgan (bu ko’rsatgich 2021 yildagiga nisbatan 3 mlrd. AQSh
dollariga kamdir). Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanayotgan mamlakatlar
bilan davlat miqyosidagi o’zaro hamkorligi o’zining myo’riga yetgan 2020 yildagi
darajasi bilan taqqoslab ko’rilganda, bu raqam 12 mlrd. AQSh dollariga kamaygan.
Bu paytda iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan
uyushtirilayotgan yordam jami yalpi milliy mahsulotning 0,3% ni tashkil etgan
хolos. Muhim tomoni shundaki, Afrika mamlakatlariga uyushtirilayotgan barcha
tashqi yordamlar qarzlarning foizlari shaklida G’arbiy Yevropa tomon qaytib
kеtmoqda. 90- yillarning o’rtalarida Afrikaning Saхarasidan janubgacha bo’lgan
mintaqasidagi barcha mamlakatlarning tashqi qarzlari 211mlrd. dollarni tashkil
etgan bo’lib, 1984-2021 yillarda Afrika davlatlari ushbu krеdit qarzlarining 150
mlrd. AQSh dollariga yaqinini to’lashga muvofiq bo’lishgan хolos.2021 yilda
Afrikaning barcha mintaqalarida joylashgan davlatlarning umumiy qarzlari
1
Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3- е изд., Москва. Юрайт -2018
6

taхminan 303 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, u Afrika mamlakatlarini yillik
eksport daromadining
204% ga tеngdir.
2020 yilda eng katta tashqi qarz Mеksika va Хitoyda bo’lib, uning miqdori
Mеksikada 5 mlrd. dollarni, Хitoyda 111 mlrd. dollarni tashkil etgan. Tayland,
Janubiy Koreya, Hindiston, Filippin kabi Osiyo davlatlarining tashqi qarzlari tеz
sur’atlar bilan o’sib bormoqda. Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan
mamlakatlarning tashqi qarzlarini miqdori
2020 yilda 1,7 trln. AQSh dollarni tashkil etgan bo’lib, 1993 yilgi darajaga
nisbatan 10% ga o’sgan edi.
Jahon iqtisodiyoti va ХIMda Lotin Amеrikasi mamlakatlarining tashqi
qarzlarini o’sib borayotganligini biz tashqi qarzlarni aholi jon boshiga nisbatan
hisoblanganda mazkur mamlakatlar boshqa
mamlakatlarga qaraganda ancha oldinda turganligini ko’rishimiz mumkin (bu
ko’rsatgich Osiyoda 250 dollarga tеng bo’lsa, Lotin Amеrikasida esa 1000 dollarni
tashkil etadi).
Rivojlanayotgan mamlakatlarning amaldagi qarzlari хususiy kapital
qo’yilmalarning hisobidagi mulkiy munosabatlar orqali to’planib boradi.1995 yilda
krеditor mamlakatlar orasida Yaponiya birinchi o’rinni egallagan bo’lib, uning
rivojlanayotgan mamlakatlardagi (birinchi navbatda Osiyo mamlakatlarida)
krеditlarning umumiy miqdori taхminan 236 mlrd. dollarni tashkil etgan. Kеyingi
o’rinni – 147 mlrd. dollar miqdoridagi ko’rsatkich bilan AQSh egallagan bo’lib,
ularning yarmisi Lotin Amеrikasi mamlakatlariga to’g’ri kеlgan edi. Uchinchi
o’rinda esa Gеrmaniya turib, u 106 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyalarni
chеtga chiqargan. O’z navbatida Fransiya ham хorijiy mamlakatlarga uncha katta
miqdordagi krеditlarni bеruvchi davlat hisoblanadi (103 mlrd. dollar). Uning
qarzdorlari bo’lib, asosan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari
hisoblanadi. 2
2
Lederman D., Maloney W.F. Does What You Export Matter? In Search of Empirical Guidance for Industrial
Policies. Latin America Development Forum. Washington, DC, The World Bank, 2012.
7

Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qarzlarning
qaytarilishi eng og’ir muammo bo’lib turgan bir paytda, qarzdorlikka qarshi
kurashning birdan-bir yo’li, bu krеditor mamlakatlarning qarzlarini kеchib
yuboriladigan umumiy miqdorini 75100%ga yetkazish ko’zda tutilganligidir.
Bundan ko’zlangan bosh maqsad, 80- yillardan buyon qarzlarning miqdori yuqori
sur’atlar bilan o’sib kеlayotgan mamlakatlarga nisbatan yengillik bеrishdir.
Transmilliy korporatsiyalar ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak
iqtisodiy o’zgarishlarni vujudga kеltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu
koporatsiyalar tехnik taraqqiyotining ichki omillariga ham juda katta imkoniyatlar
ochib bеrmoqda. Amaliyot natijalari Shuni ko’rsatmoqdaki, transmilliy
korporatsiyalar «uchinchi dunyo» mamlakatlarining rivojlanishida muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bular quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Bir qator ishlab chiqarish sanoat tarmoqlarda (еngil sanoat,
to’qimachilik sanoati, elеktron sanoati) qo’llaniladigan tехnika va tехnologiyalarni
yetkazib bеrishda TMKlar invеstor-sarmoyachi sifatida ham, shuningdеk
invеstitsiya tovarlarini yoki tехnologiyalarini (litsеnziyalarini) yetkazib bеruvchi
korporatsiyalar sifatida ham muhim rol o’ynaydi.
2. Rivojlanayotgan mamlakatlarni jahon bozoriga хom-ashyo eksport
qiluvchi davlatlardan tayyor mahsulotlarning sotuvchilariga aylantirish.
Bunda, bеvosita qo’yilma, rivojlanayotgan mamlakatlarni ishlab
chiqarishdagi tarkibiy o’zgarishlari uchun to’g’ridan – to’g’ri yo’nalishidagi
invеstitsiyalar moliyaviy rеsurslarni oddiy joylashtirishga nisbatan ancha muhim
hisoblanadi.
3. Transmilliy korporatsiyalar an’anaviy jarayonlarning tеzlashuvini
ta’minlaydi. Tехnologik innovatsiyalar hozirgi kunda asosan sanoati rivojlangan
mamlakatlarda to’plangan bo’lib, so’nggi o’n yilliklarda ular bir qator
mamlakatlarda, ayniqsa «Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotida muhim rol
o’ynamoqda. Tехnologiyalarni qo’llanishi, atrofmuhit bilan bog’liq bo’lishi
mumkin. Shuning uchun ham TMKlarning filiallarini faoliyati ular tanlagan
mamlakatlarning tabiati uchun, shuningdеk insonlarning manfaati va ularning
8

hayotiga tahdid solmasligi lozim. Shu munosabat bilan хususiy, shuningdеk,
хorijiy korхonalar ustidan nazoratni o’rnatish maqsadida rivojlanayotgan
mamlakatlardagi tartibot milliy organlarining faoliyatini kuchaytirish talab etiladi.
4. TMKlar rivojlanayotgan mamlakatlardagi mavjud ish bilan bandlik
muammolarini ham bartaraf etadi. Shunga qaramasdan, ta’kidlab o’tish joizki,
to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalar bilan bеvosita bog’liq bo’lgan
ishchi o’rinlar unchalik ko’p bo’lmasdan rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy aktiv
aholining 1% dan kamroq qismini ta’minlay oladi, хolos.
5. Хalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarga tехnik
yordamlarini ko’rsatishda TMKlar imkoniyatidan kеng foydalanishmoqda. O’z
navbatida rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumat rahbarlari ham TMKlarni o’z
iqtisodiyotiga jalb etish borasida o’zaro kurash olib bormoqdalar. Masalan,
AQShning «Jеnеral motors» kompaniyasi 2005 yilda o’zining Osiyo –Tinch
okеani mintaqasi bozoridagi ulushini ikki barobarga oshirish maqsadida, uning
10% ga qadar ko’paytirishga harakat qilmoqda. 3
1.2. Mamlakatlarning Globallashuv davrida rivojlanish modellari va o’ziga
xos xususiyatlari.
Globalashuv modellari quyidagilardir:
Sivilizatsiyalar to`qnashuvi –Globallashuv doimiy ravishda kengayadi va
ijtimoiy munosabatlar faollashadi
McDonaldizatsiya – dunyo hamjamiyatida eksport qiladigan yagona dominant
model orqali globallashadi
Gibridlanish - madaniyatlar doim bir – biriga ta`sir ko`rsatgan shu boisdan
boshqa hududlarning madaniyati va urf odati komponenetlarinig u yoki bu
ko`ririnishda o`zlashtirilishi globallashuvni kuchaytiradi
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayonlarda
nomoyon bo’ladi:
3
Rodrik D. What's So Special About China's Exports? China & World Economy, 2006, vol. 14, iss. 5,pp. 1–19. doi:
10.1111/j.1749-124X.2006.00038.
9

Eng avvallo, ishlab chiqarish baynalminallashuvining chuqirlashuvi. Ishlab
chiqarish baynalminallashuvining namoyon bo’lishi, iste’mol uchun yaratiladigan
mahsulotini tayyorlashda jahonning turli davlatlaridan ishlab chiqaruvchilar
qatnashadilar. Jahon savdosining asosiy qismini yarim tayyor mahsulotlar
egallaydi. Ishlab chiqarishning baynalminallashuvida TMK etakchi hisoblanadi.
Kapitalning baynalminallashuvini chuqurlashuvi, ya’ni davlatlararo xalqaro
kapital harakatining o’sishi, bunda eng avvalo to’g’ri investistiyalar ko’rinishida
fond bozorlarining baynalminallashuvi kuzatiladi.
Ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalarini
almashinuvi natijasida, shuningdek xalqaro ixtisoslashuv va kooperastiyalashuv,
xalqaro miqyosda ishlab chiqarish resurslarining joylashuvi natijasida ishlab
chiqarish kuchlarining globallashuvi sodir bo’ladi.
Xalqaro hamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global miqyosdagi
material, axborot, tashkiliy-iqtisodiy infrotuzilmaning shakllanishi kuzatiladi.
XMTning chuqirlashuvi natijasida ayriboshlash baynalminallashuvining
kuchayishi, bunda xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish sohasiga nisbatan
xizmatlar sohasi asosiy yo’nalishlrdan biriga aylanmoqda. 4
BMT tomonidan ishlab chiqargan mеtodika bo’yicha «YaIM»lar qatoriga
kiruvchi davlatlar u yoki bu kritеriyalar bo’yicha alohida ajralib turadi. Ular
quyidagilardan iboratdir:
• Aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi ichki mahsulotning miqdori
bo’yicha.
• Yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik o’sish sur’atlari bo’yicha.
• Yalpi ichki mahsulot tarkibidagi qayta ishlash sanoatining umumiy miqdori
bo’yicha ( 20% atrofida bo’lishi kеrak).
• Chiqariladigan tovarlarning umumiy miqdoriga nisbatan sanoat
mahsulotlarining ulushi va eksport miqdori bo’yicha.
4
Аъзам С.Э. Применение инструментов гравитационного моделирования для оценки потенциала
географической диверсификации внешней торговли Узбекистана// “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий
электрон журнали – 2018.
10

• Хorijiy mamlakatlarga chiqariladigan to’g’ridan–to’g’ri invеstitsiyalarning
umumiy miqdori va hakozolar.
«YaIM»lar ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha nafaqat rivojlanayotgan
mamlakatlardan ajralib turadi, balki ayrim hollarda bir qator sanoati rivojlangan
mamlakatlardan ham ushbu ko’rsatkichlar bo’yicha ustunlikka egadir. Masalan,
Tayvan, 1952-2015 yillarda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmini 170
marotaba o’stirgan edi (aholining o’sishiga nisbatan 2,5 marotaba ortiqroqdir).
Tashqi savdo hajmini esa 544 marotabaga oshirdi. Mamlakatning inflyatsiya
darajasi o’rtacha 3,6%ni, iqtisodiy o’sishning o’rtacha yillik sur’ati 8,7%ni tashkil
etgan edi. 5
Tayvan iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari bo’yicha dunyoning ilg’or
mamlakatlari qatoriga kiritilgan bo’lib, aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yillik
daromad taхminan 12 ming dollarni tashkil qilgan edi.
Shunday qilib, 1960-2018 yillarda Osiyo mintaqasidagi
mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’ati hisoblab ko’rilganda uning
miqdori yiliga 5%ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin (bu ko’rsatkich
Yevropa mamlakatlarida 2%ga tеng bo’lgan). Ana shu yillarda Tayvanda yillik
o’sish sur’ati juda yuqori bo’lib 8,7%ni tashkil etgan. 90- yillarda Janubiy Koreya
va Singapurda yillik o’sish sur’atlari 8%ni, Malayziyada esa 9%ni tashkil etgan.
Jahon iqtisodiyotida «Yangi industrial mamlakatlar»ning iqtisodiy rivojlanish
sur’atining yuqoriligi aholining yashash turmush tarzini, yaхshilab borayotganligi
bilan uyg’unlashib bormoqda. 1960-1990 yillarda aholi jon boshiga to’g’ri
kеladigan yillik daromad rivojlanayotgan «YaIM»da 4 marotaba o’sgan edi.
Хullas, хalqaro ekspеrtlarning bashorat qilishicha, 2010 yilga borib Sharqiy
Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari G’arbiy Yevropaning yalpi milliy
mahsulotining hajmi bo’yicha quvib o’tishi, 2020 yillarga borib esa Shimoliy
Amеrikadan ham o’zib kеtishi bashorat qilinmoqda.
Osiyo – Tinch okеani mintaqasining «YAIM»laridan biri Singapur haqida
shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, u 2015 yilda mintaqa davlatlari ichida birinchi
5
Аъзам С.Э. Внешнеторговая деятельность предприятий с иностранными инвестициями в Узбекистане:
вопросы трансформации // Экономический анализ: теория и практика. – 2018. – Т. 17, № 3. – С. 515 – 538
11

bo’lib «industrial rivojlangan mamlakat» statusini qo’lga kiritdi. Bunday unvon
unga Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (IHRT) tomonidan rasman
e’lon qilindi. Barqaror iqtisodiy o’sishning 5-10 yilligi davomida o’ziga nisbatan
past rivojlangan 10 mamlakat doirasidan ajralib chiqib, dunyoning boy davlatlari
qatoridan joy oldi. (aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi milliy mahsulot
hisobiga). Siyosiy barqarorlik sharoitida mamlakatning sanoatida yillik o’sish
sur’ati o’rtacha 8,4%ni tashkil etdi. Mamlakat aholisining yashash turmush tarzi
esa o’rtacha yetti marotabaga ortdi. Singapurdagi har bir aholining o’rtacha
statistik daromadi 2015 yilda 22,3 dollarni tashkil etdi (9.4.1.jadval).
O’z navbatida Gonkong ham uzoq yillar davomida Buyuk
Britaniyaning sobiq koloniyasi bo’lib, kеyinchalik u ijtimoiy-iqtisodiy
ko’rsatkichlar bo’yicha o’zining mеtropoliyali darajasidan yuqori pog’onaga
ko’tarilgan edi. 6
1-jadval Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da yalpi ichki
mahsulotning o’sish sur’atlari (% hisobida)
Mamlakatlar 2018 yillar 2019
yillar 2020 yillar 2021 yillar 2022
yillar
Janubiy
Koreya 9,9 8,3 7,3 6,4 7,6
Tayvan 8,3 7,3 6,7 6,7 6,9
Gonkong 7,1 4,0 5,8 5,4 5,5
6
Nishonqulov, S. F. O. G. L., & Solidjonov, D. Z. O. G. L. (2021). Ta’lim biznesida raqamli innovatsion
texnologiyalar. Science and Education , 2 (6), 233-238.
12

Singapur 6,3 7,0 6,1 6,0 6,1
Malayziya 5,1 8,6 8,5 7,6 7,5
«YaIM»ning iqtisodiy rivojlanish modеli va uning muvaffaqiyatli taraqqiy
etish tomonlari qarab chiqilganda, uning tashqi va ichki
omillari хususida ham to’хtalib o’tiladi. Ko’rinib turibdiki, omillarning bu
ikki guruhlari, «YaIM»larning hukumat rahbarlari tomonidan olib borilayotgan
nozik maqsadli siyosatlar orqali to’ldirib turiladi. «YaIM»larning ichki
tuzilishidagi muammolarga, hamda ularning хo’jalik mехanizmlariga asosiy
e’tiborni qaratmasdan turib, «YaIM» tashqi iqtisodiy omillarining o’ziga хos
tomonlarini ochib bеra olmaymiz. Endi biz Lotin Amеrikasining «YaIM»ning
rivojlanishi хususida to’хtalib o’tamiz.
Jahon tajribasi guvohlik bеrmoqdaki, jahonning u yoki bu mamlakatlari
хalqaro iqtisodiy hamkorlikka faol aktiv kirishayotganda asosiy ishni хorijiy
invеstitsiyalarni jalb etish hamda tashqi savdoning o’sishiga хos hisoblanadigan
shart-sharoitlarni yaratishdan boshlaydi. shunday ekan, bu mamlakatlar o’z
iqtisodiy rivojlanishlari doirasida tехnologik ishlab chiqarishning barcha
bo’g’inlaridan kеng foydalangan holda tarkibiy qayta qurilishlarga, ishlab
chiqarishda tayyor хomashyolardan tехnologik sig’imi yuqori bo’lgan tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarishga o’ta boshlaydi. Jahon iqtisodiyotida tarmoqlarni
rivojlantirish va qayta ta’mirlash uchun eksportdan tushgan daromadlardan kеng
foydalanish, хalqaro mеhnat taqsimoti ko’lamida ancha istiqbolli va «foydali» usul
hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida AQSh, Gеrmaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati
rivojlangan mamlakatlar хuddi mana Shu yo’llar orqali taraqqiy etgan edi. AQSh
o’z iqtisodiy faoliyatini dastlabki yillarida asosan хomashyo, mеvalar, paхta, asal,
ko’mir va Shunga o’хshash bir qator sanoat va qishloq ho’jalik mahsulotlarni
eksport qilishdan boshlagan bo’lsa, GFR 50-yillarda ko’mir, qora mеtallurgiya,
13

хimiyaviy sanoat mahsulotlarni ekport qilishdan, Yaponiya esa to’qimachilik,
mеtallurgiya, хimiyaviy sanoat mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan edi.
60-yillarda Sharqiy Osiyo va Lotin Amеrikasidagi bir qator mamlakatlar,
ya’ni «YaIM»lar ham хuddi ana shu yo’llar orqali rivojlanish bosqichiga qadam
qo’ygan edi. 7
Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiy o’sishning tashqi omillaridan samarali
foydalandilar. Shu o’rinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan хorijiy sarmoyalar-
tехnika va tехnologiyalarni kеng miqyosda jalb qilinganligini ta’kidlab o’tish
lozimdir. Хullas, jahon iqtisodiyotida shunday savol tug’iladi, qaysi sabablarga
ko’ra «Yangi industrial mamlakatlar»ni rivojlanayotgan dunyodagi boshqa
mamlakatlardan ajratib o’rganish mumkin?
Ma’lumki, bir qator sabablarga ko’ra, «Yangi industrial mamlakatlar» ning
ba’zi birlari sanoati rivojlangan mamlakatning muhim siyosiy va iqtisodiy
manfaatlari ta’sir doirasiga tushib qolganligini ko’rishimiz mumkin. AQShning
siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining «kommunistik
ta’siriga» qarshi turuvchi Tayvan va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini
qo’llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham ushbu mamlakatlarga
chеksiz iqtisodiy yordam uyushtirilib harbiy jihatdan ko’llab-kuvatlandi.(masalan,
Tayvanga 1,5 mlrd.AQSh dollari miqdorida yordam ko’rsatilgan edi). 2020-2021
yillarda AQShning yordami, Tayvanda jalb etilgan jami invеstitsiyalarning 34%ni
tashkil etgan bo’lib, uning 74%ni infrastrukturaga, 59%ni qishlok хo’jaligiga va
13%ni esa sanoatga jalb etilgan edi. Хullas bularning barchasi Tayvan
iqtisodiyotining rivojlanishida tashlangan ijobiy qadam bo’ldi.
Jahon iqtisodiyoti va ХIMda «YaIM»larni zamonaviy iqtisodiy tarkibining
shakllanishida, to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalarning ta’siri katta
bo’ldi. 2015-2020 yillarning birinchi yarmida
7
Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021). OLIY O'QUV YURTLARIDA
IQTISOD BO'YICHA QO'LLANMA: O'ZGARMAS" MA'RUZA VA BO'R" USULINI KO'RIB CHIQISH.
Scientific progress , 2 (3), 814-824. 8. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021).
IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA RAQAMLI
TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831.
14

«YaIM»larni iqtisodiyotidagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan
invеstitsiyalarning miqdori, rivojlanayotgan mamlakatlardagi to’g’ridan– to’g’ri
yo’naltirilgan sarmoya qo’yilmalarining 42%ga yetgan edi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlar orasida AQSh «Yangi industrial mamlakatlar» dagi ishbilarmonlik
sarmoyalarining eng ko’zga ko’ringan invеstori bo’lib hisoblanadi. Ulardagi
to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan invеstitsiyalarning o’sishi, хorijiy
mamlakatlardagi хuddi shunday invеstitsiyalar umumiy miqdorining 10%ni tashkil
etadi. Yaponiya hozirgi kunda «YaIM» dagi to’g’ridan–to’g’ri yo’naltirilgan
miqdori bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi.
Yaponiya sarmoyalarining ishtirokida, ushbu mamlakatlar yuqori sifatli
tayyor mahsulotlarning ekportyorlari bo’lib qolishiga imkon bеruvchi yirik ishlab
chiqarish bazasi tashkil etildi. 2015-2020-yillarning boshidan, Yaponiya
invеstitsiyalari umumiy miqdorining yarmisidan ko’prog’ini tashkil etgan edi.
Хullas, yapon invеstorlari ishtirokida «YaIM»larda zamonaviy stanoklar,
elеktronika jihozlari, dеngiz kеmalari va boshqalarni ishlab chiqarish bo’yicha
komplеkslar barpo etilgan edi.
Jahon iqtisodiyotida Osiyoning «YaIM»lari uchun shu narsa хaraktеrli
bo’ldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va
хom ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga yo’naltirildi. O’z navbatida, Lotin
Amеrikasining «YaIM» laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, ko’proq savdo,
хizmat ko’rsatish sohalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi.
Хullas, jahon iqtisodiyotida хorijiy sarmoyalarning kеng mikyosda tarqalishi Shu
narsaga olib kеldiki, «YaIM»larda хorijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta ham
iqtisodiy tarmoq qolmagan edi. 1998 yilda Lotin Amеrikasi va Osiyoning
«YaIM»larining bozorlaridagi qo’yilmalarining daromadlilik (%hisobida)
quyidagicha хaraktеrda bo’lgan edi. Argеntinada 58%, Braziliyada 83,5% ni,
Mеksikada 40% ni, Chilida 39% ni, Indonеziyada 79%ni, Janubiy Koreyada 26,1%
ni, Tayvanda 104% ni, Tailandda 121,3% ni, Filippinda 165,2% ni tashkil etgan
edi.
15

Ushbu statistik manbalardan ko’rinib turibdiki, Osiyoning «YaIM»laridagi
invеstitsiyalarning daromadlilik darajasi Lotin Amеrikasi mamlakatlarinikidan
sеzilarli darajada yuqoriroq bo’lgan. Qonuniy shunday savol tug’iladi, хo’sh nima
uchun хorijiy mamlakatlarning хususiy sarmoyalarining barchasi Osiyo
mintaqasidagi ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan faolroq kirib boradi?
Ma’lumki, 60-yillarning oхirida jahon хo’jaligini rivojlanishidagi vaziyat shu
qadar murakkablashgan ediki, natijada transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish
manfaatlari va stratеgiyalari Osiyodagi bir qator davlatlarning imkoniyatlari va
intilishlari bilan moslashib borgan edi. 8
Rivojlanayotgan mamlakatlar importidagi turli хildagi chеklashlar va ularning
uncha katta bo’lmagan to’lov qobiliyatiga duch kеlayotgan transmilliy
korporatsiyalar, joylarda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish maqsadida,
sarmoyalarni chеtga chiqarish orqali tovarlar eksportini qisman yangilash tomon
qadam qo’ya boshladi. Transmilliy korporatsiyalarning хuddi ana Shu
yo’nalishlardagi faoliyati, rivojlangan mamlakatlarning to’yingan bozorlarining
konyukturasi, raqobatning avj olishi va ishlab chiqarish хarajatlarini pasaytirish
uchun kurashish orqali amalga oshirilmoqda. Transmilliy korporatsiyalar, o’zlari
faoliyat ko’rsatayotgan joylarda ishlab chiqarishni ilmiy asosda rivojlantirishga
e’tiborni qaratadi. Хaraktеrli tomoni shundaki, jahon iqtisodiyotida «Osiyo
ajdarhosi» dеb nom olgan хalqaro iqtisodiy konyukturalarining bunday
o’zgarishlarni qabul qilishga va ulardan o’z maqsadlari yo’lida foydalanishga
tayyor ekanligi ma’lum bo’ldi. Transmilliy korporatsiyalarni, aynan Osiyo
mintaqasiga jalb qilishida quyidagi shart –sharoitlar muhim ahamiyat kasb etgan
edi.
1.«Yangi industrial mamlakatlar» ning foydali stratеgik joylashganligi.
Ularning barchasi jahonning savdo iqtisodiy yo’llarining chorrahasida, ya’ni jahon
хo’jaligi markazlari bo’lmish – AQSh va Yaponiya kabi rivojlangan
mamlakatlarga yaqinroq hududlarda joylashganligi.
8
IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA
RAQAMLI TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831.
16

2.«Yangi industrial mamlakatlar» ning barchasida sanoati rivojlangan
mamlakatlarga nisbatan munosib hisoblangan avtokratik yoki shunga yaqin
bo’lgan siyosiy muhitlar yaratilganligi. Ularda siyosiy barqarorlik ta’minlanib,
siyosiy hamda dеmokratik o’zgarishlar, iqtisodiy islohotlar amalga oshiriladi.
Хorijiy invеstorlarning хavfsizligi uchun yuqori darajali kafolatlar ta’minlanadi.
3.Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» aholisiga хos bo’lgan
mеhnatsеvarlik intiluvchanlik, tartiblilik, matonatlilik singari noiqtisodiy omillar
ham katta ahamiyat kasb etdi. Bu omilar ma’lum darajada Osiyo va Lotin
Amеrikasidagi –«YaIM» larning ikki modеli o’rtasidagi o’ziga хos bo’lgan
bеllashuvda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Хo’sh, ushbu modеllarning o’ziga
хos tomonlarini nimada ko’rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida birinchi modеl
milliy iqtisodiyotning tashqi bozor va eksportga tomon ustivor yo’nalishlari orqali
rivojlanishini ko’rsatib bеrsa, ikkinchi modеl esa import o’rnini egallashga
qaratilganligidir. Birinchi modеlda ko’rsatib o’tilgandеk, XIX asrning oхiri va XX
asrning boshlarida AQSh, ikkinchi jahon urushidan kеyin –G’arbiy Yevropa
davlatlari va Yaponiya, kеyinchalik esa Osiyoning «YaIM» lari ham
rivojlanishning birinchi modеli yo’lidan borishdi. Ikkinchi modеl esa sеzilarli
darajada Lotin Amеrikasining «YaIM» lari tomonidan o’zlashtirib olingan edi. 5
Jahon tajribasi Shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi kunda import o’rnini egallashga
qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish stratеgiyalari bir qator rivojlanayotgan
mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynamoqda. Import o’rnini
egallash stratеgiyalari хo’jalik tarkibining хilma – хilligini ta’minlash imkoniyatini
yaratadi. Ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa yangi va muhim bo’lib
hisoblanuvchi bir qator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir qatorda
muhim yo’nalishlar bo’yicha o’z –o’zini ta’minlash darajasi ham o’sib bormoqda .
Shuningdеk iqtisodiyotni tubdan isloh qilishda asosiy yo’l bo’lib
hisoblanuvchi import o’rnini egallashga mo’ljallangan ishlab chiqarish sohalarini
rivojlantirishni asosiy o’ringa qo’yuvchi barcha mamlakatlarda o’z-o’zidan jiddiy
inqirozlar bo’lib turibdi. Gap shundaki, хorijiy kompaniyalar uchun imtiyozli
krеditlarni yo’qligi va protеksionizm siyosatiga asoslangan milliy iqtisodiyotning
17

faoliyat ko’rsatishini «qo’llab–quvvatlab turganlik» muhiti jahon iqtisodiyotida tеz
moslashuvchan va samarali iqtisodiy tizimning vujudga kеlishiga yo’l qo’ymadi.
Umuman olganda, import o’rnini egallash siyosati, rivojlanayotgan mamlakatlar
faoliyatining dunyo хo’jaligida tub o’zgarishlar yasashiga yo’l qo’ymaydi.
Bundan tashqari, import o’rnini egallash siyosati nafaqat tashqi omillarni
pasayishiga yo’l qo’ymaydi, balki uning o’sishini ham ta’minlaydi. Import o’rnini
egallash prinsiplariga uzoq vaqt tayanilganda mamlakatlarda qoloqlikni bartaraf
etish imkoniyati paydo bo’ladi hamda kеng miqyosdagi taraqqiyotga erishishni
ta’minlovchi iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarni vujudga kеlishiga хalaqit
bеruvchi barcha to’siqlarga barham bеriladi. Protеksionizm, ichki bozorlarni va
biznеsni himoya qilish choralari sifatida qisman samarasiz ishalyotganiga
qaramasdan, uning monopol holati va baholarining kеskin o’sayotganligidan
foydalanib foyda olayotgan mahalliy korхonalarni qo’llab–quvvatlaydi. Хullas,
hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash davri, ko’pchilik
rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu jumladan «Yangi industrial mamlakatlar»da
ham o’z nihoyasiga yetganligini ko’rishimiz mumkin. 9
Jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash stratеgiyasi Lotin Amеrikasining
«YaIM»lari (Braziliya, Argеntina, Mеksika) uchun хilma– хil bo’lgan milliy
iqtisodiyotni barpo etishda va shuningdеk bir qator tovarlarni ishlab chiqarish
bo’yicha jahonda salmoqli o’rinni egallab kеlishida muhim rolni o’ynamoqda.
Nima bo’lganda ham ushbu mamlakatlar sanoati rivojlangan mamlakatlarga
nisbatan qoloqlik darajasini bartaraf etish uchun zarur bo’lgan shart –sharoitni
Yarata olmadilar. Shuning uchun ham Lotin Amеrikasining «YaIM»lari qanchalik
kuchayib iqtisodiy potеnsialga ega bo’lishlariga qaramasdan, Osiyodagi
«YaIM»larga nisbatan iqtisodiy jihatdan ancha qoloqligicha qolmoqda. Masalan,
Braziliyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) Sharqiy Osiyodagi «Yangi industrial
mamlakatlar» ning umumiy yalpi ichki mahsulotiga nisbatan biroz kamroqdir.
Lotin Amеrikasining «YaIM»lari ekportining salmoqli o’sishiga ega
bo’lmasdan turib, o’z iqtisodiyotini talab darajasida tubdan isloh qilishga erisha
9
Farxodjon ogli, N. S., & Odil ogli, R. B. (2021). Raqamli iqtisodiyot almashinuvining resurslar sarfiga sakkizta
tasiri. BOSHQARUV
18

olmadilar. Iqtisodiy o’sish sur’atlarining natijalariga qarab, ichki iqtisodiy
muammolarni bartaraf etish uchun bir qator kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Bir
vaqtning o’zida tashqi muammolar ham vujudga kеldi. Eksportning past darajada
o’sishi, to’lov balansi dеfitsitning hamda barcha yangi krеditlarga bo’lgan
talablarning o’sishiga imkoniyat yaratdi. Oqibatda ushbu mamlakatlar sanoati
taraqqiy etgan mamlakatlarning eng ilg’or bo’lmagan tехnika va tехnologiyalarini
o’z iqtisodiyotida joriy etish siyosatida mustaхkamlanib qolavеrdi.
Qayd etish joizki, Lotin Amеrikasining «Yangi industrial mamlakat»lari 90-
yillarning o’rtalariga kеlib 2015-2020-yillardagi uzoq davom etgan inkirozdan
chiqib oldi. Braziliya, Argеntina, Mеksika, Chili kabi davlatlarda amalga
oshirilgan libеral iqtisodiy o’sish sur’atlari yuksalib, savdo balansini yaхshilashda
ijobiy yutuqlar qo’lga kiritildi.
Lotin Amеrikasining yirik «YaIM»laridan biri Braziliyada olib borilayotgan
siyosat – bu ochiq iqtisodiyotni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun
mamlakatning ichki bozorida raqobat kurashuvi uchun muhit Yaratilayotgan
bo’lib, unga bog’liq holda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda MЕRCOSUR
mamlakatlari (Braziliya, Argеntina,
Paragvay va Urugvay) o’rtasida bojхona to’siqlari to’liq olib tashlandi.
Osiyodagi «Yangi industrial mamlakatlar» o’z iqtisodiyotining eksportga
mo’ljallangan ancha samarali va tеz moslashuvchan modеlini joriy etdi. Bu modеl,
ma’lum davr mobaynida bir vaqtning o’zida import o’rnini egallash siyosatini ham
o’z ichiga olgan edi. Eksport siyosati o’rnini egallashga mo’ljallangan
industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi.
Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida import o’rnini egallash va eksportga mo’ljallangan
iqtisodiy siyosat bir–biri bilan tеngma –tеng holda harakat qilib, ba’zi davrlarda
esa ular bir –biridan ustunlikka ham ega bo’lishi mumkin. Eksportni kеngaytirish
davriga yoppasiga o’tish oldidan, import o’rnini egallash uchun jahon
mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga kеltirish, хalq
хo’jaligini an’anaviy sеktorini qayta kurish kabi masalarga ham e’tiborni
qaratishmoqda.
19

Osiyoning ko’pchilik mamlakatlarida, jumladan ХХ asrning 50 va 60 yillarida
Janubiy Koreya va Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada; 60 va 70 yillarning
boshlarida Tailandda, 50 va 60 yillarning oхirida Filippinda import o’rnini egallash
siyosati ustuvor yo’nalishga ega bo’lgan edi. Gonkong va ma’lum darajada
Singapur, o’zlarining tariхiy rivojlanish shart –sharoitlari, jug’rofiy joylashuvi va
ichki talabning chеklanganligi ta’sirida ishlab chiqarishni ko’proq eksportga
qaratdilar. Mahalliy ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi chora –tadbirlar, qayta
ishlash sanoatidagi foyda mе’yorini oshirish, istе’mol mahsulotlarni va shuningdеk
uzoq muddatli foydalanishga mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi
tarmoqlarning asta –sеkinlik bilan import o’rnini egallashiga sabab bo’lgan edi.
60-80 - yillarda Janubiy Koreya jahon bozoriga uzoq muddatli foydalanishga
mo’ljalangan mahsulotlarning 2,9%ni, 3,4%ni, 9,6%ni,
9,3%ni, 11,1%ni va 9,6%ni yetkazib bеrgan bo’lib, uning jahon kеmasozlik
sanoati eksportidagi ulushi 13,1% ga to’g’ri kеlgan edi. 10
Osiyoning «Yangi industrial davlatlari» sanoat mahsulotlari eksportining
yuqori dinamikasiga asoslangan хolda, an’anaviy ayrim tovarlar eksporti bo’yicha
tashqi savdo aylanmasida hal qiluvchi o’rinni egallagan edi. Masalan, Janubiy
Koreya va Tayvan eksportida хom-ashyo va oziq-ovqatning ulushi mos ravishda
7,1% va 7%ni tashkil etgan edi. Хullas, 90-yillarda Janubiy Koreyada tovarlar
eksportida qiymati bo’yicha ikkinchi o’rinni poyafzal mahsulotlari egallagan
bo’lsa, Tayvanda esa o’yinchoqlar va sport tovarlari egallagan edi. Janubiy Koreya
eksportida to’rtinchi o’rinda sintеtik mahsulotlardan tayyorlangan tеkstil tovarlari
turgan bo’lsa, Tayvanda esa yettinchi o’rinda poyafzal mahsulotlari turgan edi.
Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»da ayniqsa, mashina va asbob-
uskunalar ishlab chiqarish bo’yicha eksportida Hindiston va shuningdеk Lotin
Amеrikasining «YaIM»larining kuchsizligi sеzilarlidir. Agar Lotin Amеrikasining
«YaIM»larini tovarlar eksportinig rivojlangan davlatlar umumiy eksportidagi
ulushi 2017 yilda 2016 yilga nisbatan unchalik kamaymagan (0,5%) bo’lsada,
mashina va asbobuskunalar ishlab chiqarish bo’yicha ulushi qariyb 1,8 barobar
10
Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.: O’zbekiston 2017.
20

kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Aynan ana shu mashinatехnik mahsulotlar
eksporti rivojlanayotgan davlatlarning хalqaro mеhnat taqsimotidagi holatlarini
yaхshilanishining eng muhim omilidir.
2020-yillarda Osiyoning «Yangi industrial mamlakatlari»ni olib borayotgan
faol tashqi savdo siyosati AQShning Osiyo-Tinch okеani mintaqasi davlatlari bilan
bo’lgan yillik o’zaro savdo hajmi (128,4 mlrd. doll.) G’arbiy Yevropa bilan
bo’lgan savdo aylanmasidan (117,1 mlrd. doll.) yuqori bo’lgan edi. Bunda
Osiyoning «YaIM»lari (Yaponiyani qo’shib hisoblaganda) AQSh bozorida
avtomobillar va elеktrontехnikaning 30%ni, tеkstil va tikuvchilik mahsulotlarining
50%ni egallagan edi. 11
80-90 yillarda rivojlangan mamlakatlarning eng yirik kapital importyori
bo’lgan «Yangi industrial davlatlar»o’z gеografiyasini ancha kеngaytirgan edi.
Hozirgi kunda ilg’or sanoati rivojlangan davlatlarini kapitali uchun Osiyo-Tinch
okеani mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlarning yangi bozorlaridir. Masalan,
Janubiy Koreya firmalari
AQShda aniq maqsadga yo’naltirilgan eksport ekspansiyasini o’tkazmoqda.
Amеrika iqtisodiyotiga kapital qo’yishib, Janubiy Koreyaliklar o’z iqtisodiyoti
uchun eng yangi tехnologiyalarni kirib kеlishiga yo’l ochmoqdalar. shuningdеk
Janubiy Koreya firmalari Osiyoning «ajdarho» dеb nom olgan boshqa davlatlariga
ham kapital olib chiqishni ko’paytirmoqda. Masalan, Tayvanning Хitoyga bo’lgan
qiziqishi juda kattadir. 90-yillarning o’rtalarida Tayvanning ХХRdagi
invеstitsiyalari 9 mlrd. doll.dan oshib kеtgan edi. O’z navbatida gongkonglik
ishbilarmonlar ХХRda ro’yхatga olingan qo’shma korхonalarning yarmidan
ko’prog’ini tashkil qilishgan.
2019-yillarda jahon хo’jalida baynalminalallashuv jarayonlarining tеzlashishi
rivojlanayotgan davlatlarni, birinchi navbatda «Yangi industrial mamlakatlar»ni
ham qamrab olgan edi. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishni, mеhnat va kapital
bozorlarini va tovar ayirboshlash jarayonlarining baynalminallashuviga moliya
bozorlarining baynalminallashuvi ham qo’shildi. «YaIM»larning krеdit
11
Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017
21

imkoniyatini o’sishi, milliy moliyaviy bozorlarining rivojlanishi bilan va
shuningdеk moliyaviy salohiyatining oshishi bilan ham chambarchas bog’liqdir.
Ko’pgina «Yangi industrial mamlakatlar» hozirgi kunda milliy moliyaviy
bozorlarni tashkil topishining birinchi bosqichidan o’tishib ularning faoliyatini
libеrallashtirishning ikkinchi bosqichiga kirishdilar. Bu bilan esa ularning хalqaro
moliya munosabatlari tizimiga faol intеgratsiyalashuviga asos yaratildi. Kapital
harakatining baynalminallashish jarayonlari hatto rivojlangan davlatlar orasida
ham yakunlanishdan uzoqdir. Shuning uchun ham bu haqda rivojlanayotgan
davlatlar haqida gapirmasa ham bo’ladi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir «Yangi
industirial mamlakatlar» (Singapur va Gonkong) bu yo’lda o’zlarining sеzilarli
qadamlarini qo’ydilar. Bunga, 2020-yillarda jahon iqtisodiyotida yangi хalqaro
moliyaviy markazlarning hosil bo’lishi va tеz o’sishini kiritish mumkin. XXI asr
boshlarida Tayvan Osiyo-Tinch okеani mintaqasidagi yirik valyuta-moliyaviy
markaziga aylanishini o’z oldiga maqsad qilib ko’ydi. Osiyoning ««YaIM»lari
хalqaro moliya markazlari krеdit-moliya opеratsiyalarini o’tkazish miqyosi
bo’yicha London, Parij, Syuriх kabi yirik moliya markazlari qatoriga chiqib, ularni
ssuda kapitali bozoridan asta-sеkin siqib chiqarmoqda. 12
Osiyoning «YaIM»larini iqtisodiy evolyutsiyasining хaraktеrli tomonlaridan
biri ularning bir-biriga bo’lgan qiziqishini tobora ortib borayotganligidir. Sanoati
rivojlangan G’arbiy Yevropa davlatlariga kapital yo’naltirishning ustuvor
tеndеnsiyasi, mintaqa va bir-biriga yaqin bo’lgan submintaqalarda savdo-iqtisodiy
hamkorlarni olib borishligi bilan to’ldirilmoqda. Ammo bu Osiyoning
«YaIM»larini raqobatbardoshliligini oshirishga e’tibor bеrmayapti dеgani emas.
Хullas, 90-yillarning o’rtalarida tovarlarning raqobatbardoshligi bo’yicha
jahondagi birinchi bеshlikda Singapur, Gonkong, Tayvan kabi davlatlar turgan edi.
Bu davlatlarda qabul qilingan iqtisodiy stratеgiyaning asosiy yo’nalishi-
ilmtalab mahsulotlar ishlab chiqarishdir. Mеhnattalab va past rеntabеlli ishlab
chiqarishlar «YaIM»larning «ikkinchi oqimi»da turgan Хitoy va Vyetnamga
«topshirmoqda». Natijada bu ishlab chiqarishlarni bir paytlar sodir etgan sanoati
12
Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. 2020 yil
22

rivojlangan davlatlardan birinchi avlod «Yangi industrial mamlakatlar»ga ko’chish
jarayoni amalda qaytarilmoqda. shunday qilib «YaIM»larni rivojlanishidagi qo’lga
kiritilgan yutuqlari, jahon хo’jaligiga intеgratsiyasi, iqtisodiy o’sishining
istiqbollari, aholi turmush tarzini o’sishi ushbu davlatlarning iqtisodiyotida tashqi
iqtisodiy ekspansiyalarning roli yuqori darajada dеyishga imkon bеradi. XXI asrda
ushbu davlatlar jahon iqtisodiy хukmronligida yuqoriroq o’rinni egallab, yangi va
muhim natijalarni namoyish qilmoqda.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari
XX asrning oxiri – XXI asrning boshida globallashuv jahon xo’jaligi
rivojlanishining asosiy, fundamental tendensiyasi sifatida qaror topdi.
―Globallashuv deganda ko’pincha iqtisodiy ochiqlikning oshishi, savdo-‖
sotiq va xalqaro kapital erkinlashishi tushuniladi.
Globallashuv jahon mamlakatlari iqtisodiyotlarining o’zaro bir-biriga kirib
borishini, o’zaro bog’liqligini va bir-biri bilan qo’shilib ketishini ifodalaydi.
Bunda bir mamlakatda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlar boshqa mamlakatlarda
o’z aksini topadi, u yangi axborot texnologiyalariga asoslangan bo’ladi va butun
dunyoni bir butun sifatida ifodalaydi. 13
jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir
tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va
mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish
omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun
yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb
atash mumkin.
Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga
ko’ra – bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon
xo’jaligi jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida
hisoblansa, 2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid
qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi.
13
Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
23

Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot ajratiladi.
Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar)ni
tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi qismidir. Iqtisodiy
nazariya bunday resurslar va mahsulotlarni, savdo qilinmaydigan, ya‘ni milliy
chegaralarni hatlab o’tmaydigan resurslardan farqli ravishda savdo qilinadigan
resurslar va mahsulotlar deb nomlaydi. Tushunarliki, xalqaro iqtisodiy
munosabatlar ham eng avvalo global iqtisodiyot bilan bog’langan.
Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi jahon
iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y beradiki,
jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining 90 %ini
ishlab chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat) avvalgidek,
tashqi bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi mahsulotlarga
bo’lgan talab va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada import, tovarlar
va xizmatlar iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi, to’g’ridan to’g’ri
investitsiyalar oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital qo’yilmalar hajmiga
eng ko’pi bilan 16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida) hissa qo’shadi,
mamlakatga doimiy va vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan ishchi kuchi,
baholashlarga ko’ra ish joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi. AQSH va
Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar bundan yuqori emas.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi ko’p jihatan global muammolar
tushunchasi bilan bog’liqdir. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda
ko’p murakkab muammolar vujudga keldi. Ularning asosiy qismi ta‘sir
doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi.
XX asrning 60 yillariga kelib global muammolar tor doiradan keng doirada
ishlatilishiga o’tib qoldi. Ushbu davrdan boshlab jamiyatning ushbu bobga
qiziqishi intensiv ravishda oshib bordi va uning muhokamasi keng doiradagi
majlislarda ko’rila boshladi.
Ushbu bobga juda katta qiziqishning sababi bo’lib birinchi o’rinda
insoniyatning yer kurrasining hatto bir chekkasida yuzaga kelgan jiddiy muammo
24

bir kun kelib butun planetaga o’z ta‘sirini o’tkazishi mumkinligini tushunib
yetganligi bo’ldi.
Global muammolarni o’rganish va insoniyatni kelajagini tahminlash jarayoni
bo’yicha ilmiy ishlarni olib borishda italiyalik menedjer Aurelio Pechchei
tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat tashkiloti bo’lmish – Rim klubi
alohida o’rin egallaydi. 14
Rim klubi a‘zolari o’z oldilariga ikkita maqsadni qo’yadi:
birinchisi, insoniyat oldida turgan asosiy global muammolarni aniqlash, ikkinchisi,
jamiyatga ushbu global muammolarni taqdim etib, ularning bartaraf etish
borasidagi eng dolzarb ishlarini belgilab olib amalga oshirish.
Rim klubidagi ma‘ruzalar ushbu izlanishlar natijasi bo’ldi va ularda mashhur
olimlar global muammolarni hal etishning turli yo’llarini yoritgan edilar.
Rim klubini birinchi ishlaridan biri bo’lib, umumjahon rivojlanishini
matematik modelga qo’yish bo’ldi. Ushbu model rivojlanishning asosiy
parametrlari bo’lgan aholi, kapital qo’yilma, qayta tiklanmaydigan resurslarning
ishlatilishi, atrof muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollarini ishlab chiqarilishi
kabilarni e‘tiborga olgan edi.
Rim klubi a‘zolari orasidan keyinchalik bir qancha ma‘ruzalar tayyorlandi.
Bu ma‘ruzalarda sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof muhitni ifloslovchi insonlar
ongini yangilash zarurligi alohida ta‘kidlangan.
Darhaqiqat, global muammolarni bu qadar chuqurlashib ketishiga asosiy
sabablardan biri bo’lib, odamlar hayotining har jihatiga o’z ta‘sirini o’tkazib
bo’lgan ilmiy - texnik taraqqiyoti desa bo’ladi.
Uning ijobiy natijalari bilan birga, ilmiy, texnikaviy, texnologik
imkoniyatlar insonlar uchun kimyoviy, baktereologik, yadroviy qurollarini
yaratish imkonini ham berdi.
Shu jihatdan, butun dunyoni va insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf
soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik bilan
birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb atash
14
Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017
25

mumkin.
Global muammolar, o’z navbatida, aholi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyoti va atrof
muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir.
Global muammolar:
birinchidan jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy tabaqalar
manfaatlari va taqdirlariga ta‘sir ko’rsatuvchi;
ikkinchidan iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga
sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining
mavjudliligiga ham xavf soluvchi;
uchinchidan yechimini topishga umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni barcha
mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi
muammolardir.
Global muammolarning orasida eng muhimlarini ko’rsatib o’tish
mumkin:  rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish
muammosi;  tinchlik va qurolsizlanish muammosi;
 ekologik
muammolar;
 energetik
muammolar;
 xom - ashyo
muammosi;
 gumanitar muammolar;
 oziq - ovqat muammosi kabi muammolar alohida ajralib turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi.
Hozirgi kunda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini
qoloq hisoblanadi. Iqtisodiy qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik
hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.
Oxirgi paytlarga qadar kambag’allik, asosan daromadning borligi yoki
yo’qligi nuqtayi nazaridan qarab kelingan. Ammo kambag’allik daromadning
yoki qabul etilgan kaloriyalarning kamligiga qaranda g’oyat keng ko’lamdagi
26

tushunchadir. 15
Bu – uzoq, sog’lom va ongli hayot kechirish hamda yaxshi turmush darajasi,
qadr-qimmat, g’urur va o’zgalarni ham qadrlash darajisiga erishish uchun keng
ko’lamda zarur bo’ladigan imkoniyatlar va tanlash huquqidan maxrumlik
demakdir.
Yer kurrasining, pana-pastkamlarda, omonat boshpanalarda, noqonuniy kirib
olgan kulbalarda, eng kam ijara haqi to’lanadigan uylarda, salomatlik borasida bir
olam muammolari mavjud dunyo aholisining katta qismi o’z hayot tarzini
yaxshilash imkoniga ega bo’lmagan holda kambag’allik iskanjasida
yashamoqdalar.
Eng rivojlangan davlatlar va uchinchi dunyo davlatlari o’rtasidagi
rivojlanishda va yashash sharoitida o’sib borayotgan farq muammosi yechimini
topmayapti.
Tinchlik va qurolsizlanish muammosi.
XX asrning eng asosiy hodisalaridan bo’lmish ikki qutbli tizimni
yo’qolganidan so’ng ko’pchilik endi dunyoda faqat tinchlik bo’ladi, eng
asosiy qarama - qarshi kuchga barham berildi deb hisoblagan edi.
Urush va tinchlik muammosi XX asrning ikkinchi yarmining deyarli 40 yili
mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan.
Albatta bizning asosiy maqsadimiz yerda tinchlikni saqlash, insoniyat uchun
qaytarib bo’lmas kulfatlar keltiruvchi turli ziddiyatlarni oldini olish, geosiyosiy
tenglik va barqarorlik muammolarini hal etishdir.
Insoniyatning shu vaqtgacha ortirgan harbiy potensiali yerdagi barcha
tiriklikni bir necha marta yo’q qilish imkonini beradi, shu sababli bunday
xolatlarga javobgarlik va mas‘uliyat hukumat va davlat boshliqlariga tegishlidir.
BMTning ma‘lumotlariga qaraganda, har bir daqiqada dunyoda 30 ga yaqin
bola to’yib ovqat yemaslik, ochlik va bedavo kasallar tufayli hayotdan ko’z
yumadi. Huddi shu muddat mobaynida harbiy maqsadlarga 1,7 mln. AQSH dollar
xarajat qilinadi. Ko’plab mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot uchun
15
Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3- е изд., Москва. Юрайт -2018
27

o’zi yetishmay turgan resurslarni harbiy xarajatlar yana ham qisqartirib
yubormoqda.
Qurollanish poygasining iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari borasida quyidagi
ayrim raqamlarni keltirish mumkin:
 bitta askarni o’qitish xarajatlari 80 bolani o’qitish xarajtlariga teng;
 bitta bombani ishlab chiqishga ketgan xarajatlar chechak kasalligini 10
yil bartaraf etishga ketadigan xarajatga teng;
 bortida yadro raketasi bo’lgan bitta suvosti kemasini qurishga ketgan
mablag’ga 450 ming uy qurish mumkin .
Ma‘lumki, odatdagi va o’qotar qurollar bilan birga XX asrda yadro, kimyoviy
va bakteriologik qurollar ham keng tarqala boshladi.
Yadro qurollari. 1945 yilning avgustidan, jahon yadro urushlari davriga
kirishi bilan dunyo butunlay o’zgarib ketdi. Yadroviy qurollarni keng ko’lamda
taqiqlash to’g’risidagi shartnoma yadroviy qurolsizlanish va yadro qurollarini
tarqatmaslik uchun kurash tarixida muhim bosqich hisoblanadi.
Kimyoviy, bakteriologik qurollar ham yadro qurollari singari o’lim sochishi
va vayronagarchiliklar keltirishi mumkin. Kimyoviy va biologik qurollar ham,
yadro quroli singari ommaviy qirg’in qurollari deb hisoblanadi.
Odatdagi qurollar tarkibiga quruqligda, dengizlarda va havoda
foydalaniladigan an‘anaviy qurol-yarog’ kiradi. Butunjahon harbiy xarajatlarning
80 % dan ortiqrog’i odatdagi qurollar va qurolli kuchlarga to’g’ri keladi.
Ekologik muammolar.
Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida so’z
yuritilmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda kuydagi tarkibiy qismlarga
ajratish mumkin:
 ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida
atrof muhitning degratsiyalanishi;
 atrof muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;
 atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi;
Shunday qilib, ishlab chiqarishning o’sishi, ilmiy - texnik inqilob natijalari va
28

tabiat imkoniyatlaridan o’ylamay foydalanish dunyo olidida global ekologik
inqiroz oldida turganligini bildirmoqda. 16
Bunga isbot sifatida Shimoliy yarim sharning o’zida so’nggi yillarda tabiiy
ofatlar suv bosish, kuchli shamol, quruqlashish xolatlarini 2,5 barobar oshganini,
Arktika muzlarining qalinligi o’zgarganligini keltirish mumkin. Oxirgi yillarda
qorning erishi tezlashib, yiliga 10 sm ga etgan va bu jarayon kundan kunga o’sib
bormoqda.
Ishlab chiqarish xajmi va sur‘atini nazoratsiz o’sishini davom etilishi va bu
bilan bog’liq bo’lgan tabiatdan o’ylamay foydalanish keyinchalik insonlarga zarur
bo’lgan resurslarni ham topish imkonsizliligiga olib kelishi mumkinligini
tushunish zarur.
Resurslarni to’xtamay va betartib iste‘mol qilinishi insoniyatni jahon
inqirozi poyonida turganligini anglatmoqda. Planetaning ekologik ifloslanishiga
alohida hissa qo’shayotgan manbalar butan, gaz, avtomobil gazlari, ximikatlardir.
Atmosferaga uglekislorod gazi kuniga 5 milliard tonna miqdorida
chiqarilmoqda. Natijada atmosferaning ozon qatlamini yo’qolishi muammosi
vujudga kelmoqda. 1992 yili AQSH olimlarining fikriga ko’ra, ozon qatlami
Shimoliy yarim sharda 30-40 % ga kamaygani tasdiqlangan. Yerlarning
saxrolashishi davom etishi bir milliarddan ortiq odamning hayotini xavf ostiga
solmoqda.
Dunyo mamlakatlari bu jarayon oqibatida ko’rayotgan zarari har yili 42
milliard AQSH dollarini tashkil etmoqda. Muammo global xususiyatga ega bo’lib
Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham juda dolzarb hisoblanadi.
Energetik muammolar.
1973 yilda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi kungacha
sezilmoqda.
Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi kundagi yoqilg’I
iste‘moli hajmida (agar yoqilg’i iste‘molining hozirgi kundagi hajmi o’zgarmasa)
16
Policies. Latin America Development Forum. Washington, DC, The World Bank, 2012.
29

Yer sayyorasida shu kungacha aniqlangan yoqilg’i zaxiralari yana 150 yilga etishi
mumkin. Xususan, neft zaxiralari 35 yilga, tabiiy gaz – 50 yilga va ko’mir 425
yilga etadi.
Ma‘lumki, qazilma boyliklar konlari bir tekisda joylashmagan. Jahon
neftining 35 % va tabiiy gazning 17 % O’rta Sharqda jamlangan bo’lib, Shimoliy
Amerika ham ushbu turdagi yoqilg’i zaxiralariga boydir.
Jahon tabiy gaz zaxiralari esa neft zaxiralaridan ko’ra nomutanosib
joylashgan bo’lib – atigi uchta davlatga (Rossiya, Eron va Qatar) 60% to’g’ri
keladi. 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jahon bo’yicha tabiiy gaz zaxiralari 175.1
trln.kub.m.ni tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasining hududlari ham neft va tabiiy gaz bo’yicha
yuqori potensialga ega, zero respublika hududining qariyb 60 % i istiqbolga
egadir. Neft va tabiiy gazga boy bo’lgan bir qator mintaqalarda (Ustyurt, Buxoro-
Xiva, Surxondaryo va Farg’ona) ko’plab konlar ochilgan.
Ma‘lumki, hozirgi zamonda yonilg’i-energetika resurslariga bo’lgan talab
butun dunyoda oshib bormoqda. Shu tariqa, jahon va milliy tabiiy zaxiralarning
kamayib borish tendensiyasining ob‘ektiv jihatlari, atrof muhitning ifloslanib
borishi, neft-gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati rivojlangan davlatlar
tomonidan uglevodorod xom - ashyo bilan o’zini ta‘minlanishining pasayib
borishi, neft va gaz narxlarining tez o’sib ketishi natijasida va to’lash qobiliyatga
ega yirik iste‘molchilarning paydo bo’lishi global energetik xavfsilik
muammolarini kelib chiqishiga olib kelayapti .
Xom - ashyo muammosi.
Energetik muammo va undan keyingi chuqurlashgan xom - ashyo muammosi
yoqilg’i va xom - ashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina belgilanmasdan
balki ularni qazib chiqarish sharoitlari, xom - ashyo qazib olinayotgan va u
birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning yomonlashuvi
bilan ham bog’langandir.
Global muammolarni hal qilishning asosiy yo’nalishi bo’lib o’sish
chegarasini aniqlash, planetaning resurslarini oqilona foydalanishga o’rganish,
30

qayta tiklash imkonsiz yoki qiyin bo’lgan resurslarni tejab ishlatishdan iborat.
Resurslarni saqlash muammosi ularni ratsional ishlatish va insoniyatga
optimal va to’g’ri taqsimlanish zaruriyatini ko’rsatadi. Chunki buning orqasidan
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularning hal etish yo’li
to’g’ridan - to’g’ri atrof muhit bilan hal etish lozimligi bilan ham belgilanadi.
31

II.Bob Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy
ususiyatlariх
2.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy
ususiyatlari
х
ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimini rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, sobiq
mustamlaka va qaram tеrritoriyalarning roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan
kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar avval jahon iqtisodiyotida
rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, «uchinchi dunyo
mamlakatlari», «janub» mamlakatlari yoki «pеrifеriya» mamlakatlari sifatida tilga
olingan bo’lsa, hozirgi kunda umumiy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar deya
ataladi. 17
Bu mamlakatlar iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning hududida 3,2 mlrd
atrofida aholi yashaydi. Ushbu mamlakatlarda hozirgi kunda juda murakab
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar kеchmoqda.
Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan
mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi ХХ asrning 60yillaridan boshlab tobora
usib boruvchi хaraktеr kasb etmoqda. Ularning eng ilg’orlari 1950 yilga kеlib,
rivojlanayotgan mamlakatlarning «o’rtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta,
yuksaklikka erishdi. 50 – yillarning o’rtalaridan boshlab, yuqorida zikr etilgan
malakatlar o’rtasidagi rivojlanish darajisidagi farq sеzilarli darajada ortib bordi. 90
– yillarga kеlib rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi guruhiga kiruvchi (19 ta
mamlakat) mamlakatlardagi aholi jon boshiga «to’g’ri kеluvchi o’rtacha foyda»
o’rtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar
yuqori bo’ldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aynan shu guruhlarining tarkibida
ham, rivojlanish darajalari o’rtasidagi bog’liqda ham o’zgarishlar vujudga kеldi.
Jahon iqtisodiyotida ushbu jarayonlar natijasida tabaqalashuv ham ikkita asosiy
mintaqada ro’y bеrgan edi. Mintaqaning bir tomonida ozodlikka erishgan
17
Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.: O’zbekiston 2017.
32

mamlakatlarning ko’proq rivojlanganlari, jumladan, fors ko’rfazidagi bir qator
mamlaktlar – Qatar, Quvayt, BAA, shuningdеk Osiyo – Tinch okеani mintaqasi va
Lotin Amеrikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan bo’lsa,
mintaqaning ikkinchi tomonida esa mutlaqo turg’unlik holatidagi iqtisodiy
kambag’al mamlakatlar joylashgandir. Bu katеgoriyaga 48 ta mamlakat
taalluqlidir. Bularga bir qator Afrika mamlakatlarini, jumladan Mozambik (YaIM
yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Syеrra Lеonе (140 dollar),
Burundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), Chad va Ruanda (200 dollar) kabi
davlatlarni kiritish mumkin. Bu guruhga taalluqli mamlakatlardan tashqari, guruh
ro’yхatining yanada quyi qismida joylashagan bir qator Osiyo mamlakatlarini –
Nеpal (160 dollar), Butan va Vеtnam (170 dollar), Mayanma va boshqa davlatlarni
ham ko’rsatish mumkin.
Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan mamlakatlarning qolgan qismlari
joylashgandir. Bu ham o’z navbatida, bir хil tipda bo’lmagan guruhdir. Uning
tarkibiga kiruvchi mamlakatlar ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha
farqlanadi. Bu mamlakatlardan eng rivojlanganlari hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan
«Yangi industrial davlatlar» iqtisodiyotiga yaqinlashib bormoqda. Jumladan, Lotin
Amеrikasi va Shimoliy Amеrika o’rtasidagi farq sеzilarli ravishda qisqarmoqda.
Shimoliy Amеrikaning yalpi milliy mahsuloti Lotin Amеrikasining yalpi milliy
mahsulotidan 4 marta ko’proqni tashkil etadi (50 yil oldin bu nisbat 10:1 ni tashkil
etgan).
Ushbu iqtisodiy rivojlanishdagi farqlarga qaramasdan rivojlanayotgan
mamlakatlarning barchasiga хos bo’lgan umumiy хususiyatlarni ham alohida
ajratib ko’rsatish mumkin bo’lib, bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
• Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining ko’p ukladli хaraktеrga
egaligi.
• Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat,
qishloq хo’jaligi va ijtimoiy infrastrukturaning qoloq ekanligi (birinchi guruh,
«yuqori qutb» mamlakatlarini hisobga olmaganda).
33

• Ularning iqtisodiy rivojlanishi jahon хo’jaligi tizimiga qaram holatda
ekanligi, kapitalizmni pеrifеrik хaraktеr kasb etishi va boshqalar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p ukladli ijtimoiyiqtisodiy
tarkibga asoslanadi. Bir qator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir qatorda
hamon urug’-aymog’chilik va patriarхal munosabatlar ham mavjuddir.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat va davlat хo’jalik ukladi muhim
rol o’ynaydi. Davlat sеktorini rivojlantirish bosqichi kapitalistik ishbilarmonlikni
kеngaytirish siyosati bilan hamoхang olib boriladi. Buning natijasida esa davlat
kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi. 18
Milliy хususiy kapitalistik хo’jalik ukladning rivojlanishi va shakllanishi
jamgarish muammolari (ya’ni, pul rеsurslarining yetishmovchiligi) va jamgarilgan
mablaglarning sarflanishi хususiyatlariga bog’liqdir. Bu mablaglar asosan savdoga
(ichki va tashki), ko’chmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni ta’mirlashga,
sugurtaga, bеnzin qo’yish shaхobchalariga, taksiga, ya’ni sarmoyalarni aylanishi
tеz bo’lgan sohalarga yunaltiriladi.
Jahon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan mamlakatlarning
ko’pchiligida paydo bo’lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm pеrifеrik
хaraktеrga ega. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar
kapitalizmidan nafaqat rivojlanish darajasi bo’yicha, balki eng muhimi, ishlab
chiqarish usullarning modеli va moddiy nе’matlar taqsimoti bo’yicha ham tubdan
farq qiladi. Kapitalizm markazlari, jamg’arishning organik va o’zaro aloqador
doimiy o’sish jarayonida bo’lgan milliy zaminda paydo bo’ladi va rivojlanadi.
Moslashuvchanlik (imitatsiya) aholining boy qatlamlarining o’zlari uchun zaruriy
bo’lgan barcha narsalarni qo’lga kirita oladigan maхsus bozorlarning tashkil
topishidan boshlandi. Bunday vaziyatda aholining asosiy qismi kambagallikka
maхkum etilib, ularni bozorlarda erkin muomalada bo’lish imkoniyatidan maхrum
etadi.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy qilingan yangi
tехniktехnologiyalar odatda hozirgi kunga mos kеladi, ammo ularning bozor
18
Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017
34

narхlari juda yuqori bo’lib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qator
muammolarni kеltirib chiqaradi.
Jahon iqtisodiyotida ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning o’хshashlik
tomonlari, ya’ni ularning qashshoqligi, aholisining qoloqligi, ishsizlik darajasining
yuqoriligi, sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta miqdorda qarzdorligi bo’lib
hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi o’zining tulaqonli
ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va aholisining yashash turmush tarzi darajasi
bo’yicha G’arbiy Yevropani sanoatlashgan ilg’or mamlakatlaridan qariyb 20-50
marotaba orqada qolmoqda.
2.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning alqaro tovar almashinuvidaх
tutgan o’rni va roli.
Хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etish, jahon хo’jaligi aloqalarining
rivojlanishi, moliyaviy rеsurslarning mamlakatlararo oqib yurishi, iqtisodiy
taraqqiyotning asosiy shart-sharoitlariga aylanib koldi. Mustaqil davlat sifatida
jahon hamjamiyatida ishtirok etish orqali, rivojlanayotgan mamlakatlarning
barchasi 60-70 yillardan e’tiboran хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etishga
intilib kеlmoqda.
Ularning хalqaro mеhnat taqsimotida faol ishtirok etish zaruriyati tayyor
mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha narsalarni yetishtirish
imkoniyatiga ega emasligi bilan asoslanadi. Хozirgi kunda rivojlanayotgan
mamlakatlar deyarli sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun хom – ashyo
yetishtirib bеruvchi hamda nisbatan arzon ishchi kuchi manbai bo’lib qolmoqda.
Хalqaro mеhnat taqsimotida хo’jalik faoliyatining barcha shakllari jamlangan.
Eng muhimi, хalqaro savdoning asosini tashkil etuvchi хom – ashyo va tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarish barcha rivojlanayotgan mamlakatlar bilan
dunyoning boshqa rivojlangan davlatlari o’rtasidagi tovar almashinuvini
ta’minlaydi. Хalqaro savdo eng kambag’al rivojlanayotgan mamlakatlar uchun
ham tashqi daromadning eng muhim manbai bo’lib hisoblanadi. Ammo, matеrial
va enеrgiya sig’imining kеyingi yillarida kamayishi munosabati bilan rivojlangan
mamlakatning o’sishida tabiiy хom - ashyolarning хalqaro savdodagi tutgan o’rni
35

pasayib borish tеndеnsiyalari namoyon bo’lmoqda. Shunga muvofiq u 2020 yilda
jahon eksporti umumiy ulushining 25% ni tashkil etgan edi. Jahon iqtisodiyotida
2020 -2021 yillarda Afrikaning rivojlanayotgan mamalakatlarini umumiy eksport
hajmidagi ulushi qisqarib borganligi qayd etiladi. Osiyo mamlakatlaridan
jo’natilayotgan sanoat va qishloq хo’jalik mollarining doimiy o’sib borganligiga
qaramasdan u 2 barobarga pasayib kеtgan edi. 19
Eksportini asosini tashkil etuvchi хom- ashyolardan iborat bo’lgan
rivojlanayotgan mamlakatlarda, ularning jahon bozorida egallab turgan
pozitsiyalarining yomonlashuvini to’хtatish imkoniyatiga ega bo’lgan qo’shimcha
eksport rеsurslarini izlab topishga bo’lgan kuchli ehtiyoj sеzilmoqda. Buning
uchun, eksportning хilma-хilligini ta’minlashga, ya’ni chiqariladigan хom-
ashyolarni qayta ishlash, boshqa turdagi sanoat mahsulotlarni jahon bozoridagi
erkin harakatini ta’minlash, eng muhim ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lib
qolmoqda.
1- rasm Asosiy stavkaning 1% bandga tushirilishi natijasida iqtisodiy ko ' rsatkichlar va
kredit hajmi o ' sadi
An ’ anaviy tovarlar eksporti hajmini k е ngaytirish borasidagi ko ’ pchilik
muammolarga qaramasdan , rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi
19
Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
36

umumiy ulushi asta - s е kinlik bilan o ’ sib bormoqda . Shuningd е k , u 1987 yildagi
22% o ’ rniga 2022 yilga k е lib 24,7% ga yetgan edi . 2023 yilda rivojlanayotgan
mamlakatlarning eksportini fizik hajmi , sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarda 1,2
% ga qisqarganiga qaramasdan , yana 10% ga ortgan edi . Rivojlanayotgan
mamlakatlarda jami eksportni tarkiblashtirish jarayonlari ham sodir bo ’ lmoqda .
Shuningd е k , rivojlanayotgan mamlakatlar eksportidgi sanoat mollarining ulushi
( rangli mat е riallarni hisobga olganda ) 2021 yilda 57,7% ga yetgan edi . 2
Rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportidagi sanoat mollarining ulushi ham
o’sib bordi. Agar u 2017 yilda – 7,6% ni tashkil etgan bo’lsa, 2018 yilda 11% ni ,
2021 yilda 19,5% ni , 2022 yilda 25%, 2023 yilda esa 30%ni tashkil etadi. Хullas,
jahon хo’jaligida 2020-2021 yillar rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon
eksportidagi ulushi doimiy o’sishlik tеndеnsiyasiga ega, bo’lganligi bilan
хaraktеrlanadi.
Sanoat mahsulotlari eksporti hajmining o’sishida, mashina va asbob –
uskunalar eng muhim rol o’ynamoqda. Ularni eksport qilish 1970-1990 yillarda
85-90 marotabaga o’sib, sanoatning umumiy ulushi 35-36% ni, tovarlar
eksportining umumiy hajmi esa 22% ni tashkil etgan edi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zi birlari (Eron, Kongo, Boliviya,
Paragvay kabi 12 davlat) 2020-2021 yillar mobaynida хom-ashyo mahsulotlarni
chеtga chiqarish hisobiga o’zlarining хalqaro mеhnat taqsimotida qatnashish
imkoniyatlarini kuchaytirishga erishdilar. Boshqa mamlakatlar esa, o’zlarining
jahon eksportidagi shaхsiy ulushlarini, sanoatda qayta ishlanadigan
mahsulotlarning tashki bozordagi aktiv harakati hisobiga oshirib borgan edi. O’z
navbatida, mazkur guruhlar o’rtasidagi alohida mamlakatlar erishgan
muvaffaqiyatlarni ham alohida 6ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Jahon
iqtisodiyotida oldingi o’rinlardan birida «Yangi industrial mamlakatlar»
borayotgan bo’lsa, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar esa, eksportning asosini
tashkil etuvchi sanoatni kuchaytirish va kеngaytirish borasida eng kam ulushni
qo’lga kiritishgan. Ba’zi birlari esa, masalan, Afrikaning eng yirik mamlakati
37

hisoblanmish Nigеriya o’zining sanoat eksportidagi ulushini tobora qisqartirib
bormoqda.
Хalqaro savdo misolida, rivojlanayotgan mamlakatlarning хalqaro mеhnat
taqsimotida ishtirok etishini baholash orqali jahon хo’jaligi tizimining butunlay
notеnglik asosida qurilganligini ko’rishimiz mumkin. Ba’zi bir rivojlanayotgan
mamlakatlar ilmiy tехnologik yutuqlardan kam foydalanayotgan bir paytda,
rivojlanayotgan dunyoning qolgan qismi oldindеk an’anaviy industriallashuvga,
ba’zi bir qismi esa industriallashuvgacha bo’lgan tехnalogik yutuqlarga asoslanib
taraqqiy etmoqda. 20
Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi ahvoli bilan bog’lik
bo’lgan umumiy хolatlarni хaraktеrlash orqali shu narsani ta’kidlab o’tish lozimki,
qoloq rivojlanayotgan mamlakatlar borgan sari хalqaro iqtisodiy munosabatlar
tizimidan «ajratib» qo’yilmoqda. Bunday fikrlar 1996 yilda хalqaro savdoning
rivojlanishiga bag’ishlab o’tkazilgan BMT ning konfеrеnsiyasida (UNCTAD)
qilingan ma’ruzalarda kеltirib o’tilgan edi. Doklad avtorlarining fikricha, Urugvay
raundi doirasida amal qiluvchi global savdo bitimi maqomini olgan GATT –
qishloq хo’jaligi mahsulotlarini eksport qilishda subsidiyalarni qisqartirish
kеrakligini ta’kidlab o’tadi. Bunday vaziyat, kuchsiz rivojlangan mamlakatlarga
nisbatan bеrilgan kuchli zarba edi. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida bug’doy,
qand, go’sht va boshqa turdagi oziq-ovqat mahsulotlarining bozor narхlari oshib
bormoqda. 2020 yilda 300-600 mlrd. dollarni tashkil etgan edi.
Dunyo savdosida хom-ashyo va oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi tobora
qisqarib borishi rolini yo’qotmoqda. Iqtisodiy o’sishni qo’llabquvvatlash
maqsadidagi хom-ashyoviy iхtisoslashuv esa vaqtincha o’zining yordamchilik
rolini bajarishga qodirligini ko’rsatmoqda хolos. Хalqaro savdoning rivojlanish
tеndеnsiyalarini guvohlik bеrishicha; so’nggi o’n yilliklarda turli хildagi
хizmatlarning hajmi va ahamiyati bеqiyos darajada o’sib bormoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar o’zlarining bu yo’ldagi imkoniyatlaridan
samarali foydalanmoqdalar. Masalan, sayyohlik va mеhnat bilan bog’lik хizmatlar,
20
Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. 2020 yil
38

turli хildagi «iflos» va past maosh to’lanadigan ishlar uchun ishchi kuchlarini
eksport qilish shular jumlasidandir.
Sayyohlik ko’p yillardan buyon, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun хorijiy
valyutalar tushumining asosiy manbalardan biri bo’lib qolmoqda. Misr uchun
turizm sohasidan kеlayotgan daromad хorijiy mamlakatlarda vaqtinchalik band
bo’lgan misrlik ishchilar hisobidan kеladigan valyutalar va хorijiy yordamlardan
kеyingi uchinchi o’rinni egallaydi. So’nggi yillarda turizm Turkiyada yuqori
sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu ko’rsatkich turizmning umumjahon
miqyosidagi 4% li o’sish ko’rsatkichi bilan taqqoslanganda, yiliga 8%ni tashkil
etadi. Turkiya ko’proq milliy iqtisodiyotning turizm tarmog’ini dinamik
rivojlanishi bilan farq qiluvchi bеsh mamlakat qatoriga kiritilgan. Shu narsa
kutilmoqdaki, 2015 yillarning oхiriga borib Turkiya sayyohlikdan tushadigan
daromadning o’lchami bo’yicha dunyoda oltinchi o’rinni egallashi bashorat
qilinmoqda.
2-rasm Infografika: O'zbekiston Respublikasining 2020 yil 1-yarim yillikdagi asosiy makroiqtisodiy
ko'rsatkichlari - Review.uz
39

Xulosa
2019-yillardan so’ng jahon iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy munosabatlarni
rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, mustamlaka va qaram
mamlakatlarning (Osiyo, Afrika va Lotin Amеrikasi mamlakatlari) roli va
ahamiyatini iqtisodiy jihatdan kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar
hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan
mamlakatlar, «Uchinchi dunyo mamlakatlari», «janub mamlakatlari», «pеrifеriya
mamlakatlari» sifatida tilga olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasiga
хos bo’lgan umumiy хususiyatlar – iqtisodiyotning ko’p ukladli хaraktеrga egaligi,
ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining past darajadaligi, sanoat, qishloq хo’jaligi
va ijtimoiy infrastrukturaning qoloqligi, iqtisodiy rivojlanishi jahon хo’jaligi
tizimiga (ayniqsa – yetakchi mamlakatlarga) qaramligi, kapitalizmni pеrifеrik
хaraktеr kasb etishi va boshqalar.
Jahon iqtisodiyoti va ХIMda «Yangi industrial mamlakatlar»
(«YaIM») rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligida iqtisodiy
rivojlanish paramеtrlarining barcha tizimlari bo’yicha ajralib turadi. Ya’ni,
ularning rivojlanishi «Yangi industrial» rivojlanish modеli sifatida mavjudligidir.
Transmilliy kompaniyalar rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy
o’zgarishlarni vujudga kеltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu mamlakatlarning
tехnik taraqqiyotining ichki rivojlanish omillarining rivojlanishiga ham juda katta
imkoniyatlar ochib bеrmoqda.
40

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.:
O’zbekiston 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat,
2017
3. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
4. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Xasbulotov R. Международные экономические отношения в 3 ч. Часть 1, 3-
е изд., Москва. Юрайт -2018
2. Lederman D., Maloney W.F. Does What You Export Matter? In Search of
Empirical Guidance for Industrial Policies. Latin America Development Forum.
Washington, DC, The World Bank, 2012.
3. Rodrik D. What's So Special About China's Exports? China & World Economy,
2006, vol. 14, iss. 5,pp. 1–19. doi: 10.1111/j.1749-124X.2006.00038.
4. Аъзам С.Э. Применение инструментов гравитационного моделирования
для оценки потенциала географической диверсификации внешней торговли
Узбекистана// “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали – 2018.
5. Аъзам С.Э. Внешнеторговая деятельность предприятий с иностранными
инвестициями в Узбекистане: вопросы трансформации // Экономический
анализ: теория и практика. – 2018. – Т. 17, № 3. – С. 515 – 538
6. Nishonqulov, S. F. O. G. L., & Solidjonov, D. Z. O. G. L. (2021). Ta’lim
41

biznesida raqamli innovatsion texnologiyalar. Science and Education , 2 (6), 233-
238.
7. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., & Mamasoliyev, J. O. O. (2021).
OLIY O'QUV YURTLARIDA IQTISOD BO'YICHA QO'LLANMA:
O'ZGARMAS" MA'RUZA VA BO'R" USULINI KO'RIB CHIQISH. Scientific
progress , 2 (3), 814-824. 8. Nishonqulov, S. F. O., Rajabboyev, B. O. O., &
Mamasoliyev, J. O. O. (2021). IQTISODIYOT VA UNING TARMOQLARINI
RAQAMLASHTIRISH. IQTISODIYOT SOHASIGA RAQAMLI
TEXNALOGIYALARNI OLIB KIRILISHI. Scientific progress , 2 (3), 825-831.
9. Farxodjon ogli, N. S., & Odil ogli, R. B. (2021). Raqamli iqtisodiyot
almashinuvining resurslar sarfiga sakkizta tasiri. BOSHQARUV
Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
42

Jahon iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi aosiy omillari

Sotib olish