Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	79.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi

Sotib olish

Kirish
Mavzuning dolzarbligi .Tizimdagi eng muhim bozorlar qatorida tovar va
xizmatlar bozori va mehnat bozori bilan bir qatorda kapital bozori, yoki, odatda,
moliya bozori ham mavjud. Kapital bozori - bu moliyaviy aktivlar: pul, aktsiyalar,
obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog'ozlar sotib olinadigan va
sotiladigan bozor.
Kapital bozori (moliyaviy bozor) mukammal barcha bozorlardan: birinchidan,
iqtisodiy hayotning deyarli barcha ishtirokchilari bizning davrimizda uning
sub'ektlariga aylangani bilan allaqachon o'ziga xosdir: tadbirkorlar, iste'molchilar,
davlat va mahalliy hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlari va boshqalar;
ikkinchidan, unda sotiladigan ob'ektlar nisbatan bir hil (ukrain grivnasi, AQSh
dollari, evro, aktsiyalar, obligatsiyalar) va bu bitimlar tuzilishini tezlashtiradi va
uni yanada prognozli qiladi; uchinchidan , u butun mamlakat (va xalqaro
hamjamiyat) uchun amalda bir xil narxni - kredit foizlari, aktsiyalar narxi, valyuta
kursi va shunga o'xshashlarni belgilaydi; to'rtinchidan , ajoyib kompyuter-axborot
kelishuvi unga eng yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni ta'minlaydi: hamma
uchun ushbu bozorga erkin kirish va chiqish imkoniyati ochiq.
Kapital bozori va eng sezgir iqtisodiyotning umumiy holatiga (ham milliy, ham
global). U iqtisodiy samaradorlik, siyosiy hayot, qonunchilikdagi yangiliklar,
tabiiy va iqlim jarayonlari, epidemiya epidemiyalari, terroristik hujumlar va
shunga o'xshash narsalar bilan bog'liq voqealarga birinchi va eng ta'sirchan
hisoblanadi. Uning jamiyat va tabiat hayotidagi barcha o'zgarishlarga favqulodda
sezgirligi aynan inson ruhiyatidagi murakkabliklar bilan bog'liq: iste'molchilarning
intilishlari, tezda boyib ketishga intilish, shuningdek pulni tejashni amortizatsiya
(inflyatsiya) dan tejashga urinish.
Kapital bozori o'zi uchun obro'ga ega bo'ldi va xavfli . U nafaqat odamni
tezda boyitibgina qolmay, balki uni buzadi, masalan, uy-joy, sotib olingan
qimmatbaho narsalar va shunga o'xshash narsalardan mahrum qiladi. U o'z
sub'ektlarini qattiq tartibga soladi, ularni ayniqsa mas'uliyatli va tashabbuskor
bo'lishga majbur qiladi.

G'arb mamlakatlarida rivojlangan kapital bozori iqtisodiyotni rivojlantirish va
modernizatsiyalashni tezlashtirish va innovatsiyalarni keng joriy etishning kuchli
omiliga aylandi. "18-asr sanoat inqilobi, - ta'kidladi iqtisod nazariyasi va tarixi
bo'yicha taniqli mutaxassis J. Geeks, - o'sha davrdagi texnologik rivojlanishga
asoslanmagan. Hamma narsa ilgari ixtiro qilingan, ammo ozgina ishlatilgan. Suyuq
moliya bozorlari moliyaviy yo'naltirishni talab qiladigan yirik investitsiya
loyihalarining amalga oshirilishini ta'minladi. Sanoat inqilobi moliyaviy inqilobni
kutishi kerak edi. " Zamonaviy sharoitda ushbu bozor bozor tizimida asosiy
bozorga aylandi, bu J.M. Keyns, ijtimoiy ishlab chiqarishni (ilgari iqtisodiyotning
an'anaviy nomi sifatida) pul iqtisodiyotiga aylantirish haqida gapirishga asos
beradi. Rivojlangan moliyaviy bozorsiz bozor iqtisodiyotini to'laqonli yoki
umuman rivojlangan deb hisoblash mumkin emas.Bozor munosabatlari sharoitida
kapital bozori juda muhim, chunki u uzoq muddatli moliyaviy resurslarning
muhim manbai hisoblanadi. Kapital bozori qimmatli qog'ozlar bozori va moliya
tizimining to'lov qobiliyatiga yordam beradigan bank xizmatlari bozorini o'z ichiga
oladi.
Moliya bozorining eng muhim vazifasi - bo'sh pulni ssuda kapitaliga
aylantirish, so'ngra turli xil iqtisodiy sub'ektlar o'rtasida qayta taqsimlash, bu o'z
oldiga bitta maqsad - kapitalni ko'paytirishni qo'yadi.Ushbu mavzuning dolzarbligi
shundan iboratki, hozirgi paytda kapital bozoriga qiziqish u yoki bu tomondan
kuchaygan.
Kurs ishining maqsadi kapital bozorining xususiyatlarini o'rganish va ochib
berishdir. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalarni hal qilish kerak: kapital va
foizlarning mohiyatini ochib berish, kapitaldan foydalanish narxi sifatida.
Kurs ishining vazifasi : ushbu kurs ishining vazifasi shundan iboratki xalqaro
capital bozori, uning rivojlanish qonuniyatlari, xalqaro capital aylanishi, haqida
talabalarga bilim ko’nikma malakalarni shakllantirishdir.

1.bob. Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.
1.1. Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.
Globallashuv (globalizatsiya) lotincha “glob” so‘zidan olingan bo‘lib,
aynan uni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv” deb tarjima qilish mumkin. Yer
sharining, Yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi
xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. “Global”
tushunchasi lug‘aviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilida “umumiy”, lotin tilida
esa “globus”-Yer shari” ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana
shu ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan
katta muammolarni, “sayyoraviy”, “dunyoviy” muammolarni, global taraqqiyot
istiqbollarini o‘ziga qamrab oladi.
Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins tomonidan foydalanilgan [1]
. Bu
atama XX asrning 90-yillarigicha deyarli foydalanilmagan. 1985 yilga kelib
amerikalik sotsiolog R. Robertson «globallashuv» atamasiga tushuncha
bergan [2]
. Globalizatsiya atamasi birinchi bo‘lib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981
yildan beri qo‘llanilib kelingan. Ammo bu so‘zning to‘liq ma’nosi, konsepsiyasi
1990 yilning yarmida amerikalik olim CHarlz Taz Rassel tomonidan to‘liq ochib
berilgan.
“Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili
«Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt
yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot
bozorlarining birlashuv jarayonlarini “globallashuv” deb atagan [3] [1]
. Mazkur
ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga e`tibor berilgan. O`z
davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart “Tushunchalar ma`nosini aniqlashtiring va
bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi” - deb yozgan edi. Ayni shu
ma`noda dastlab biz “globallashuv” tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga
harakat qilamiz. Bu so‘zga quyidagicha tarif berish mumkin: Globallashuv – Jahon
xo‘jaligi rivojlanishining ob’ektiv jarayoni bo‘lib, juda ko‘p ijobiy xususiyatlarga
egadir: bular asosan turli mamlakatlar xo‘jaligining o‘zaro aloqasi, xorijiy
sarmoyalarni jalb qilish, ilm – fan texnika texnalogiya yutuqlari almashuvini

tezlashishni hamda davlatlarni ilmiy texnikaviy taraqqiyotiga ko‘maklashuv bilan
tasdiqlanadi. Globallashuv — butunjahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya
va unifikatsiya (bir birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro
mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin
harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish,
shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo‘shilish va yaqinlashuvidir.
Bu ob’ektiv jarayon bo‘lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli
xususiyatga ega. [4]
Globallashuvga qarshi harakatlar ham mavjud bo‘lib, ular
globallashuv natijasida yuzaga keladigan va kelayotgan muammolarni oqibati
salbiy deb e’tirof etishadi. Bunday tashkilot, uyushma, harakatlarga Green,
AntiDaos kabi bir necha antiglobilistlarni kiritish mumkin. Globallashuv
bosqichiga mintaqalashuv bosqichini bosib o‘tish lozim.
Vaholanki, globallashuv yaxlit jarayonlarni o`z ichiga qamrab oladi.
A.Ochildievning ta`kidlashicha, “...eng umumiy ma`noda, globallashuv, bir
tomondan, muayyan hodisa, jarayonning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Er
yuzini qamrab olganini, ikkinchi tomondan, ularning insoniyat taqdiriga dahldor
ekanini anglatadi” [5] [2]
. V.I.Danilov-Danil`yan esa “Globallashuv ko`proq
mantiqdan emas, balki tarixiy paradigmadan kelib chiqqan so`zdir. Globallashuv
jihatlarining o`zaro aloqadorligini aniq va ravshan tahlili mavjud emas” [6] [3]
, - deb
yozgan edi. YUqoridagi ta`riflardan ko`rinadiki, globallashuv jarayoni o`zining
murakkabligi va serqirraligi bilan alohida ajralib turadi. SHuning uchun ham
S.Otamuratov “...globallashuv tushunchasi haqidagi qarashlar turli-tumanligicha
davom etib kelmoqda. Bu tabiiy hol. CHunki uning makon va zamonda sodir
bo`lish xususiyatlari turlicha bo`lib dunyoning o`zgarishiga o`tkazayotgan ta`sirida
ham yangi-yangi imkoniyatlari namoyon bo`lmoqda” [7] [4]
. 1980-1990 yillar
bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega bo’ldi: asli
yaponiyalik keyinroq amerikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab bergan
mazkur atamaning ommaga tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi
rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari, uning dastlabki taraqqiyot
bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta boshladilar.

Proffesor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon
xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga kelishi: “Globallashtirish chegaralar orqali
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni intensifikatsiya qilish orqali
aniqlanishi mumkin. Globallashtirish – bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar
uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga aylantirgan Internet hamda
moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, degan taklifni kiritadi [8]
.
Jahon olimlari tomonidan olib borilayotgan ilmiy tadqiqot-larda «Globallashuv»
tushunchasiga turli ta’riflar berilmoqda va unga turli qarashlar va munosabatlarni
bildirish davom etib kel-moqda. Lekin uning er kurrasining bir butunligini
ifodalash va barcha soqalarning «yagonaligini» ta’minlash jarayoni, omili si-fatida
qarash umumiy qarashlardan ustuvor bo‘lib kelmoqda. Jum-ladan, rus olimi I.
Burikova globallashuvni jarayon sifatida qaraydi va olimlar tomonidan unga
nisbatan qarashlarni umum-lashtirib, uning uchta asosiy jihatini ko‘rsatadi:
Bilim jiqatlari - globallashuv jarayoni haqida nimalar ma’-lumligi.
Emotsional - bu ma’lumotga qanday yondoshuv zarurligi.
Axloqiy - nima qilish kerak ekanligi. 5

Uning ta’kidlashicha, Sankt-Peterburg Universitetining siyo-siy psixologiya
fakulteti psixologlari globallashuvni jaxrnda siyosiy qokimiyatning yangi shakli
sifatida tushunadilar. Bu siyo-siy hokimiyat yangi shakllarining instrumentlari
quyidagilardir:
informatsion globallashuv - informatsiya soh_asidagi o‘zgarishlar;
iqtisodiy globallashuv - iqtisodiy soqadagi o‘zgarishlar;
mintaqaviy globallashuv - hududlar va chegaralar sohasidagi o‘zgarishlar;
demografik globallashuv - globallashuvning asosiy instru-menti bo‘lib, insondagi
barcha asosiy o‘zgarshdlarni o‘ziga qamrab oluvchi o‘zgarishlardir.
SHuningdek, muallif ularning har birining o‘ziga xos xususi-yatlari haqida batafsil
fikr yuritgan. 6

YAna bir rus olimi L.E. Grininning fikricha, «Globallashuv -mintaqalar va
umuman jahonning integratsiyasi va yaqinlashuvining natijasidir». 7
U

globallashuvga jarayon sifatida qaraydi va unga quyidagi ta’rifni beradi.
«Globallashuv - bu jarayon, uning nati-jasida dunyo o‘zining barcha sub’ektlariga
yanada aloqador va yana qam bog‘liq bo‘ladi» 8
.
Rus olimlaridan yana biri professor A.G. Kosichenko qam glo-ballashuvga jarayon
sifatida qaraydi. U shunday yozadi: «Globalla-shuv ko‘p o‘lchamli jarayon, u o‘z
ta’sir doirasiga gurli usul va vositalar bilan barcha soqalarni qamrab oladi». Ayni
paytda uning fikricha, «iqtisodiyotning o‘ziga xos qukmronlik ta’siri bugun ja-
h_on hayotining barcha sohalarida namoyon bo‘lmoqda».'
2006 yilda «Globallashuv» tushunchasi va uning turli sohalarga o‘tkazayotgan
ta’si-rini aniqlashga bag‘ishlangan jahonning etakchi olimlari qamkor-ligida
«Globalistika mejdunarodnsh mejdissiplinarnsh ensik-lopedicheskiy slovar»
tayyorlanib e’lon qilindi. Unda globalla-shuv tushunchasiga olimlar turlicha ta’rif
berganlar va uning ta’-sir doirasini aniqlashga qarakat qilingan. Jumladan,
amerika-lik olim T.Fridman bu qaqda shunday ta’kidlaydi: «Globallashuv - bu
«sovuq urush tizimini» almashtirgan yangi tizim» 10
. Keltiril-gan fikrdan ko‘rinib
turibdiki, iqtisodiyotda kechayotgan globalla-shuv jamiyat, mamlakat va xalqlar
qayotining barcha soqalariga o‘zi-ning ta’sirini o‘tkazmoqda. SHuning bilan birga
uni o‘z davrida jahonni larzaga solgan va butun insoniyatga xavf tug‘dirgan
«sovuq urush» bilan tenglashtirgan mualliflar qam bor. Haqiqatdan qam, yuqorida
mualliflar tomonidan ilgari surilayotgan fikrlarda glo-ballashuvning iqtisodiyotga,
siyosatga va jahon miqyosidagi jarayon-larga o‘tkazayotgan ta’siri keng qamrovli
ekanligi ko‘rsatib beril-gan. Ayniqsa uning iqtisodiyotga o‘tkazayotgan ta’siriga
asosiy e’ti-bor berilganligini ta’kidlash lozim. Haqiqatan qam iqtisodiyot-dan
manfaatdor bo‘lmagan insonning o‘zi yo‘q. U inson h.ayot kechiri-shining moddiy
asosini tashkil qiladi. SHuning uchun qam iqtiso-diyotdagi globallashuv milliy
ma’naviyatda ham o‘z ifodasini topa-di. Afsuski, yuqorida mualliflar tomonidan
bildirilgan fikr-lardan ko‘rinib turibdiki, globallashuvning milliy ma’naviyatga
o‘tkazayotgan salbiy ta’siri e’tibordan chetda qoldirilgan. Bu ja-rayonda iqtisodiy
globallashuv milliy ma’naviyatning globallashu-vida vosita vazifasini bajaradi.
Ana shu muqim jiqat muallif-lar e’tiboridan chetda qolganligini ko‘rish mumkin.

SHuning bi-lan birga T. Fridmanning globallashuvning «sovuq urush»
siyosati bilan tenglashtirilganligi zamirida ham katta ma’no bor. Haqiqat-dan ham
bugun u butun insoniyat, ayniqsa uning oliy qadriyatlari-dan biri bo‘lgan millatlar
taqdiriga solayotgan tahdidini «sovuq urush» siyosatiga tenglashtirish mumkin.
Respublikamizda qam tadq-iqotchilarimiz tomonidan globallashuv jarayonini
o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Hali bu masalaga bag‘ishlangan
fundamental tadqiqotlar e’lon qilinmagan bo‘lsa qam bir qator ilmiy jiqatdan
pishiq bo‘lgan maqolalar e’lon qilinganligini ta’kidlash lozim. Jumladan,
«Globallashuv ziddiyatlari», 11
«Ada-biyotida globallashuv jarayoni», 12
«Xalqaro
globallashuvning chuqurlashuvi» 13
va boshqa maqolalarda uning ba’zi bir
jiqatlariga to‘la-qonli ta’rif keltiriladi. Aytish joizki, mazkur maqolalarda ham
«Globallashuv» jarayon sifatida talqin etilganligini ko‘rish mum-kin.
1.2. Globallashuvning asosiy xususiyatlari va namoyon bo‘lish yo‘llari.
Globallashuvni turli soxalarda sodir bo‘layot-gan integratsiyalashuvning natijasi
sifatida qarashlar ustuvorlik qiladi. Bunday qarash mazmunini dunyo mamlakatlari
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning tabiiy ravishda mustaqkamlanib borishi va
ularning o‘zaro integratsiyalashuvi natijasi sifatida, sub’ek-tiv omillar ta’siri, ya’ni
katta iqtisodiy saloqiyatga ega bo‘lgan davlatlarning kam taraqqiy qilgan
mamlakatlarning resurslari-ni turli yo‘l va vositalar bilan qo‘lga kiritish maqsadida
amalga oshirilayotgan tadbirlarning natijasi sifatida qarashlar ham mavjud. Xullas,
globallashuv tushunchasi qaqidagi qarashlar tur-li-tumanligicha davom etib
kelmoqda. Bu tabiiy qol. CHunki uning makon va zamonda sodir bo‘lish
xususiyatlari turlicha bo‘lib dunyo-ning o‘zgarishiga o‘tkazayotgan ta’sirida qam
yangi-yangi imkoniyat-lari namoyon bo‘lmoqda.
«Globallashuv» tushunchasiga mualliflar tomonidan yuqorida il-gari surilayotgan
turli fikrlarga qo‘shilish mumkin. CHunki qar bir muallif uning turli sohalariga
o‘tkazayotgan ta’sirini turlicha ta-fakkur qiladi va uni turlicha talqin etadi. Boz
ustiga globalla-shuvning o‘tkazayotgan ta’sir doirasi bepoyon va keng qamrovli
ham-dir. SHu ma’noda mualliflar tomonidan ilgari surilayotgan fikr-lar qanchalik
turli-tuman bo‘lsa, uning turli xususiyatlari va in-soniyat, millat, mamlakat, jahon

miqyosida o‘tkazayotgan ta’sirini o‘rganishning imkoniyatlari shunchalik kengayib
boradi. Avvalo «globallashuv» tushunchasiga ta’rif berishda, unga haqiqatan ham
kengroq va chuqurroq yondoshmoq kerak bo‘ladi. Jumladan, yuqorida
berilayotgan ta’riflarning aksariyat ko‘pchiligida «globallashuv» tushunchasiga
yaqin bo‘lgan «internatsionallashuv» (baynalminalla-shuv) va «integratsiyalashuv»
tushunchalari o‘rtasidagi munosabatlar e’tibordan chetda qolib kelmoqda. YA’ni
nega «Globallashuv» tu-shuncha sifatida ommaviylashib ketmoqda yoki
«internatsionalla-shuv» va «integratsiyalashuv» tushunchalari unga nisbatan kam
qo‘lla-nilmoqda degan savolga javob ochiq qolib kelmoqda.
Aslida, «Globallashuv»ning asl mohiyati va uning barcha soha-larga o‘tkazayotgan
ta’sir doirasini bilish uchun uni yuqorida kel-tirilayotgan ikkala tushuncha bilan
solishtirish maqsadga muvofiq-dir. CHunki ular o‘rtasida ma’lum o‘xshashlik
mavjud. Ayni paytda ular o‘z yo‘nalishi, maqsadi va funksiyalari bilan o‘zaro
farqlanadi. SHuning bilan birga ularning tushuncha sifatida ilmiy iste’-molga
kirish davrlari o‘rtasida ham farklar mavjud. Ayniqsa, «in-ternatsionallashuv»
sobiq sho‘rolar qukmronligi sharoitida eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchaga
aylangan edi. Uni millatlarning o‘za-ro qo‘shilib ketishiga olib keladigan ijobiy
omil sifatida baqo-lashdan tortib, oila, turmush, milliy madaniyatlarning yagona
ma-daniyatga aylanishigacha bo‘lgan barcha soqalarda sobiq KPSSning
«internatsionallashtirish» borasida olib borgan zo‘ravonlik siyo-satini aqolidan
yashirish maqsadida qo‘llanilib kelinar edi.
Lekin bu aslida internatsionallashuv jarayoni bo‘lmagan edi, degan gap emas, balki
bu erda uni jirkanch manfaat va maqsadlarni amalga oshirish yo‘lida qo‘llanilib
kelinganligi qaqida so‘z bor-moqda.
YAna yuqoridagi tushunchalar taxliliga qaytib shuni aloqida ta’-kidlash lozimki,
bugun bir qator olimlar globallashuv jarayon sifatida insoniyat taraqqiyotining
barcha bosqichlarida amal qil-gan, degan fikrlarni qam ilgari surmoqdalar. Hatto
qadim dunyo xalqlari o‘rtasidagi madaniy aloqalarning yuzaga kelishi va ri-
vojlanish jarayonlarini «globallashuv» bilan bog‘lash to‘g‘risida-gi fikrlar qam
uchraydi. Jumladan, yuqorida tilga olingan maqo-lada Muqammadjon Xolbekov:

$«Moziyga qaytaylik. Miloddan ol-dingi IV asrda yunon sarkardasi Aleksandr Makedonskiy butun Osiyoni qurol kuchi bilan zabt qilib, aslida yarim dunyoni birlash-tirmoqchi, qudratli davlat barpo etmoqchi bo‘lgan va shu tariqa in-soniyat tarixida globallashuv jarayonning boshlab bergan. YOki mi-loddan oldingi I asrda Rim imperatori YUliy Sezar qam xuddi shunday yo‘l tutib, butun Ovro‘poni ishg‘ol qilgan va qudratli impe-riya sarqadlarini kengaytirgan. Ta’bir joiz bo‘lsa, insoniyat ta-rixida zo‘ravonlik bilan bo‘lsa-da, ikkinchi globallashuvga asos sol- gan», 14 deb yozadi. O‘rta asrlarda (1U-X1\0, X1U-XUP, XVIII, XIX va XX asrlarda qam globallashuv jarayonining sodir bo‘lganligini ko‘ramiz. Insoniyat tarixiy taraqqiyoti bosqichlarida sodir bo‘lgan turli «birlashtirishlar», «sivilizatsiyalar», «ma’rifatchilik» qarakatlari globallashuv jarayonini yuzaga keltirgan. Adolat yuzasidan aloqida ta’kidlash lozimki, muallif maqola-ni juda qiziqarli tarzda aniq faktlar asosida yozgan va ushbu ma-qolaga munozara yuritishga arziydigan material sifatida qarash noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Ana shunday munozaraga arziydigan fikrlar-dan biri globallashuvning eramizdan avvalgi IV asrda boshlangan-ligi va adabiyot bugungacha bo‘lgan davrda o‘z boshidan globallashuv-ni kechirish natijasida taraqqiy qilganligi qaqida ilgari surilayotgan fikrdir. Bu erda bizni munozaraga tortayotgan fikr glo-ballashuvning boshlangan davri adabiyotni ma’rifatning global-lashuvi ta’sirida rivojlanayotganligidir. Agar muallifning fikriga qo‘shiladigan bo‘lsak, adabiyot, san’-at va xalqlarning bir-biriga tabiiy ta’sir o‘tkazish jarayonida o‘zaro boyishni o‘zida ifoda ettiruvchi baynalminallashuvning o‘rni qaerda qoladi? YOki bugun jahonda bir qator yuksak taraqqiy qil-gan mamlakatlarning barcha imkoniyatlarini ishga solib barcha xal- qlar uchun umumiy bo‘lgan ommaviy madaniyatni shakllantirishga bo‘lgan qarakatlarini qam ijobiy baholash kerakmi? Ular adabiyot, san’at, ommaviy axborot vositalari, kompyuter, internet va uyali telefon kabi zamonaviy vositalar bilan yoshlar ongi hamda qalbi-ni «zabt» etish yo‘lida olib borayotgan siyosatlariga qanday qara-moq kerak? Bu qo‘yilayotgan savollarga javob mazkur kitobning uchin-chi paragrafida so‘z boradi va yana yuqorida fikr yuritilayotgan$

glo-ballashuvning boshlanish davri va tushunchalar mazmuni xususida fikr
yuritiladi.
Globallashuvning boshlanish davri bo‘yicha g‘arb olimlari qam turli fikrlarni ilgari
surib kelmoqdalar. Jumladan, R. Kobden va J. Brayt kabi olimlar globallashuv
to‘lqinlarini mamlakat-lar o‘rtasida erkin savdoning amalga oshuvi va uning
natijasida iqtisodiyotdagi o‘sish bilan bog‘laydilar qamda uning boshlanish davrini
XIX va XX asr bilan chegaralaydilar. Ularning fikricha, Britaniya o‘zining dengiz,
industriya va moliyaviy qudrati bilan globallashuv to‘lqinining birinchi bosqichi
kafolati bo‘lgan. Ular globallashuvning ikkinchi bosqichi yoki tiklanishini 1970
yillar-ning oxirlarida informatika va telekomunikatsiyada sodir bo‘lgan inqiloblar
asosida boshlanganligini ta’kidlaydilar. 15

Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, globallashuv erkin sav-doning boshlanishi va
uning natijasida iqtisodiyotdagi taraqqi-yot, informatika va telekomunikatsiya
taraqqiyotida sodir bo‘lgan in-qiloblar bilan bog‘liqdir.
Xullas, globallashuv tushunchasi va uning boshlanish davri qaqida turli fikrlar
ilgari surilishi davom etmoqda. Endi glo-ballashuvning internatsionallashuv va
integratsialashuv tushuncha-lari bilan munosabatlari ustida to‘xtalamiz.
Falsafa qrmusiy lug‘atida «Internatsionalizm, baynalmialchi-lik (lotlSHer - aro,
payop - xalq) - turli millat, irqdagi kishi-larning xalqaro birdamligini ifodalovchi
tushuncha. Bu tushuncha K. Marks tomonidan o‘ylab topilmagan, u tomonidan
fikrga kiri-tilmagan, faqat sobiq ittifoq davrida mutloqlashtirilgan edi...» 16
degan
ma’lumot keltiriladi. To‘g‘ri, «internatsionalizm» insoni-yatning ongli faoliyati
boshlanibdiki, u tabiiy jarayon sifatida kechib kelmoqda. Ammo uning xuddi
shunday nomlanishi har doim ham bo‘lgan edi degan fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi.
Aslida, uning il-miy iste’molga kirib kelishi ishchilar sinfi tomonidan burjua-
ziyaga qarshi kurashdagi yakdillikni vujudga keltirish mafkurasi bilan bog‘liqdir.
«Integratsiya» tushunchasiga esa falsafa qisqacha izoqli lug‘ati-da quyidagicha
ta’rif keltiriladi: «Integratsiya (lotin, 1p1e8eg -to‘la, butun, buzulmagan, butunlik)
- umumiyat, birlikka erishishga yo‘naltirilgan jarayon yoki faoliyat natijasi» |7
dir.
Falsafa qomu-siy lug‘atida «Integratsiya» (lotincha t1e§eg - butun): 1) ayrim qism

va elementlarni bir butunga birlashtirish; 2) turli mamlakatlar-ning birlashmalari,
tor doiradagi iqtisodiy-siyosiy guruqlar qo‘shilishi degan ta’riflar uchraydi.
Integratsiyaning shakllari ilmiy, siyosiy, madaniy, xalqaro va qokazo turlarga bulib
o‘rgani-ladi. |8

Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, bu tushunchalarga ta’-rif berishda qatto
lug‘atlarda qam turli qarashlar mavjud.
Xullas, globallashuv tushunchasi va uning qolgan tushunchalarga nisbati, jarayon
sifatidagi o‘rnini ularga aniqlik kiritish yo‘li bilan bilib olish qamon o‘z echimini
topmagan.
YUqorida ta’kidlanganidek, aksariyat ko‘pchilik falsafiy va si-yosiy tadqiqotlarda
globallashuv XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida kirib kelganligi haqidagi
g‘oyalar ilgari surilmoqda. Ularga qo‘shilgan qolda shuni aloqida ta’kidlash
lozimki, xuddi ana shu davrda insoniyat aql-zakovati yuksakka ko‘tarilish jarayoni
sodir bo‘ldi. Natijada insonlar, millatlar, xalqlar va mamlakat-larni o‘zaro majburiy
ravishda bir-biriga bog‘lab qo‘yish, dunyoda sodir bo‘layotgan turli soqalardagi
yangiliklar, kashfiyotlarni da-qiqalar doirasida ommalashtirishga xizmat qiladigan
aloqa vo-sitalari - kompyuter, internet, uyali telefon va boshqalar xizmat ko‘rsata
boshladi. Buning natijasida dunyodagi barcha mamlakatlar-ning iqtisodiy jiqatdan
yaqinlashuvi tezlashdi. Bu jarayon qaqida turli soqalar bo‘yicha juda ko‘plab
misollar keltirish mumkin. Ammo eng asosiysi unda emas, balki globallashuv
jarayon sifatida jahon taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun xosmi yoki yo‘qmi
de-gan savolga aniq javob topishdir. Fikrimizcha, u jarayon sifatida to XX asrning
o‘rtalarigacha «integratsiya»ning «harakati» va uning ustuvor ta’sirida real hayotda
«ilg‘ab» olinmagan. Integratsiya in-soniyatning ongli faoliyati boshlanibdiki,
doimo amal qilib kelgan. Insonlarning bir-birlariga talpinib yashashlari, ularning
o‘z tajribalarini almashishi, bir-birlariga yordam ko‘rsatishlari va o‘zaro do‘stona
munosabatlari, ularning o‘rtasidagi o‘zaro integ-ratsiyalashuv (yaqinlashuv)
jarayonlarning amal qilishni ta’minla-gan. Bu bir tomondan tabiiy kechgan bo‘lsa,
ikkinchi tomondan har bir sub’ekt uchun umumiy taraqqiyotning hayotiy zaruriyati

sifati-da namoyon bo‘lib kelgan.
2.bob. Jahon iqtisodiyotini globallashuv muammolari va ularning
guruhlanishi
2.1. Xalqaro raqobatda globalizatsiyaning o’rni.
Globallashuv sharoitida tashqi aloqalar, xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanib,
har bir shaxsning ma`naviyati va intellektual salohiyatiga yangicha talablar
qo`ymoqda. O`z navbatida, O`zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning
to`laqonli a`zosi va uning ajralmas qismi hisoblanadi. SHuning uchun ham
bugungi kunda mamlakatimizda yuksak ma`naviyatli, yuqori bilimli va xalqaro
talablarga mos keladigan mutaxassislarni tayyorlashga alohida e`tibor berilmoqda.
Mamlakatimizda bunday mutaxassislarga bo`lgan talab kelajakda ham oshib
boradi. SHu bois yuksak ma`naviyatli shaxsni tarbiyalash, ularni xalqaro mezonlar
asosida tayyorlash ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda.
Globallashuv – bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va
unifikatsiyalashuv (bir-birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro
mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin
harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish,
shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo`shilish va yaqinlashuvidir.
Bu obyektiv jarayon bo`lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli
xususiyatga ega. Zero biz A.Toynbi ta`biri bilan aytganda, insoniyat,”umumiy uy”,
“umumiy taqdir» va umumiy tashvishlar bilan yashashga kiririshayotgan [9] [5]
, bir
so`z bilan aytganda globallashuv deb atalayotgan jarayonlar sodir
bo`layotgan zamonda yashamoqdamiz.
SHunday ekan, milliy mafkurani takomillashtirish masalasi ham endilikda nafaqat
milliy, balki global xarakter ham kasb etadi. Lekin, globallashuv jarayoni
N.Jo`raev [10] [6]
to`g`ri qayd etganiday, hozircha faqat qandaydir mavhum ijobiy
jihatlari bilangina emas, balki ko`proq “hozirgi davr global muammolari”ni

vujudga keltirgani bilan xarakterlidir. Ko`pchilik mutafakkirlar bu davrni
xatto global kriziz (bo`xron) davri deb atamoqdalar. “XX asr krizisni kuchli his
etish bilan boshlangan edi va shu hissiyot bilan poyoniga etdi”, [11] [7]
- deb yozadi,
masalan, rus faylasufi S.I.Dudnik. Darhaqiqat, globallashuv zamonaviy jamiyatga
ko`plab ijobiy jihatlar olib kirish bilan birga, insoniyat taraqqiyotidagi shunday
pallani ham o`zida aks ettiryaptiki, endilikda dunyo xalqlari vujudga kelayotgan
muammolarga qarshi yolg`iz kurasha olmaydi, ularni birgalikda hal qilish mumkin.
Globallashuvning salbiy oqibatlari asosan, quyidagi sohalarda namoyon
bo`lmoqda: ekologiya, sog`liqni saqlash, demografik, resurslar, axloq, oila, ta`lim-
tarbiya, ma`naviy, dunyoqarash va boshqalar shular jumlasidandir. Ayni shu
ma`noda bugungi kunda eng yangi fani sinergetika ham shu krizis holatini
ifodalash uchun “global bifurkatsiya nuqtasi” degan maxsus yangi tushunchani
kiritgani, “katastrofalar nazariyasi”ni ishlab chiqqani bejiz emas. CHunki
S.P.Kapitsa, S.P.Kurdyumov, G.G.Malinetskiy ta`kidlaganlaridek, “Olimlar
siyosatchilarning qo`liga butun Planetadagi hayotni bir emas, birnecha necha bor
yo`q qilish quvvatiga ega bo`la oladigan qurollarni tutqazdilar, vaholanki,
kelajakda ularni qanday yo`qotish va nima qilish mumkinligini aniqlashga harakat
qilmadilar..., ular energiyaning yangi manba`larini kashf etdilar va emoqdalar,
shuning bilan birga radioaktiv chiqindilar va yadroviy terrorizmdan qutulishday
juda jiddiy muammolarini ham vujudga keltirdilar..., ular odamlarga antibiotiklarni
sovg`a qildilar, ayni paytda, zararli mikroorganizmlarning tabiiy tanlanish
jarayonini kuchaytirdilar.” [12] [8]

Oksford universiteti direktori, professor Nik Bostrom bu ishlarning salbiy
oqibatlari haqida o`ylab ko`rilmayotgani haqida shunday deydi: “Texnologik
progressning tezlashuvi tufayli insoniyat hozir o`z taraqqiyotining keskin burilish
nuqtasga katta tezlik bilan yaqinlashib kelayotgan bo`lishining ehtimoli katta.
Insoniyatga yaxshi tanish bo`lib qolgan yadroviy xavfu xatar yoniga endilikda
nanotizimlar va mashina intellekti kabi sohalarning jadal rivojlana boshlagan
texnologiyalari misli ko`rilmagan o`z imkoniyatlari va xatarlari bilan

qo`shilmoqda. Bizning kelajagimiz, agar u bor bo`lsa, bizning ana shu jarayonlarga
munosabatimizga bog`liq. Hamon biz jadal rivojlanayotgan texnologiyalarga
bog`liq ekanmiz, insoniyat jamiyatidan “post-insoniyat” (keyingi insoniyat)
jamiyatiga o`tish dinamikasini yaxshi anglab etishimiz kerak. Ayniqsa tuzoq
qaerda joylashganini, muqarrar o`limga olib borishi mumkin bo`lgan yo`llarni
payqay bilishimiz zarur.” [13] [9]

Bir necha yillik tadqiqotlari natijasida A.CHumakov “Globallashuv ijtimoiy
hayotning barcha sohalarning, ma`naviy qadriyatlar, dunyoqarash yo`nalishlarini
universallashuviga olib kelishi bilan birga, an`anaviylik, o`ziga xoslik va madaniy
xilma-xillikni saqlashni istisno qilmaydi” [14] [10]
, - degan xulosaga keladi. Bunday
davrda shaxs murakkab ijtimoiy muhit sharoitida faoliyat ko`rsatishga majburdir.
Inson yashayotgan zaminining, tinch va barqaror kechirayotgan hayotining
mohiyatini to`la anglashi, qadrlashi, ya`ni ijtimoiy muhitning obyekti sifatida
namoyon bo`lishi kerak. Globallashuv jarayonining hayotimizga tobora tez va
chuqur kirib kelayotganining asosiy sabablari xususida Prezidentimiz I.Karimov
ta`kidlaganlaridek “...shuni obyektiv tan olish kerak – bugungi kunda har qaysi
davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin va uzoq qo`shnilar, balki jahon
miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchas bog`lanib
borayaptiki, biron mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga
olib kelmasligini tushunish, anglash qiyin emas” [15] [11]
.
Global miqyosdagi muammolar ilmiy munozaralar predmeti sifatida XX asrning
60-70 yillarida jahon hamjamiyatida jiddiy qiziqish uyg`otgan. 1930 yillarda
E.Lerua, Teyyar de SHarden va V.I.Vernadskiylarning nazariyalarida insoniyat
hamjamiyatning global mohiyati va uning Erdagi yashash tarixi uchun mas`uldir,
degan fikrlar ilgari surilgan. Keyinchalik bu masalaga e`tibor bir muncha
susaygani tashlanadi. 1970-80 yillarga kelib mazkur masalaga oid tadqiqotlar
jonlanganligi bizga ma`lum. Bugungi kunda globallashuv jaryonining jadallashuvi
o`zaro aloqadorlik va o`zaro ta`sir dialektikasi qonunlari asosida ilm-fan,
madaniyat taraqqiyotiga ta`sir o`tkazmoqdaki, bu o`z navbatida yoshlardagi
ijtimoiy mas`ullik jarayoni zamonaviy ilm-fan yutuqlari, texnika-texnologiya,

xalqaro axborot almashinuvining jadal rivoji bilan o`zaro aloqadorlikda yuzaga
keladi.
Hozirgi kunda “globalistika” termini zamonaviy fan tilining ajralmas qismidir,
ammo uning ma`nosi haqida hanuz turlicha fikrlar bildirilmoqda. Ba`zilar bu yangi
fan, u hali shakllanish jarayonida, deb aytsalar, boshqalar ilmiy bilish integratsiyasi
natijasi, deb bilib, o`ziga xos fanlararo tadqiqotlar sohasi, deb tan olmoqda [16] [12]
.
2.2. Globallashuv to‘lqinlari, davrlari.
Globallashuv jarayoni kuchayib borayotgan hozirgi dunyoda davlatning raqobat
shartlariga tez moslashuvi uning muvaffaqiyatli va barqaror rivojlanishining asosiy
ustunligi – ta`lim tizimining holati bilan aniqlanadigan, shaxsni ma`naviy
rivojlantirish imkoniyatlari mavjudligi bilan bog`liq. Davlatning bugungi va
istiqbolidagi barqaror iqtisodiy o`sishini ta`minlovchi omillar aynan ta`lim sohasi
rivojlanishiga bevosita bog`liq. SHu sababli mustaqillikning ilk yillaridanoq
iqtisodiyotni tubdan isloh qilish jarayonida ta`lim sohasida jahonda munosib
o`rinni egallashga qaratilgan yangi uzluksiz ta`lim tizimini yaratish va
rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida belgilandi. Bu borada alohida ahamiyat kasb
etadigan siyosiy globallashuv davlatlarning siyosiy tuzilishini, xalqlar va
mintaqalar o`rtasidagi siyosiy aloqalarning kengayishini, o`zaro bog`liqligini
ifodalaydi va oxir-oqibat, ularning unifikatsiyalashuviga olib keladi. Bunda o`ziga
xos siyosiy munosabatlar ko`lamiga ko`ra global va barcha davlatlarning ichki
tuzilishi bir tarmoqqa ulanib ketishi kuzatiladi. Bu jarayonda milliy davlatchilik
suverenitetiga xavf tug`dirishi mumkin bo`lgan bir qancha holatlar mavjud. Ular
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
Birinchidan, jahon siyosiy sahnasida transmilliy korporatsiyalar, nodavlat hamda
xalqaro tashkilotlar, xalqaro kapital kabi yangi qudratli siyosiy subyektlar
shakllanmoqda. Ular siyosatning an`anaviy subyekti — milliy davlatchilik
suverenitetining ikkinchi darajaga tushib qolishiga sabab bo`lmoqda.
Ikkinchidan, globallashuv xalqaro huquq asoslariga sezilarli ravishda ta`sir etyapti.
Bu esa davlatlarning o`z hududida huquqiy suverenitetidan qisman ayrilishiga olib
kelmoqda. Natijada milliy davlatlarning nafaqat tashqi, balki ichki siyosiy

masalalarini mustaqil echish imkoniyatlari chegaralanmoqda. Ma`lum bir
davlatning ichki siyosatini tashkil etadigan muammo (ichki ixtilof, siyosiy kurash,
saylov jarayonlari va boshqalar) bugungi kunga kelib, global ahamiyat kasb etib
boshqa davlatlarning manfaatlariga ham daxldor bo`lib qolmoqda.
Uchinchidan, kishilar ongida davlatchilik suvereniteti asosini tashkil etuvchi
hududiy omil globallashuv samarasi o`laroq, o`zining an`anaviy ahamiyatini
yo`qotmoqda va tabiiy ravishda davlat hokimiyati mavqeiga ham putur etmoqda.
Boshqacha aytganda, milliy chegaralar tobora shaffoflashib bormoqda.
To`rtinchidan, butun dunyo bo`ylab bir qator g`arb davlatlari rahnamoligida
"demokratiyalashuv" jarayoni jadallashmoqda va buning natijasida ayrim
davlatlarning o`ziga xos demokratik taraqqiyotiga chetdan kuchli ta`sir
o`tkazilyapti. YA`ni, bu jarayondan o`z manfaatlari yo`lida foydalanishga
urinayotgan globalizm g`oyasi asoschilari boshqa mamlakatlarning siyosiy
boshqaruv tizimini o`z qo`llariga olishga urinmoqdalar. Misol uchun, MDHga a`zo
bir qator davlatlarda 2005 yilda yuz bergan "inqiloblar", siyosiy globallashuv
mahsuli bo`lib, ushbu jarayon asoratlarining qanchalar xavfli ekanligidan darak
beradi. Ushbu voqealar shundan dalolat beradiki, yuksak taraqqiy etgan
mamlakatlar boshqa davlatlarning suvereniteti va ichki ishlariga aralashmaslik
printsipini pardalangan shaklda buzmoqda. Bunda siyosiy globallashuv
jarayonining yana bir mahsuli – nodavlat tashkilotlarning resurslari va nufuzidan
tashkiliy niqob sifatida foydalanish dunyo bo`ylab keng tarqalmoqda. Ayni shu
ma`noda A.V.Buzgalin “Globallashuv siyosatga ta`siri kuchli bo`lib, havfsizlik va
iqtisod sohasida davlatlarning bir-biriga tobeligini kuchaytirib, har birining jahon
sahnasidagi ustuvor jihatlarining chuqur o`zgarishiga olib keladi. Tashqi siyosiy
vositalar arsenaliga boshqacha nuqtai nazardan qarashga majbur qilib, jahon
siyosatining tadrijiylashish jarayonining tezlashib ketishiga olib keladi” [17] [13]
, - deb
yozadi.
Globallashuv fenomeni obyektiv va ochiq ekanligini hisobga olinsa uning turli
muqobillarda namoyon bo`lishi tabiiy tus oladi. SHunday ekan globallashuv
jarayonining biror-bir aspektini mutlaqlashtirib, unga mutlaq ijobiy yoki mutlaq

salbiy jarayon sifatida qarash nojoizdir. O`z navbatida nemis sotsiolog olimi U.Bek
“SHubhasiz, globalizatsiya eng ko`p qo`llaniluvchi va eng ko`p suiste`mol
qilinuvchi va eng kam o`rganilgan, ehtimol tushunarsiz mavhum, siyosiy jihatdan
samarali so`zdir (bahs-munozarada kuchli qurol, shior)” [18] [14]
, - deb yozadi.
Globallashuv jarayonida axborot olishning tezlashuvi, shuningdek, internet orqali
uzatiladigan turli yangiliklarni ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish masalalarini
e`tibordan chetda qoldirmaslikni taqozo etadi. Masalan, globallashuv haqida 1998
yilda Nobel mukofotini olgan Portugaliyalik yozuvchi J.Saramagu: “Men
antiglobalistik harakatlar tarafdoriman. CHunki menga hozir sayyoramizda keskin
tezlikda shakllanayotgan tartib, nizom yoqmaydi” - degan bo`lsa, J.Soros
“globallashuvning shuncha kamchiliklariga qaramay, men uning rashkchi
tarafdoriman. Men uni qo`llab-quvvatlashim sababi nafaqat u beradigan
qo`shimcha boyliklar, balki u odamlarga berishi mumkin bo`lgan erkinlik sababli
hamdir” [19] [15]
, - deb yozadi.
Umuman olganda, globallashuv murakkab va serqirra jarayon bo`lib, uni turli
mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo
mamlakatlarining iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan
bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga
o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish, davlatlar
kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda.
Globallashuvning asosiy ko`rinishlari, tendentsiyalari va oqibatlari tevaragidagi
munozaralar so`ngi yillarda nafaqat jonlandi, balki qizg`in tus olmoqda. Bugun
nafaqat bir davlatda, balki butun dunyoda bir-biriga qarshi kurash olib borayotgan
"globalistlar" va "anti globalistlar"ga ajraldi. Ayrim olimlar globalizatsiyani
farovon turmush, tanlash huquqi va yanada ko`prok erkinlik, ya`ni ko`chib yurish,
to`liq axborot olish, ko`proq xaq to`lanadigan joyda ishlash, eng yaxshi
universitetlarda ta`lim olish erkinligi bilan bog`lasalar, boshqalar uchun esa
globallashuv insoniyatga tahdid soluvchi, global isish, atrof muhitning ifloslanishi,
nazoratsiz migratsiya omillarining vujudga kelishi, ishsizlarning ko`payishi,
an`anaviy qadriyatlarga putur etishi kabi muammolarni tug`diruvchi jarayon

sifatida baholamoqdalar. Bizning nazarimizda, globallashuv, eng avvalo,
taraqqiyot sur`atlarining tezlashuvi orqali butun insoniyat yalpi Er shari taqdirini
birlashtirayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma`naviy-axloqiy, madaniy-ruhiy
hodisa sifatida o`zini namoyon etayotgan bir paytda, uning yaxlit mohiyatining
ijtimoiy-falsafiy jihatdan tadqiq etishni taqozo etmoqda. Ayni shu nuqtai-nazardan
qaraganda, globallashuv odamlar orasida ma`lum bir universal va umumhajmli
aloqani o`rnatishni nazarda tutadi.

3.bob. Globalizatsiya xalqaro raqobatni rivojlantirishning asosiy kuchi
sifatida
3.1.Globallashuvning asosiy yo’nalishlari.
Globallashuv tushunchasi uning ma`no mazmuni va insoniyat taraqqiyotdagi o`rni
masalasiga qiziqish ortib bormoqda. Globallashuv jarayoni er yuzidagi mamlakat
va xalqlarni shu darajada uzviy bog`lab qo`ymoqdaki bu ni bashariyat tarixida shu
paytga qadar hech qaysi vosita amalga oshira olmagan. Bu jarayon shunchalik
kuchayib bormoqdaki hozirdanoq dunyoning biron bir hududi uning ta`siridan hali
qolayotgani yo`q. O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan globallashuv atamasi
jahon mamlakatlari iqtisodiy va ma`naviy hayotining yalpi umumlashib
borayotganini ifoda etar edi. Globallashuv shunday jarayonni undan chetga
turaman degan mamlakatlar uning ta`siriga ko`proq uchrab qolishi mumkin.
Bunday g`ayri ixtiyoriy ta`sir esa ko`pincha salbiy oqibatlarga olib kelmoqda.
Mustaqillik davrida mamlakatlarimiz olimlari o`tkazgan va o`tkazayotgan
tadqiqotlar tahlili bu sohadagi ishlar endigina boshlanayotganidan darak beradi.
Globallashuvga berilgan ta`riflar juda ko`p lekin uning xususiyatlarini to`laroq
qamrab olagani, bizningcha frantsuz tadqiqotchisi B. Bandi bergan ta`rifdir. Unga
globallashuv jarayonining uch o`lchovli ekaniga urg`u beriladi.
Globallashuv - muttasil davom etadigan tarixiy jarayon.
Globallashuv - jahonning gomogollashuvi va universallashuvi jarayoni
Globallashuv - milliy chegaralarning yuvilib ketish jarayoni.
Bu ta`rifga keltirilgan globallashuv o`lchovlarining har o`lchashga nisbatan ham
muayyan e`rozlar bildirishi mumkin. Lekin jahonda yuz berayotgan jarayonlarni
kuzatsak ularning har o`lchovi ham unda mavjud ekanini ko`ramiz. Globallashuv
tarafdorlari globalistlar deb ataladi. Ular orasida davlat arboblari siyosatdonlar,
sanoatchi va biznesmenlar ko`proq uchraydi.
Rossiyada bo`lib o`tgan Aksilgloballashuv sektorlari anjumanidagi ma`ruzasi A.
Parshovil fikricha globallashuvnnig asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarga ishlab
chiqarilgan.

O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan "globallashuv" atamasi jahon
mamlakatlari iqtisodiy va moliyaviy hayotining yalpi umumlashib borayotganini
ifoda etar edi. Bugungi kunga kelib esa u keng qamrovli tushunchaga aylandi. U
davlatlar va xalqlar hayotining barcha sohalarida yalpi umumlashuv jarayonini
anglatmoqda. Garchand globallashuv jarayoni birdaniga paydo bo`lib qolmagan,
balki inson yaralgan paytdan boshlab sodda va tabiiy shaklda davom etib kelgan
bo`lsada, hozirgi vaktda insonning o`z manfaatlari yo`lida tabiiy rivojlanish
jarayoniga zo`ravonlarcha aralashuvi natijasida shiddatli ravishda tezlashib ketdi.
Albatta, bir tomondan qaraganda, bu jarayonning ijobiy jihatlari ham yo`q emas.
Chunonchi, ko`pgina mamlakatlarga fan-texnika, texnologiya yutuklarining jadal
kirib kelishi globallashuv tufayli. Bu esa ularning iqtisodiy hayoti rivojiga, xalqlar
turmush darajasining ortishiga ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shu tariqa
bashariyatning umumiy intellektual salo-hiyati yuksalishiga yordam bermoqda.
Ikkinchi tomondan, globallashuvning salbiy oqibatlari ham ko`zga yaqqol
tashlanmoqda. Jumladan, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o`rtasida
iktisodiy tafovutlarning kuchayishi, ayniqsa, zamonaviy telekommunikatsiya,
komp` yuter, internet vositalari orkali biron bir hududga xos milliy-ma`naviy
qadriyatlarni o`zga xalqlarga singdirish va shu yo`l bilan jahonda nafaqat iktisodiy,
balki milliy-ma`naviy hukmronlikni o`rnatishga urinish hollari ham kuzatilmoqda.
Bu jarayon XXI asrga kelib XX asrdagiga Karaganda ham keng qamrov kasb etdi,
ta`sir imkoniyatinm oshirdi, eng yomoni, ko`pgina rivojlangan mamlakatlar
jahonda iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish, fan-texnika, texnologiya, ta`lim
sohasida rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish, demokratik qadriyatlarni
keng yoyish bahonasida milliy-ma`naviy ta`sir o`tkazishga harakat qilmokda. SHu
jihatdan qaraganda, globallashuv jarayoni endigina rivojlanish yo`liga kirgan yoki
rivojlanayotgan mamlakatlardan ko`ra yuksak taraqqiy etgan davlatlar manfaati
uchun ko`proq xizmat qilmoqda. Qudratli davlatlar, ulkan imkoniyatlariga
tayangan holda, kam taraqkiy qilgan mamlakatlarning moddiy resurslarini
o`zlashtirmokda, bozorlarini egallamokda. Bu esa iktisodiy zaif mamlakatlarning
taraqqiyot borasida mustaqil yo`l tutish imkoniyatlarini cheklab ko`yayotir.

CHunki ishlab chiqarishni tashkil kilish va amalga oshirish uchun zarur texnika,
texnologiya hamda ilmiy ishlanmalar rivojlanayotgan mamlakatlarning o`zida
tayyorlanmay, chetdan olib kelinmoqda. SHu tariqa rivojlanayotgan mamlakatlar
yuksak taraqqiy etgan mamlakatlarga bog`lanib qolishga, J
yana ham aniqrog`i,
qaramlikka mahkum bo`layotir. Boshqacha aytganda, globallashuv
bosqinchilikning yangi bir shaklini boshlab bermoqda.
Siyosiy fandagi modernizatsiya, vesternizatsiya, universalizatsiya kabi
globalizatsiya ham universal definitsiyaga ega emas. Bu fenomen olimlar va fan
arboblari tomonidan turlicha talqin etiladi. SHunga qaramasdan ular mohiyatan
yagona mazmunni anglatadi, ya`ni globallashuv frantsuzcha «umumiy» degan
ma`noni anglatib, butun insoniyat hamjamiyatining o`zaro iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoy va madaniy aloqalarini qamrovchi jarayon sifatida talqin etiladi.
Ilmiy adabiyotda globalizatsiya jarayoni haqida dastlab amerikalik olimlar fikr
yuritishgan deb qabul qilingan. «Globalizatsiya» terminini birinchi bo`lib T.Livettu
o`zining 1983 yilda nashr etilgan «Garvard biznes rev`yu» maqolasida qo`llagan
bo`lib, unda globallashuv yirik transmilliy korporatsiyalar tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning qo`shilish fenomeni sifatida qaralgan.
Garvard biznes maktabi maslahatchisi yapon Kenichi Omae o`zining 1990 yilda
nashr etilgan «CHegarasiz dunyo» asarida ushbu terminga kengroq ta`rif beradi.
Uning fikricha, kishilar, firmalar va bozorlarning ahamiyati tobora oshib,
davlatning nufuzi qisqarib boradi. Globallashuv erasida barcha xalqlar va
jarayonlar global bozorning ta`siriga tushadi, an`anaviy davlat esa o`zining
tabiiyligini yo`qotib biznesdagi hamkor sifatida yaroqsiz bo`lib qoladi. Xalqaro
iqtisodiy sahnada asosiy harakatlanuvchi subyektlar sifatida global firmalar qoladi.
M.YU.CHernavskiyning fikricha, ushbu fenomen uch xil ma`noda tushunilishi
mumkin. Birinchidan, kishilar, davlatlar va madaniyatlar o`rtasidagi o`zaro
aloqalar hududining kengayib borishi sifatidagi tarixiy jarayon sifatida.
Ikkinchidan, dunyoning siyosiy-iqtisodiy va madaniy bir xillikka tomon harakati
sifatidagi umumiylik va gomogenizatsiya jarayonlarining kuchayishi natijasida

ro`y beradigan dunyoning universallashuvi sifatida. Uchinchidan, o`zaro iqtisodiy
munosabatlar sohasida milliy chegaralarning shaffoflashib borishi sifatida. [20] [148]

SHuningdek, M.YU.CHernavskiy globalizatsiya hodisasini modernizatsiya
mahsuli sifatida qaraydi. Uning fikricha, Sovet Ittifoqining «amerikanizatsiya»
loyihasiga qarshi qo`llagan modernizatsiya loyihasi keyinchalik globalizatsiya
nomini oldi. Boshqacha aytganda, globalizatsiya sotsialistik modernizatsiya
loyihasi inqirozining qonuniy oqibatidir.
YAna bir rus olimi Rossiya strategik tadqiqotlar markazi rahbari o`rinbosari, tarix
fanlari doktori Mixail Muntyanning fikricha, globalizatsiya hodisasiga ilmiy
jihatdan aniq va mazmunli qarash asosan globallashuv jarayonini fan texnika
inqilobining informatsion bosqichi va uning dunyo iqtisodiy, moliyaviy,
telekommunikatsion, transport tizimlari rivojiga real ta`siri bilan bog`lovchi
olimlarning ishlarida uchraydi.
Ular globallashuv tushunchasini jamiyatning informatsion bosqichdagi xalqaro
rivojlanishning asosiy yo`nalishi sifatida taqdim etadilar. Ularning fikricha,
Internet va butun dunyoni qamrab olgan turli xil transmilliy tashkilotlar,
korporatsiyalar va harakatlar globallashuv jarayonining ramziy timsollari
hisoblanadi.
YAna bir o`rinda globallashuvning quyidagi ta`rifi keltiriladi: «Globallashuv-
mavjud global jarayonlarni boshqarish maqsadida davlatlarning va xalqaro
tashkilotlarning keng qamrovli aloqalari va hamkorliklari tizimidir».
SHu o`rinda ta`kidlash lozimki, globallashuv va global rivojlanish tushunchalari
bir-biridan farq qiladi, zero global rivojlanish butun dunyo miqyosida sodir
bo`layotgan, inson faoliyati natijasida ro`y berayotgan va insoniyat taraqqiyoti
uchun tizimli ahamiyatga ega bo`lgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy,
ekologik, informatsion, psixologik o`zgarishlar majmuasidir.
YUqoridagilardan ko`rinib turibdiki, globallashuv jarayoni ko`p qirrali va xilma-
xil ta`rifli hodisadir.
Globallashuv erkin xalqaro savdo gimnining «muallifi» hisoblanadi. Globallashgan
iqtisod butun dunyoda farovonlik darajasini oshirish, shuningdek, ijtimoiy

sohadagi muammolarni likvidatsiya etishda eng samaralidir. Xattoki, atrof-muhitni
muhofaza qilish borasida ham erkin savdo tufayli ijobiy natijalarga erishish
mumkin, chunki kuchli raqobat bosimi resurslarga ehtiyotkorona munosabatni
shakllantiradi va tabiat bilan munosabatda oqilonalikka majbur etadi. Eng asosiysi
bu jarayon shaxs rivojlanishiga olib keladi. Sababi texnologiya yangi turlarining
kirib kelishi, ishlab chiqarish usul va vositalarining takomillashishi intellektual
jihatdan salohiyatli kadrlarga ehtiyojni vujudga keltiradi. Natijada kishilarda
yangiliklarni o`zlashtirish va intellektual salohiyatni oshirishga etarlicha impul`s
beriladi. Kuchli raqobat ularni o`z-o`zlarini takomillashtirishga va mavjud
sharoitga moslashishga majbur etadi. Nihoyat bu butun jamiyatda intelektning
yuksalishiga olib keladi.
3.2. Globallashuv fenomen sifatida.
Bundan tashqari globallashuvning demokratizatsiya, informatizatsiya kabi
jarayonlari jamiyat rivojida alohida ahamiyatga ega. Jumladan, demokratizatsiya
jarayonida sotsiumning elementlari ierarxiyasida jiddiy o`zgarishlar ro`y beradi.
Ushbu ierarxiya quyidagicha strukturaga ega bo`ladi: shaxs-jamiyat-davlat. Bunda
davlat shaxs va jamiyat manfaatlarini ta`minlovchi instrument vazifasini o`taydi.
Jahon arenasida o`z nufuziga ega bo`lishni istagan har qanday davlat ushbu
ierarxiyaga amal qilishi lozim.
Informatizatsiya jarayoni ham shaxs rivojida muhim ahamiyatga ega. Bunda shaxs
o`zining axborotga bo`lgan ehtiyojini etarli darajada qondiradi. SHuningdek u ham
informatsiya resursiga ega bo`ladi, ham dunyoqarashini zamonaviy talab darajasida
shakllantiradi.
Ammo yuqoridagi ijobiy xususiyatlariga qaramasdan globallashuv hodisasi
uchinchi dunyoda negativ qabul qilinadi. Jumladan, AQSH professori (asli
afrikalik) Dennis Brutusning fikricha, globalizatsiya «profits before people», ya`ni
«foyda insondan muhim» printsipi asosida harakat qilmoqda. Uning bahosiga
ko`ra, globalizatsiyaning tarqalishi bilan ijtimoiy hayotda inson qadri yo`qoldi, pul
axloq ustidan hukmronlik o`rnatdi [21] [149]

Professor Mbeki globalizatsiya jarayonini antidemokratiya maqsadidagi biznes deb

ataydi. Uning fikricha globalizatsiya kelishi bilan biznesning moliyaviy shaffofligi
to`liq yo`qoldi va oylik maoshlar qisqardi. U o`zi bilan g`arb qulchiligining yangi
shaklini olib keldi. Bunday qulchilikning xarakterli xususiyati shundaki, unda
«xo`jayin» shaxssizlashadi. [22] [150]

YAna bir antiglobalist, Kairdagi Amerika universiteti professori Arui Mafele
globallashuvni «Butun dunyo kapitalistlari birlashing!» shiori ostida ro`y
berayotganligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, globallashuv tabiiy jarayon emas,
balki u siyosiy boshqariladi. Globallashuvning asosiy raqibi- bu milliy
oppozitsiyadir. [23] [151]

Albatta globallashuv jarayonining salbiy oqibatlaridan ko`z yumib bo`lmaydi.
Ayniqsa uning madaniy standartizatsiya, informatizatsiya va qadriyatiy
universalizatsiya jarayonlari milliy identifikatsiya krizisini keltirib
chiqaradi. Ammo bunday salbiy holatlarni oldini olishning samarali yo`li bu-
ushbu jarayonning faqatgina ta`sir obyekti emas, balki subyektti ham bo`lishdir.
Bugungi kunda ayrim davlatlarni hisobga olmaganda dunyoning deyarli barcha
mamlakatlari globallashuvning obyekti hisoblanadi. Masalan, YAponiya ushbu
jarayonning ham obyekti, ham subyekti. U globallashuvning obyekti sifatida G`arb
qadriyatlarini o`zlashtirib, subyekt sifatida ularni adaptatsiyalashgan ko`rinishda
Osiyoning boshqa mamlakatlariga taqdim etmoqda. [24] [152]
Globallashuv davr
taqazosi, rivojlanishning ayni damdagi tabiiy qonuniyati. Undan voz kechish yoki
boshqacha yo`ldan rivojlanish mumkin emas.
Bugungi kunda globallashuv atamasi shunchalik mashhur bo`lib ketganganki, uni
XXI asr mahsuli desak mubolag`a bo`lmaydi. SHu o`rinda, izohlash uchun xilma-
xil yondashuvlar, nazariyalar, paradigmalar ishlab chiqilgan bo`lib, ularning
hammasini sharhlab quyidagi xulosaga kelish mumkin: globallashuv halqlar,
mamlakatlar transformatsiyasi, insoniyatning bir butunlikka integratsiyasini
keltirib chiqaradi. SHu ma`noda, muayyan jamiyat o`zidan etuk deb hisoblagan
boshqa jamiyatning mafkura, qarashlar, ilmiy-texnikaviy, madaniy yutuqlarni
o`zlashtirishi globallashuv ta`siri ostida bo`ladi. SHu borada, kimdir buni
jahonning yangi tarkibi shakllanishida xalqlarning yaqinlashuviga, iqtisodiy

farovonlikka ijobiy ta`sir etadi, deb (K.Omae, P.Draker, T.Piters, S.Reysmit,
S.Xantington va b.) hisoblasa, boshqalar (Z.Bauman, N.V.Zagladin, F.Fukuyamo,
G.P.Martin, X.SHuman, M.G.Delyagin, V.I.Dobren`kov va b.) globallashuv
milliylikning yo`qolishi, bir mamlakatning boshqa yirik ilmiy salohiyatga ega
bo`lgan davlatlarga qaramligini oshiradi deb qaraydilar.
SHu asnoda nafaqat oddiy o`quvchi, balki o`z mustaqil mushohada-mulohazasiga
ega bo`lgan odamlarda ham globallashuv jarayoni ta`sirida jahonning yangi tarkibi
yoki bo`lmasa millatlarning totuvligini ta`minlovchi madaniyati, ma`naviyati
qanday bo`lishi to`g`risida gumon-shubhalar, ikkilanishlar paydo bo`lishi tabiiy.
Bundan tashqari, globallashuv masalasiga oid zamonaviy bahslar ushbu
muammoni yanada chigallashtirib yubormoqda hamda yangi muqobil g`oya,
nazariyalarning paydo bo`lishiga turtki bermoqda. Jumladan, “Frantsuz olimi Jak
Le Dyumgi quyidagi yondashuvlarni ishlab chiqadi:
Liberal yondashuv. Globallashuv faqatgina obyektiv jarayon emas, foydali
fenomen sifatida iqtisodiy, ijtimoiy samaradorlikka olib keladi;
Madaniy yondashuv. Milliy madaniyatlar inqirozi tarixiy jamiyatlar to`qnashuvi,
“chatishgan madaniyat” ning paydo bo`lishi” [25] [153]
.
YUqoridagi yondashuvlardan farqli o`laroq Golland tadqiqotchisi YA.N.Piters
globallashuvni izohlashda quyidagi paradigmalar tipologiyasini taklif etadi.
“TSivilizatsiyalar to`qnashuvi. Turli madaniyatga mansub jamiyat
mamlakatlarining konfrontatsiyasi;
“Makdonal`dlashuv”. Transmilliy kompaniyalar amalga oshirayotgan
moderinizatsiya ostida (vesternizatsiya, evropeizatsiya, amerikanizatsiya)
madaniyatlari gegemonlashuvi.
“Gibridlashuv”. Halqaro munosabatlar ostida umumiy, aralash madaniyatning
paydo bo`lishi” [26] [154]
.
SHunday qilib, globallashuv ko`p qirrali jarayon bo`lganligi uchun uni sharhlashda
ancha muammolarga duch kelamiz. Buni bartaraf etish maqsadida jahonda
globallashuv ta`siri ostida bo`layotgan jarayonlarni to`liq va mukammal tahlil etib
ko`rishga to`g`ri keladi.

Globallashuv davrlari
Ta`riflardan birida globallashuv Er kurrasi bo`ylab yoyilayotgan kommunikatsiya
va ayirboshlash tarmoqlar orqali va ular tufayli mintaqaviy xo`jaliklar, jamiyatlar
va madaniyatlar bir biri bilan yaqinlashib, bir biriga singib ketganligini ifoda etadi,
deyiladi. F.Tolipovning “global taraqqiyot deganda biz kishilar hamjamiyatlarining
hayotiy faoliyati natijasida jahon miqyosida sodir bo`layotgan va butun insoniyat
taraqqiyoti uchun tizimiy ahamiyatga ega siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy,
ekologik, psixologik o`zgarishlar majmuini tushunamiz” [27] [131]
, degan ta`rifi
globallashuvning asosiy jihatlarini qamrab oladi, deb hisoblaymiz.
Globallashuv alomatlari qadim zamonlardan beri kuzatiladi. Qadimgi va o`rta
asrlar imperiyalari tarix qatlarida qolib qetgan bo`lsa-da, o`sha davrlardagi
globallashuv tamoniga bo`lgan siljishlar saqlanib qoldi. Bunga bir misol Ipak yo`li
bo`lsa, boshqa misol sifatida CHingizxon imperiyasida barpo etgan pochta
xizmatini ko`rsatish mumkin. Ammo xususiy, tor ma`noda globallashuv, deb eng
oxirgi davr yuritiladi. Bugun o‘zini yorqin namoyon qilayotgan globallashuv bir
necha asrlik ildizlariga ega. XV-XVII asrlardagi geografik kashfiyotlar ko‘plab
mamlakatlar va mintaqalarning xalqaro savdo doirasiga tortilishiga, sanoat
revolyusiyasi esa umumiy aloqalarning yanada kuchayuvi, keng qamrab kasb
etishiga iqtisodiy zamin yaratgan edi. Keyingi davlarda bunday munosabatlar
yanada chuqurlashib bordi. XX asr boshlariga kelib yangi sifatiy xarakter kasb
etgan va ijtimoiy xayotning barcha sohalarini qamrab olgan mazkur jarayon
globallashuv tushunchasi orqali ifodalana boshlandi. Jumladan, globallashtirish
jarayonlari antik davrdan buyon yoki boshqa variantlarda, dastlabki jahon bozorlari
yoki yaxlit jahon xo’jaligi yuzaga kelgan vaqtlardan e'tiboran rivojlanib
kelayotgani to’g’risidagi tasdiqni ham uchratish mumkin. Siyosiy kon'yunktura
mahalliy Markazi direktori V.Fedorov [28]
Globallashtirish butun dunyo – tarixiy
jarayon sifatida XVIII asr boshlaridan e'tiboran yuzaga kelgan deb hisoblaydi.
Umuman olganda, xalqlar va ularning davlat tuzilmalari o‘rtasida har doim ma’lum
aloqalar yuz berib kelgan. lekin ayrim olimlarning fikricha, globallashuv buyuk
geografik kashfiyotlar natijasida va Yevropa madaniyati ta’sirida xvi asrdan

boshlangan. kishilar kemalarda dunyoning ko‘p joylariga suzib bora boshlagan.
lekin bu jarayon ko‘pchilikning hisoblashicha, xx asrda dunyoviy ko‘lam kasb etib
o‘z yakuniga yetgan. Agar uning birinchi davri (xvi–xvii asrlar)da mamlakatlar
o‘z-o‘zicha yetarli holatda bo‘lgani uchun ular o‘rtasidagi jarayonlar kuchsiz
kechgan, xix asrda esa dunyoviy yaxlitlikka erishilmagan bo‘lsa-da, davlatlar
o‘zaro keng aloqalarga kirishganki, bularning natijasi globallashuvni
kuchaytirmasligi mumkin emasdi. uchinchi davr – xx asrda yuz bergan tarixiy
voqealar 1929–1933-yillardagi jahon iqtisodiy krizisi, ii jahon urushi, davlatlar
valuta aloqalaridagi oltin standartining tanazzuli, isroilning qo‘shni arab
davlatlariga navbatdagi tajovuziga javoban neftga boy arab davlatlarining yoqilg‘i
narxini oshirgani natijasida 1973–1974-yillardagi inqiroz, sovet davlatining
barham topishi, «sotsialistik hamdo‘stlik» mamlakatlarida tinch kechib, tuzum
tabiatini o‘zgartirgan voqealar va boshqalar globallashuv ko‘lamini yaqqol
ko‘rsatdi.
Globalizatsiya 19-asrining 60-yilaridan boshlab yonqin namoyon bo`ldi. Boshqa
fikrlarga ko`ra globalizatsiya 19-asrning oxirida boshlanib, o`tgan asrning oxirgi
choragida jadallashdi. [29] [132]
Globallashuv transmamlakat korporatsiyalarining tez
sur`atlar bilan kengayishi ortidan xo`jaliklarning “o`sish-yo-o`lish” dinamikasini
ifoda etuvchi sistemik tendentsiyaning natijasidir, degan fikr bildirilgan. [30] [133]
O`z
navbatida bu tendentsiya trasmamlakat korporatsiyalarning jadal o`sib borishi bilan
bog`liqdir. Iqtisodiy kontekstda globallashuv tovarlar, sarmoya, xizmatlar va ishchi
kuchi oqimini osonlashritish maqsadida davlatlar chegaralaridagi to`siqlarni
bartaraf qilish yoki sezilarli darajada pasaytirishni anglatadi. Tor ma`nodagi
globallashuv savdo-sodiq, bevosita chet el investitsiyalari, kapital oqimi,
migratsiya orqali mamlakatlar xo`jaligining bir internatsional xo`jalikka
intregrallashuvni anglatadi. Keng ma`nodagi globallashuvga g`oyalar, tillar va
ommabop madaniyatning mamlakatlararo almashinuvi hamroh bo`ladi.
O`zbekiston globallashuv jarayonidan chetda qolmadi. Ipak yo`lining bir necha
marshruti hozirgi O`zbekiston eridan o`tgan, Samarqand va Buxoro Ipak yo`lidagi
yirik savdo markazlari sifatida jahonga tanildi. Hozirgi O`zbekiston eri xalqaro

tijorat yo`llarining chorrahasi sifatida o`z ahamiyatini kech o`rta aslargacha saqlab
keldi. Ushbu globallashuv natijasi o`laroq Markaziy Osiyo erlarida ma`naviy
sohada diniy tolerantlik, ilm-fanga charqoqlik vujudga kelgan, islom diniy
tafakkuri va grek falsafasi kirib kelgan bo`lsa, xo`jalikda ipakchilik va paxtachilik
rivojlandi, muayyan mahsulot ekport qilindi. Salbiy oqibatlar ham yo`q emas edi –
“miyalar sizib ketishining” ilk ko`rinishlari, yalpi ichki mahsulotning bir qismi
markazga to`lov sifatida olib ketilishi, masalan.
Rossiya istilosi bilan globallashuv jadallalashdi va boshqa yo`nalish oldi.
Turkiston oykumenasi deformatsiyaga uchradi. Iqtisodda paxtachilik va ipakchilik
ko`lami oshgan, temir yo`llar va shular asosida paxtaga dastlabki ishlov berish,
mexanik ishlab chiqarish paydo bo`lgan bo`lsa, turmush tarziga Yevropacha
unsurlar kira boshladi va ko`payib bordi. Ma`naviy sohada ta`lim tizimini isloh
qilish g`oyalari, yangi usul maktablari, dramaturgiya janri, teatr yuzaga keldi.
Siyosiy sohada konstitutsiyaviy monarxiya, imperiya tabaalarining millati, dinidan
qat`i nazar tenghuquqligi g`oyalari muhokama qilina boshladi. [31] [134]
Mustaqillik
O`zbekiston uchun oykumenani kengaytirib xalqaro munosabatlarning to`laqonli
qatnashchisiga aylanishga imkon yaratdi, respublika BMTga, ko`pchilik xalqaro
shartnoma, konventsiya, ularga qo`shimcha protokollar va hokazolarga a`zo bo`ldi.
Xulosa o`rnida aytish joizki, globallashuv jarayoni zamonaviy fenomen sifatida o`z
vazifasini qanday yo`l bilan bo`lsa ham ado etmoqda. Albatta, bunda ba`zi ma`lum
va noma`lum (globallashuv bayroqdorlari ham deyish mumkin) kuchlar bu
jarayonni sun`iy tezlashtirsalar ham yoki manfaat ko`rsalar ham yuqorida
keltirilgandek millatlar ma`naviyati, mentaliteti, o`zgarishi yoki mustahkamlanishi,
o`ziga xosligini saqlab qolishi qaysidir ma`noda mamlakatning o`ziga bog`liq
bo`lib qoladi.
Xulosa.
Kapital joriy iste'molning nisbatan qisqarishi tufayli kelgusi davrlarda iste'mol

qilish imkoniyatlarini oshiradigan tejash orqali yaratiladi. Shu munosabat bilan,
tejaydigan shaxslar joriy iste'molni kelajak bilan taqqoslashadi.
Kapitalning asosiy shakllari mavjud: jismoniy (material) poytaxt - korxonaning
ishlab chiqarish aktivlari (mashinalar, binolar, inshootlar, xom ashyo va
boshqalar), inson kapitali (umumiy va maxsus bilimlar, ish qobiliyatlari, ishlab
chiqarish tajribasi, malakalari va boshqalar), moliyaviy kapital shu jumladan,
qimmatli qog'ozlar va qarz mablag'lari.
Ro'yxatda keltirilgan barcha kapital shakllari umumiy xususiyatga ega - manbadan
hozirgi va kelasi zamonda foydalanish o'rtasidagi o'zaro kelishuv.
Inson kapitali ishchi kuchining alohida turi. Shuning uchun kapital so'zning to'g'ri
ma'nosida odatda faqat jismoniy, moddiy omillarni anglatadi. Jismoniy yoki
haqiqiy kapital - har xil tovarlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadigan ishlab
chiqarish resurslari zaxirasi. U o'z navbatida paydo bo'ladi asosiy binolar,
inshootlar, mashinalar, uskunalar va boshqa kabi sarflanmaydigan aktivlarni o'z
ichiga olgan kapital kelishilgan har bir ishlab chiqarish tsikli uchun mablag 'sotib
olishga sarflangan kapital: xom ashyo, asosiy va yordamchi mehnat materiallari.
Asosiy kapital bir necha yil davomida xizmat qiladi va uning jismoniy yoki
ma'naviy jihatdan yomonlashishi darajasida almashtiriladi (qoplanadi). Aylanma
mablag'lar bitta ishlab chiqarish tsikli davomida to'liq iste'mol qilinadi va uning
qiymati asosiy kapitaldan farqli o'laroq, umuman ishlab chiqarish xarajatlariga
kiritiladi, uning qiymati qismlarga bo'linadigan xarajatlarda hisobga olinadi.
Bugungi kunda kapitalning qiymati kelajakda qanday kapital ishlab chiqarishi
mumkinligiga bog'liq. Daromad olish uchun kapital egasi kelajakda yuqori
mukofot olish umidida joriy iste'moldan voz kechishi kerak. Kelajakdagi
daromadlar oqimi bugungi aktsiyalarni yaratishni rag'batlantirishi kerak. Ushbu
zaxirani yaratish uchun, o'z navbatida, tejash oqimini talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati
1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat‘iyat bilan davom ettirib yangi

bosqichga ko‘taramiz: O‘zbekiston NMIU, 2017 ‖ ‖
2. Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi
gazetasi, 2017
3. Mirziyoyev Sh. Erkin va farofon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va
oliyjanob xalqimiz bilan quramoz. Sh. Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. « Xalq so‘zi », 2017 y.16 yanvar. 4.
Karimov I.A.O‘zbekiston bozor munosabarlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li.
T.: O‘zbekiston. 1998
5. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.
Toshkent, 1995
6.Kornai YA. Put k svobodnoy ekonomike: (Strastnoe slovo v za щ itu
ekonomicheskix preobrazovaniy). M.: Ekonomika, 2017 1. Mirziyoyev Sh. Milliy
taraqqiyot yo‘limizni qat‘iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga
ko‘taramiz: O‘zbekiston NMIU, 2017
‖ ‖
2. Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi
gazetasi, 2017
3. Mirziyoyev Sh. Erkin va farofon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va
oliyjanob xalqimiz bilan quramoz. Sh. Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. « Xalq so‘zi », 2017 y.16 yanvar. 4.
Karimov I.A.O‘zbekiston bozor munosabarlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li.
T.: O‘zbekiston. 1998
5. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.
Toshkent, 1995
6.Kornai YA. Put k svobodnoy ekonomike: (Strastnoe slovo v za щ itu
ekonomicheskix preobrazovaniy). M.: Ekonomika, 2017
7.Murodova N. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik. Monografiya.
Iqtisodiyot, 2016
8. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari./ T.: O‘zbekiston ,Darslik.2015
‖ ‖

9. Tuxliev N., Haqberdiyev K.., O‘zbekiston iqtisodiyoti asoslari. T.: O‘zbekiston
milliy enseklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti. 2016 ‖
10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot,
2017
11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya.
Moliya, 2017
12. Yuldoshev Yu. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 2015
13. Yusupov E. va bosh… Ijtimoiy boshqaruv tizimini tadriji va va davlatning
shakllanishi. T.: 2014
14. Berkinov B.B. O‘zbekiston iqtisodiyotini institutsional rivojlantirish
yo‘nalishlari. T.: TDIU, 2016.
15. Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi.
Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet
16. Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean
M Flyn 21- edition.2018
17. Ataniyazov J., Mannonov N. O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga
integratsiyalashuvini kuchaytirish masalalari: Monografiya. – Т .: “Iqtisod-
Moliya”, 2021 y.
18. O’lmasov A., Vaxobov A.V. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T. «Iqtisod -
moliya», 2014. -4 8 0 bet
19. 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha “Harakatlar Strategiyasi”
20. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida
muallif tomonidan tuzilgan.
7.Murodova N. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik. Monografiya. Iqtisodiyot,
2016
8. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari./ T.: O‘zbekiston ,Darslik.2015
‖ ‖
9. Tuxliev N., Haqberdiyev K.., O‘zbekiston iqtisodiyoti asoslari. T.: O‘zbekiston
milliy enseklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti. 2016
‖
10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot,

2017
11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya.
Moliya, 2017
Internet saytlari:
1. http://www.gov.uz
2. http://ww w .m fa.uz
3. http://www.worldbank.org
4. http://www.im f.org
5. http://www.lex.uz
6. http://library.ziyonet.uz
7. http://erohovastitch.ru
8.http://www.humanities.edu.ru
http://fayllar.org

Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi

O'xshash dokumentlar