Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	55.9KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

830 Продаж

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari

Купить

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari
Kirish
I.bob.Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari
1.1 Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari
1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o „ ziga xos xususiyatlari
II.Bob. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob’ektiv manbalari va asosiy omillari
2.2 Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari
2.3 Globallashuv - taraqqiyotning yangi tarixiy davri
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Globallashuv jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan,
xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat
resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan
samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash
mumkin.
Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga ko’ra
– bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon xo’jaligi
jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida hisoblansa,
2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid qobiliyati
pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi.
Ma‘lumki, globallashuv – yaxlit jahon xo’jaligining shakllanishi, xalqaro
mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashishi natijasida milliy
iqtisodiyotlarning bir-biriga chuqur bog’liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi,
uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Mintaqaviy integratsiyalashuv
esa uning muhim bosqichlaridan biridir.
SHu jihatdan, globallashuv va mintaqalashuv o„zaro bog„liq
jarayonlardir. Global darajada tartibga solib bo’lmaydigan iqtisodiy hamkorlik
muammolari mintaqaviy integratsiya doirasida tobora ko’proq hal etilmoqda.
Jahonning u yoki bu
qismiga taalluqli bo’lgan va muayyan umumiylikka ega bo’lgan bir guruh
mamlakatlar o’rtasida hamkorlik va almashinuvning preferensial shart-sharoitlari
o’rnatilishi, boshqacha aytganda, xo’jalik hayotining mintaqalashuv jarayoni
zamonaviy global iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Mintaqaviy asosda tobora
ko’proq xalqaro iqtisodiy ittifoqlar va birlashmalar paydo bo’lmoqda, ular
doirasida milliy xo’jaliklar hamkorligi jadal rivojlanmoqda 29
.
―Iqtisodiy integratsiya atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va‖

shvetsiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo’ldi, biroq bugungi kunda uning
bir nechta o’nlab ta‘riflari mavjud.
―Xalqaro iqtisodiy integratsiya deganda bir qator mamlakatlar takror‖
ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan,
milliy xo’jaliklar o’rtasida chuqur barqaror o’zaro munosabatlar va mehnat
taqsimotining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalminallashuvining yuqori
darajasi tushuniladi 30
.
Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya – bir nechta mamlakatlarning mintaqaviy
darajadagi qo’shma faoliyatini ko’zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi
yagona mintaqaviy xo’jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi.
Biroq, muammo ―birlashtirish , ―umumlashtirish , ―yaxlitlik
‖ ‖ ‖
tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat.
R. Aron ta‘kidlaganidek: ―Agar tovarlar, kapital va insonlarning muayyan
miqdordagi iqtisodiy birliklar o’rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining
ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlashtirilgan .
‖
Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o’rtasida tovarlar va ishlab chiqarish
omillari harakatining to’liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona
iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va ―miqyos iqtisodiyoti ning
‖
ko’p sonli samaralaridan foydalanishga imkon beradi.
Kurs ishining maqsadi :Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi –
global iqtisodiyot ajratish.
Kurs ishining vazifasi :Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar
(tovarlar va xizmatlar)ni tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan
oluvchi qismlarga ajratish.

I.bob.Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari
1.1 Jahon iqtisodiyotning asosiy sub’ektlari
Jahon iqtisodiyotini uning tarkibiy qismlari yoki asosiy qatnashchilari –
sub‘ektlaridan iborat mexanizm ko’rinishida ifodalash mumkin. Ushbu
sub‘ektlarning asosiylari milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TMK),
transmilliy banklar (TMB), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar
hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining asosiy sub‘ekti sanaladi. Milliy
iqtisodiyotlarga xos asosiy xususiyat shundaki, dunyoning aksariyat mamlakatlari
iqtisodiy suverenitetni saqlab kelishmoqda. Globallashuv jarayoni tufayli tashqi
bosimning kuchayishiga qaramasdan, mamlakatlarda eng muhim iqtisodiy qarorlar
tashqaridan emas, balki milliy hukumatlar tomonidan qabul qilinmoqda. Shuning
uchun ham jahon iqtisodiyotini tahlil etishda sanoat jihatdan taraqqiy etgan
mamlakatlarda mavjud iqtisodiy rivojlanish tendensiyalariga tayanish lozim. Ba‘zi
integratsion birlashmalarda iqtisodiy suverenitet qarorlar qabul qilishning umumiy
mexanizmi bilan uyg’unlashib ketmoqda.
Oxirgi o’n yilliklarda TMKlar darajasi ko’tarildi va butun dunyo ularning faoliyat
(savdo, sanoat, moliya) yuritish maydoniga aylandi.
Natijada TMKlar global iqtisodiyotining muhim mustaqil tarkibiy qismiga
aylanishdi va ular hissasiga jahon yalpi ichki mahsulotining 1/5—1/4 qismi to’g’ri
kelmoqda. TMKlarning aksariyat qismi o’z mamlakatlari ichki bozori uchun
ishlashiga qaramasdan, globallashuv jarayonining harakatlantiruvchi kuchi
hisoblashadi. Globallashuv jahonni yagona bozorga aylantirish vositasi sifatida
TMKlar uchun manfaatli hisoblanadi, chunki ular ushbu bozorda eng kuchli
xo’jalik sub‘ektlari sanaladi.
Shu bilan birga, TMKlarning manfaatlari doimo milliy iqtisodiyot
manfaatlari bilan mos kelavermaydi. Shunga qaramasdan, globallashuv

jarayonining chuqurlashuvi natijasida TMKlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rni va
jahon xo’jaligining boshqa sub‘ektlariga ta‘siri ortib bormoqda.
Transmilliy banklar (TMB) hozirgi davrga kelib katta moliyaviy salohiyatga
va bank xizmatlari bozorida yetakchi universal tijorat banklariga aylanishdi va
TMKlar bilan birga jahon iqtisodiyotining asosiy sub‘ektlariga aylandi.
Ular jahon moliya bozorlarida yetakchi mavqeyiga va murakkab va
samarali boshqaruv tizimiga ega bo’lib, dunyoning bir nechta mamlakatlarida
faoliyat yuritadi. A.Bulatovning fikriga ko’ra, tashqi iqtisodiy faoliyat transmilliy
banklarning muhim yo’nalishiga aylandi. Masalan, 1960 yilda faqat 8 ta AQSH
banki xorijiy davlatlarda o’z filiallariga ega bo’lgan bo’lsa, XX asrning 90-
yillarining oxiriga kelib, ularning soni 100 tadan oshdi 12
.
AQSH, Germaniya va Yaponiyaning yirik tijorat banklari turli
mamlakatlardagi ko’p sonli korporativ mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
hajmini tobora oshirmoqdalar 13
.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab moliya bozorlarining globallashuv jarayoni
kuchaydi. Bu holat moliyaviy oqimlarning universallashuvida, moliyaviy
hamkorlikning yagona tamoyillarini ishlab chiqilishi va qabul qilinishida, moliya
mexanizmlari va instrumentlarining unifikatsiyalashuvida namoyon bo’ldi.
Transmilliy banklar xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarga xilma-xil moliyaviy
xizmatlar ko’rsatadi. Lekin shu bilan birga, transmilliy banklar tomonidan
ko’rsatiladigan moliyaviy xizmatlar ichida quyidagi xizmatlar yuqori salmoqni
egallaydi:
– yevrovalyuta bozorlari va xorijiy bozorlardan depozitlar jalb qilish;
– xorijiy valyutalar bilan xalqaro diling operatsiyalarini amalga oshirish;
– boshqa banklarga kreditlar berish;
– nodir metallar bilan operatsiyalarni amalga oshirish;

– xalqaro savdoni moliyalashtirish bo’yicha xizmatlar ko’rsatish;
– qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq bo’lgan xalqaro investitsion bank
xizmatlarini ko’rsatish;
– kompaniyalarga muddatli kreditlar berish;
– trast xizmatlarini ko’rsatish.
TMBlarining kredit operatsiyalariga xos bo’lgan quyidagi xususiyatlarni e‘tirof
etish mumkin: birinchidan, transmilliy korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi
yirik miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi, bu mablag’larni esa, faqat TMB
bera oladi; ikkinchidan, TMB diversifikatsiyalashgan depozit bazasiga ega
bo’lganliklari sababli uzoq muddatli kapital quyilmalarni amalga oshirish
imkoniyatiga egadir.
TMB faoliyatining yo’nalishlari, ularning mamlakatlar iqtisodiy
rivojlanishida tutgan o’rni, xalqaro moliya operatsiyalarini rivojlantirishdagi roli
ular aktivlarining tarkibi va dinamikasida namoyon bo’ladi.
Dunyoning ayrim yirik transmilliy banklari aktivlarining tarkibida kreditlar,
salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni egallaydi. Banklarning aktivlari tarkibida
salmog’iga ko’ra ikkinchi o’rinni qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar
egallaydi. Bu esa, ularning fond birjalaridagi faoliyati ko’lamining
kengayayotganligidan dalolat beradi.
TMB faoliyatining rivojlanishi bevosita ularni yetarli darajada resurs bazasi
bilan ta‘minlanganligiga bog’liq.
TMB va TMKlar faoliyati natijasida aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti
o’zaro birlashib, xalqaro hududiy iqtisodiy birlashmalarni tashkil etmoqda. Ushbu
birlashmalar jahon xo’jaligining muhim mexanizmiga aylandi, ba‘zilari, jumladan
Yevropa Ittifoqi (YI) tashqi dunyoda o’z a‘zolari nomidan faoliyat olib bormoqda.
Ammo ko’pchilik mintaqaviy integratsion birlashmalar (YI va Shimoliy
Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o’z a‘zolari milliy

iqtisodiyotiga kuchli ta‘sir ko’rsatmaydi. Hozircha xalqaro iqtisodiy integratsiya
jahonning nisbatan rivojlangan hududlarida muvaffaqiyatli amalga oshmoqda,
boshqa hududlarda esa ushbu jarayon ularning rivojlanish darajasining ortishi bilan
chuqurlashib boradi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning
soni va ahamiyati tubdan oshdi. Ushbu tashkilotlarda jahon iqtisodiyotidagi ulushi
katta mamlakatlar hal qiluvchi rolga ega. Ayrim hollarda, boshqa mamlakatlar
tovarlar, xizmatlar, kapital va texnologiya jihatdan qayd etib o’tilgan
mamlakatlarga bog’liqligi sababli xalqaro tashkilotlarda ularning fikrini qabul
qilishga majbur bo’lmoqda.
Shu bilan bir vaqtda, globallashuv jarayoni milliy iqtisodiyotlar o’rtasidagi
o’zaro bog’liqlikning kuchayishiga olib kelmoqda. Shu sababli milliy
iqtisodiyotlarning xalqaro tashkilotlarga a‘zo bo’lishga intilishi kuchayib
bormoqda va ushbu tashkilotlarga a‘zolik ko’plab iqtisodiy muammolarni
ko’ptomonlama kelishuvlar asosida hal etish imkonini beradi. Natijada xalqaro
tashkilotlar jahon iqtisodiyotining (avvalo, rivojlanayotgan kichik va o’rta
mamlakatlarga nisbatan) kuchli sub‘ektlariga aylanib bormoqda.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim vazifalaridan biri global
iqtisodiyotining rivojlanishi to’g’risida statistik tahlillar, hisobotlar tayyorlashdan
iborat. Amaliyotda Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ), Umumjahon banki guruhi,
YUNKTAD, Umumjahon savdo tashkiloti va boshqa tashkilotlarning nashrlaridan
keng foydalaniladi.
1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o„ziga xos
xususiyatlari
XX asrning oxiri – XXI asrning boshida globallashuv jahon xo’jaligi
rivojlanishining asosiy, fundamental tendensiyasi sifatida qaror topdi.
―Globallashuv deganda ko’pincha iqtisodiy ochiqlikning oshishi, savdo-‖
sotiq va xalqaro kapital erkinlashishi tushuniladi 14
.

Globallashuv jahon mamlakatlari iqtisodiyotlarining o’zaro bir-biriga kirib
borishini, o’zaro bog’liqligini va bir-biri bilan qo’shilib ketishini ifodalaydi. Bunda
bir mamlakatda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlar boshqa mamlakatlarda o’z
aksini topadi, u yangi axborot texnologiyalariga asoslangan bo’ladi va butun
dunyoni bir butun sifatida ifodalaydi.
jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan,
xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat
resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan
samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash
mumkin.
Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa ta‘rifga ko’ra
– bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir. Agar jahon xo’jaligi
jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi negizida hisoblansa,
2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln. dollarni (xarid qobiliyati
pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil qiladi.
Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot ajratiladi.
Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar)ni
tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi qismidir. Iqtisodiy
nazariya bunday resurslar va mahsulotlarni, savdo qilinmaydigan, ya‘ni milliy
chegaralarni hatlab o’tmaydigan resurslardan farqli ravishda savdo qilinadigan
resurslar va mahsulotlar deb nomlaydi. Tushunarliki, xalqaro iqtisodiy
munosabatlar ham eng avvalo global iqtisodiyot bilan bog’langan.
Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi jahon
iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y beradiki,
jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining 90 %ini ishlab
chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat) avvalgidek, tashqi

bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi mahsulotlarga bo’lgan talab
va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada import, tovarlar va xizmatlar
iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi, to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar
oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital qo’yilmalar hajmiga eng ko’pi bilan
16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida) hissa qo’shadi, mamlakatga doimiy va
vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan ishchi kuchi, baholashlarga ko’ra ish
joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi. AQSH va Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar
bundan yuqori emas.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi ko’p jihatan global muammolar
tushunchasi bilan bog’liqdir. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda
ko’p murakkab muammolar vujudga keldi. Ularning asosiy qismi ta‘sir
doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi.
XX asrning 60 yillariga kelib global muammolar tor doiradan keng doirada
ishlatilishiga o’tib qoldi. Ushbu davrdan boshlab jamiyatning ushbu bobga
qiziqishi intensiv ravishda oshib bordi va uning muhokamasi keng doiradagi
majlislarda ko’rila boshladi.
Ushbu bobga juda katta qiziqishning sababi bo’lib birinchi o’rinda
insoniyatning yer kurrasining hatto bir chekkasida yuzaga kelgan jiddiy muammo
bir kun kelib butun planetaga o’z ta‘sirini o’tkazishi mumkinligini tushunib
yetganligi bo’ldi.
Global muammolarni o’rganish va insoniyatni kelajagini tahminlash
jarayoni bo’yicha ilmiy ishlarni olib borishda italiyalik menedjer Aurelio Pechchei
tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat tashkiloti bo’lmish – Rim klubi
alohida o’rin egallaydi.
Rim klubi a‘zolari o’z oldilariga ikkita maqsadni qo’yadi:
birinchisi, insoniyat oldida turgan asosiy global muammolarni aniqlash,
ikkinchisi, jamiyatga ushbu global muammolarni taqdim etib, ularning

bartaraf etish borasidagi eng dolzarb ishlarini belgilab olib amalga oshirish.
Rim klubidagi ma‘ruzalar ushbu izlanishlar natijasi bo’ldi va ularda mashhur
olimlar global muammolarni hal etishning turli yo’llarini yoritgan edilar.
Rim klubini birinchi ishlaridan biri bo’lib, umumjahon rivojlanishini
matematik modelga qo’yish bo’ldi. Ushbu model rivojlanishning asosiy
parametrlari bo’lgan aholi, kapital qo’yilma, qayta tiklanmaydigan resurslarning
ishlatilishi, atrof muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollarini ishlab chiqarilishi
kabilarni e‘tiborga olgan edi.
Rim klubi a‘zolari orasidan keyinchalik bir qancha ma‘ruzalar tayyorlandi.
Bu ma‘ruzalarda sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof muhitni ifloslovchi insonlar
ongini yangilash zarurligi alohida ta‘kidlangan.
Darhaqiqat, global muammolarni bu qadar chuqurlashib ketishiga asosiy
sabablardan biri bo’lib, odamlar hayotining har jihatiga o’z ta‘sirini o’tkazib
bo’lgan ilmiy - texnik taraqqiyoti desa bo’ladi.
Uning ijobiy natijalari bilan birga, ilmiy, texnikaviy, texnologik
imkoniyatlar insonlar uchun kimyoviy, baktereologik, yadroviy qurollarini
yaratish imkonini ham berdi.
Shu jihatdan, butun dunyoni va insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf
soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik bilan
birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb atash
mumkin.
Global muammolar, o’z navbatida, aholi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyoti va
atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir.
Global muammolar:
birinchidan jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy tabaqalar
manfaatlari va taqdirlariga ta‘sir ko’rsatuvchi;

ikkinchidan iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga
sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining
mavjudliligiga ham xavf soluvchi;
uchinchidan yechimini topishga umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni
barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi
muammolardir.
Global muammolarning orasida eng muhimlarini ko’rsatib o’tish
mumkin:  rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish
muammosi;  tinchlik va qurolsizlanish muammosi;
 ekologik muammolar;
 energetik muammolar;
 xom - ashyo muammosi;
 gumanitar muammolar;
 oziq - ovqat muammosi kabi muammolar alohida ajralib turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloqlikdan chiqarish muammosi.
Hozirgi kunda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini
qoloq hisoblanadi. Iqtisodiy qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik
hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.
Oxirgi paytlarga qadar kambag’allik, asosan daromadning borligi yoki
yo’qligi nuqtayi nazaridan qarab kelingan. Ammo kambag’allik daromadning yoki
qabul etilgan kaloriyalarning kamligiga qaranda g’oyat keng ko’lamdagi
tushunchadir.
Bu – uzoq, sog’lom va ongli hayot kechirish hamda yaxshi turmush darajasi,
qadr-qimmat, g’urur va o’zgalarni ham qadrlash darajisiga erishish uchun keng
ko’lamda zarur bo’ladigan imkoniyatlar va tanlash huquqidan maxrumlik
demakdir.

Yer kurrasining, pana-pastkamlarda, omonat boshpanalarda, noqonuniy kirib
olgan kulbalarda, eng kam ijara haqi to’lanadigan uylarda, salomatlik borasida bir
olam muammolari mavjud dunyo aholisining katta qismi o’z hayot tarzini
yaxshilash imkoniga ega bo’lmagan holda kambag’allik iskanjasida
yashamoqdalar.
Eng rivojlangan davlatlar va uchinchi dunyo davlatlari o’rtasidagi
rivojlanishda va yashash sharoitida o’sib borayotgan farq muammosi yechimini
topmayapti.
Tinchlik va qurolsizlanish muammosi.
XX asrning eng asosiy hodisalaridan bo’lmish ikki qutbli tizimni
yo’qolganidan so’ng ko’pchilik endi dunyoda faqat tinchlik bo’ladi, eng asosiy
qarama - qarshi kuchga barham berildi deb hisoblagan edi.
Urush va tinchlik muammosi XX asrning ikkinchi yarmining deyarli 40 yili
mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan.
Albatta bizning asosiy maqsadimiz yerda tinchlikni saqlash, insoniyat
uchun qaytarib bo’lmas kulfatlar keltiruvchi turli ziddiyatlarni oldini olish,
geosiyosiy tenglik va barqarorlik muammolarini hal etishdir.
Insoniyatning shu vaqtgacha ortirgan harbiy potensiali yerdagi barcha
tiriklikni bir necha marta yo’q qilish imkonini beradi, shu sababli bunday
xolatlarga javobgarlik va mas‘uliyat hukumat va davlat boshliqlariga tegishlidir.
BMTning ma‘lumotlariga qaraganda, har bir daqiqada dunyoda 30 ga yaqin
bola to’yib ovqat yemaslik, ochlik va bedavo kasallar tufayli hayotdan ko’z
yumadi. Huddi shu muddat mobaynida harbiy maqsadlarga 1,7 mln. AQSH dollar
xarajat qilinadi. Ko’plab mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot uchun o’zi
yetishmay turgan resurslarni harbiy xarajatlar yana ham qisqartirib yubormoqda.
Qurollanish poygasining iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari borasida quyidagi
ayrim raqamlarni keltirish mumkin:

 bitta askarni o’qitish xarajatlari 80 bolani o’qitish xarajtlariga teng;
 bitta bombani ishlab chiqishga ketgan xarajatlar chechak kasalligini 10
yil bartaraf etishga ketadigan xarajatga teng;
 bortida yadro raketasi bo’lgan bitta suvosti kemasini qurishga ketgan
mablag’ga 450 ming uy qurish mumkin 15
.
Ma‘lumki, odatdagi va o’qotar qurollar bilan birga XX asrda yadro,
kimyoviy va bakteriologik qurollar ham keng tarqala boshladi.
Yadro qurollari. 1945 yilning avgustidan, jahon yadro urushlari davriga
kirishi bilan dunyo butunlay o’zgarib ketdi. Yadroviy qurollarni keng ko’lamda
taqiqlash to’g’risidagi shartnoma yadroviy qurolsizlanish va yadro qurollarini
tarqatmaslik uchun kurash tarixida muhim bosqich hisoblanadi.
Kimyoviy, bakteriologik qurollar ham yadro qurollari singari o’lim sochishi
va vayronagarchiliklar keltirishi mumkin. Kimyoviy va biologik qurollar ham,
yadro quroli singari ommaviy qirg’in qurollari deb hisoblanadi.
Odatdagi qurollar tarkibiga quruqligda, dengizlarda va havoda
foydalaniladigan an‘anaviy qurol-yarog’ kiradi. Butunjahon harbiy xarajatlarning
80 % dan ortiqrog’i odatdagi qurollar va qurolli kuchlarga to’g’ri keladi.
Ekologik muammolar.
Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida so’z
yuritilmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda kuydagi tarkibiy qismlarga ajratish
mumkin:
 ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida
atrof muhitning degratsiyalanishi;
 atrof muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;
 atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi;
Shunday qilib, ishlab chiqarishning o’sishi, ilmiy - texnik inqilob natijalari

va tabiat imkoniyatlaridan o’ylamay foydalanish dunyo olidida global ekologik
inqiroz oldida turganligini bildirmoqda.
Bunga isbot sifatida Shimoliy yarim sharning o’zida so’nggi yillarda tabiiy
ofatlar suv bosish, kuchli shamol, quruqlashish xolatlarini 2,5 barobar oshganini,
Arktika muzlarining qalinligi o’zgarganligini keltirish mumkin. Oxirgi yillarda
qorning erishi tezlashib, yiliga 10 sm ga etgan va bu jarayon kundan kunga o’sib
bormoqda.
Ishlab chiqarish xajmi va sur‘atini nazoratsiz o’sishini davom etilishi va bu
bilan bog’liq bo’lgan tabiatdan o’ylamay foydalanish keyinchalik insonlarga zarur
bo’lgan resurslarni ham topish imkonsizliligiga olib kelishi mumkinligini
tushunish zarur.
Resurslarni to’xtamay va betartib iste‘mol qilinishi insoniyatni jahon
inqirozi poyonida turganligini anglatmoqda. Planetaning ekologik ifloslanishiga
alohida hissa qo’shayotgan manbalar butan, gaz, avtomobil gazlari, ximikatlardir.
Atmosferaga uglekislorod gazi kuniga 5 milliard tonna miqdorida
chiqarilmoqda. Natijada atmosferaning ozon qatlamini yo’qolishi muammosi
vujudga kelmoqda. 1992 yili AQSH olimlarining fikriga ko’ra, ozon qatlami
Shimoliy yarim sharda 30-40 % ga kamaygani tasdiqlangan. Yerlarning
saxrolashishi davom etishi bir milliarddan ortiq odamning hayotini xavf ostiga
solmoqda.
Dunyo mamlakatlari bu jarayon oqibatida ko’rayotgan zarari har yili 42
milliard AQSH dollarini tashkil etmoqda. Muammo global xususiyatga ega bo’lib
Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham juda dolzarb hisoblanadi.
Energetik muammolar.
1973 yilda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi
kungacha
sezilmoqda.

Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi kundagi yoqilg’I
iste‘moli hajmida (agar yoqilg’i iste‘molining hozirgi kundagi hajmi
o’zgarmasa) Yer sayyorasida shu kungacha aniqlangan yoqilg’i zaxiralari
yana 150 yilga etishi mumkin. Xususan, neft zaxiralari 35 yilga, tabiiy gaz –
50 yilga va ko’mir 425 yilga etadi.
Ma‘lumki, qazilma boyliklar konlari bir tekisda joylashmagan. Jahon
neftining 35 % va tabiiy gazning 17 % O’rta Sharqda jamlangan bo’lib, Shimoliy
Amerika ham ushbu turdagi yoqilg’i zaxiralariga boydir.
Jahon tabiy gaz zaxiralari esa neft zaxiralaridan ko’ra nomutanosib
joylashgan bo’lib – atigi uchta davlatga (Rossiya, Eron va Qatar) 60% to’g’ri
keladi. 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jahon bo’yicha tabiiy gaz zaxiralari 175.1
trln.kub.m.ni tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasining hududlari ham neft va tabiiy gaz bo’yicha
yuqori potensialga ega, zero respublika hududining qariyb 60 % i istiqbolga
egadir. Neft va tabiiy gazga boy bo’lgan bir qator mintaqalarda (Ustyurt, Buxoro-
Xiva, Surxondaryo va Farg’ona) ko’plab konlar ochilgan.
Ma‘lumki, hozirgi zamonda yonilg’i-energetika resurslariga bo’lgan talab
butun dunyoda oshib bormoqda. Shu tariqa, jahon va milliy tabiiy zaxiralarning
kamayib borish tendensiyasining ob‘ektiv jihatlari, atrof muhitning ifloslanib
borishi, neft-gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati rivojlangan davlatlar
tomonidan uglevodorod xom - ashyo bilan o’zini ta‘minlanishining pasayib
borishi, neft va gaz narxlarining tez o’sib ketishi natijasida va to’lash qobiliyatga
ega yirik iste‘molchilarning paydo bo’lishi global energetik xavfsilik
muammolarini kelib chiqishiga olib kelayapti 16
.
Xom - ashyo muammosi.
Energetik muammo va undan keyingi chuqurlashgan xom - ashyo muammosi
yoqilg’i va xom - ashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina

belgilanmasdan balki ularni qazib chiqarish sharoitlari, xom - ashyo qazib
olinayotgan va u birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning
yomonlashuvi bilan ham bog’langandir.
Global muammolarni hal qilishning asosiy yo’nalishi bo’lib o’sish
chegarasini aniqlash, planetaning resurslarini oqilona foydalanishga o’rganish,
qayta tiklash imkonsiz yoki qiyin bo’lgan resurslarni tejab ishlatishdan iborat.
Resurslarni saqlash muammosi ularni ratsional ishlatish va insoniyatga
optimal va to’g’ri taqsimlanish zaruriyatini ko’rsatadi. Chunki buning orqasidan
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularning hal etish yo’li
to’g’ridan - to’g’ri atrof muhit bilan hal etish lozimligi bilan ham belgilanadi.
Gumanitar muammolar.
II.Bob. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob’ektiv manbalari va asosiy
omillari
Globallashuv atamasi hozirgi davrda uni qaysi sohada ishlatilishiga
qarab,turli mazmunni anglatadi. Globallashuvga iqtisodiy ma‘no beruvchilar
asosan XX asrda yuz berayotgan jarayonlarni uzoq tarixiy davrning, ya‘ni milliy
xo’jaliklarning baynalminallashuvidan, uning globallashuviga o’tishi ekanligini
ta‘kidlashadi. Ular shu bilan birga globallashuvni iqtisodiy hayot
baynalminallashuvi rivojlanishuvining yangi sifat bosqichi sifatida
ta‘riflamoqdalar.
Globallashuv jarayoni – butunjahon tarixining qonuniy bosqichidir. U
ob‘ektiv bo’lib, inson-sub‘ekti ongiga bog’liq bo’lmagan holda ishlab chiqarish
kuchlari o’sishidagi asosga egadir.
Globallashuvga iqtisodiy yondashuv tarafdorlari bu jarayonni iqtisodiy
hayotning baynalmanallashuvining yangi bosqichi deb hisoblab, zamonaviy
mamlakatlararo xo’jalik aloqalari uzoq tarixiy davr mobaynida shakllanganligini

e‘tirof etadilar. Xo’jalik aloqalarining har bir shakli milliy iqtisodiyotlar
rivojlanishining ma‘lum bir bosqichi natijasi bo’lib, hozirgi davrda ishlab
chiqarish, savdo, moliya-kredit sohalarining birligi jahon xo’jaligi
shakllanganligidan dalolat beradi.
XX asrning so’nggi o’n yilligida baynalminallashuv va transmilliylashuv
atamalari iqtisodiy adabiyotlarda qo’llanila boshlandi. Keyinchalik esa milliy
xo’jalik aloqalarining tez rivojlanishi va xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashuvi ularning baynalminallashuvidan transmilliylashuvga va XX asr
oxirida globallashuv bosqichiga o’tishiga turtki bo’ldi.
Globalashuv jarayoni mamlakatlar iqtisodiyotni jahon bozoridagi
o’zgarishlarga bog’liq bo’lishini birldiradi. Yer yuzida 200 dan ziyod mamlakat
bo’lsa, ularning bir qismi integratsiyalashuv ittifoqlariga kiradi, boshqalari esa
unda ishtirok etmaydi, biroq globallashuv jarayoni ta‘sirida bo’ladi.
Globalashuv jarayoni mohiyatan iqtisodiyotning umumbashariy tus olishi,
milliy iqtisodiyotlar rivojlanishining tashqi iqtisodiy aloqalarga bog’liq bo’lib
qolishi demakdir.
Globalashuv jarayonida nafaqat tovarlar va xizmatlar, balki resurslar ham
dunyodagi talab-ehtiyojga qarab mamlakatlar o’rtasida taqsimlanadi. Ish kuchi,
kapital, xom ashyo va energiya omillari, yangi texnologiya va yangi g’oyalar
dunyo uzra tez tarqaladi. Yangiliklar umumbashariy doirada yuz beradi. Natijada
dunyodagi iqtisodiy o’sish jadallashadi.
Globallashuv jarayoni xalqaro maydonda hamkorlikni ham raqobatni
uyg’unlashuvi va kuchayishi kabi birdek o’zida namoyon etadi. Bundan tashqari,
raqobatlashayotgan guruhlar o’rtasidagi kurashda o’z mavqe‘ini mustahkamlash
bunday har bir guruh doirasida hamkorlikni chuqurlashtirish va kuchlarni
birlashtirishni ham talab etadi.
Ba‘zi holatlarda shunday bir vaziyatlar ham yuzaga keladiki, bunda jahon
bozoridagi aynan bir sub‘ektlar bir sohada raqobatdosh bo’lsalar, boshqa bir

sohada hamkorlik qiladilar.
Shunday qilib, globallashuv jarayoni Yer kurrasining turli tomonlari
o’rtasida o’zaro ta‘sir hamda bog’liqliklarning o’sishini nazarda tutar ekan.
Tadqiqotchilar bunday holatlarni tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida
kuzatganlar.
Masalan, jahonning turli mamlakatlarida o’sha paytdagi insoniyat tarixida
Buyuk Ipak yo’li, Buyuk geografik kashfiyotlarning ahamiyati katta bo’lgan yoki
1929 yilgi ―qora seshanba ning ta‘siri chuqur iz qoldirgan.‖
Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonini o’zaro aloqalarni
chuqurlashtirishga qaratilgan va barcha milliy iqtisodiyotlarni olg’a qarab
rivojlanishini ta‘minlovchi bir butun jahon iqtisodiyotini shakllantirish sifatida
ko’rish mumkin.
Bundan tashqari, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirmay turib to’liq
miqyosdagi globallashuvga erishib ham bo’lmaydi. Bunda mamlakatni o’z
manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan mahrum etmaslik juda muhim, balki
globallashuv jarayoni davomida ularni amalga oshirishga imkon yaratib berishga
yordam berish lozim.
Globalashuv jarayonining aniq bir ta‘rifi yo’q bo’lib, munozarali masala
bo’lib qolmoqda. XX asrning 80 yillarning boshida Dj. Neysbit tomonidan birinchi
bor «globallashuv» so’zi taklif etilgan edi. 20
Keyinchalik 1983 yil T. Levitt globallashuv tushunchasini transmilliy
korporatsiya faoliyati bilan bog’ladi. Uning fikricha, globallashuv bu-transmilliy
korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqariluvchi alohida mahsulotlar bozorining
birlashish jarayonidir. 21
Hozirgi kunda «globallashuv» tushunchasining xar-xil ta‘riflari mavjud
bo’lib, ushbu iboraning ishlatilishi ko’p jihatlarda madaniyat, iqtisodiyot,
ekologiya soxalarida uchraydi.

Ko’proq savdo, ko’proq bozorlar, ko’proq firmalar, ko’proq axborot,
ko’proq ish joylari, ko’proq imkoniyatlar. Globallashayotgan dunyo hududi mana
shularni va‘da qilmoqda.
Globallashuv to’lqinlari dunyoning ilgari faqat kambag’allik hukmron bo’lib
kelgan mamlakatlarga va mintaqalarga to’kin-sochinlik olib keldi. Sharqiy va
Janubiy-Sharqiy Osiyodagi mamlakatlar taraqqiyotga ko’tarilish uchun esportga
asoslangan iqtisodiyotni shakllantirdilar.
Iqtisodiy faollikning bu shiddatli oqimi ko’plab odamdarga foyda va
farovonlik keltirdi. Iqtisodiy o’sish tezlashdi, turmush sharoitining darajasi o’sdi,
yangiliklar tezroq kirib kela boshladi, insoniyat esa yangi imkoniyatlarga ega bo’la
boshladi.
V. Mixeevning fikricha globallashuvga kompleks yondoshuv iqtisodiyot,
siyosat, axborotlashtirish, ekologik hamda xalqaro terrorizm va kambag’allikga
qarshi kurashishlarda namoyon bo’ladi. Globallashuv muammolari D.Neysbit,
T.Levitt, D.Smislov, V.Sheynis, O.Cherkovs, A.Neklessa, E.Nuxovicha,
L.Gordon, G.Karimova ishlarida yoritilgan. A.Elyanov ta‘kidlashicha,
globallashuv o’z ichiga, barcha davlatlar rivojlanish darajasidan qat‘iy nazar
xalqaro iqtisodiy munosabatlarni oladi.
Shu bilan bir qatorda ko’pchilik olimlar ta‘kidlashicha globallashuv uzoq va
murakkab jarayondir. Shu to’g’risida S.Kamlins yozishicha «Ko’plar globallashuv
tugagan yoki tizimlari va aloqalari deyarli tugagan deb bilishsa, aslida
globallashuvning o’tish jarayoning o’ziga 15-25 yil kerak bo’ladi. 22
»
Bu jarayonlarni ko’rib chiqib, R.Rukuperu, YUNKTAD ning Bosh kotibi shuni
bildiradiki, «Globallashuv - bu tayyor tarixiy mahsulot emas, bu tugallanmagan
ishlab chiqarish», opera aperta , shunday jarayonki unda biz, ham ob‘ekt, ham
sub‘ekt sifatida ishtirok etamiz. 23
»
Globallashuv jarayoni zamonaviy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi

bo’lib, har qanday hodisa kabi yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi xavf-
xatarlarni ham olib kelishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar bu jarayonga
jiddiy ta‘sir o’tkazish holatida emaslar, faqat keladigan foydani oshirish va
xatarlarni kamaytirish maqsadida unga moslashishlari mumkin xolos.
Globallashuv jarayoni hozirgi zamon jahon rivojlanishining muhim ob‘ektiv
jarayonini o’zida aks ettiradi. Bu jarayon mamlakatlarning bir-biri bilan o’zaro
aloqasi va bog’liqligini kuchaytirish yo’llarini avj oldirish bosqichidir.
Mazkur jarayon naqadar ziddiyatlarga to’la bo’lmasin, unda ijobiy va salbiy
taraflar naqadar chatishib ketmasin, u baribir insoniyat taraqqiyotini, uni bir
zinapoyadan boshqasiga harakatini aks ettirishini tan olish lozim.
Globallashuv jarayoni dunyo sahnasiga yangi kuchlarni yetkazib beradi va
bermoqda. Globallashuv jarayoni raqobat kurashini keskinlashuvidan iborat bo’lib,
bunda ustunlik nisbatan kuchliroq tarafda bo’ladi, biroq u nisbatan kam
rivojlangan mamlakatlar ahvolini mustahkamlash va takomillashtirish
imkoniyatlarini ham yaratib beradi.
Va nihoyat globallashuv jarayoni turli mamlakatlarning hamkorlikdagi
kelishilgan qarorlarini hal etishga, jahon iqtisodiyotining yetakchilarinigina emas,
balki globallashuv domiga tortilayotgan yer kurrasidagi barcha hududlarning
turg’un rivojlanishini ta‘minlashga intiluvchi u yoki bu ijtimoiy manfaatlarni
shakllantirishga yetaklashi lozim.
Globallashuv jarayoni zamonaviy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi
bo’lib, har qanday hodisa kabi yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi xavf-
xatarlarni ham olib kelishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar bu jarayonga
jiddiy ta‘sir o’tkazish holatida emaslar, faqat keladigan foydani oshirish va
xatarlarni kamaytirish maqsadida unga moslashishlari mumkin xolos.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun globallashuv jarayonidan keladigan
manfaat va imkoniyatlar qatorida quyidagilarni sanab o’tish mumkin:
 sanoat tovarlari importi tariflarining sezilarli tarzda kamayishini nazarda

tutuvchi GATT Urugvay raundidan kelib chiqadigan savdo imkoniyatlari;
 xalqaro kapital oqimi bilan bog’liq bo’ladigan imkoniyatlar.
Milliy iqtisodiyot uchun globallashuv jarayoni oqibatida yuzaga kelishi
mumkin bo’lgan xavflar qatorida quyidagilarni etib o’tish mumkin:
 milliy iqtisodiyotni boshqarishda mustaqillikni yo’qotish;
 iqtisodiyotni liberallashtirish natijasida moliyaviy erkinlikni o’sib borishi
tufayli xavflarning o’sishi;
 marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib
ketishning
kuchayishi).
Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun globallashuv jarayonining
asosiy da‘vati – davlatlarning shunday iqtisodiy siyosat dasturini ishlab chiqish va
amalda qo’llay olishlik qobiliyati hamda unga tayyorgarligidadirki, bu siyosat
ularga globallashuv jarayonidan keladigan foydani maksimallashtirish va xavflarni
minimallashtirishga imkon bera olishi kerak.
Buning uchun mamlakatlar quyidagi sifatlarga ega bo’lishi lozim:
- xalqaro savdoda muvaffaqiyatli ravishda raqobatlashish va xorijiy kapitalni
jalb eta olish. Agar mamlakat bunga qodir bo’lmasa, aks holda uning iqtisodiy
o’sish va insoniyat rivojlanish sur‘atlari bo’yicha jahon taraqqiyotidan ortda qolib
ketish xavfiga va iqtisodiy stagnatsiya hamda o’sib borayotgan kambag’allikka
duchor bo’lishi muqarrardir;
- xalqaro muhitdagi o’zgarishlarga tez va adekvat ravishda o’z munosabatini
bildira olish. Zamon talablariga mos ravishda axborot oqimlarining va xalqaro
kapitalning jadal harakatchan sharoitlarida xususiy investorlarning iqtisodiy
siyosatdagi har qanday xatolarga ta‘sir javobi juda tez bo’lishi mumkin.
Makroiqtisodiy va tuzilmaviy nomutanosibliklari mavjud bo’lgan davlatlar hozirgi

zamon jahon iqtisodiyotida ularning iqtisodiy siyosatiga mahalliy va xorijiy
investorlarning bo’lgan ishonchini yo’qotish xavfiga duchor qiladilar. Bu mazkur
mamlakatdan kapitalni tezlik bilan olib chiqib ketilishiga olib keladi, bu hol esa
uning iqtisodiyotini yanada ko’proq muvozanatdan chiqarib qo’yadi. Bu bilan
globallashuv jarayoni savodsizlarcha olib borilgan iqtisodiy siyosatga ―jazo
chorasini keskinlashtiradi va adekvat siyosat uchun esa ―mukofot ni oshiradi.‖ ‖
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob‘ektiv manbalarini ilmiy-texnik
taraqqiyot natijalari, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, jahon
iqtisodiyotida barcha davlatlar tomonidan ―ochiq iqtisodiyot siyosatini qo’llash
‖
va tadbiq etish yotadi.
Jahon iqtisodiyotini globallashuvi rivojlanishining asosiy omillarini bir necha
guruhga ajratish mumkin.
Birinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida qayta
ishlovchi sanoatning tez rivojlanishi va buning natijasida xalqaro savdoning
tarmoqlararo tusga ega bo’lishiga olib keladi.
Ikkinchidan, fan-texnika taraqqiyoti asosida avia, suv va temir yo’l
transportining yangi avlodi rivojlanishi natijasida xalqaro transport infratuzilmasi
sezilarli yaxshilandi. Yuklar va passajirlarni tashish jadallashdi va arzonlashdi.
Natijada mamlakatlar o’rtasida ―iqtisodiy masofa qisqardi.
‖
Uchinchidan, so’nggi o’n yilliklarda elektronika, kibernetika va fazoviy
aloqa sun‘iy yo’ldoshlarining axborot inqilobi negizidagi taraqqiyoti
telekommunikatsiya sohasida juda katta burilish yasadi. Agar 1995 yil mobaynida
Internet tarmog’idan foydalanganlar 20 mln.kishini tashkil etgan bo’lsa, 2003 yilga
kelib, 300mln. kishiga etgan.
Zamonaviy telekommunikatsiya sistemalari, aynan, elektronikaning
rivojlanishi va uning jamiyat hayotidagi barcha sohalarga chuqur kirib borishini
zamonamizning navbatdagi inqilobi sifatida ta‘riflash mumkin.
To„rtinchidan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi hamda

transport va telekommunikatsiya sohasidagi inqilobiy o’zgarishlar asosida oxirgi
o’n yilliklarda transmilliy korporatsiyalarning (TMK) soni tez sur‘atlar bilan o’sdi.
Hozirda 80 ming TMK va ularning xorijiy mamlakatlarda joylashgan 800
ming sho’ba korxonalari jahon yalpi ichki maxsulotining 10 %, jahon eksportining
esa uchdan bir qismini ta‘minlab beradi.
Transmilliy kapitalning faoliyati milliy xo’jaliklar tizimi rivojlanishiga
jiddiy ta‘sir ko’rsata boshladi. Jahon xo’jalik tizimi asosini tashkil etuvchi 500 ga
yaqin yirik TMK jahon sanoat ishlab chiqarishining deyarli yarmini, tashqi savdo
aylanmasining 60%ni, yangi texnika uchun bozorlarda muomalada bo’lgan
litsenziya va patentlarning deyarli 4/5 qismini nazorat qilib turadi.
Jahon iqtisodiyotning ―yadro sini tashkil etgan transmilliy kapital, asosan,‖
rivojlangan mamlakatlarda to’plangan. Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar
TMKlari qatoriga bir qator rivojlanayotgan, yangi industrial mamlakatlar
korporatsiyalari qo’shilgan. Buning natijasida tovarlar va xizmatlarning xalqaro
oqimi faqatgina jadallashib qolmay, balki endi korporatsiyalar ichida harakat qila
boshladi.
Beshinchidan, bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) xorijiy investitsiyalarning o’sib
borishi. 2006 yilga kelib ularning umumiy xajmi 1,306 AQSH trln. dollarni tashkil
etdi.
Bu siljishlar, ya‘ni ishlab chiqarish, kommunikatsiya, savdo, xorijiy
investitsiyalar va moliya sohasidagi jarayonlar jahon iqtisodiyotini bir butun
umumiy vujudga aylantirdi.
Bularning hammasi jahon hamjamiyati tomonidan Ming yillik Rivojlanish
Maqsadlari (MRM)ning ishlab chiqilishiga sabab bo’ldi. MRM 2015 yilgacha
amalga oshirilishi zarur bo’lgan 8 maqsad, 18 vazifa va 48 ko’rsatkichni o’z ichiga
oladi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar hukumatlarining hamda xalqaro
tashkilotlarning maqsadga yo’naltirilgan va o’zaro muvofiqlashtirilgan harakatlari

Ming yillik Deklaratsiyasida ko’rsatib o’tilgan maqsadlarga erishishning asosiy
mexanizmi sanaladi.
O’zbekistonning MRMga erishish yo’lida olib borayotgan harakatlari
tahsinga loyiq. Zero, mamlakatda buning uchun zarur bo’lgan barcha shart-
sharoitlar mavjud. Ijtimoiy yo’naltirilgan dasturlarni ishlab chiqish va amalga
oshirishda yetarli
tajribaga ega bo’lgan hukumat siyosiy institutlari va mexanizmlari, shuningdek,
ko’p sonli xalqaro tashkilotlar bilan yaxshi yo’lga qo’yilgan hamkorlik aloqalari
shular jumlasidandir.
Davlatlar o’rtasidagi munosabatlarning ijobiy tomonga o’zgarishiga qaramay,
zamonaviy dunyo yuzma-yuz kelayotgan tahdidlar yo’qolmay, kompleksli
ahamiyat kasb etmoqda.
O’zbekiston Respublikasi 2015 yildan keyingi davrda BMT tomonidan 2030
yilgacha mo‘ljallangan 17 ta maqsad va 169 ta vazifalardan iborat barqaror
rivojlanish dasturini qo’llab-quvvatlab, barqaror rivojlanishning uchta sohasi
(iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy) bo’yicha kompleks ishlarni olib borishini ma‘lum
qildi.
Yangi Global maqsadlar va yanada keng ko’lamli taraqqiyot dasturi – 2000-
yildagidan farqli o’laroq – yanada chuqurroq islohotlarni amalga oshirishni ko’zda
tutadi, qashshoqlikning tub sabablarini bartaraf etib, hamma va har bir inson uchun
umumiy taraqqiyot jarayonini ta‘minlashga qaratilgandir.
2.2. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari va ko’rsatgichlari
Global iqtisodiyotning yadrosi qadim zamonlardayoq Hind okeani va O’rta er
dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan birgalikda Yaqin Sharq mintaqasida paydo
bo’lgan.
Barchasi xalqaro tovarlar savdosidan boshlangan. Dunyodagi birinchi yirik davlat –
Misrning aholisi 5 ming yil avval qo’shni qabilalar bilan savdo qilar edi: Misr

hunarmandchiligi va dehqonchiligining mahsulotlari evaziga ulardan yog’och,
metall, qoramol xarid qilingan. Xalqaro tovarlar savdosiga xizmatlar sotuvchilari
qo’shila bordi. Finikiyalik va gretsiyalik savdogarlar nafaqat butun O’rta yer
dengizi bo’ylab o’zida ishlab chiqarilgan va boshqa mamlakatlarda sotib olingan
tovarlar bilan savdo qilar, balki o’zgalarning yuklarini va o’zga yurtlik
yo’lovchilarni tashib xizmatlar ham ko’rsatar edilar.
Asta-sekin xalqaro savdo boshqa dunyo mintaqalarini – dastlab Janubiy
Osiyoni, so’ngra Janubiy-Sharqiy Osiyo va Sharqiy Osiyo, Rossiya, Amerika,
Avstraliya va Okeaniyani, va nihoyat, Tropik Afrikaning etib borish qiyin bo’lgan
hududlarini qamrab ola boshladi. Natijada, XIX asr oxirlariga kelib jahon tovarlar
va xizmatlar bozori , ya‘ni savdo qilinadigan mahsulotlar bozorlarining yig’indisi
vujudga keldi.
Shu bilan bir vaqtda jahonda xalqaro iqtisodiy resurslarning harakati ham
o’sib bordi. G’arbiy Yevropa kapitallari Amerika va Rossiyadagi
investitsiyalarning sezilarli unsurlariga aylandi, yevropalik emigrantlar Shimoliy
Amerika, Janubiy Osiyo, Avstraliyaning ulkan kengliklarini xo’jalik jihatdan
o’zlashtirdilar. G’arbiy tadbirkorlar dunyoning barcha burchaklariga g’arbiy fan
yutuqlarini (elektr quvvati, ichki yonish dvigateli, mexanik harakatlanish
vositalarini) olib bordilar. So’ngra kamroq rivojlangan mamlakatlar ham bilimlar,
kapital va ayniqsa ishchi kuchini eksport qila boshladilar, buning natijasida
mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy resurslarning ko’chish jarayoni o’zaro (ikki
tomonlama), biroq unchalik simmetrik bo’lmagan xususiyatlarga ega bo’ldi.
Shunday qilib, barcha milliy iqtisodiyotlar nafaqat jahon tovarlar va xizmatlar
bozorining, balki xalqaro iqtisodiy resurslar harakatining ishtirokchilariga aylandi.
Ushbu sharoitlarda XIX – XX asr bo’sag’asida global iqtisodiyot to’g’risida
gapirish imkoniyati tug’ildi.
Globallashuvning bosqichlari
Global iqtisodiyot vujudga kelgach, bir necha bosqichlarni bosib o’tdi.

XIX asr oxiridan Birinchi jahon urushigacha bo’lgan davr globallashuvning
dastlabki bosqichiga aylandi. Ushbu uchta o’n yillik davrida ko’pgina milliy
iqtisodiyotlarda eksport va import qilinuvchi mahsulotning ulushi bo’yicha
erishilgan daraja faqatgina yarim asrdan so’nggina oshirildi. G’arbiy Yevropa
mamlakatlaridan iqtisodiy resurslarni yangi tez o’sib borayotgan iqtisodiyotlarga
(o’sha vaqtda bu AQSH, Rossiya va Britaniya dominionlari) olib chiqishning katta
ko’lamlaridan (Buyuk Britaniya o’z mamlakatiga nisbatan chet elga ko’proq
kapital kiritar edi) faqatgina ko’p o’n yilliklardan so’ng oshib o’tildi. Birinchi
jahon urushidan oldin chet eldan kapital oqimi Rossiyada sanoatga
investitsiyalarning yarmidan ortig’ini ta‘minlar, AQSHda ishchilarning yarmidan
ortig’i immigrantlardan tashkil topgan edi. O’sha davrda integratsion birlashmalar
mavjud bo’lmagan (ularning o’rnini ma‘lum darajada imperiyalar bosar edi),
xalqaro iqtisodiy tashkilotlar kamsonli va zaif, TMKlar esa ko’p bo’lmagan
bo’lsada, biroq umuman olganda globallashuvning mazkur bosqichi haqida
globallashuvning dastlabki to’lqini sifatida gapirish mumkin.
Birinchi jahon urushining boshidan Ikkinchi jahon urushining oxirigacha
bo’lgan davr urushlar, inqiloblar, 1930-yillar iqtisodiy inqirozi davomida
globallashuvning qisqarish bosqichi bo’ldi. Natijada, agar Rossiyadan tovarlar
eksporti 1913 yilda 1 mlrd dollardan ortiq bo’lgan bo’lsa, 1938 yilda – atigi 0,3
mlrd dollarni tashkil qilgan. AQSHda ushbu davrda eksport 2,6 mlrd dollardan 3,1
mlrd dollargacha ortdi, lekin haqiqatda u keskin pasaydi, chunki dollar bu davrda
2,2 marta qadrsizlandi.
Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan keyingi va 1970-yillarning oxirigicha
bo’lgan davr global iqtisodiyotning tiklanish bosqichi bo’ldi. 1950-yillarning
boshidayoq jahon savdo hajmi 1913 yil darajasiga etdi, xolbuki iqtisodiy
resurslarning harakati ushbu davrning faqatgina oxiriga kelib avvalgi ko’lamga
etdi. Ushbu bosqichda globallashuvning yangi to’lqini uchun muhim shart-
sharoitlar yaratildi – integratsion birlashmalar tashkil topar, xalqaro iqtisodiy

tashkilotlarning soni ko’payar, TMKlar soni tez ortib borar edi.
1970-yillarning oxiri – 1980-yillarning boshidan 2008 yilda boshlangan jahon
iqtisodiy inqiroziga qadar bo’lgan davr globallashuvning ikkinchi to’lqiniga
aylandi. Birinchi to’lqinning deyarli barcha rekordlaridan oshib o’tilgan edi.
Eksport va import qilinuvchi mahsulotning ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbati
keskin o’sdi, integratsion birlashmalar ko’pgina mintaqalarda qudratli kuchga
aylandi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati, ayniqsa kamroq rivojlangan
mamlakatlar uchun keskin o’sdi, TMKlar esa umumiy jahon YaIMning chorakdan
uchdan bir qismigacha (shu jumladan, faqat o’z xorijiy filiallarida 9%dan ortig’ini)
ishlab chiqara boshladi.
Biroq, globallashuvning yuqorida aytib o’tilgan inqirozdan so’ng boshlangan
hozirgi bosqichi uning xarakterini yangitdan o’zgartirmoqda. Yirik mamlakatlarda
tashqi bozorga nisbatan ishonchliroq bo’lgan ichki bozor uchun mahsulot ishlab
chiqarishga bo’lgan e‘tibor kuchayib bormoqda. Jahonda kapitalning erkin
harakatlanishi ayniqsa, kapitalni xalqaro ―tushirish va ortish shohobchalari –‖
offshor yurisdiksiyalari tobora ko’proq tanqidiy ko’rib chiqilmoqda. Xalqaro
ishchi kuchi migratsiyasi yo’lidagi to’siqlar ko’payib bormoqda. Ehtiyotkorlik
bilan shuni oldindan aytish mumkinki, bu so’nggi jahon iqtisodiy inqirozining
oqibatidan ko’ra ko’proq globallashuv sur‘atlari pasayishining uzoq muddatli
tendensiyasi bo’ladi. Ehtimol, globallashuv davriy (siklik) rivojlanadi va uning
ikkinchi to’lqini, ikkita jahon urushlari orasidagi davrda bo’lganidek tislanma
harakat bilan emas, balki nisbatan o’rtacha sur‘atlar bilan almashib, tugamoqda.
2.3 Globallashuv - taraqqiyotning yangi tarixiy davri
Globallashuv – dunyo mintaqalari va mamlakatlarning o’zaro iqtisodiy
munobatlarini chuqurlashtirish va kengaytirishning uzoq evolyusion jarayoni.
Xo’jalik hayoti baynalminallashuvi 16-17 asrlarda ishlab chiqarish, 18-19
asrlarda ishlab chiqarishning mashinali usullarining (ular orqali xalqaro mehnat

taqsimoti rolining kuchayishiga olib keldi) paydo bo’lishi xo’jalik hayoti
internatsionallashuvining muhim dastlabki bosqichlaridir.
Tovarlar va xizmatlar eksportiga qo’shimcha bo’lib kapital chiqishi va 19 asr
oxirida TMK va ishlab chiqarish kooperativ aloqalarining shakllanishi boshidir.
Milliy va jahon iqtisodiyotlarining baynalminallashuv darajasi
ko’rsatkichlari xalqaro savdo hajmi, kapitallarning, ishchi kuchining chegaralar
bo’ylab migratsiyasi va ularning umumjahon va milliy makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarga munosabati bilan bog’liqdir.
Globallashuv baynalminallashuvning paydo bo’lishi kabi umumjahon
xususiyatga egadir. Jahon iqtisodiy hamjamiyatining butun, yagona xo’jalik
tizimiga aylanishi, tovarlar, xizmatlar, investitsiyalar, ishchi kuchi va boshqa
ishlab chiqarish omillari milliy bozorlarining umumlashishi globallashuv
natijasidir.
Globallashuv jarayoni – umumiy bir atama bo’lib, bu jismoniy shaxslar,
korxonalar, institut va bozorlar o’rtasidagi murakkab aloqalar majmuasini
anglatadi va u tovarlar, texnologiyalar hamda moliyaviy mablag’lar oqimining
kengayishida, shuningdek, fuqarolar jamiyati xalqaro institutlari ta‘sirining,
transmilliy korporatsiyalarning global faoliyatining kuchayishi va doimiy
o’sishida, mintaqalararo kommunikatsiya va axborotlarning, eng avvalo internet
orqali almashish miqyosining, ahamiyatli tarzda kengayishida namoyon bo’ladi.
Globallashuv jarayonining bir nechta jihatlari bilan farqlanadi. Eng kuchli
bog’liqlik ayniqsa, iqtisodiy sohada namoyon bo’ladi va globallashuv jarayoni
tushunchasining o’zi ham iqtisodiy omillarga yaqinlashtiriladi.
Telekommunikatsiya tizimlarining rivojlanishi xalqaro moliya tizimidagi
jiddiy o’zgarishlar bilan birga amalga oshdi. Moliyaviy landshaft an‘anaviy
institutsional tizimdan ustuvor telekommunikatsion tizimga qarab o’zgardi.
Yagona bir tarmoqqa bog’langan fond bozorlarining ommalashuvi ko’p
miqdordagi pul mablag’larini masofaga bog’liq bo’lmagan ravishda bir lahzada

ko’chirib o’tkazishga imkon yaratdi. Kishilar qayerda bo’lishlaridan qat‘i nazar
tezkor ravishda, bevosita moliyaviy kapitalni olishga, moliyaviy operatsiyalarni
bajara olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Internet banklar uchun mijozlarni
ko’paytirish vositalaridan biriga aylandi.
Globallashuv jarayoni – butunjahon tarixining qonuniy bosqichidir. U
ob‘ektiv bo’lib, inson-sub‘ekti ongiga bog’liq bo’lmagan holda ishlab chiqarish
kuchlari o’sishidagi asosga egadir.
Hozirgi vaqtda globallashuv jarayoni, ya‘ni uzviy ravishda o’zaro
bog’langan bir butun jahon xo’jaligining shakllanishi tez sur‘atlarda rivojlanmoqda.
Globallashuv jarayoni sharoitlarida har qanday mamlakat iqtisodiyoti jahon
iqtisodiyotiga bevosita bog’liq bo’lib qoladi. Shu sababli, milliy doiradagi
iqtisodiy rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalar bevosita bir-biriga uzviy bog’lanib
qoladi va aynan bir jarayonning bo’g’inlarini tashkil etadi.
Texnik o’zgarishlar, integratsiyalashuv jarayonlari, savdo va kapital
harakatlarining liberallashuvi, rivojlanayotgan bozorlarning yuzaga kelishi ta‘siri
ostida jahon iqtisodiyoti tobora milliy iqtisodiyotni o’z domiga tortib boraveradi.
Bu yerda so’z jahon savdosining kengayishi, kapitalning har xil shakldagi harakati,
aholi va ishchi kuchining migratsiyasi, axborot almashinuvining chuqurlashuvi
to’g’risida bormoqda.
Globallashuv jarayoni xalqaro maydonda hamkorlikni ham raqobatni
uyg’unlashuvi va kuchayishi kabi birdek o’zida namoyon etadi. Bundan tashqari,
raqobatlashayotgan guruhlar o’rtasidagi kurashda o’z mavqe‘ini mustahkamlash
bunday har bir guruh doirasida hamkorlikni chuqurlashtirish va kuchlarni
birlashtirishni ham talab etadi.
Ba‘zi holatlarda shunday bir qiziq va mantiqqa to’g’ri kelmaydigan
vaziyatlar ham yuzaga keladiki, bunda jahon bozoridagi aynan bir sub‘ektlar bir
sohada raqobatdosh bo’lsalar, boshqa bir sohada hamkorlik qiladilar.
Global sharoitlarga moslashuv natijasida rivojlangan mamlakatlar jahon

maydonidagi o’z iqtisodiy va siyosiy holatlarini yanada mustahkamlab olish
imkoniyatlariga ko’proq ega bo’ldilar, kam rivojlangan mamlakatlar (periferiya va
yarim periferiyalar) esa bu imkoniyatlardan unumli foydalanish katta sayi
xarakatlarni talab qilmoqda.
Globallashuv jarayonlari milliy iqtisodiy siyosatga, uning imkoniyatlarini
cheklagan holda bevosita o’z ta‘sirini o’tkazadi, chunki xalqaro tashkilotlar bir
qator qonun, huquq va majburiyatlarni unifikatsiyalashtirish (bir xillashtirish)ga
intiladilar.
Globallashuv jarayoni bu jarayonga kuchaytiruvchi ta‘sir ko’rsatish
maqsadida dunyo sahnasiga yangi kuchlarni yetkazib beradi va bermoqda.
Globallashuv jarayoni raqobat kurashini keskinlashuvidan iborat bo’lib, bunda
ustunlik nisbatan kuchliroq tarafda bo’ladi, biroq u nisbatan kam rivojlangan
mamlakatlar ahvolini mustahkamlash va takomillashtirish imkoniyatlarini ham
yaratib beradi.
Umuman olganda, jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonini o’zaro
aloqalarni chuqurlashtirishga qaratilgan va barcha milliy iqtisodiyotlarni olg’a
qarab rivojlanishini ta‘minlovchi bir butun jahon iqtisodiyotini shakllantirish
sifatida ko’rish mumkin.
Eng muhimi shundan iboratki, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirmay turib
to’liq miqyosdagi globallashuvga erishib ham bo’lmaydi. Bunda mamlakatni o’z
manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan mahrum etmaslik juda muhim, balki
globallashuv jarayoni davomida ularni amalga oshirishga imkon yaratib berishga
yordam berish lozim.
Bu jarayon mamlakatlarning bir-biri bilan o’zaro aloqasi va bog’liqligini
kuchaytirish yo’llarini avj oldirish bosqichidir.
Va nihoyat globallashuv jarayoni turli mamlakatlarning hamkorlikdagi
kelishilgan qarorlarini hal etishga, jahon iqtisodiyotining yetakchilarinigina emas,
balki globallashuv domiga tortilayotgan yer kurrasidagi barcha hududlarning

turg’un rivojlanishini ta‘minlashga intiluvchi u yoki bu ijtimoiy manfaatlarni
shakllantirishga yetaklashi lozim.
Mazkur jarayon naqadar ziddiyatlarga to’la bo’lmasin, unda ijobiy va salbiy
taraflar naqadar chatishib ketmasin, u baribir insoniyat taraqqiyotini, uni bir
zinapoyadan boshqasiga harakatini aks ettirishini tan olish lozim.

Xulosa
Iqtisodiy globallashuv (baynalminallashuv, jahon xo’jaligiga integratsiya)
deganda jahon iqtisodiyotiga nisbatan global iqtisodiyotning ilgarilab boruvchi
o’sishi tushuniladi. Agar xalqaro savdo va xalqaro kapital, ishchi kuchi va bilimlar
harakatining o’sish sur‘atlari jahon iqtisodiyotining o’sish sur‘atlaridan yuqori
bo’lsa, iqtisodiy globallashuv jarayoni rivojlanmoqda deyish mumkin.
Iqtisodiy globallashuvni shuningdek, milliy iqtisodiyotlarning tobora ochiq
iqtisodiyotlarga aylanish jarayoni sifatida ta‘riflash mumkin. Bu pirovardida jahon
iqtisodiyotining yagona mahsulotlar va resurslar bozoriga aylanishiga olib kelishi
mumkin.
Transmilliy korporatsiyalar globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi
kuchi bo’lib hisoblanadi. Barcha eng yirik kompaniyalar amalda ularga aylanib
bo’ldi, chunki ular tovarlar va xizmatlar eksportidan tashqari odatda, chet elda
ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bilan ham faol shug’ullanadilar. TMKlar chet
eldagi o’z investitsiyalari (to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – TXI) orqali
qiymat zanjirlarining yaratuvchilari hisoblanib, ularda har xil ishlab chiqarish
turlari turli mamlakatlar bo’yicha joylashtirilgan. TMKning bir ko’rinishi sifatida
transmilliy banklar, nafaqat nomoliyaviy TMKlarni ularning chet eldagi
faoliyatiga hamrohlik qiladilar, balki shuningdek, mamlakatlar orasida ulkan
qimmatli qog’ozlar va kreditlar oqimini ko’chirib, globallashuvda katta mustaqil
o’ringa ega bo’ladi. TMKning iqtisodiy globallashuvda ishtirok etishi
transmilliylashuv deb ataladi.
BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) ―jahon
mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari dan biri bo’lib‖
hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi
AQSH, YI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. Rossiyalik iqtisodchilar,
odatda, quyidagi ta‘riflarni beradilar: transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy

aktivga ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ularning ishlab chiqarish va savdo-
sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Jahon iqtisodiyotida kuchli
ishlab chiqarish bazasiga ega bo’lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab
chiqarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni ta‘minlovchi ishlab
chiqarish-savdo siyosatini
yurgizadilar. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va sho‘ba
korxonalariga tarqatiladi. TMK iqtisodiyotining shakllariga ko’pincha quyidagilar
kiritiladi:
- litsenziya berish;
- franchayzing;
- boshqaruv shartnomalari;
- texnik va marketing xizmatlarni ko’rsatish;
- korxonalarni ―kalit ostida topshirish;‖
- vaqt bo’yicha cheklangan qo’shma korxonalar tuzish haqidagi shartnomalar
va
alohida operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha kelishuvlar va boshqalar.
Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati. Chet el investitsiyalari –
kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlarning iqtisodiy
sub‘ektlari hamda qo’shma korxonalarning real va moliyaviy aktivlariga kiritgan
mablag’lardir. Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan
boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda
joylashtirish va investitsiyalar chet ellik kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan
uzoq vaqt davomida mablag’lar oqimini ta‘minlash maqsadlarini nazarda tutadi.
Ularga oqib o’tish, qochish, ya‘ni mamlakatlararo ko’chib yurish xosdir. Chet el
investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli ravishda mamlakat, valyuta,
milliylashtirish, rekvizitsiya kabi qo’shimcha tavakkalchilikka to’qnashish

ehtimoliga ega bo’ladi. Demak, chet el investitsiyalarining risk doirasi ancha
kengdir. Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq joylashtirish hamda uzoq
muddat davomida undan foyda ko’rish maqsadida eksport qiluvchi
mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy
aktivlariga qo’yilishini bildirgan holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o’tayotgan
kapital oqimidir. Xorijiy investitsiyalarning o’ziga hos xususiyatlaridan biri
ularning mamlakatlararo ko’chishi, faqat o’z maqsadini ko’zlashi, amal qilish
sharoitlarining o’zgarishi, ancha qulay shartlar bilan qo’yilishi, ishonch qozonishi
hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Globalization of Business. International Business Press, 2000. - 342 p.
2. Isadjanov A.A. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O’quv qo’llanma.
Toshkent. JIDU. 2008.
3. The Global Economy and Its Economic Systems (Upper Level Economics
Titles) 1st Edition. by Paul R. Gregory (Author), Robert C. Stuart (Author). 2013.
-704 p.
4. Мировая экономика и международные экономические отношения :
учебник / под ред. В.К. Поспелова. – М.: ИНФРА-М, 2017. — 370 с.
5. Глобалистика. Международный междисциплинарный
энциклопедический словарь. Гл. ред. д.т.н., проф. И.И. Мазур, д.ф.н., проф.
А.И. Чумаков. – М.- Спб. – ИЦ - «Елима», ИД «Питер», 2006.
6. Elgar Edward . Handbook on the Globalization of the World Economy.
Amnon Levy-Livermore. 1998. – 748 p.
Qo„shimcha adabiyotlar
7. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O’zbekiston, 2014. -46 b.
8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016- yil yakunlari va 2017-
yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining nutqi. //Xalq so’zi gazetasi. 2017- yil 16- yanvar, №11.
9. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi
nutqi. - Toshkent: O’zbekiston, 2016.-56 b.

10. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
Internet-saytlar
11. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali.
12. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari
milliy bazasi.
13. www.economist.com
14. www.worldeconomics.com
15. www.tradingeconomics.com

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi ko’rsatgichlari

Купить