Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024
19 SotishJahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi
![1.bob. Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.
1.1. Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.
Globallashuv (globalizatsiya) lotincha “glob” so‘zidan olingan bo‘lib,
aynan uni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv” deb tarjima qilish mumkin. Yer
sharining, Yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi
xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. “Global”
tushunchasi lug‘aviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilida “umumiy”, lotin tilida
esa “globus”-Yer shari” ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana
shu ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan
katta muammolarni, “sayyoraviy”, “dunyoviy” muammolarni, global taraqqiyot
istiqbollarini o‘ziga qamrab oladi.
Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins tomonidan foydalanilgan [1]
. Bu
atama XX asrning 90-yillarigicha deyarli foydalanilmagan. 1985 yilga kelib
amerikalik sotsiolog R. Robertson «globallashuv» atamasiga tushuncha
bergan [2]
. Globalizatsiya atamasi birinchi bo‘lib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981
yildan beri qo‘llanilib kelingan. Ammo bu so‘zning to‘liq ma’nosi, konsepsiyasi
1990 yilning yarmida amerikalik olim CHarlz Taz Rassel tomonidan to‘liq ochib
berilgan.
“Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili
«Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt
yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot
bozorlarining birlashuv jarayonlarini “globallashuv” deb atagan [3] [1]
. Mazkur
ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga e`tibor berilgan. O`z
davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart “Tushunchalar ma`nosini aniqlashtiring va
bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi” - deb yozgan edi. Ayni shu
ma`noda dastlab biz “globallashuv” tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga
harakat qilamiz. Bu so‘zga quyidagicha tarif berish mumkin: Globallashuv – Jahon
xo‘jaligi rivojlanishining ob’ektiv jarayoni bo‘lib, juda ko‘p ijobiy xususiyatlarga
egadir: bular asosan turli mamlakatlar xo‘jaligining o‘zaro aloqasi, xorijiy
sarmoyalarni jalb qilish, ilm – fan texnika texnalogiya yutuqlari almashuvini](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_4.png?v=1)
![tezlashishni hamda davlatlarni ilmiy texnikaviy taraqqiyotiga ko‘maklashuv bilan
tasdiqlanadi. Globallashuv — butunjahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya
va unifikatsiya (bir birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro
mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin
harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish,
shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo‘shilish va yaqinlashuvidir.
Bu ob’ektiv jarayon bo‘lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli
xususiyatga ega. [4]
Globallashuvga qarshi harakatlar ham mavjud bo‘lib, ular
globallashuv natijasida yuzaga keladigan va kelayotgan muammolarni oqibati
salbiy deb e’tirof etishadi. Bunday tashkilot, uyushma, harakatlarga Green,
AntiDaos kabi bir necha antiglobilistlarni kiritish mumkin. Globallashuv
bosqichiga mintaqalashuv bosqichini bosib o‘tish lozim.
Vaholanki, globallashuv yaxlit jarayonlarni o`z ichiga qamrab oladi.
A.Ochildievning ta`kidlashicha, “...eng umumiy ma`noda, globallashuv, bir
tomondan, muayyan hodisa, jarayonning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Er
yuzini qamrab olganini, ikkinchi tomondan, ularning insoniyat taqdiriga dahldor
ekanini anglatadi” [5] [2]
. V.I.Danilov-Danil`yan esa “Globallashuv ko`proq
mantiqdan emas, balki tarixiy paradigmadan kelib chiqqan so`zdir. Globallashuv
jihatlarining o`zaro aloqadorligini aniq va ravshan tahlili mavjud emas” [6] [3]
, - deb
yozgan edi. YUqoridagi ta`riflardan ko`rinadiki, globallashuv jarayoni o`zining
murakkabligi va serqirraligi bilan alohida ajralib turadi. SHuning uchun ham
S.Otamuratov “...globallashuv tushunchasi haqidagi qarashlar turli-tumanligicha
davom etib kelmoqda. Bu tabiiy hol. CHunki uning makon va zamonda sodir
bo`lish xususiyatlari turlicha bo`lib dunyoning o`zgarishiga o`tkazayotgan ta`sirida
ham yangi-yangi imkoniyatlari namoyon bo`lmoqda” [7] [4]
. 1980-1990 yillar
bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega bo’ldi: asli
yaponiyalik keyinroq amerikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab bergan
mazkur atamaning ommaga tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi
rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari, uning dastlabki taraqqiyot
bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta boshladilar.](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_5.png?v=1)
![Proffesor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon
xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga kelishi: “Globallashtirish chegaralar orqali
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni intensifikatsiya qilish orqali
aniqlanishi mumkin. Globallashtirish – bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar
uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga aylantirgan Internet hamda
moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, degan taklifni kiritadi [8]
.
Jahon olimlari tomonidan olib borilayotgan ilmiy tadqiqot-larda «Globallashuv»
tushunchasiga turli ta’riflar berilmoqda va unga turli qarashlar va munosabatlarni
bildirish davom etib kel-moqda. Lekin uning er kurrasining bir butunligini
ifodalash va barcha soqalarning «yagonaligini» ta’minlash jarayoni, omili si-fatida
qarash umumiy qarashlardan ustuvor bo‘lib kelmoqda. Jum-ladan, rus olimi I.
Burikova globallashuvni jarayon sifatida qaraydi va olimlar tomonidan unga
nisbatan qarashlarni umum-lashtirib, uning uchta asosiy jihatini ko‘rsatadi:
Bilim jiqatlari - globallashuv jarayoni haqida nimalar ma’-lumligi.
Emotsional - bu ma’lumotga qanday yondoshuv zarurligi.
Axloqiy - nima qilish kerak ekanligi. 5
Uning ta’kidlashicha, Sankt-Peterburg Universitetining siyo-siy psixologiya
fakulteti psixologlari globallashuvni jaxrnda siyosiy qokimiyatning yangi shakli
sifatida tushunadilar. Bu siyo-siy hokimiyat yangi shakllarining instrumentlari
quyidagilardir:
informatsion globallashuv - informatsiya soh_asidagi o‘zgarishlar;
iqtisodiy globallashuv - iqtisodiy soqadagi o‘zgarishlar;
mintaqaviy globallashuv - hududlar va chegaralar sohasidagi o‘zgarishlar;
demografik globallashuv - globallashuvning asosiy instru-menti bo‘lib, insondagi
barcha asosiy o‘zgarshdlarni o‘ziga qamrab oluvchi o‘zgarishlardir.
SHuningdek, muallif ularning har birining o‘ziga xos xususi-yatlari haqida batafsil
fikr yuritgan. 6
YAna bir rus olimi L.E. Grininning fikricha, «Globallashuv -mintaqalar va
umuman jahonning integratsiyasi va yaqinlashuvining natijasidir». 7
U](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_6.png?v=1)
![sifati-da namoyon bo‘lib kelgan.
2.bob. Jahon iqtisodiyotini globallashuv muammolari va ularning
guruhlanishi
2.1. Xalqaro raqobatda globalizatsiyaning o’rni.
Globallashuv sharoitida tashqi aloqalar, xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanib,
har bir shaxsning ma`naviyati va intellektual salohiyatiga yangicha talablar
qo`ymoqda. O`z navbatida, O`zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning
to`laqonli a`zosi va uning ajralmas qismi hisoblanadi. SHuning uchun ham
bugungi kunda mamlakatimizda yuksak ma`naviyatli, yuqori bilimli va xalqaro
talablarga mos keladigan mutaxassislarni tayyorlashga alohida e`tibor berilmoqda.
Mamlakatimizda bunday mutaxassislarga bo`lgan talab kelajakda ham oshib
boradi. SHu bois yuksak ma`naviyatli shaxsni tarbiyalash, ularni xalqaro mezonlar
asosida tayyorlash ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda.
Globallashuv – bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va
unifikatsiyalashuv (bir-birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro
mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin
harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish,
shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo`shilish va yaqinlashuvidir.
Bu obyektiv jarayon bo`lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli
xususiyatga ega. Zero biz A.Toynbi ta`biri bilan aytganda, insoniyat,”umumiy uy”,
“umumiy taqdir» va umumiy tashvishlar bilan yashashga kiririshayotgan [9] [5]
, bir
so`z bilan aytganda globallashuv deb atalayotgan jarayonlar sodir
bo`layotgan zamonda yashamoqdamiz.
SHunday ekan, milliy mafkurani takomillashtirish masalasi ham endilikda nafaqat
milliy, balki global xarakter ham kasb etadi. Lekin, globallashuv jarayoni
N.Jo`raev [10] [6]
to`g`ri qayd etganiday, hozircha faqat qandaydir mavhum ijobiy
jihatlari bilangina emas, balki ko`proq “hozirgi davr global muammolari”ni](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_13.png?v=1)
![vujudga keltirgani bilan xarakterlidir. Ko`pchilik mutafakkirlar bu davrni
xatto global kriziz (bo`xron) davri deb atamoqdalar. “XX asr krizisni kuchli his
etish bilan boshlangan edi va shu hissiyot bilan poyoniga etdi”, [11] [7]
- deb yozadi,
masalan, rus faylasufi S.I.Dudnik. Darhaqiqat, globallashuv zamonaviy jamiyatga
ko`plab ijobiy jihatlar olib kirish bilan birga, insoniyat taraqqiyotidagi shunday
pallani ham o`zida aks ettiryaptiki, endilikda dunyo xalqlari vujudga kelayotgan
muammolarga qarshi yolg`iz kurasha olmaydi, ularni birgalikda hal qilish mumkin.
Globallashuvning salbiy oqibatlari asosan, quyidagi sohalarda namoyon
bo`lmoqda: ekologiya, sog`liqni saqlash, demografik, resurslar, axloq, oila, ta`lim-
tarbiya, ma`naviy, dunyoqarash va boshqalar shular jumlasidandir. Ayni shu
ma`noda bugungi kunda eng yangi fani sinergetika ham shu krizis holatini
ifodalash uchun “global bifurkatsiya nuqtasi” degan maxsus yangi tushunchani
kiritgani, “katastrofalar nazariyasi”ni ishlab chiqqani bejiz emas. CHunki
S.P.Kapitsa, S.P.Kurdyumov, G.G.Malinetskiy ta`kidlaganlaridek, “Olimlar
siyosatchilarning qo`liga butun Planetadagi hayotni bir emas, birnecha necha bor
yo`q qilish quvvatiga ega bo`la oladigan qurollarni tutqazdilar, vaholanki,
kelajakda ularni qanday yo`qotish va nima qilish mumkinligini aniqlashga harakat
qilmadilar..., ular energiyaning yangi manba`larini kashf etdilar va emoqdalar,
shuning bilan birga radioaktiv chiqindilar va yadroviy terrorizmdan qutulishday
juda jiddiy muammolarini ham vujudga keltirdilar..., ular odamlarga antibiotiklarni
sovg`a qildilar, ayni paytda, zararli mikroorganizmlarning tabiiy tanlanish
jarayonini kuchaytirdilar.” [12] [8]
Oksford universiteti direktori, professor Nik Bostrom bu ishlarning salbiy
oqibatlari haqida o`ylab ko`rilmayotgani haqida shunday deydi: “Texnologik
progressning tezlashuvi tufayli insoniyat hozir o`z taraqqiyotining keskin burilish
nuqtasga katta tezlik bilan yaqinlashib kelayotgan bo`lishining ehtimoli katta.
Insoniyatga yaxshi tanish bo`lib qolgan yadroviy xavfu xatar yoniga endilikda
nanotizimlar va mashina intellekti kabi sohalarning jadal rivojlana boshlagan
texnologiyalari misli ko`rilmagan o`z imkoniyatlari va xatarlari bilan](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_14.png?v=1)
![qo`shilmoqda. Bizning kelajagimiz, agar u bor bo`lsa, bizning ana shu jarayonlarga
munosabatimizga bog`liq. Hamon biz jadal rivojlanayotgan texnologiyalarga
bog`liq ekanmiz, insoniyat jamiyatidan “post-insoniyat” (keyingi insoniyat)
jamiyatiga o`tish dinamikasini yaxshi anglab etishimiz kerak. Ayniqsa tuzoq
qaerda joylashganini, muqarrar o`limga olib borishi mumkin bo`lgan yo`llarni
payqay bilishimiz zarur.” [13] [9]
Bir necha yillik tadqiqotlari natijasida A.CHumakov “Globallashuv ijtimoiy
hayotning barcha sohalarning, ma`naviy qadriyatlar, dunyoqarash yo`nalishlarini
universallashuviga olib kelishi bilan birga, an`anaviylik, o`ziga xoslik va madaniy
xilma-xillikni saqlashni istisno qilmaydi” [14] [10]
, - degan xulosaga keladi. Bunday
davrda shaxs murakkab ijtimoiy muhit sharoitida faoliyat ko`rsatishga majburdir.
Inson yashayotgan zaminining, tinch va barqaror kechirayotgan hayotining
mohiyatini to`la anglashi, qadrlashi, ya`ni ijtimoiy muhitning obyekti sifatida
namoyon bo`lishi kerak. Globallashuv jarayonining hayotimizga tobora tez va
chuqur kirib kelayotganining asosiy sabablari xususida Prezidentimiz I.Karimov
ta`kidlaganlaridek “...shuni obyektiv tan olish kerak – bugungi kunda har qaysi
davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin va uzoq qo`shnilar, balki jahon
miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchas bog`lanib
borayaptiki, biron mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga
olib kelmasligini tushunish, anglash qiyin emas” [15] [11]
.
Global miqyosdagi muammolar ilmiy munozaralar predmeti sifatida XX asrning
60-70 yillarida jahon hamjamiyatida jiddiy qiziqish uyg`otgan. 1930 yillarda
E.Lerua, Teyyar de SHarden va V.I.Vernadskiylarning nazariyalarida insoniyat
hamjamiyatning global mohiyati va uning Erdagi yashash tarixi uchun mas`uldir,
degan fikrlar ilgari surilgan. Keyinchalik bu masalaga e`tibor bir muncha
susaygani tashlanadi. 1970-80 yillarga kelib mazkur masalaga oid tadqiqotlar
jonlanganligi bizga ma`lum. Bugungi kunda globallashuv jaryonining jadallashuvi
o`zaro aloqadorlik va o`zaro ta`sir dialektikasi qonunlari asosida ilm-fan,
madaniyat taraqqiyotiga ta`sir o`tkazmoqdaki, bu o`z navbatida yoshlardagi
ijtimoiy mas`ullik jarayoni zamonaviy ilm-fan yutuqlari, texnika-texnologiya,](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_15.png?v=1)
![xalqaro axborot almashinuvining jadal rivoji bilan o`zaro aloqadorlikda yuzaga
keladi.
Hozirgi kunda “globalistika” termini zamonaviy fan tilining ajralmas qismidir,
ammo uning ma`nosi haqida hanuz turlicha fikrlar bildirilmoqda. Ba`zilar bu yangi
fan, u hali shakllanish jarayonida, deb aytsalar, boshqalar ilmiy bilish integratsiyasi
natijasi, deb bilib, o`ziga xos fanlararo tadqiqotlar sohasi, deb tan olmoqda [16] [12]
.
2.2. Globallashuv to‘lqinlari, davrlari.
Globallashuv jarayoni kuchayib borayotgan hozirgi dunyoda davlatning raqobat
shartlariga tez moslashuvi uning muvaffaqiyatli va barqaror rivojlanishining asosiy
ustunligi – ta`lim tizimining holati bilan aniqlanadigan, shaxsni ma`naviy
rivojlantirish imkoniyatlari mavjudligi bilan bog`liq. Davlatning bugungi va
istiqbolidagi barqaror iqtisodiy o`sishini ta`minlovchi omillar aynan ta`lim sohasi
rivojlanishiga bevosita bog`liq. SHu sababli mustaqillikning ilk yillaridanoq
iqtisodiyotni tubdan isloh qilish jarayonida ta`lim sohasida jahonda munosib
o`rinni egallashga qaratilgan yangi uzluksiz ta`lim tizimini yaratish va
rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida belgilandi. Bu borada alohida ahamiyat kasb
etadigan siyosiy globallashuv davlatlarning siyosiy tuzilishini, xalqlar va
mintaqalar o`rtasidagi siyosiy aloqalarning kengayishini, o`zaro bog`liqligini
ifodalaydi va oxir-oqibat, ularning unifikatsiyalashuviga olib keladi. Bunda o`ziga
xos siyosiy munosabatlar ko`lamiga ko`ra global va barcha davlatlarning ichki
tuzilishi bir tarmoqqa ulanib ketishi kuzatiladi. Bu jarayonda milliy davlatchilik
suverenitetiga xavf tug`dirishi mumkin bo`lgan bir qancha holatlar mavjud. Ular
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
Birinchidan, jahon siyosiy sahnasida transmilliy korporatsiyalar, nodavlat hamda
xalqaro tashkilotlar, xalqaro kapital kabi yangi qudratli siyosiy subyektlar
shakllanmoqda. Ular siyosatning an`anaviy subyekti — milliy davlatchilik
suverenitetining ikkinchi darajaga tushib qolishiga sabab bo`lmoqda.
Ikkinchidan, globallashuv xalqaro huquq asoslariga sezilarli ravishda ta`sir etyapti.
Bu esa davlatlarning o`z hududida huquqiy suverenitetidan qisman ayrilishiga olib
kelmoqda. Natijada milliy davlatlarning nafaqat tashqi, balki ichki siyosiy](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_16.png?v=1)
![masalalarini mustaqil echish imkoniyatlari chegaralanmoqda. Ma`lum bir
davlatning ichki siyosatini tashkil etadigan muammo (ichki ixtilof, siyosiy kurash,
saylov jarayonlari va boshqalar) bugungi kunga kelib, global ahamiyat kasb etib
boshqa davlatlarning manfaatlariga ham daxldor bo`lib qolmoqda.
Uchinchidan, kishilar ongida davlatchilik suvereniteti asosini tashkil etuvchi
hududiy omil globallashuv samarasi o`laroq, o`zining an`anaviy ahamiyatini
yo`qotmoqda va tabiiy ravishda davlat hokimiyati mavqeiga ham putur etmoqda.
Boshqacha aytganda, milliy chegaralar tobora shaffoflashib bormoqda.
To`rtinchidan, butun dunyo bo`ylab bir qator g`arb davlatlari rahnamoligida
"demokratiyalashuv" jarayoni jadallashmoqda va buning natijasida ayrim
davlatlarning o`ziga xos demokratik taraqqiyotiga chetdan kuchli ta`sir
o`tkazilyapti. YA`ni, bu jarayondan o`z manfaatlari yo`lida foydalanishga
urinayotgan globalizm g`oyasi asoschilari boshqa mamlakatlarning siyosiy
boshqaruv tizimini o`z qo`llariga olishga urinmoqdalar. Misol uchun, MDHga a`zo
bir qator davlatlarda 2005 yilda yuz bergan "inqiloblar", siyosiy globallashuv
mahsuli bo`lib, ushbu jarayon asoratlarining qanchalar xavfli ekanligidan darak
beradi. Ushbu voqealar shundan dalolat beradiki, yuksak taraqqiy etgan
mamlakatlar boshqa davlatlarning suvereniteti va ichki ishlariga aralashmaslik
printsipini pardalangan shaklda buzmoqda. Bunda siyosiy globallashuv
jarayonining yana bir mahsuli – nodavlat tashkilotlarning resurslari va nufuzidan
tashkiliy niqob sifatida foydalanish dunyo bo`ylab keng tarqalmoqda. Ayni shu
ma`noda A.V.Buzgalin “Globallashuv siyosatga ta`siri kuchli bo`lib, havfsizlik va
iqtisod sohasida davlatlarning bir-biriga tobeligini kuchaytirib, har birining jahon
sahnasidagi ustuvor jihatlarining chuqur o`zgarishiga olib keladi. Tashqi siyosiy
vositalar arsenaliga boshqacha nuqtai nazardan qarashga majbur qilib, jahon
siyosatining tadrijiylashish jarayonining tezlashib ketishiga olib keladi” [17] [13]
, - deb
yozadi.
Globallashuv fenomeni obyektiv va ochiq ekanligini hisobga olinsa uning turli
muqobillarda namoyon bo`lishi tabiiy tus oladi. SHunday ekan globallashuv
jarayonining biror-bir aspektini mutlaqlashtirib, unga mutlaq ijobiy yoki mutlaq](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_17.png?v=1)
![salbiy jarayon sifatida qarash nojoizdir. O`z navbatida nemis sotsiolog olimi U.Bek
“SHubhasiz, globalizatsiya eng ko`p qo`llaniluvchi va eng ko`p suiste`mol
qilinuvchi va eng kam o`rganilgan, ehtimol tushunarsiz mavhum, siyosiy jihatdan
samarali so`zdir (bahs-munozarada kuchli qurol, shior)” [18] [14]
, - deb yozadi.
Globallashuv jarayonida axborot olishning tezlashuvi, shuningdek, internet orqali
uzatiladigan turli yangiliklarni ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish masalalarini
e`tibordan chetda qoldirmaslikni taqozo etadi. Masalan, globallashuv haqida 1998
yilda Nobel mukofotini olgan Portugaliyalik yozuvchi J.Saramagu: “Men
antiglobalistik harakatlar tarafdoriman. CHunki menga hozir sayyoramizda keskin
tezlikda shakllanayotgan tartib, nizom yoqmaydi” - degan bo`lsa, J.Soros
“globallashuvning shuncha kamchiliklariga qaramay, men uning rashkchi
tarafdoriman. Men uni qo`llab-quvvatlashim sababi nafaqat u beradigan
qo`shimcha boyliklar, balki u odamlarga berishi mumkin bo`lgan erkinlik sababli
hamdir” [19] [15]
, - deb yozadi.
Umuman olganda, globallashuv murakkab va serqirra jarayon bo`lib, uni turli
mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo
mamlakatlarining iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan
bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga
o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish, davlatlar
kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda.
Globallashuvning asosiy ko`rinishlari, tendentsiyalari va oqibatlari tevaragidagi
munozaralar so`ngi yillarda nafaqat jonlandi, balki qizg`in tus olmoqda. Bugun
nafaqat bir davlatda, balki butun dunyoda bir-biriga qarshi kurash olib borayotgan
"globalistlar" va "anti globalistlar"ga ajraldi. Ayrim olimlar globalizatsiyani
farovon turmush, tanlash huquqi va yanada ko`prok erkinlik, ya`ni ko`chib yurish,
to`liq axborot olish, ko`proq xaq to`lanadigan joyda ishlash, eng yaxshi
universitetlarda ta`lim olish erkinligi bilan bog`lasalar, boshqalar uchun esa
globallashuv insoniyatga tahdid soluvchi, global isish, atrof muhitning ifloslanishi,
nazoratsiz migratsiya omillarining vujudga kelishi, ishsizlarning ko`payishi,
an`anaviy qadriyatlarga putur etishi kabi muammolarni tug`diruvchi jarayon](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_18.png?v=1)
![ro`y beradigan dunyoning universallashuvi sifatida. Uchinchidan, o`zaro iqtisodiy
munosabatlar sohasida milliy chegaralarning shaffoflashib borishi sifatida. [20] [148]
SHuningdek, M.YU.CHernavskiy globalizatsiya hodisasini modernizatsiya
mahsuli sifatida qaraydi. Uning fikricha, Sovet Ittifoqining «amerikanizatsiya»
loyihasiga qarshi qo`llagan modernizatsiya loyihasi keyinchalik globalizatsiya
nomini oldi. Boshqacha aytganda, globalizatsiya sotsialistik modernizatsiya
loyihasi inqirozining qonuniy oqibatidir.
YAna bir rus olimi Rossiya strategik tadqiqotlar markazi rahbari o`rinbosari, tarix
fanlari doktori Mixail Muntyanning fikricha, globalizatsiya hodisasiga ilmiy
jihatdan aniq va mazmunli qarash asosan globallashuv jarayonini fan texnika
inqilobining informatsion bosqichi va uning dunyo iqtisodiy, moliyaviy,
telekommunikatsion, transport tizimlari rivojiga real ta`siri bilan bog`lovchi
olimlarning ishlarida uchraydi.
Ular globallashuv tushunchasini jamiyatning informatsion bosqichdagi xalqaro
rivojlanishning asosiy yo`nalishi sifatida taqdim etadilar. Ularning fikricha,
Internet va butun dunyoni qamrab olgan turli xil transmilliy tashkilotlar,
korporatsiyalar va harakatlar globallashuv jarayonining ramziy timsollari
hisoblanadi.
YAna bir o`rinda globallashuvning quyidagi ta`rifi keltiriladi: «Globallashuv-
mavjud global jarayonlarni boshqarish maqsadida davlatlarning va xalqaro
tashkilotlarning keng qamrovli aloqalari va hamkorliklari tizimidir».
SHu o`rinda ta`kidlash lozimki, globallashuv va global rivojlanish tushunchalari
bir-biridan farq qiladi, zero global rivojlanish butun dunyo miqyosida sodir
bo`layotgan, inson faoliyati natijasida ro`y berayotgan va insoniyat taraqqiyoti
uchun tizimli ahamiyatga ega bo`lgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy,
ekologik, informatsion, psixologik o`zgarishlar majmuasidir.
YUqoridagilardan ko`rinib turibdiki, globallashuv jarayoni ko`p qirrali va xilma-
xil ta`rifli hodisadir.
Globallashuv erkin xalqaro savdo gimnining «muallifi» hisoblanadi. Globallashgan
iqtisod butun dunyoda farovonlik darajasini oshirish, shuningdek, ijtimoiy](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_23.png?v=1)
![sohadagi muammolarni likvidatsiya etishda eng samaralidir. Xattoki, atrof-muhitni
muhofaza qilish borasida ham erkin savdo tufayli ijobiy natijalarga erishish
mumkin, chunki kuchli raqobat bosimi resurslarga ehtiyotkorona munosabatni
shakllantiradi va tabiat bilan munosabatda oqilonalikka majbur etadi. Eng asosiysi
bu jarayon shaxs rivojlanishiga olib keladi. Sababi texnologiya yangi turlarining
kirib kelishi, ishlab chiqarish usul va vositalarining takomillashishi intellektual
jihatdan salohiyatli kadrlarga ehtiyojni vujudga keltiradi. Natijada kishilarda
yangiliklarni o`zlashtirish va intellektual salohiyatni oshirishga etarlicha impul`s
beriladi. Kuchli raqobat ularni o`z-o`zlarini takomillashtirishga va mavjud
sharoitga moslashishga majbur etadi. Nihoyat bu butun jamiyatda intelektning
yuksalishiga olib keladi.
3.2. Globallashuv fenomen sifatida.
Bundan tashqari globallashuvning demokratizatsiya, informatizatsiya kabi
jarayonlari jamiyat rivojida alohida ahamiyatga ega. Jumladan, demokratizatsiya
jarayonida sotsiumning elementlari ierarxiyasida jiddiy o`zgarishlar ro`y beradi.
Ushbu ierarxiya quyidagicha strukturaga ega bo`ladi: shaxs-jamiyat-davlat. Bunda
davlat shaxs va jamiyat manfaatlarini ta`minlovchi instrument vazifasini o`taydi.
Jahon arenasida o`z nufuziga ega bo`lishni istagan har qanday davlat ushbu
ierarxiyaga amal qilishi lozim.
Informatizatsiya jarayoni ham shaxs rivojida muhim ahamiyatga ega. Bunda shaxs
o`zining axborotga bo`lgan ehtiyojini etarli darajada qondiradi. SHuningdek u ham
informatsiya resursiga ega bo`ladi, ham dunyoqarashini zamonaviy talab darajasida
shakllantiradi.
Ammo yuqoridagi ijobiy xususiyatlariga qaramasdan globallashuv hodisasi
uchinchi dunyoda negativ qabul qilinadi. Jumladan, AQSH professori (asli
afrikalik) Dennis Brutusning fikricha, globalizatsiya «profits before people», ya`ni
«foyda insondan muhim» printsipi asosida harakat qilmoqda. Uning bahosiga
ko`ra, globalizatsiyaning tarqalishi bilan ijtimoiy hayotda inson qadri yo`qoldi, pul
axloq ustidan hukmronlik o`rnatdi [21] [149]
Professor Mbeki globalizatsiya jarayonini antidemokratiya maqsadidagi biznes deb](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_24.png?v=1)
![ataydi. Uning fikricha globalizatsiya kelishi bilan biznesning moliyaviy shaffofligi
to`liq yo`qoldi va oylik maoshlar qisqardi. U o`zi bilan g`arb qulchiligining yangi
shaklini olib keldi. Bunday qulchilikning xarakterli xususiyati shundaki, unda
«xo`jayin» shaxssizlashadi. [22] [150]
YAna bir antiglobalist, Kairdagi Amerika universiteti professori Arui Mafele
globallashuvni «Butun dunyo kapitalistlari birlashing!» shiori ostida ro`y
berayotganligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, globallashuv tabiiy jarayon emas,
balki u siyosiy boshqariladi. Globallashuvning asosiy raqibi- bu milliy
oppozitsiyadir. [23] [151]
Albatta globallashuv jarayonining salbiy oqibatlaridan ko`z yumib bo`lmaydi.
Ayniqsa uning madaniy standartizatsiya, informatizatsiya va qadriyatiy
universalizatsiya jarayonlari milliy identifikatsiya krizisini keltirib
chiqaradi. Ammo bunday salbiy holatlarni oldini olishning samarali yo`li bu-
ushbu jarayonning faqatgina ta`sir obyekti emas, balki subyektti ham bo`lishdir.
Bugungi kunda ayrim davlatlarni hisobga olmaganda dunyoning deyarli barcha
mamlakatlari globallashuvning obyekti hisoblanadi. Masalan, YAponiya ushbu
jarayonning ham obyekti, ham subyekti. U globallashuvning obyekti sifatida G`arb
qadriyatlarini o`zlashtirib, subyekt sifatida ularni adaptatsiyalashgan ko`rinishda
Osiyoning boshqa mamlakatlariga taqdim etmoqda. [24] [152]
Globallashuv davr
taqazosi, rivojlanishning ayni damdagi tabiiy qonuniyati. Undan voz kechish yoki
boshqacha yo`ldan rivojlanish mumkin emas.
Bugungi kunda globallashuv atamasi shunchalik mashhur bo`lib ketganganki, uni
XXI asr mahsuli desak mubolag`a bo`lmaydi. SHu o`rinda, izohlash uchun xilma-
xil yondashuvlar, nazariyalar, paradigmalar ishlab chiqilgan bo`lib, ularning
hammasini sharhlab quyidagi xulosaga kelish mumkin: globallashuv halqlar,
mamlakatlar transformatsiyasi, insoniyatning bir butunlikka integratsiyasini
keltirib chiqaradi. SHu ma`noda, muayyan jamiyat o`zidan etuk deb hisoblagan
boshqa jamiyatning mafkura, qarashlar, ilmiy-texnikaviy, madaniy yutuqlarni
o`zlashtirishi globallashuv ta`siri ostida bo`ladi. SHu borada, kimdir buni
jahonning yangi tarkibi shakllanishida xalqlarning yaqinlashuviga, iqtisodiy](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_25.png?v=1)
![farovonlikka ijobiy ta`sir etadi, deb (K.Omae, P.Draker, T.Piters, S.Reysmit,
S.Xantington va b.) hisoblasa, boshqalar (Z.Bauman, N.V.Zagladin, F.Fukuyamo,
G.P.Martin, X.SHuman, M.G.Delyagin, V.I.Dobren`kov va b.) globallashuv
milliylikning yo`qolishi, bir mamlakatning boshqa yirik ilmiy salohiyatga ega
bo`lgan davlatlarga qaramligini oshiradi deb qaraydilar.
SHu asnoda nafaqat oddiy o`quvchi, balki o`z mustaqil mushohada-mulohazasiga
ega bo`lgan odamlarda ham globallashuv jarayoni ta`sirida jahonning yangi tarkibi
yoki bo`lmasa millatlarning totuvligini ta`minlovchi madaniyati, ma`naviyati
qanday bo`lishi to`g`risida gumon-shubhalar, ikkilanishlar paydo bo`lishi tabiiy.
Bundan tashqari, globallashuv masalasiga oid zamonaviy bahslar ushbu
muammoni yanada chigallashtirib yubormoqda hamda yangi muqobil g`oya,
nazariyalarning paydo bo`lishiga turtki bermoqda. Jumladan, “Frantsuz olimi Jak
Le Dyumgi quyidagi yondashuvlarni ishlab chiqadi:
Liberal yondashuv. Globallashuv faqatgina obyektiv jarayon emas, foydali
fenomen sifatida iqtisodiy, ijtimoiy samaradorlikka olib keladi;
Madaniy yondashuv. Milliy madaniyatlar inqirozi tarixiy jamiyatlar to`qnashuvi,
“chatishgan madaniyat” ning paydo bo`lishi” [25] [153]
.
YUqoridagi yondashuvlardan farqli o`laroq Golland tadqiqotchisi YA.N.Piters
globallashuvni izohlashda quyidagi paradigmalar tipologiyasini taklif etadi.
“TSivilizatsiyalar to`qnashuvi. Turli madaniyatga mansub jamiyat
mamlakatlarining konfrontatsiyasi;
“Makdonal`dlashuv”. Transmilliy kompaniyalar amalga oshirayotgan
moderinizatsiya ostida (vesternizatsiya, evropeizatsiya, amerikanizatsiya)
madaniyatlari gegemonlashuvi.
“Gibridlashuv”. Halqaro munosabatlar ostida umumiy, aralash madaniyatning
paydo bo`lishi” [26] [154]
.
SHunday qilib, globallashuv ko`p qirrali jarayon bo`lganligi uchun uni sharhlashda
ancha muammolarga duch kelamiz. Buni bartaraf etish maqsadida jahonda
globallashuv ta`siri ostida bo`layotgan jarayonlarni to`liq va mukammal tahlil etib
ko`rishga to`g`ri keladi.](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_26.png?v=1)
![Globallashuv davrlari
Ta`riflardan birida globallashuv Er kurrasi bo`ylab yoyilayotgan kommunikatsiya
va ayirboshlash tarmoqlar orqali va ular tufayli mintaqaviy xo`jaliklar, jamiyatlar
va madaniyatlar bir biri bilan yaqinlashib, bir biriga singib ketganligini ifoda etadi,
deyiladi. F.Tolipovning “global taraqqiyot deganda biz kishilar hamjamiyatlarining
hayotiy faoliyati natijasida jahon miqyosida sodir bo`layotgan va butun insoniyat
taraqqiyoti uchun tizimiy ahamiyatga ega siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy,
ekologik, psixologik o`zgarishlar majmuini tushunamiz” [27] [131]
, degan ta`rifi
globallashuvning asosiy jihatlarini qamrab oladi, deb hisoblaymiz.
Globallashuv alomatlari qadim zamonlardan beri kuzatiladi. Qadimgi va o`rta
asrlar imperiyalari tarix qatlarida qolib qetgan bo`lsa-da, o`sha davrlardagi
globallashuv tamoniga bo`lgan siljishlar saqlanib qoldi. Bunga bir misol Ipak yo`li
bo`lsa, boshqa misol sifatida CHingizxon imperiyasida barpo etgan pochta
xizmatini ko`rsatish mumkin. Ammo xususiy, tor ma`noda globallashuv, deb eng
oxirgi davr yuritiladi. Bugun o‘zini yorqin namoyon qilayotgan globallashuv bir
necha asrlik ildizlariga ega. XV-XVII asrlardagi geografik kashfiyotlar ko‘plab
mamlakatlar va mintaqalarning xalqaro savdo doirasiga tortilishiga, sanoat
revolyusiyasi esa umumiy aloqalarning yanada kuchayuvi, keng qamrab kasb
etishiga iqtisodiy zamin yaratgan edi. Keyingi davlarda bunday munosabatlar
yanada chuqurlashib bordi. XX asr boshlariga kelib yangi sifatiy xarakter kasb
etgan va ijtimoiy xayotning barcha sohalarini qamrab olgan mazkur jarayon
globallashuv tushunchasi orqali ifodalana boshlandi. Jumladan, globallashtirish
jarayonlari antik davrdan buyon yoki boshqa variantlarda, dastlabki jahon bozorlari
yoki yaxlit jahon xo’jaligi yuzaga kelgan vaqtlardan e'tiboran rivojlanib
kelayotgani to’g’risidagi tasdiqni ham uchratish mumkin. Siyosiy kon'yunktura
mahalliy Markazi direktori V.Fedorov [28]
Globallashtirish butun dunyo – tarixiy
jarayon sifatida XVIII asr boshlaridan e'tiboran yuzaga kelgan deb hisoblaydi.
Umuman olganda, xalqlar va ularning davlat tuzilmalari o‘rtasida har doim ma’lum
aloqalar yuz berib kelgan. lekin ayrim olimlarning fikricha, globallashuv buyuk
geografik kashfiyotlar natijasida va Yevropa madaniyati ta’sirida xvi asrdan](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_27.png?v=1)
![boshlangan. kishilar kemalarda dunyoning ko‘p joylariga suzib bora boshlagan.
lekin bu jarayon ko‘pchilikning hisoblashicha, xx asrda dunyoviy ko‘lam kasb etib
o‘z yakuniga yetgan. Agar uning birinchi davri (xvi–xvii asrlar)da mamlakatlar
o‘z-o‘zicha yetarli holatda bo‘lgani uchun ular o‘rtasidagi jarayonlar kuchsiz
kechgan, xix asrda esa dunyoviy yaxlitlikka erishilmagan bo‘lsa-da, davlatlar
o‘zaro keng aloqalarga kirishganki, bularning natijasi globallashuvni
kuchaytirmasligi mumkin emasdi. uchinchi davr – xx asrda yuz bergan tarixiy
voqealar 1929–1933-yillardagi jahon iqtisodiy krizisi, ii jahon urushi, davlatlar
valuta aloqalaridagi oltin standartining tanazzuli, isroilning qo‘shni arab
davlatlariga navbatdagi tajovuziga javoban neftga boy arab davlatlarining yoqilg‘i
narxini oshirgani natijasida 1973–1974-yillardagi inqiroz, sovet davlatining
barham topishi, «sotsialistik hamdo‘stlik» mamlakatlarida tinch kechib, tuzum
tabiatini o‘zgartirgan voqealar va boshqalar globallashuv ko‘lamini yaqqol
ko‘rsatdi.
Globalizatsiya 19-asrining 60-yilaridan boshlab yonqin namoyon bo`ldi. Boshqa
fikrlarga ko`ra globalizatsiya 19-asrning oxirida boshlanib, o`tgan asrning oxirgi
choragida jadallashdi. [29] [132]
Globallashuv transmamlakat korporatsiyalarining tez
sur`atlar bilan kengayishi ortidan xo`jaliklarning “o`sish-yo-o`lish” dinamikasini
ifoda etuvchi sistemik tendentsiyaning natijasidir, degan fikr bildirilgan. [30] [133]
O`z
navbatida bu tendentsiya trasmamlakat korporatsiyalarning jadal o`sib borishi bilan
bog`liqdir. Iqtisodiy kontekstda globallashuv tovarlar, sarmoya, xizmatlar va ishchi
kuchi oqimini osonlashritish maqsadida davlatlar chegaralaridagi to`siqlarni
bartaraf qilish yoki sezilarli darajada pasaytirishni anglatadi. Tor ma`nodagi
globallashuv savdo-sodiq, bevosita chet el investitsiyalari, kapital oqimi,
migratsiya orqali mamlakatlar xo`jaligining bir internatsional xo`jalikka
intregrallashuvni anglatadi. Keng ma`nodagi globallashuvga g`oyalar, tillar va
ommabop madaniyatning mamlakatlararo almashinuvi hamroh bo`ladi.
O`zbekiston globallashuv jarayonidan chetda qolmadi. Ipak yo`lining bir necha
marshruti hozirgi O`zbekiston eridan o`tgan, Samarqand va Buxoro Ipak yo`lidagi
yirik savdo markazlari sifatida jahonga tanildi. Hozirgi O`zbekiston eri xalqaro](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_28.png?v=1)
![tijorat yo`llarining chorrahasi sifatida o`z ahamiyatini kech o`rta aslargacha saqlab
keldi. Ushbu globallashuv natijasi o`laroq Markaziy Osiyo erlarida ma`naviy
sohada diniy tolerantlik, ilm-fanga charqoqlik vujudga kelgan, islom diniy
tafakkuri va grek falsafasi kirib kelgan bo`lsa, xo`jalikda ipakchilik va paxtachilik
rivojlandi, muayyan mahsulot ekport qilindi. Salbiy oqibatlar ham yo`q emas edi –
“miyalar sizib ketishining” ilk ko`rinishlari, yalpi ichki mahsulotning bir qismi
markazga to`lov sifatida olib ketilishi, masalan.
Rossiya istilosi bilan globallashuv jadallalashdi va boshqa yo`nalish oldi.
Turkiston oykumenasi deformatsiyaga uchradi. Iqtisodda paxtachilik va ipakchilik
ko`lami oshgan, temir yo`llar va shular asosida paxtaga dastlabki ishlov berish,
mexanik ishlab chiqarish paydo bo`lgan bo`lsa, turmush tarziga Yevropacha
unsurlar kira boshladi va ko`payib bordi. Ma`naviy sohada ta`lim tizimini isloh
qilish g`oyalari, yangi usul maktablari, dramaturgiya janri, teatr yuzaga keldi.
Siyosiy sohada konstitutsiyaviy monarxiya, imperiya tabaalarining millati, dinidan
qat`i nazar tenghuquqligi g`oyalari muhokama qilina boshladi. [31] [134]
Mustaqillik
O`zbekiston uchun oykumenani kengaytirib xalqaro munosabatlarning to`laqonli
qatnashchisiga aylanishga imkon yaratdi, respublika BMTga, ko`pchilik xalqaro
shartnoma, konventsiya, ularga qo`shimcha protokollar va hokazolarga a`zo bo`ldi.
Xulosa o`rnida aytish joizki, globallashuv jarayoni zamonaviy fenomen sifatida o`z
vazifasini qanday yo`l bilan bo`lsa ham ado etmoqda. Albatta, bunda ba`zi ma`lum
va noma`lum (globallashuv bayroqdorlari ham deyish mumkin) kuchlar bu
jarayonni sun`iy tezlashtirsalar ham yoki manfaat ko`rsalar ham yuqorida
keltirilgandek millatlar ma`naviyati, mentaliteti, o`zgarishi yoki mustahkamlanishi,
o`ziga xosligini saqlab qolishi qaysidir ma`noda mamlakatning o`ziga bog`liq
bo`lib qoladi.
Xulosa.
Kapital joriy iste'molning nisbatan qisqarishi tufayli kelgusi davrlarda iste'mol](https://docx.uz/documents/3bc26594-120c-4ff6-9fbb-1ee1634f60c2/page_29.png?v=1)
Jahon xo’jaligida globallashuv tushunchasi.