Jamiyatning til sathlariga ta'siri - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	77.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

227 Sotish

Jamiyatning til sathlariga ta'siri

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Jamiyatning til sathlariga ta'siri
1

Mundarija
Kirish
I bob.Til va jamiyat. Sotsiolingvistika
1.1.Sotsiolingvistikada jamiyat va til o`rtasidagi munosabat.
1.2.Milliy til va milliy ma`naviyat.
II bob.Jamiyatning til sathlari rivojiga ta'siri. Til va nutqning rivojlanish omillari.
2.1. Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar
2.2.Jamiyatning til sathlari rivojiga ta'siri.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
2

Mavzuni dolzarbli: XX asrning 30-yillarida maydonga kelgan
strukturalizm tilni asosan bir tomonlama o‘rganishni, tilning tuzilishi va uni tashkil
etuvchi birliklar orasidagi munosabatlarni o‘rganishni tilga oid boshqa
masalalardan ustun qilib qo‘ydi. Natijada til birliklariga xos bo‘lgan shakl va
ma`no birligini rad etib, faqat shaklni o‘rganishga zo‘r berildi. Ko‘p o‘tmay bu
oqim inqirozga uchrab, qo‘yilgan maqsadlarni uzil-kesil hal qila olmadi. Tilning
yashashi va rivojlanishi bu tilda gaplashuvchi jamiyat bilan uzviy bo ғ liq ekani
ravshan bo‘lib qoldi. Natijada tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan
bo‘lmish til va jamiyat masalasini yana kun tartibiga qo‘ydi.
Til jamiyatning aloqa-aralashuv quroli sifatida jamiyat bilan uzviy
aloqadadir. Chunki jamiyatda ro‘y bergan har bir o‘zgarish shu jamiyatning tilida
o‘zining ma`lum izini qoldiradi. SHuning uchun ham jamiyat tarixining muayyan
jihatlarini yoritishda tarixiy hujjatlar, yozma yodgorliklar ojizlik qilib qolgan joyda
lingvistik materiallar yordamga kelishi mumkin. Til ijtimoiy xarakterga ega,
chunki u jamiyat taraqqiyoti, mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladi. Til faqat
jamiyatda, odamlar orasida mavjud bo‘ladigan ijtimoiy quroldir. Tilning taqdiri,
uning yashashi, rivojlanishi faqat shu tilda gaplashuvchi jamiyatga bo ғ liq.
Tilning ijtimoiyligi jamiyatda bajaradigan vazifasi, roli va bizning qanday
ehtiyojimizni bajarishi bilan belgilanadi. V. Gumbol’dt va Gegel’ asarlarida til
kishilarning jamiyatdagi ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilishi haqida fikr
bildirilgan.
Til va jamiyat muammosini turli xil dunyoqarash asosida yoritish e. Sepir,
B. Uorf, G. O. Vinokur, B. A. Larin, N. YA. Marr, E. D. Polivanov, L. V.
SHcherba, L. P. YAkubinskiy asarlarida ham uchraydi. Ularning ko‘pchiligida
tilning asosiy vazifasi aloqa quroli ekanligi alohida ta`kidlanadi.
Kurs ishining maqsadi. Jamiyatning til sathlariga ta'sirini o’rganish, tahlil
qilish.
Kurs ishningi predmeti . Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar. Til va
jamiyat. Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistikada jamiyat va til o`rtasidagi
munosabat.
3

Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Sotsiolingvistikada jamiyat va til o`rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish
2. Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlarni o’rganish
3. Jamiyatning til sathlariga ta'sirini o’rganish va chuqur tahlil qilish
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
4

I bob.Til va jamiyat. sotsiolingvistika
1.1.Sotsiolingvistikada jamiyat va til o`rtasidagi munosabat.
Til, bu - inson ongining namoyon bo`lishi. Inson ongi esa tabiat o`zining
ko`p million yillar davomidagi taraqqiyoti natijasida yuzaga keltirgan oliy
mahsulidir. Bu jihatdan tilni ongning va ongimiz orqali dilimizning ifodasi sifatida
borliqdagi boshqa hech bir narsa, hodisa, voqea, jarayon va kategoriyalar bilan
qiyoslab bo`lmaydi. Ammo tabiiyki, har bir ijtimoiy voqea va hodisa singari, til
ham turli qarashlar, fikrlar, nuqtai nazarlar kurashi jarayonida rivojlanadi, sayqal
topadi.
O`z navbatida til uchun kurash faqat tilning ichki hayotiga tegishli qoida,
yo`nalish va tartiblar uchun, ularning aniqligi, tiniqligi, asoslanganligi uchun
kurash masalasi emas. Til uchun kurash, bu - ayni vaqtda tilning jamiyatdagi o`rni
uchun ham kurashdir. Jahondagi globallashuv jarayonlari, fan-texnika
yutuqlarining ko`payishi shu darajada tezlashib bormoqdaki, ularning tazyiqi,
shiddati va bosimiga ko`p milliy tillar bardosh berolmay, tarix shoh ko`chasining
uvatiga chiqib qolmoqdalar.
Globallashuv jarayonida shu narsani diqqat doirasida tutish lozimki, hozirgi
zamon xalqlar, mamlakatlar, qit'alar, davlatlar, hududlar o`rtasidagi muloqot va
munosabatlarning jadallashib borish davridir. Jamiyatda hech bir xalq o`zicha,
alohida, boshqa millatlardan uzilgan holda yashay olmaydi. Ularning doimiy
ravishda iqtisodiy va ma'naviy munosabat va muloqotlarda bo`lishlari davr
talabidir. Bunday munosabat va muloqot xalqlarning rivojlanishini tezlashtiradi,
ilm-fan, texnika va sanoat, ma'naviy va madaniy sohalardagi yangiliklar,
kashfiyotlar bilan tezda tanishish yo`lini ochib beradi. Bu esa, o`z navbatida,
boshqa xalqlar tillarini o`rganishni ham taqozo etadi. Zero, xorijiy tilni
o`rganishning o`zi ijtimoiy voqeadir. Xorijiy tilni o`rganish jarayonida o`zga
madaniyatni o`rganish imkoniyati tug’iladi. Biz o`z navbatida o`z ijtimoiy
muhitdagi madaniyatga oid tushuncha, qarashlarni o`zlashtiramiz va, eng muhimi,
ushbu madaniyatni milliy madaniyatimiz tushunchalari nuqtai nazaridan
5

baholaymiz. Xullas, jamiyatda o`ziga xos madaniyatlararo qarama-qarshilik
"muxolifligi" yuzaga keladi. 1
Insonning butun ma'naviy boyligi, o`z xalqiga va boshqa xalqlarga
munosabati, dilidagi eng samimiy va chuqur fikrlari til orqali o`z ifodasini topadi.
Millatning qanchalik taraqqiy etganligi uning til madaniyatida juda yaqqol
namoyon bo`ladi. Buni jahondagi yuzlab millatlar misolida ko`rish mumkin.
Yuqorida ta'kidlanganidek, til jamiyatda paydo bo`lganidan boshlab ijtimoiy
xarakterga ega. Chunki til kishilar jamoasida, ijtimoiy mehnat jarayonida yuzaga
kelgan bo`lib, o`zaro aloqa bog’lash, fikr almashishga xizmat qiladi. Til faqat
jamiyatda, odamlar o`rtasidagina mavjud bo`lgan ijtimoiy quroldir. Tilning taqdiri
jamiyat taqdiri bilan bog’langan. Jamiyat yo`q ekan, til ham bo`lmaydi.
Til birligi va uning erkin rivojlanishi millatning asosiy belgilaridan biridir.
Milliy tilning xalq tilidan farqi, uning adabiy yozuv shaklining mavjudligidadir.
Milliy tilning bu shakli mazkur millatning har bir a'zosi, har bir sheva uchun
umumiydir. Har bir millatning madaniy merosi ana shu tilda o`z aksini topadi.
Har bir til turli rivojlanish davrini boshidan kechiradi. Birorta til paydo
bo`lganidan boshlab to hozirgacha faqat o`z-o`zicha rivojlanib kelayapti deyish
mumkin emas. Ma'lumki, til inson bilan bog’liq. Til o`z-o`zidan rivojlanmaydi,
faqat jamiyat tildan foydalangani uchungina u rivojlanadi, o`zgarib turadi. Demak,
tilning rivojlanish tarixi jamiyat tarixi bilan uzviy bog’liqdir.
Bir qarashda tovushlar, so`zlar va ularning tartibsiz yig’indisidan iboratdek
bo`lib ko`ringan til, aslida mukammal sistemani tashkil qiladi. Tilning sistemali
xususiyatini tilshunoslik tarixida birinchi bo`lib taniqli nemis olimi Vilgelm fon
Gumboldt ochib berdi. Tovushlardagi umumiy va farqlanuvchi belgilar ularning
o`zaro sistemasini tashkil qiladi. O`z navbatida tilning sistemasi turli hollarda
turlicha namoyon bo`ladi. Shulardan biri Gumboldt tomonidan asos solingan
kompensatsiya, ya'ni muvozanatni saqlash qonunidir.
1
Radjer T. Bell P. Sotsiolingvistika. M. 1987
6

Bu qonunga binoan so`zning biror qismida bironta o`zgarish ro`y bersa, bu
o`zgarish so`zning boshqa qismiga ham ta'sir etmay qolmaydi. Masalan, qadimgi
zamon ingliz tilidagi berg, sort so`zlarida r tovushi talaffuz qilinar edi.
Keyinchalik bu tovush asta-sekin talaffuzdan tushib qola boshladi. Bu tovushning
tushib qolishi undan oldin kelayotgan qisqa unlilarning cho`ziqroq talaffuz
qilinishiga olib keldi, shunday qilib, so`zdagi muvozanat saqlanib qoldi.
Ushbu masalaning chuqurroq va batafsilroq yoritilishida Ferdinand de
Sossyurning xizmati beqiyosdir. U tilni shunday ta'riflaydi: "Til bir-biriga qarama-
qarshi qilib qo`yilgan elementlar sistemasidir"; "til faqat farqlardan iborat".
Bunday ta'rifdan chiqadigan xulosa shuki, tilni tashkil etuvchi elementlar uning
sistemasini hosil qilmasdan, bu birliklar orasida o`rnatiladigan munosabatlar
ahamiyatlidir.
Sossyur til sistemasining quyidagi ikki xususiyatini ko`rsatadi:
1. Til sistemasining tarkibiy qismlari hamma vaqt muvozanatda bo`ladi.
2. O`z xususiyatiga ko`ra til sistemasi yopiqdir.
Sossyurning fikricha, til birliklari o`zaro ikki xil munosabatga kirishadi:
sintagmatik va asotsiativ - keyingi paytda u paradigmatik munosabat deb
yuritilmoqda. Til birliklari makonda va zamonda birin-ketin paydo bo`ladi. Bu
sintagmatik aloqadir. Buning ma'nosi shuki, so`z talaffuz qilinayotganda,
tovushlar, gapdagi so`zlar baravariga, bir vaqtda aytilmasdan, ketma-ket talaffuz
qilinadi. Demak, til birliklari orasidagi ketma-ket sodir bo`lgan aloqa sintagmatik
aloqadir.
Birorta o`xshash xususiyati bilan birikkan til elementlari orasidagi
munosabat assosiativ munosabatdir. Masalan, do`stim, uyim, mashinam so`zlari
assotsiativ munosabat bilan bog’langan, chunki ularning hammasini birinchi shaxs
birlikdagi egalik qo`shimchasi birlashtirib turibdi. 2
Tillardagi sintagmatik va assosiativ munosabatlar ham o`zaro bog’liqdir.
Tilni tashkil etuvchi barcha elementlar o`zaro uzviy bog’langan. Bu to`g’rida
2
Iskandarova SH. О ‘zbek nutq odobining muloqot shakllari. Nomzodlik dissertatsiyasi avtoreferati. -Samarqand.
1993.
7

Sossyur shunday deydi: “Tillarda hech qanday tasodifga o`rin yo`q, uning har
qanday elementi katta bir butunlikning tarkibiy qismidir. Tabiiyki, muloqot
vaqtida, so`zlovchi tovush, so`z va boshqa til birliklarini ishlatayotganda, albatta,
til sistemasiga rioya qiladi, aks holda tinglovchi uni tushunmasligi mumkin.
Til milliy madaniyat shakli sifatida tafakkurning harakati, uning faoliyati
natijasida yaratilgan ma'naviy boylikni zamonda va makonda abadiylashtiradi.
Keyingi yillardagi mantiq, psixologiya, inson bosh miyasi faoliyatini o`rganish
bilan bog’liq izlanishlar shuni ko`rsatdiki, tafakkurning bir-biridan farq qiluvchi
ikki ko`rinishi mavjud bo`lib, ularning biri - predmet tafakkuri, ikkinchisi esa –
mavhum tafakkurdir.
Predmet tafakkuri odam va hayvon uchun umumiy bo`lib, ularning kundalik
amaliy hayotini belgilovchi, avloddan-avlodga instinkt orqali o`tib, ochlikni, xavf-
xatarni, issiq-sovuqni ajratishni ta'minlaydigan tafakkurdir.
Mavhum tafakkur faqat odamlarga xos bo`lib, u til bilan birga paydo bo`lgan
va u bilan birga rivojlanadi. Til vositasida erishilgan amaliy, nazariy yutuqlar
e'tirof etiladi, targ’ib qilinadi. Tabiiyki, jamiyat taraqqiyoti jarayonida yangi
tushunchalar, yozuvlar, yangi nazariyalar paydo bo`ladi, ularni qayd etish uchun
hamma vaqt ham tilda tayyor so`zlar, so`z birliklari bo`lmasligi mumkin. Bunday
hollarda til jamiyatdagi barcha hodisalarni o`zida aks ettirishi uchun mazkur
yangilikka har tomonlama mos keladigan so`z va iboralarni topishi zarur. Shu
tariqa til ham jamiyat bilan birgalikda rivojlanib, takomillashib boradi. Shuning
uchun ham til va jamiyat orasidagi munosabat to`g’risida gap borganda, shuni
ta’kidlash o’rinliki, ularni bir-biriga har tomonlama bog’langan uzviy hodisalar
deb hisoblanadi. Bu ikki hodisa umuman mavjud bo`lishi uchun ular orasida doimo
hamjihatlik bo`lishi zarur: shu yo`l bilan ular bir-biriga doimo ta'sir o`tkazadi va
bir-birini boyitib boradi. Umuman olganda tilning jamiyatga, jamiyatning tilga
ta'siri masalalari yetarlicha yoritilgan. Ammo sotsiolingvistik nuqtai nazardan
jamiyat tushunchasi shu ma'noda o`zining aniq talqinini topganicha yo`q.
Jamiyat deganda, muayyan nutq sharoitida nutq jarayoni ishtirokchilari, shu
nutq ishtirokchilari mansub bo`lgan ijtimoiy-madaniy tabaqa hamda nutq sharoiti
8

tushuniladi. Chunonchi, bozorda, do’konda sotuvchi va xaridor o`ziga xos bir
jamiyatni tashkil qiladi.
Shuningdek, ko`chada ikki haydovchi turli usullar bilan muloqotda bo`ladi,
bu ham o`ziga xos bir jamiyatdir. Shuningdek, savdoda sotuvchi, xaridor, oilada
ona va bola, aka-uka va h., tabiatan hamda mohiyatan xilma-xil jamiyatlar bo`lib,
ular orasidagi nutq mavzulari ham, so`zlash odobi ham turli-tumandir. Shuning
uchun ham sotsiolingvistikada nutqiy muloqot turlari ajratiladi, masalan,
oshxonada, do`konda, sartaroshxonada, pochtada, teatrda, stadionda, ko`chada va
h. Har bir jamiyat uchun nutq shtamplarini belgilash leksikasini faollik darajasiga
muvofiq ravishda bera olishga alohida e'tibor qaratiladi. Zamonaviy va bugungi
kundagi ko`plab nashr etilayotgan asarlar bunga misol bo`la oladi. Hozir har bir
kitob do`konida turli xildagi inglizcha, ruscha, nemischa, turkcha, koreyscha,
yaponcha va b. so`zlashgichlarni ko`rish mumkin. Ular asosan topiklar va ma'lum
miqdordagi so`zlardan iborat. Ular odatda uyalarga joylashtirilib beriladi.
Masalan, "Oshxonada" mavzusi bo`yicha topiklarga e'tibor beraylik.
- Qanday ovqatlaringiz bor?
- Birinchisiga: sho`rva, mastava, borsh.
- Ikkinchiga-chi?
- Osh, makaron go`sht qiymasi bilan, shashlik, qovurma, jiz, manti,
chuchvara, beshbarmoq.
- Kofe yoki choy ham bormi?
- Ha, bor.
So`zlashgichdan foydalanuvchi shaxs shtamplardan kerakli so`zni qo`yib,
undan o`z ehtiyojiga mos ravishda foydalanaveradi. Kishi nutqiy muloqotga
kirishar ekan, bu muloqot qaysi jamiyatda voqealanishini bilishi zarur. Zeroki, har
bir jamiyatning nutq shtamplari, muloqot doirasi va mavzusi, leksikasi o`ziga
xosdir. Bundan tashqari, har bir nutqiy muloqotda jamiyatning o`ziga xos argo va
jargonlari bo`lishi mumkin. Nutq jarayoni ishtirokchilari ulardan xabardor
bo`lmasa, me'yoriy nutq amalga oshishi mumkin emas.
9

Sotsiolingvistikada jamiyat deganda, nafaqat nutq jamiyati, balki so`zlovchi
va tinglovchi mansub bo`lgan ijtimoiy-madaniy hamda kasbiy tabaqa ham
tushuniladi. Zeroki, bu tabaqalarda nutq ixtisoslashadi. 3
Masalan:
- Grajdanin! - dedi hushyor chegarachi hamon ko`zimga chaqchayib. -
Dollar bormi?
- Yo`q!
- Oltin bormi?
- Iya, menda oltin nima qiladi?
- Savolga javob bering!
- Oltin yo`q.
- Antikvar. Xoch bormi?
- Nima u?
- Narkotik modda-chi?
- U nima degani?
- Chekadigan!
- Bor "Kosmos".
(O`.Hoshimov)
Yoki:
- Baklashkani bo`shatib beying, - dedi dona-dona qilib, - magazinga
topshiyaman. "Spyayt" topshiyaman. "Spyayt" keyakmasmi? Sakkiz yuz so`m.
- Keyakmas! -dedim men ham beixtiyor "r"ni aytishga tilim kelishmay.
- Baklashkani beying!
Uyga kirib, ichilmay qolgan suvni kosaga bo`shatib chiqishga majbur
bo`ldim. Endi eshikni yopayotgan edim, bolakay so`rab qoldi.
- Siz shoyiymisiz, amaki?
Voy xuvori-yex! Kitob ham o`qirkan- a bu!
- Men bolalarga yozmayman-da, - dedim yumshab. -Yozsam senga
kitobimdan berardim.
3
Shternin I.A. Ijtimoiy omillar va zamonaviy rus tilining rivojlanishi. Nazariy va amaliy tilshunoslik. - Nashr. 2. Til
va ijtimoiy muhit. - Voronej, 2000. S. 4-16
10

- Kitobmas, - dedi bolakay ko`zlarini pirpiratib. -"Zelyoniy"dan boymi?
Hayron bo`ldim.
- Qanaqa "zelyoniy"?
-"Ko`ki"dan boymi? Dollay - bolakay barmoqlarini ishqab tushuntirdi. -
Dollay boymi?
- Dollar ? Menda dollar nima qilsin? Umuman senga dollarning nima keragi
bor ?
- Ikki yuz yigiyma ming boy edi, - dedi u tushuntirib, - shuni dollayga
almashtiymoqchiman. Dollay bormi amaki ?
Eshikni qarsillatib yopdim. Zum o`tmay qo`shnining qo`nqirog’i jiringladi.
- Suv keyakmi, xola?
(O`.Hoshimov).
Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, ijtimoiy muqit, ayniqsa bolalikdagi
ijtimoiy muqit nutqdagi murojaat shakllariga o`zining aniq ta'sirini ko`rsatadi.
Yuqoridagi muloqot bunga yaqqol misol bo`la oladi. Dono xalqimiz bejiz "To`g’ri
o`zadi, egri to`zadi", "Ko`ngli qoraning yuzi qora", "Ko`z qayerda bo`lsa, mehr
ham o`sha yerda", "Mol egasiga o`xshaydi", "Qush uyasida ko`rganini qiladi",
"Buzoqning yugurgani somonxonagacha" demaydi. So`zlovchi va tinglovchining
yoshi, kasbi, egallab turgan lavozimi va shu kabilar alohida o`rin egallaydi.
Masalan,
…Chol bozorkom raisidan ham dashnom eshitdi. U Qodir misgarning
o`limiga ham kechikib bordi… Kechqurun Qo`ziboy chol gangib, qassobxonaga
mo`raladi:
- Hormang, usta, savdo zo`rmi?
Qassob go`sht sotilmay turganidan kuyinib o`tirgan edi, tumshaydi:
-Bitta xolodilnik bersa, xotini taloq bo`ladimi?! Mana, go`sht buzilib qolsa,
nima qilaman?
- E, tashvish chekmang, - dedi Qo`ziboy chol. - Hademay paxtadan odamlar
qaytishadi… Buyoqda kun sovuyapti!
11

- Siz ham gapiraverasiz-da! …Tiz cho`kib, rosa tilovat qildi. O`lganlarga
jannatdan joy tiladi, tiriklarga insof-adolat… So`ng pichirlab:
- E, rasuli barhaq! Imonimni ber, - dedi. - Birovga yomonlik qilmadim,
birovning haqini yemadim… Tog’lik og’aynilarni ham aldamadim.
Ko`pning duosini oldim. O`zingga shukur.
(SH.Xolmirzayev "Saylanma". I Toshkent 2003. 287-289-betlar)
Yuqoridagi nutq parchalaridan ko`rinib turibdiki, nutq shakllari turli-tuman
xarakterda. Amerikalik tilshunos olim R.T.Bell fikricha, ijtimoiy tilshunoslikka
ikki xil yondashuvni ko`rish mumkin. Birinchisi sof sotsiolingvistika bo`lib, unda
gapiruvchi va tinglovchilar o`zaro nutq jarayonida munosabatda bo`ladi. Ikkinchisi
esa - til sotsiologiyasi bo`lib, til tuzilishi bilan ijtimoiy tuzilishlarning ishoralar
nazariyasi ichidagi integratsiyasidir. Bu yo`nalish tilshunoslikni boshqa ijtimoiy
fanlar bilan qo`shib, til ishoralarining turli ijtimoiy hayot mazmunida ishlatilishi
masalalarini o`rganadi. Birinchi yo`nalish mikrosotsiologiya deb nomlanib, uni
asosan tilshunoslar, ikkinchisi esa makrosotsiologiya deb atalib, uni sotsiologlar
o`rganadi.
Mikrosotsiolingvistikaning diqqat markazida kichik ijtimoiy guruhlarni
tashkil etuvchi shaxs va guruhning boshqa a'zolari o`rtasidagi nutqiy hamkorlik
munosabati bo`ladi. Makrosotsiolingvistikaning diqqat markazida esa bir sotsial
guruh bilan ikkinchi bir sotsial guruh o`rtasidagi nutqiy muloqot yotadi. Mikro va
makrosotsiolingvistikani bir-biridan ajratib bo`lmasligining asosiy sababi ham har
qanday ijtimoiy guruh ayrim shaxslardan tashkil topgan bo`lishi bilan bog’liqdir.
Har bir shaxs mazkur guruh uchun umumiy bo`lgan tildan foydalanadi va shu bilan
birga o`ziga xos nutqiy xususiyatlarga ham ega bo`ladi. Bu xususiyatlar bir
tomondan, shaxsning o`ziga xos psixologiyasiga, ikkinchi tomondan, bu shaxs a'zo
bo`lgan kichik sotsial guruhning kasb-hunariga ham bog’liq. Demak bu guruhning
o`ziga xos atama va jargonlari bo`lishi mumkin. Lekin bu guruhlar milliy
hududning qayerida yashamasin, u mazkur milliy tilga aloqador bo`lsa, shu milliy
til normasidan chiqib ketmaydi, balki milliy tilning bir ko`rinishida, variantida
12

gapiradi. Tabiiyki, mikrosotsiolingvistika erishgan yutuqlar makrosotsiolingvistik
tadqiqotlari uchun zamin vazifasini bajaradi.
G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tilning ijtimoiy guruhga ko`ra o`zgarish
xususiyatlari atroflicha tadqiq qilingan. Buni tilshunoslar tilning o`zgarish
nazariyasi deb ataydilar. Tildagi o`zgarishlar, aytib o`tilganidek, tilning ichki
jarayonlari va tashqi ta'sirlar asosida sodir bo`ladi. Tilning ichki o`zgarish
jarayoniga tilshunoslik fanida "kompensatsiya qonuni" nomi bilan yuritiladigan
hodisani misol qilib keltirish mumkin. Ushbu qonuniyatga ko`ra tilning biror
qismida birorta o`zgarish ro`y bersa, bu o`zgarish tilning boshqa qismida ham o`z
aksini topadi.
Til o`zgarishining tashqi omillari deganda, ko`proq tilning ishlatilishidagi
ijtimoiy shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Ma'lumki, tilning lug’at tarkibi mazkur
tilda so`zlashuvchilarning barchasi uchun umumiy, tushunarli bo`lgan umummillat
toifasidagi so`zlardan tashqari, millatning ijtimoiy guruhlanishi bilan bog’langan
bo`lishi ham tabiiy. Millatning ijtimoiy guruhlariga genetik jihatdan ayrim
sotsiumlar va aholining hudud belgisiga ko`ra ajralgan ayrim guruhlari bilan birga
jamiyatdagi sinfiy tabaqalanishga, kasb-hunarga ko`ra ajralgan aholi guruhlari ham
kiradi. Sotsial tabaqalar nutqidagi o`ziga xosliklar, guruhlardagi o`zaro muloqot
xususiyatlari, turli guruhlar orasidagi aloqa bir vaqtda qanday so`zlar va grammatik
konstruksiyalarning tanlanishi tilning ishlatilish turlarining paydo bo`lishiga olib
keladi. Shu bilan birga bunday o`zgarishlar so`zlashuvchilarning yoshiga, jinsiga,
ma'lumotiga, nutq sodir bo`layotgan muhitga ham bevosita aloqadordir. 4
Momo qizini chaqirdi, unga mayus tikilib, yig’ladi:
- Konsert ko`rsatdimmi? Nimalar dedim… Eslolmayman.
- Hozir tirikmisiz, enajon ?
- Xudoga shukur… Bolam, taraddudingni ko`r, men ketaman endi.
- Enajon!
- Xo`p de, yolg’izim. Sezib turibman… qil ustida turganga o`xshayman…
Bolaga o`xshab qoldimmi?
4
Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963
13

- Sal…
- Sal emas. Rahmatli enam ham shunaqa bo`lgan edi. Keyin o`lar chog’ida
aytgan edilarki…
- Nimalar degan edilar?
- Odamzod hayoti oxirida … so`nish oldidagi shamga o`xshar emish. Odam
o`lim ostonasida birdan kuch yig’ar ekan. Sham ham so`nish oldidan birdan
alanga olib yonadi-ku! Keyin so`nadi…
- Enajon!
- Men xiyla aljib qoldim-a? Esim bor… Keyin juda bo`shashib ketdim, jin
urdi-qo`ydi. Xayriyat, hozir es-hushim joyida.
(SH.Xolmirzayev)
Yuqorida ta'kidlanganidek, fan va texnika taraqqiyoti, xalqaro aloqalarning,
savdo-sotiqning kengayib borishi, bir tomondan, ko`ptillilik, tillarda baynalminal
so`zlar sonining oshib borishiga sabab bo`lsa, ikkinchi tomondan, mahalliy tillar
bilan xalqaro tillar vazifasini o`tayotgan tillar o`rtasidagi to`qnashuvlarga, til
chatishuvlariga kreollashtirish, pijinlashtirish sababdir. Bularning barchasi
sotsiolingvistikaning zimmasidadir.
Jamiyatga til qanchalik zarur bo`lsa, tilga jamiyatning bo`lishi ham
shunchalik zarurdir. Tilning mavqei, rivojlanishi uning muomalada bo`lishiga
bog’liq. Til o`zining muloqot, bilish, ifoda vazifalarini bajarishi uchun uning o`z
hududi, bu hududda yashovchi jamiyati, jamiyatning iqtisodiy bazasi bo`lmog’i
lozim, zero bu hudud, sodir bo`layotgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar,
ma'naviy va mafkuraviy siljishlar tilga o`z ta'sirini o`tkazmay qolmaydi. Til
kishilar orasida asosiy muloqot vositasi bo`lishi bilan bir qatorda, xalqning hayotiy
tajribasini, an'anasi, milliy xarakterini va hatto bilim darajasini aks ettiruvchi
ko`zgudir. Millatning bu xususiyatlari o`zgaruvchandir, shuning uchun ularni
o`zida aks ettiruvchi til ham doimo o`zgarib, yangilanib boradi.
Jamiyatda ko`ptillilik, qardosh va qardosh bo`lmagan tillarning bir-biriga
ta'siri masalasi ham sotsiolingvistikada til va jamiyat munosabatlari doirasida
o`rganiladi. Yana shuni alohida ta'kidlash lozimki, hozirgi davrda xorijiy tilni
14

o`rganish iqtisodiy, siyosiy talabga aylanib bormoqda. Mamlakatlararo,
millatlararo muloqot turlari kundan-kun ortib bormoqda. Har qanday sharoitda
ham gapiruvchining til malakasi har bir muayyan vaziyatda til vositalaridan
mazkur shart-sharoitga to`g’ri keladiganlarini tanlay bilishiga qarab belgilanadi.
1.2.Milliy til va milliy ma`naviyat.
Ma`lumki, til o`ziga xos ijtimoiy voqea bo`lib, o`zining ichki qonuniyatlariga
binoan asta-sekin, yildan-yilga, asrdan-asrga o`zgarib, boyib, takomillashib boradi.
Har bir til turli rivojlanish davrini boshidan kechiradi. Birorta til paydo
bo`lganidan boshlab to hozirgacha faqat o`z o`zicha rivojlanib kelyapti, deyish
mumkin emas. Ma`lumki, til inson bilan bog`liq. Til o`z-o`zidan rivojlanmaydi;
faqat jamiyat tildan foydalanganligi uchungina u rivojlanadi, o`zgarib turadi.
Demak, tilning rivojlanish tarixi jamiyat tarixi bilan uzviy bog`langan. Tildagi
o`zgarishlar keskin, to`satdan sodir bo`lmaydi: tilda inqilob bo`lmaydi. Tildagi
o`zgarishlar asta-sekin, evalyutsion yo`l bilan amalga oshadi. Shuning bilan birga
til taraqqiyotida turg`unlik ham bo`lmaydi, u doimo rivojlanishda. Bu qonuniyatni
inkor qilish milliy tillar ravnaqiga jiddiy putur yetkazadi. Rossiyaning O`rta
Osiyoni zabt etishi natijasida o`tgan davr mobaynida mamlakatimizda ona tilimiz
misli ko`rilmagan darajada ko`p o`zgarishlarni, ijtimoiy po`rtanalarni boshdan
kechirdi. Milliy tilimizning o`ziga xos taraqqiyot qonunlari ko`pgina hollarda
siyosiy rahbariyat tomonidan nazar-pisand qilinmadi.
Zero, o`zbek xalqi O`rta Osiyoning qadimgi xalqlaridan biri bo`lib, uning tili
ham uzoq zamonlardan boshlab asta-sekinlik bilan taraqqiy qilib kelgan. O`rta
Osiyoning hozirgi o`zbeklar yashaydigan qismida qadimdan birga yashab kelgan
Eroniy elatlar bilan turkiy qabilalarning hamda ular so`zlashadigan tillarning
tarixiy aralashuvi natijasida XI-XII asrlarda keyinchalik o`zbek deb nomlangan
xalq va uning tili shakllana boshladi. Demak, o`zbek xalqi va uning tili ming yillik
tarixga ega. Uning ilk yodgorliklari bevosita hozirgi o`zbek millatiga mansubligi,
chunonchi, qariyb 15 ming misradan iborat bo`lgan “Qutadg`u bilig” shunday
15

yuksak badiiy san`at va mahorat bilan yozilganki, mutaxassislar bundan adabiy
nutq shakllanishi uchun kamida 500-600 yil keyin og`zaki me`yorlashgan til
sifatida ishlov topishi kerak, degan fikrni ilgari suradilar. Taniqli adabiyotshunos
olim professor N.M.Mallayey Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” asari
to`g`risida quyidagi fikrni bildiradi: “Qutadg`u bilig” ahloqiy-ta`limiy asardir.
Uning ahloq va odob masalalariga bag`ishlangan maxsus boblaridagina emas, balki
ijtimoiy-siyosiy masalalariga bag`ishlangan boblarida ham Yusuf Xos Hojib o`z
ahloqiy-ta`limiy qarashlarini ifodalaydi, asarning turli tabaqalariga mansub
kishilarga o`git beradi, ular pand-nasixat qiladi. Yusuf Xos Hojibning ahloqiy-
ta`limiy fikrlari katta ahamiyatga ega bo`lib, ma`daniyat va ma`rifatni ravnaq
toptirishga, oliyjanob insoniy xislatlarni targ`ib qilishga qaratilgan. Yusuf Xos
Hojib XI asrning donishmandi, ilm-ma`rifatning jarchisi hamda homiysidir. U ilm-
ma`rifatga saodatning kaliti, deb qaraydi. Shuning uchun ham o`z dostonini
“Qutadg`u bilig”, deb ataydi hamda unda ilm-ma`rifatni tadbiq qiladi, olimlarni
ulug`laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fa`n ahillarini saroyga jalb etishga ulardan
ta`lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko`rishga chaqiradi”. 5
Jahondagi kamdan-kam xalqlar bunday katta va uzoq madaniy an’ana hamda
badiiy merosga egadir. IX-X asrlarda qoraxoniylar saroyida keng amalda bo`lgan,
XIV-XV asrlarda Temuriylar davrida gullab yashnagan, Shayboniylar,
Ashtarxoniylar va Mang`itlar hukumronligi vaqtida rasmiy til sanalgan, tarixiy
manbalarda turkiy hoqoniy, Chig`atoy, ilmiy tadqiqotlarida eski o`zbek, Chig`atoy,
Turkiston nomlari bilan atalgan adabiy tilning bevosita davomi va merosxo`ri
bo’lgan hozirgi milliy adabiy til (nutq) zamonaviy me`yorlari asrimizning 30-40-
yillarda to`lasincha shakllandi. Ammo davr taqozosi bilan sho`rolar davrida milliy
tilimizga juda katta zarar yetkazildi. Bunga tilimiz boshiga tushgan kulfatlarini
ko`rsatish mumkin. Avval asrlar davomida xalqimiz foydalanib kelgan arab yozuvi
uloqtirib tashlanib, ilmiy jihatdan chuqur asoslanmasdan, tashviqot va targ`ibot
darajasidagina muhokama etilib, lotin alifbosi kiritildi. Buning oqibatida o`zbek
millatining yangi avlodi o`zbek xalqining boy madaniy-ma`rifiy merosidan uzilgan
5
(N.M.Mallayev 126-bet).
16

holda o`sa boshladi. Oradan 10-11 yil o`tar-o`tmas, lotincha alifbo ham bekor
qilinib, ruscha alifbo joriy etildi.
Milliy tillarning erkin rivojlanishiga ko`p jihatdan xalaqit bergan
sabablardan biri millatlarning va milliy tillarning yaqinlashib, qo`shilib ketish
“nazariyasi”ning paydo bo`lishi bo`ldi. Siyosiy zug`um ta`sirida xalqimizning til
madaniyati va, shu jumladan, nutq madaniyati nihoyatda soxtalashib, haqiqiy hayot
talablaridan orqada qolib ketdi. Nutq madaniyatining bu darajada oyoq osti bo`lib,
barbod bo`la boshlashi, aslini olganda, milliy tillarning qo`shilib ketish siyosatini
amalga oshirish yo`llarigan biri edi. Ya`ni, milliy tillar qo`shilib ketishi ular,
avvalo, o`z qirralari, o`zlariga xos tomonlaridan ayrilib, bir-birlariga yaqinlashib,
o`xshab borishlari kerak edi. Bu jarayonning mamlakatimizda namoyon bo`lishi
shundan iborat bo`ldiki, o`zbek milliy ziyolilari va, birinchi navbatda, davlat
hamda partiya mahkamalarida xizmat qiluvchilar o`z milliy tillaridan asta-sekin
uzoqlasha boshladilar. Ular orasida o`zbek milliy tilida erkin so`zlashadiganlar yil
sayin kamayib boraverdi. Hatto ular o`zbekcha so`zlaganda ham millatlararo tildan
tarjima qilib gapirayotganlari bilinib turadigan bo`ldi. Shunday qilib, haqiqiy
o`zbek milliy tili o`rniga “yangicha” – sun`ir rasmiy til paydo bo`la boshladi.
Masalan, - “Opacha” menga qarab, - Вы будите выступать или нет ? – dedi
past, ammo tahdidli ohangda (Bizda odat shu. Rasmiy majlislarda nutq u yoqda
tursin, o`zaro suhbat ham rus tilida bo`ladi). So`zga chiqaman, deb qo`yganim
uchun ming karra afsuslandim. Ammo endi gapirmay iloj yo`q. Daf’atan
xayolimga g`alati fikr keldi.
- Savol bersam ham bo`laveradimi? – dedim sekin.
- Конечно . – “Opacha” shunday deb minbar tomon ketdi….
Allaqaysi rayonning “Komsomol vojagi” jonajon ЦК КПСС ning don
siyosatini to`liq-quvvatlab yoshlar nomidan va`da berdi. Yig’ilish tugashi bilan
meni “so’zga chiqish”ga undagan “opa”cha shiddat bilan yonimga keldi.
- Чтобы духа вашего больше здесь не было , - dedi kulrang ko`zlaridan o`t
chaqnatib.
(O`.Hoshimov, Bir majlis hangomasi, 73-bet).
17

XX asrning oxirlariga qadar o`zbek tili rus tili va sovet internatsionalizmi
tazyiqida rivojlandi. Istiqlol sharofati bilan o`zbek tili bu tazyiqdan xalos bo`ldi.
Ona tilimizga sovet internatsionalizmi qanday tazyiq ko`rsatdi? degan savolning
paydo bo`lishi tabiiydir. Buni quyidagiga o`xshash misollar bilan isbotlash
mumkin. O`zbek va Qirg`iz tilshunosligi faniga ulkan hissa qo`shgan turkiyshunos
olim, akademik Konstantin Kuzmich Yudakin o’z chiqishlaridan birida: - qirg`iz
va rus tillarining qurilishini bir-biri bilan qiyoslar ekanmiz, bu tillar orasida
o`xshashliklardan ko`ra farqlar ko`proq ekanligini ko`ramiz”, -- deb ilmiy
asoslangan to`g`ri fikrni ilgari surgan edi. Sho`ro olimlari, gumrohlari
siyosatdonlari, til va tushunchalarni farqlamasliklari evaziga bu olimni “Mayda
burjua millatchisi” deb aybladilar, olimni badarg`a qildilar. Negaki, rus tili haqida
gapirish internatsionalizm, milliy xalqlar muammolari haqida gapirish esa
millatchilik ko`rinishi, deb baholanar edi. Shuning uchun sho`ro tazyiqi ostida
bo`lgan turkiy tillar tavsifida ham ularni rus tiliga zo`rlab yaqinlashtirish, rus tili
qurilish qolipini o`zbek tili hodisalari talqiniga zo`rma-zo`rakilik bilan ko`chirish
odat tusini oldi. Natijada o`zbek tili grammatik va boshqa qoidalari ularning shu til
sistemasidagi amaliy qonuniyatidan emas, balki rus tili grammatikasi sistemasidagi
qoliplar orqali belgilab kelindi. Hatto grammatika (xususan, sintaksis) nomli
baynalmilaldir, degan g`ayriilmiy shiorlar ham ilgari surildi, grammatikaning
talqini baynalmilallashtirildi. Bunday tazyiq va zo`ravonliklar asosida sho`ro
hokimiyatining g`ayriilmiy, kosmopolitik, davlat siyosati yotardi. Shuning uchun
ruscha so`zlarning nutqda hatto badiiy asarlarda qo`llanishi tabiiy bir holga
aylandi. 6
Masalan, Ey, uka? Men zagotovitel bo`lib ishlayotganimga necha yil bo`ldi?
Sen bilmaysan. Unda sen yo`q eding… Endi, aytganingdek ishda ko`rsataman
o`zimni, ishda, men 10 ta zagatovitening ishini qilaman! Bo`limni bir obxod
qilaylik.… To`xtang-da! Bizda induvidualniy plan degani ham bor-da. Bu planni
6
Yorqin V. Kirish: sotsiolingvistika parametrlari. Tilshunoslikda yangilik. Nashr. VII. - M., 1975. - S. 34-41
18

tushunasizmi?... Ana hozir faktura tuzamiz…. Shoniyoz ko`rindi, Berdiyor
qo`llarini beliga tirab uni qarshiladi:
-- Ha, zakuskaga ketganmiding?
-- Yo`g`-e, rapkoop boshlig`ining oldida edim, -- dedi shafyor, u xafa
ko`rinardi
(SH. Holmirzaev, O’zbek bobo).
E`tibor bering:
-- Sayyora, - chaqirdi, professor kimnidir. Boyagi qiz kirdi.
-- Что папа ?
-- Tanish, - dedi professor, - G`afurjon akaning o`g`li. Aytgan edim senga. Abdullo
o`rnidan turib qizga qo`lini uzatdi.
-- Abdulla.
-- Maktabni oltin medal bilan bitirgan! –qo`shib qo`ydi professor g`urur bilan.
-- Поздравляю , - dedi qiz jilmayib…
-- O`zbekcha gapirsang-chi!- dedi professor uni urishgan bo`lib.
-- Ты же знаешь, какой у меня говор! – dedi qiz lablarini chuchchaytirib .
-- Чай поставить?
-- Albatta . Oying qani ?
-- Пошла в ателье. Где будете пить?
Qiz shunday deb Abdullaga yer ostidan qarab qo`ydi.
-- Shu yerda – dedi professor.
-- Bo`lmasa hovlida. Qiz chiqib ketdi
(O`. Umarbekov, “Odam bo`lish qiyin”).
Bunday “g`amxo`rlik” shu darajaga yetdiki, o`zbek tili xo`jalik tiliga, ko`cha
tiliga “madaniyatsiz kimsa”larning o`zaro aloqa-aralashuv, norasmiy muloqot
vositasiga aylandi. Barcha rasmiy anjuman va hujjatlar, hatto ishga kirish va
chiqish ma`lumotnomalari rus tilida olib boriladigan bo`ldi. Turli muassasa,
korxona, o`rta va oliy o`quv yurtlarida yerli aholi 95-98%ni tashkil etganligi holda
majlislar, hatto oliy o`quv yurtlaning o`zbek tili va adabiyoti fakultetlarida ham
19

majlislar faqat rus tilida o`tkaziladigan bo`ldi. Milliy kadrlarning salmoqli bir
qismi, ayniqsa, rahbar xodimlar ona tilida ravon yoza va so`zlay olmaydigan
darajaga yetdi. Istiqlolgacha barcha ilmiy ishlar, nomzodli, doktorlik
dissertatsiyalari (hatto o`zbek tili va adabiyoti bo`yicha ham) rus tilida yozilishi
qonun asosida belgilab qo`yildi.
O`zbek ziyolilari o`z ona tilida yozish, ma`ruza qilishni esdan chiqarayozdi.
Rus tilida yozadigan va ravon so`zlaydigan o`zbek mutaxassislari rag`batlantirilar
va rahbarlik lavozimlariga tavsiya etilardi. O`zbek ziyolilarining farzandlari rasmiy
o`zbek millatiga mansub yozilsa ham ular rus maktablariga qatnay boshladilar.
Ravshanki, ular o`zbekcha rasm-rusumni, urf-odatni, hatto tilni ham bilmaydigan
darajaga yetib ulgurdi. O`sha davrda hujjatida “o`zbek” deb yozilgan yuksak
mansab va ilmiy daraja sohibi bo`lgan shaxsning ona tilida yozib kelgan
arzgo`yiga yoki katta bir yig`inda o`zbek tilida berilgan savolga - |”Men o`zbek
tilini bilmayman”, - deb javob berishi oddiy hol bo`lib qoldi.
Vaholanku, insoniyatning butun borlig`i, ma`naviy boyligi, o`z vataniga,
xalqiga va shu bilan bir qatorda boshqa xalqlarga munosabati, qalbidagi eng
samimiy va chuqur fikrlari til orqali o`zining ifodasini topadi.
Tabiiyki, millatning qanchalik taraqqiy etganligi uning til madaniyatida
yaqqol namoyon bo`ladi.
Milliy til millat ongining, inson dilining ifodasi va namoyon bo`lishidir.
Milliy tilni davlat tomonidan “jilovlashga” harakat qilish millatning fikrlari,
qobiliyatlari, intilishlarini cheklash, “jilovlashga” tengdir.
O`tgan dolg`ali tarixga bir nazar tashlash bugunimiz ne`matlarining qadriga
yetish, uni ardoqlash, avaylab asrash uchun benihoyat zarurdir.
O`z navbatida milliy istiqlol bu illatlarning barchasiga qaqshatqich zarba
berdi. Milliy istiqlol mafkurasi xalq ommasini qanchalik harakatga keltira oladigan
zo`r kuch ekanini o`z boshimizdan kechirdik. O`z ona tili kamsitilganini ko`rib va
sezib turgan ommani hech qanday qarshi kuch to`xtata olmasligining guvohi
bo`ldik. Millat o`z tilini xuddi o`z farzandidek, o`z yuftidek va vatanidek
20

ikkilanmasdan, shubhalanmasdan himoya qilishini barchamiz o`z ko`zimiz bilan
ko`rdik.
Darhaqiqat, til uchun kurash, millat uchun, uning jamiyatdagi o`rni, obro`si
va kelajagi uchun kurashdir. Milliy til belga kuch beradi. Xalq iborasi bilan
aytganda, milliy til xalqning ishongan bog`i va suyangan tog`idir. Milliy tilni “Ona
tili” deyishimiz bejiz emas. U bizni onadek o`stirib, katta yo`lga olib chiqadi.
Haqiqatni ikkinchi tomoni shundan iboratki, har birimiz milliy tilning farzandigina
bo`lib qolmay, har vaqtda uning yaratuvchisi, boyituvchisimiz.
Istiqlol har birimizning milliy hayotida faol qatnashishimiz uchun katta
imkoniyatlar ochib berdi. O`zbek tilining tarixida yangi sahifa ochildi. O`zbek
xalqining har bir vakili, o`zbek tilining jonkuyari, o`zbek tilini boyitish ishiga o`z
hissasini qo`shishi shart: bu narsa ham farz, ham qarzdir.
Ajdodlarimizning asrlar davomidagi uzluksiz mehnati tufayli o`zbek milliy
tili degan bir olam paydo bo`lgan. Milliy tilimizni hurmat qilar ekanmiz, biz
ajdodlarimizning mehnatini, aql-u zakovatini hurmat etgan bo`lamiz. Milliy
tilimizni hurmat qilar ekanmiz, ayni vaqtda o`z farzandlarimizning kelajagi
to`g`risida qayg`urayotganimizni bildiramiz. Milliy tilimizga hurmat
bildirarkanmiz, aql-idrokimiz, ta`limotimizga sodiqligimiz qay darajada ekanligi
namoyish etgan bo`lamiz. Bugungi kunda o`zbek millatining muhim
shakllantiruvchi omillaridan biri belgisi sifatida o`zbek tili yangi taraqqiyot
bosqichiga ko`tarildi. O`zbek tilining mavqei va ahamiyati kundan-kun oshib
bormoqda.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 1999-yilning iyunida “Fidokor”
gazetasining muxbiri savollariga bergan javoblarida o`zbek tilining o`zbek
millatining ruhi deb baholadi. Shuning uchun tilimiz, o`zbek nutqi milliy
mafkuraning muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida butun davlat va jamiyat
diqqat-e`tiboridadir. Yuqorida takidlanganidek o`zbek tili davlat siyosatining
tayanch nuqtalaridan biriga aylandi. Bugun biz ko`cha kuyda, ishxonalarda, hatto
amerikalik, londonlik, yaponiyalik, Koreys, Nemis va Fransuzlarning o`zbekcha
gapirishlarini guvohi bo`lmoqdamiz. Bu o`zbek ma`naviyatining tarkibiy qismiga
21

aylangan o`zbek tilining ravnaqidan dalolat beradi. Bularning barchasi ma`naviy-
madaniy qadriyatlarimiz tiklanib, xalqimizning ruhiy poklanishiga xizmat
qilmoqda. Bu har bir shaxsning ushbu madaniy qurilishda yetuk to`laqonli fuqaro
ekanligini his etib, tilga oqilona munosabatda bo`lishni taqozo etadi.
Istiqlol sharofati bilan o`zbek tilining umumiy o`rta va oliy ta`lim tizimida
o`qitilishi tom ma`noda yangilanmoqda. Ona tilining, ijodiy tafakkurni
rivojlantirishning asosiy omillaridan biri sifatida qabul qilingan yangi dastur ishlab
chiqildi.
Shuni alohida takidlash lozimki, mustaqillikka erishgan yosh O`zbekiston
davlati dastlabki qadamlaridanoq, o`zining til siyosatini respublikaning
mustaqilligi, madaniy hamda mafkuraviy platformasining asosiy bo`g`imlaridan
deb bildi va uni kerakli qonun va qarorlar bilan mustahkamladi. Natijada, davlat
tili maqomi berilgan o`zbek adabiy tili respublikadagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-
ma`naviy, iqtisodiy-xo`jalik, ma`rifiy-tarbiyaviy sohalarning barchasida ish
yuritish va muloqotning asosiy quroliga aylandi. O`zbek tiliga nisbatan har qancha
cheklashlarga, tazyiq o`tkazish va mensimay qarashlarga chek qo`yildi. Bu o`zbek
xalqi orzu qilib kelgan, o`zbek tili asrlar davomida erisha olmay kelayotgan ulug`
imkoniyat, mislsiz tarixiy yutuq bo`ldi.
O`bekiston davlati olib borgan va olib borayotgan til siyosatining
tashabbuskori, ilhomchisi va nazoratchisi, shubhasiz, yurtboshimiz
I.A.Karimovdir. U o`zining deyarli barcha nutqlari va asarlarida madaniyat,
ma`naviyat va mafkura haqida fikr yuritar ekan, tilga, tilning milliy qadriyat, ulug`
madaniy me`ros ekanligiga, tilning millat ravnaqidagi roliga to`xtalgan va bunday
e`tiborning sabablarini ilmiy izohlagan. O`zbekiston davlati til siyosatining asosiy
maqsadi va negizini shunchaki nazariy e`tiroflar, ta`rifu tavsiflar emas, balki
o`zbek milliy tilini chinakam ma`nodagi davlat tiliga ko`tarishga qaratilgan
konkret va ulkan amaliy ishlar tashkil qiladi. Bunga asosiy dalil sifatida
mustaqillik davrida o`zbek tilini yangi imlo qoidalari tuzilgani va shu asosida bir
qator imlo lug`atlari yuzaga kelgani, o`zbek tili ilmiy terminalogiyasi, umuman,
lug`aviy me`yorlarini takomillashtirish maqsadida ko`pgina terminalogik lug`atlar
22

qayta tuzilgani va yaratilganligi, ko`p jildli “O`zbek tilining izohli lug`ati”ning
dunyoga kelgani, ish yuritish, pochta telegraf va boshqa xil komunikatsiya
sohalari, ilmiy tadqiqot va nashr ishlari, rasmiy va ommaviy yig`inlar,
anjumanlarning asosiy tili o`zbek tili bo`lib qolganini dalil sifatida keltirish
mumkin. Ulkan shodiyona sifatida “Til bayrami” nishonlanayotgani ham shular
jumlasidandir.
Milliy tilimiz, milliy nutqimiz, milliy ma`naviyatimiz va mafkuramizning
tarkibiy qismi sifatida yuksalib bormoqda.
Har qaysi millat mavjudligining, rivojlanayotganligining asosiy belgisi
bo`lib faqatgina bir til xizmat qiladi, bu ham bo`lsa so`zlovchining o`z ona tilisidir.
Xalqlarning o`z madaniyatini bir tilda rivojlantirishga intilish tabiiy hol bo`lib, har
bir madaniyatni faqat milliy til asosida erkin, mustaqil va tez suratlar bilan gullab-
yashnatish mumkin, natijada o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan mustaqil haqiqiy
milliy madaniyatli xalq jahon miqyosida juda katta obro`ga ega bo`ladi.
Prezidentimiz I.A.Karimov o`zining “Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e’tiqodi va
buyuk kelajakka ishonchidir” asarida jamiyatning iqtisodiy asosi, uning yuksak
ma`naviy-axloqiy qadriyatlarga tayanishi, vatan tuyg`usini tarbiyalash ona tiliga
muhabbat masalalari, milliy qadriyatlarimizning ham milliy mafkuraviy
tarbiyamizning bir qismi bo`lishi lozimligi kabi masalalar ilmiy nazariy va amaliy
jihatdan yoritib berilgan. Milliy mafkura konsepsiyasini yaratishda bu masalalarga
ham alohida e`tibor qaratish lozimligi, bunga uning falsafiy mohiyati muhim o`rin
tutishi alohida uqtirilgan.
Hozirgi o’zbek tilshunosligi mazkur vazifa ijrosini ta’minlash yo’lida.
Olimlarimiz ko’zlayotgan asosiy maqsad ma’naviyat, madaniyat ko’zgusi bo’lgan
tilimizni asrash va boyitish hamda uning qadr-qimmatini xalqaro miqyosda
namoyon qilishdir. Bunday ezgu maqsadga erishish uchun tilshunos olimlar,
filolog-tadqiqotchilarimiz g’oyat mas’uliyat bilan mehnat qilishlari lozim bo’ladi.
Yaqinda Erkin Vohidov ona tilimizning bebaho xazinaligini uning “tirikligida”
ko’rishni ta’kidladilar: “Agar tilni xazina desak, u ko’mib qo’yiladigan, yo
sandiqda saqlanadigan xazina emas, balki ipak qurti kabi tirik xazina ekan”.
23

Qahramon shoirimizning bu tashbehi bejiz bo’lmasa kerak, zero, “tiriklik” sifati
bo’lmaganida, tilni asrashga ham, o’rganishga ham hojat qolmas edi. Agar biz tilni
ifoda vositalari yoki ramziy belgilar xazinasi sifatida tasavvur qiladigan bo’lsak,
unda “sandiq yopiq”ligicha qolaveradi, tilning mohiyati esa – uning ijtimoiy
hayotda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Til “xazoinul maoniy” bo’lishi uchun
harakatda bo’lishi, inson, jamiyat uchun xizmat qilishi lozim. Til birliklarining
ko’plab ma’no qirralari ularning muloqot faoliyati vositasi bo’lishida namoyon
bo’ladi. Muloqot faoliyatining inson ijtimoiy faoliyatining muhim bo’lagi ekanligi
ma’lum. Shunday ekan, harakatdagi til tizimini, uning ijtimoiy muloqot
jarayonidagi ishtirokini tadqiq etish vazifasi muhim vazifalardan biriga aylanadi.
Islom Karimov insoniyatning eng yuksak boyligi bo’lgan
ma’naviyatning ma’no-mazmuni, uning jamiyatdagi taraqqiyot o’rni batafsil
yoritilgan “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ma’naviyatni
shakllantiruvchi omillardan biri ona tilimizga ehtirom va uning xalqaro
maydondagi obro’-e’tiborini hamda nufuzini ko’tarish, yuksaltirish ekanligini
alohida qayd etdilar. Darhaqiqat, muhtaram Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek,
“o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’tasidagi rihiy-
ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson
qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu
millatning ruhidir”. Birinchi Prezidentimiz ushbu asarlarida millat ma’naviyatini
yanada yuksaltirish uchun “biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho
boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish,
nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarurligini” ta’kidlab, bu
borada mamlakatimiz filologlari bajarishlari lozim bo’lgan vazifalarni ham
belgilab berdilar. Shu jumladan, ma’naviyatimizning, milliy boyligimizning
ajralmas qismi bo’lgan “o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish”
maqsadini ko’zlaydigan tadqiqotlar olib borish va amaliy ishlarni bajarish vazifasi
qo’yildi.
24

II bob.Jamiyatning til sathlari rivojiga ta'siri. Til va nutqning rivojlanish
omillari.
2.1. Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar
Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar quyidagilar:
1. Fonetik-fonologik sath.
2. Lug’at sathi.
3. Grammatik sath.
Fonetik-fonologik sath.
Tilning bu sathi til tizimidagi nutq tovushlarini o’rganadi. Fikr almashish
uchun foydalaniladigan so’zlar va gaplar, albatta, tovush lar tizimi da o’z ifodasini
topadi. Tilning tovush tizimini turli tomondan o’rganish mumkin, chunki nutq
tovushlari o’z tabiatiga va til tizimida bajaradigan funksiyasiga ko’ra murakkab
hodisadir. Inson nutqining tovushlari fizik xususiyatlariga ko’ra tabiatda paydo
bo’ladigan tovushlarning bir turidir. Shuning uchun tovushlar tizimini o’rganishda
akustik nuqta y i nazardan ham yondashiladi. Ammo, inson foydolanadigan
tovushlar, tabiatdagi boshqa tovushlardan farqli o’laroq, kishining nerv sistemasi
tomonidan boshqarilib turadigan nutq organlari mahsulidir. Shuning uchun,
tovushlar fiziologik nuqtayi nazardan ham o’rganiladi. Nihoyat, tovushlarni tildagi
bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazrdan ham o’rganish mumkin, chunki tovushlar
tilda o’z holicha mavjud bo’lmaydi. Ular so’zlarni yasashda va fikr almashish
vositasini ta’minlab berishda muhim rol o’ynaydi. Tovushlarning fizik va biologik
xususiyatlarini fonetika fani o’rganadi. Tovushlarning til tizimida bajaradigan
funksiyalarini esa fonologiya o’rganadi. Fonetikaning bir necha ko’rinishlari bor:
nazariy fonetika, amaliy fonetika, segmental, supergmental fonetika va
fonologiya.
Fonetikaning to’rtinchi asosiy soha s i hisoblanmish fonologiya alohida fan
sifatida qaraladi.
25

Fonetika tilning boshqa qismlari va sathlari bo’lgan morfologiya va
sintaksis, leksika va uslubiyat bilan uzviy bog’liqdir. Nutq fonetik jihatdan fraza,
takt, bo’g’in va nutq tovushlari ga ajraladi. Fraza nutqning eng katta fonetik
birligi bo’lib, ikki tomondan pauza bilan chegaralanib, o’ziga xos ohangga ega
bo’ladi. Frazalar taktdan tashkil topgan bo’ladi. Frazaning ikki kichik pauza
orasiga joylashgan va yagona urg’u bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir nechta
bo’g’inning yig’indisiga takt deyiladi. Frazada nechta urg’u bo’lsa shuncha takt
bo’ladi.
Takt bo’g’inlardan tashkil topadi. Bo’g’in bir yoki bir nechta tovushdan
tahkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik birlikdir. Bo’g’in ta’rifiga
aloqador bir qancha nazariya mavjud. Shulardan ikkitasi: fonologik bo’g’in
nazariyasi va fonetik bo’g’in nazariyasi keng tarqalgan. Tovushlar fonetika birligi
sifatida o’rganilganda “nutq tovushlari” yoki “fonlar” deb yuritiladi. “Fon” hozirgi
tilshunoslikda keng tarqalgan atama bo’lib, nutqning eng kichik, ma’no
anglatmaydigan birligidir.
Nutq tovushlarining o’rganilishidagi aspektlardan biri fonologiya deb
yuritiladi. Nutq tovushlarining vazifaviy qiymatini fonologiya o’rganadi.
Fonologiyaning o’rganish manbai fonemadir. Fonema so’z, so’z shakllari va
morfemalarni tashkil etuvchi, ma’no farqlash uchun xizmat qiluvchi eng kichik,
boshqa bo’laklarga bo’linmaydigan til birligidir. Masalan, tup-tub; quy-qo’y; sut-
sud so’zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema bilan farq
qiluvchi so’zlar kvaziomonimlar deb yuritiladi. Tildagi barcha fonemalar bir-
biriga nisbatan ma’lum ko’lamda bo’ladi. Fonemalarning bog’lanishi, o’zaro
munosabati fonologik tizimni tashkil etadi.
Lug’at sath i
Tilning lug’at sathi tilda mavjud bo’lgan so’zlarning yig’indisidan iborat.
Lug’at sathi tilning fonetik-fonologik va grammatik sathlar i dan har doim o’zgarib
va rivojlanib turishi bilan ajralib, farqlanib turadi. Fan, texnika, madaniyatning
rivojlanish jarayoni lug’at sathining doimiy o’zgarib turishini taq o zo etadi. Shunga
26

ko’ra, tilning lug’at sathi paydo bo’lishi va qo’llanilishi doirasi jihatdan bir-biridan
farqlanadigan bir necha qatlamlardan tashkil topadi. Lug’at sathining asosiy birligi
hisoblangan so’z yordamida kishilar predmet va hodisalarni ifodalaydilar; gapda
esa so’zlar o’zaro birikib fikr ifodalash imkoniyatini yaratib beradi. Lug’at sathini
leksikologiya o’rganadi. So’zning ta’rifi, so’z va predmet, so’z va tushuncha,
lug’atning o’zgarishi, so’zlarning bir-biri bilan munosabati, lug’atning qatlamlari
kabi muammolar leksikologiya o’rganadigan asosiy masalalar hisoblanadi.
So’zlarning boshlang’ich ma’nosi va shaklida bo’lgan o’zgarishlarni etimologiya ,
lug’at va uning tuzilishini leksikografiya , so’zning ma’nosi va uning taraqqiyotini
semasiologiya o’rganadi. Frazeologizmlar leksikologiya bilan bog’liq holda
o’rganiladi.
Tilning lug’at tarkibi bir nechta nuqtayi nazardan o’rganilishi mumkin.
Tilning lug’at qatlamini tarixiylik nuqtayi nazaridan o’z va o’zlashgan so’zlarga
ajratish mumkin. Har bir tilda o’z qatlam so’zlari bilan bir qatorda o’zlashgan
so’zlar qatlam so’zlari ham uchraydiki, bu tilning mavqeyi, ijtimoiy-tarixiy
jarayon, xalqlar va tillar o’rtasidagi turli munosabatlar ta’siri bilan izohlanadi.
Lug’at qatlamining ma’lum qismi sheva so’zlaridan iborat. Sheva so’zlari asosiy
aloqa-munosabat vositasi sifatida xizmat qiladi. Sheva so’zlarining adabiy til
lug’atini boyitishda alohida o’rni bor. Tilning lug’at tarkibi iste’mol darajasi
nuqtayi nazaridan ham turlichadir. Bu jihatdan faol va kam ishlatiladigan so’zlar
farqlanadi. Bu borada quiroqda, “Tilshunoslik va uning bo’limlari” da (o’zbek tili
misolida) batafsil to’xtalamiz.
Tilning lug’at boyligini oshiruvchi asosiy manba so’z yasalishi, shevalardan
so’z olish, so’zning ma’no taraqqiyotidagi o’zgarishlar va ma’no ko’chirishlar
hisoblanadi.
Grammatik sath
Har bir tilning grammatik sathi so’zlarnibg grammatik formasi, so’z
birikmalari va gaplardan tashkil topadi. Tilning boshqa sathlari kabi
grammatikaning ham o’z birliklari bor. Eng kichik grammatik birlik morfema
bo’lib, morfemalardan so’zlar yasaladi, so’zlar esa o’z navbatida so’z birikmalari
27

va gaplar qurilishida qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va mustaqil birligidir.
Gapdan katta birliklar ham mavjud: murakkab sintakik (birlik) butunlik, azats va
matn.
Til grammatik strukturasining o’ziga xos xususiyatlari bor.
Birinchidan , tilning grammatik qurilishi: so’zning strukturasi , tuslanish va
turlanish qoidalari, so’z birikmari va grammatikaning turlari tarixiy taraqqiyotining
mahsuli sifatida juda sekin o’zgaradi.
Ikkinchidan , grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan,
arava , maktab, tosh, bola kabi so’zlarning o’z leksik ma’nosi bor, ammo,
grammatik nuqtayi nazardan bu so’zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot
turkumini tashkil qiladi. Bu so’zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik
ma’nosi umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis
o’rganadi. Morfologiya so’zning turkumlari va ularning grammatik formalarini
tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini o’rganadi. Bunda gap
asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar ham sintaksisda o’rganiladi.
Til tizimi til birliklari -fonema, morfema, so’z, gap va til sathlarining bir
butunligidan iborat. Yuqoridagilardan ko’rinadiki, aloqa-munosat vositasi bo’lgan
tilning fonetik, leksik, grammatik jihatlari muayyan ichki qonuniyat asosida o’zaro
mutanosiblikni tashkil etuvchi tizimdir. Tizimni tashkil qiluvchi mutanosiblik
o’ziga xos bo’lgan alohida qoidalarda namoyon bo’ladi. Muayyan tildagi gaplar
so’zlardan, so’zlar bo’g’inlarning birikuvidan, bo’g’inlar nutq tovushlaridan hosil
bo’ladi. Jumlani, gapni tashkil etuvchi so’zlar o’zaro til qonuniyatlari asosida
birikadi. Istalgan har qanday so’zlar yig’indisi gap bo’la olmaydi. Tartibsiz suratda
yig’ilgan so’zlar mazmun ifodalash uchun xizmat qilmaydi. So’zlarning ketma-
ketligi ma’lum tartib va umumiy qoidaga muvofiq bo’lishi talab etiladi. Shu
holatning o’ziyoq tilning tizim ekanligini ko’rsatadi. Ma’lum bir tilga xos
tovushlar shu tilning fonetik tizimini, so’zlar leksik tizimini tashkil etadi. Bir tildan
ikkinchi tilga o’zlashgan so’z shu tilning fonetik tizimiga-talaffuz me’yorlariga
bo’ysunadi. Masalan: o’zbek tiliga rus tilidan kirgan ayrim so’zlar o’zbek tili
talaffuz me’yorlariga moslashadi: чайник-choynak, поднос-patnis. Aksincha
28

o’zbek tilidan rus tiliga o’zlashgan so’zlar rus tilining talaffuz me’yorlariga
bo’ysungan: qorovul-караул, karvon-караван, bozor-базар.
Umuman, tilda tovushlar, lug’at tarkibi, grammatik t a rtib birikib, tizim
sifatida bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi sathlar o’zaro
mutanosib holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi bog’liqlik tilning umumiy
qoyidalari va qonuniyatlariga asoslangan. 7
2.2.Jamiyatning til sathlari rivojiga ta'siri.
Ma'lumotlarga qaraganda, jahonda besh yarim mingdan ortiq turli-tuman
tillar bor. Har bir til o`ziga xos yangi bir dunyo, har bir til lug’at boyligidan
tashqari grammatik, fonetik va boshqa qoidalardan va shu qoidalardan
chekinishlardan iboratdir. Bu qoidalar va ulardan chekinishlar o`zaro mantiqan
bog’liq bo`lgan muayyan til tuzilmasini tashkil qiladi. Jahonda nechta til bo`lsa,
shuncha o`ziga xos tuzilma mavjud. Har bir millatning milliy ongi davr, muhit,
hukmron tuzum ta'sirida shakllanadi, ya'ni millatning o`z hayotiy tajribasi asosida
atrof olamni, jamiyatni, tarixni, kishining ichki kechinmalarini talqin etish yo`llari
va o`ziga xos uslublari tashkil topadi. Milliy ong, o`z navbatida, o`zining maxsus
ko`rinishi milliy o`z-o`zini anglashga yo`l ochadi. Milliy o`z-o`zini anglash
millatning yetukligini ko`rsatuvchi eng muhim omillardan biridir.
Millat uchun moddiy boylikni, jamiyat hayotini tushuntirib bera olish yetarli
emas. Shu narsalar bilan bir qatorda milliy o`z-o`zini anglash, ya'ni o`z-o`zini
hurmatlash, o`zining qadriga yeta bilish, o`z mohiyatini tushuna olish va boshqa
millatlarga tushuntira bilish kerak.
Millatlarning tillari ko`p asrlik tarixni, xalq hayotini, uning yaratuvchanlik
dahosini, bularni ifoda etish uchun foydalanilgan so`zlarni o`zida saqlab qolgan.
Til millatning butun ichki va tashqi, moddiy va ma'naviy hayotini o`zida aks
ettiradi. Tilning so`z boyligini o`rganib, shu tilda so`zlashuvchi xalqning bugungi
7
Loseva O.A., Novikova I.A. "XXI asr boshlarida til aloqasi rivojlanishidagi ijtimoiy-madaniy omillar", Falsafa va
jamiyat 1/2008.
29

hayoti, turmush tarzi, ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot darajasi, uning
o`tmishini juda aniq bilish mumkin.
Milliy til millatning eng katta boyligi va iftixoridir. U millatning eng ezgu
niyatlarini, uning dilini namoyon etish vositasidir. Milliy tilning moddiy boylikdan
tub farqi shundaki, uni moddiy boylik bilan qiyoslab bo`lmaydi. Chunki, milliy til
millatning har bir vakilining ongidan o`rin olgan narsadir. Demak, til - ma'naviy
boylikni tashkil etadi. Ammo, ma'naviy boylik bo`laturib, ayni vaqtda u ma'naviy
boylikdan baland, chunki ma'naviy boyliklarning o`zi til yordamida namoyon
bo`ladi, ya'ni til millatning barcha ma'naviy boyliklari uchun yagona vositadir. Shu
omillarni ko`zda tutib, biz aytamizki, til insonni, uning moddiy mahorati va
boyligini, ma'naviy dunyosini yuzaga keltiradi. Inson til yordamida barcha bilim va
ma'lumotlardan foydalanib, juda ko`p narsalarni o`rganib oladi.
Milliy tilning hayotdagi o`rnini baholash va aniqlash juda og’ir masalalardan
biridir. Millatning o`ziga bo`lgan munosabati va o`zga millatlarning shu millatga
hurmati milliy tilning jamiyatdagi o`rni bilan belgilanadi. Millat o`z tiliga
qanchalik befarqlik bilan qarasa, uning ko`p millatli jamiyatdagi obro`si, o`rni ham
shunchalik darajada past bo`ladi.
Umuman olganda, har qanday adabiy til o`zining paydo bo`lish, shakllanish
va rivojlanish tarixida turli ijobiy va salbiy jarayonlarni boshidan kechiradi. Ijobiy
jarayonlar tilning yanada takomillashuvi va taraqqiyoti uchun xizmat qilsa, salbiy
jarayonlar unga to`siq bo`ladi, adabiy tilning rivojini sekinlashtiradi, orqaga suradi,
uning qonuniy imkoniyat va huquqlarini cheklaydi. Bunday holatlarni o`zbek
adabiy tili ham ko`p bor boshidan kechirgan. Bunga tilimizning o`tmishidan ham,
yaqin davrlaridagi holatidan ham istagancha dalillar topiladi.
Adabiy tilning holati va rivojiga, odatta, ikki omil ta'sir ko`rsatadi: ichki
omillar, tashqi omillar. Ichki omillar sifatida adabiy til me'yorlarining qay darajada
belgilanganligi, ongli ravishda ishlanganligi, muayyan qoidalarga
bo`ysundirilganligi, lug’aviy, grammatik normalarni qanchalik tan olishi va unga
amal qilish darajasi, davlatning hamda til jamoasining tilga munosabati va
boshqalarni keltirish mumkin.
30

Til rivojiga ta'sir etuvchi tashqi omillarga adabiy tilning unga qardosh va
yondosh bo`lgan tillar bilan aloqasi va ulardan ta'sirlanishi, bosqinchilar,
istilochilarning mag’lub xalq tiliga munosabati va ular tilining mahalliy xalq tiliga
o`tkazuvchi ta'siri va tazyiqi, shu orqali mahalliy tilning ijtimoiy hayotning ba'zi
sohalaridan siqib chiqarilishi, bunga oid cheklashlar va boshqalar kiradi. Til
qurilish sathlari deganda, til yaruslari fonetika, fonologiya, leksika, morfologiya,
sintaksis va semantika (shuningdek, ayrim mutaxassislar tomonidan frazeologiya,
terminologiya va stilistika ham alohida sathlar sifatida ajratiladi) tushuniladi. Bu
sathlar davrlar o`tishi bilan takomillashib, o`zgarib boradi. Lekin til sistemasidagi
taraqqiyot, o`zgarish ularning barchasida bir xilda kechmaydi. Tilimizda ijtimoiy
o`zgarishlarga eng sezgir sath leksikadir.
Jahondagi ko`pgina milliy adabiy tillarning rivojlanish tarixi yuzasidan
tilshunoslar olib borgan kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, xalq ijtimoiy hayotida yuz
beradigan ba'zi tarixiy o`zgarishlar: ijtimoiy-siyosiy tuzumning almashinishi va u
bilan bog’liq holda yuzaga keladigan yangicha til siyosati, adabiy tilning ijtimoiy
vazifalarini yangi tuzum, davr talabiga moslashga intilish va boshqa bir qator
omillar adabiy til me'yorlarida ma'lum qarama-qarshi, turg’un bo`lmagan holatlarni
yuzaga keltiradi.
Tabiiyki, jamiyatda bo`ladigan turli-tuman o`zgarishlar natijasida yuz
beradigan, paydo bo`ladigan narsa-hodisalar ular uchun tilda maxsus atamalar
bo`lishni taqozo etadi. Ana shunday obyektiv sabablar asosida tilda yangi-yangi
leksemalar paydo bo`ladi, lug’at tarkibi boyib boradi. Mustaqillik davriga kelib
o`zbek tili leksikasi keskin ijobiy o`zgarishlarni boshidan kechirdi. O`zbek tilining
o`z ichki imkoniyatlari va lisoniy zahiralardan kengroq foydalanishga intilish
harakati yuzaga keldi. Bu quyidagi holatlarda yaqqol ko`rinadi.
1. O`zbek tili lug’aviy tarkibida avvaldan mavjud bo`lgan, rus tilidan
o`zlashgan so`zlar tomonidan noo`rin siqib chiqarilgan leksemalarni adabiy
norma sifatida tiklashda: muharrir, sug’urta, guruh, risola, mavhum,
to`garak, fuqaro, islohot, amaliyot, sinf, usul, ta'til, mumtoz, foiz, inqilob va
b.
31

2. Parallel ravishda qo`llanib kelgan muqobil so`zlarning milliy muqobiliga
ustunlik berish: iqtisodiyot-ekonomika, alifbo-alfavit, badal-vznos, tahlil-
analiz, axborot-informatsiya, manzil-adres, mavhum-abstrakt, dalil-
argument, risola-broshyura, ko`rgazma-vistavka, hujjat-dokument, nogiron-
invalid va b.
3. Yangi so`zlar yasash: so`rovnoma-anketa, buyurtmanoma-zakaz, narxnoma-
preyskurant, tavsifnoma-xarakteristika, jo`natma-posilka, vazirlik-
ministerstvo, yo`riqchi-instruktor, bojxona-tamojniya, chegirma-skidka,
qadimshunos-arxeolog, usuliyat-metodika, jonlantirish-reanimatsiya,
hisobxona-buxgalteriya, elshunos-etnograf va b.
Bundan tashqari, o`zbek tili tarixida iste'molda bo`lgan, keyinchalik
qo`llanishdan chiqqan bir qator so`zlarni adabiy tilning turli uslublari ehtiyojiga
ko`ra adabiy til me'yoriga kiritish faollashdi: muxtoriyat, ma'muriyat, munajjim,
muloqot, devonxona, tijorat, vazir, bo`nak, tashxis, zobit, talaba, nizom, shu'ba,
boj, tuman, viloyat, muqobil, muhandis, sarmoya va boshqalar. Ayniqsa, o`tmish
ajdodlarimiz urf-odatlari, ishonch va e'tiqodlari, islom dini va uning tushuncha va
tasavvurlari bilan bog’liq bo`lgan, avvallari qo`llanishi faol bo`lmagan so`z va
iboralarning keng iste'mol qilinayotganini payqash mumkin: islom, islomiyat,
imon, qurbon hayiti, ramazon hayiti, qurbonlik, murshid, murshidi komil, komillik,
musoviya, naqshbandiya, yassaviya, hadis, hadisshunoslik, tasavvufshunoslik,
oxirat, tasavvuf, vahdat, buddaviylik, suluk, jahriya, zohid, orifona, zohidona,
tariqat, futuvvat, vahdoniyat va b.
Bundan tashqari, yangi tushuncha va denotatlarni ifodalovchi avvallari
iste'molda bo`lmagan bir qator yangi so`z va iboralar tilimizga kirib keldi. Bu
leksemalarning aksariyati yangi tuzum mafkurasi va ma'naviyatiga, savdo-sotiqqa,
fan va texnika va transportga, kommunikatsiya tuzumiga, moddiy-maishiy
narsalarga tegishlidir: kompyuter, slayd, biznes, transter, tender, fayl, firma, birja,
menejment, marketing, bakalavr, magistr, magistratura, kollej, investitsiya,
xolding, test, kontrakt, super-kontrakt, monitoring, auditor, diler, lizing, isizu,
32

gamburger, chizburger, chikenburger, biftburger, xot-dog, sanatsiya, kadastr,
marker, broker va b.
Juda ko`pdan-ko`p so`z va tushunchalar, denotatlarning yo`qolishi tufayli
kechagi kunda tilimizda faol qo’llangan so`zlar bugungi kunga kelib iste'moldan
chiqdi, mustaqillik sharoitida ularni ifodalaydigan tushunchalarga o`rin qolmadi.
Masalan, pioner, komsomol, obkom, partkom, raykom, rayispolkom va b.
Tabiiyki, ish bor joyda xato bo`lganidek, bu yo`nalishda ayrim xatoliklarga
ham mustaqillikning dastlabki yillarida yo`l qo`yildi. Taniqli tilshunos
olimlarimizdan professor N.Mahmudov, M.Mirtojiyevlar o`zbek tilini soflashtirish
to`g’risida quyidagi fikrni olg’a surdilar: "Chetdan atamalar qabul qilinishining har
qanday ko`rinishi tildagi mavjud izchil qonuniyatlarning buzilishiga, foydalanish
imkoniyatlarining qiyinlashuviga olib keladi …. hozirgi o`zbekcha atamalar sofligi
uchun kurash tildagi mavjud izchil qonuniyatlarni buzuvchi va foydalanish
imkoniyatlarini qiyinlashtiruvchi vositalardan qutilishdir. Buni dastlab tilimizdagi
rus-internatsional atamalarini o`zbekchasi bilan almashtirishdan boshlayapmiz.
Keyinroq arabcha, fors-tojikchalariga ham gal keladi. Juda bo`lmasa unga
shevalardan, eski o`zbek tilidan, eng ilojsiz holda, boshqa turkiy tillardan nusxa
izlash kerak 8
.
Albatta, bu fikrga umuman qo`shilib bo`lmaydi. Rus tili orqali o`zlashgan
bir qator so`zlarni iste'moldan chiqarish, ularni sun'iy yasalgan yoki biror tildan
olingan so`zlar bilan almashtirishdek harakatni til tizimi va amaliyoti qabul
qilmaydi. Chunki, iste'moldan chiqarishga jazm qilingan so`zlarning aksariyati,
avvalo, umumxalqqa tushunarli, keng iste'mol qilinuvchi, o`zbek tilining lug’aviy
normalariga singib ketgan, uzoq davr qo`llanib kelgan leksemalar edi. Darhaqiqat,
adabiy til va uning me'yoriy tizimi doimo stabillikka ega, mo`tadillikka intiladi,
o`zining me'yoriy vositalarini ehtiyojsiz, o`rinsiz o`zgartirishga intilishlarni qabul
qilmaydi.
O`zbek tili lug’aviy me'yorlariga kiritishga harakat qilingan tahsiltalab-
abituriyent, hosilot-agronom, baytulhikma-akademiya, malakasinov-attestatsiya,
8
M.Mirtojiyev, N.Mahmudov. "Til va madaniyat". Toshkent, O`zbekiston. 1992. 65-b.
33

tayyarogoh, bandargoh, qo`nalg’a-aeroport, pultopar-biznes, chetpul-valyuta,
noib-deputat, jarida, oybitik, oynoma-jurnal, oliygoh, ta'limgoh, taqsilgoh-institut,
minbar, minbargoh-kafedra, da'vatgoh, tadbirgoh, tomoshagoh-klub, tajribaxona-
laboratoriya, unolgich-mikrafon, nusxakash-notarius, ovoznigor-radio, tayyora,
uchoq-samolyot, shoshilinchnoma-telegramma, mashg’ulotboshi-trener, kulliyot-
fakultet kabi so`zlarning amaliyotga singmagani yuqorida qayd qilingan
qonuniyatga zid bo`lganligi bilan izohlanadi.
Yuqorida ta'kidlanganidek, til taraqqiyotining ikki asosiy omili mavjud:
 ichki omil
 tashqi omil.
 Albatta, bular nutqda ham o`z aksini topadi va umumiy tilning rivoji bilan
birga nutqning ham rivojlanishini ta'minlaydi. Ammo nutqning ham o`ziga
xos rivojlanish xususiyatlari mavjud. Bularni ham ichki va tashqi kabi ikki
turga ajratish mumkin. Faqat sotsial tilshunoslikda tashqi deb baholangan
ko`pgina qirralar sotsiolingvistika uchun ichki omildir. Chunki, jamiyat
sotsial lingvistika uchun tashqi omil bo`lsa, sotsiolingvistika uchun ichkidir.
Demak, nutq rivojlanishining ichki omillariga quyidagilar kiradi:
 Jamiyat
 Jamiyatdagi til siyosati.
Darhaqiqat, jamiyat, jamiyatdagi kishilarning o`zaro muloqotga kirishishi
kommunikatsiyani yo`lga qo`yishi nutq rivoji uchun eng asosiy omil hisoblanadi.
Masalan, "O`zbek tilining izohli lug’atida "o`tirmoq" so`zining quyidagi
ma'nolari berilgan" (qisqartirilib berildi).
O`tirmoq:
1. Tik turmay, ketni biror joyga qo`yib, biror joyni ishg’ol etib o`rinlashmoq.
Chordana qurib o`tirmoq. Cho`kka tushib o`tirmoq. Oyoq uzatib o`tirmoq.
Ko`rpachada o`tirmoq. Palas sotsang, qo`shningga sot, bir chekkasida o`zing
o`tirasan. Kech kirib cho`l qorong’uligi boshlangan, hamma jam bo`lib, katta
chodir ichida, toshfonar yorug’ida choyxo`rlik qilib, u yoq-bu yoqdan
gaplashib o`tirardi (S.Ahmad. "Ufq").
34

2. O`tirib qilinadigan ish-harakatni bajarishga boshlamoq, kirishmoq. Ovqatga
o`tirmoq. Darsga o`tirmoq.
3. Biror yoqqa borish uchun transport vositasiga tushmoq, minmoq. Samolyotga
o`tirmoq. Tramvayga o`tirmoq.
4. So`zlashuv nutqida. Biror lavozimni egallamoq, … bo`lib ishlamoq,
tayinlanmoq. U dekan bo`lib o`tiribdi. U raislik lavozimiga o`tirdi.
5. So`zlashuv nutqida. Biror joyda ma'lum vaqt bo`lmoq, turmoq, qolmoq.
Uyda o`tirmoq, jamoat ishiga qatnashmasdan, uy ishi bilan shug’ullanmoq.
Biror joyda uzoq yoki doimiy yashamoq, turmoq. Bu kvartirada kim
o`tiribdi? O`n yil ularga qo`shni bo`lib o`tirdik.
6. Ozodlikdan yoki erkin harakat qilish huquqidan mahrum bo`lmoq,
qamalmoq. Turmada o`tirmoq. Zindonda o`tirmoq. Sho`xligi boshiga yetib,
bir-ikki yil o`tirib ham chiqibdi.
7. Inmoq, yopishmoq, o`rnamoq. Kitoblarga chang o`tiribdi. Yigitning
uzoqqina yo`ldan kelganligi uning kiprik va qoshlariga ham endigina chiqa
boshlagan saqol-murtlariga o`tirgan to`zonlardan belgili edi (A.Qodiriy).
8. So`zlashuv nutqida. Mos bo`lib tushmoq: yarashmoq. Bu kostyum sizga juda
o`tirdi. Oyog’idagi qizil saxtiyon etigi o`ziga juda o`tirgan (SH.Toshmatov).
9. Xush kelmoq, yoqmoq. Inspektor Orif Saidov uning didiga o`tirmay qolgan
(A.Muhiddin).
10. Ma'noni ta'kidlash, diqqatni jalb qilish. Kap-katta bola choynakni sindirib
o`tiribdi-ya. Arzimagan gapga arazlab o`tiribsanmi? - Be! Biz nimani
tushunamiz? Tushunsak sizdan so`rab o`tirarmidik. - Bu kishi hidlab
o`tirmaydi, to`g’ri yeydi - qo`yadi, - dedi (A.Qahhor. O`TIL. Moskva.1981.
518-519-betlar). Yana qiyoslang: - Sengayam sochini tarab o`tirgan bir qiz
chiqar axir? - Yo`-o`q, bu menga o`tirmaydi, Bodom. Suvning kechuviga
yetib, xarsang toshga o`tirdi va allaqanday alanglagan ko`z bilan atrofni
tomosha qila boshladi (SH.Xolmirzayev).
Yuqorida "o`tirmoq" fe'lining yozuvda bir xil ko`rinishda bo`lsa-da, uning
matndagi anglashilgan ma'nolari turlicha bo`lib, bu faqat nutq jaroyonidagina
35

reallashadi. Taniqli yozuvchi Shukur Xolmirzayevning 1966 yilda yozilgan "Sirli
militsioner" hikoyasidagi oddiy bir mehnatkashning quyidagi nutqiga e'tibor
bering.
- Biz … iskaladga qorovul, - javob berdi mezbon … .
- E, uni aytasizmi? Lekin, milisa bobo, tipovoydan bizgayam birovini
beramiz deyishgandi. Kampir ko`nmadi, yurtga boramiz, deb. O`zlarining lekin
uchastka sog’anini bilmayman. Tepamda xudo bor, Yolg’on gapiralmayman! …
… magazinga keldi. Qorovulxonada odam ko`rinardi. Militsioner budkaga
yaqinlashdi.
- Ha, men o`rtoq To`rayevman! Katta bo`p qopsiz-da, ah zamnachalnik bo`psizda?
Tuzuk, tuzuk. Sen zamnachalnik bo`lsang, men direktorman… Nima deysan? -
Deya burildi director.
(SH.Xolmirzayev).
Darhaqiqat, sobiq sho`rolar hukmron bo`lgan davrda til siyosati milliy
tillarda nutqning chegaralanib qolishi, hatto uning turli uslublarining yo`qola
borishi ko`zga tashlangan edi. Ushbu holatlarni o`z vaqtida payqagan buyuk adib
A.Qahhor, jumladan, quyidagilarni yozgan edi:
"Juda boy, chiroyli tilimiz bor. Bu tilda ifoda etib bo`lmaydigan fikr, tuyg’u,
holat yo`q!.."
Afsuski, radiomiz ko`pincha xalq bilan mana shu boy, chiroyli, purqudrat
tilda gaplashmaydi: Odamlar borki, bisotidagi bir hovuch so`zni aylantirib, oyligini
olaveradi… Mana shunaqa odamlarning dangasaligi yoki farosatsizligi, chalamulla
olimlarning "ilmiy faoliyati" oqibatida shunday bir til vujudga kelganki, na
muomalada, na oilada, na suhbatda hech kim bu tilda gapirmaydi, na oshiq-
ma'shuqasiga, na ota bolasiga, na bola onasiga bu tilda xat yozadi. Radio
xodimlarining o`zlari ham bu tilda o`zaro gaplashmaydi. Bu tilni faqat marofon
ko`taradi. Bunga faqat mikrofon toqat qiladi.
Bizning matbuot va radio tili nima uchun kundan-kun xalq tilidan
uzoqlashib borayotibdi? Nima uchun tilimizning qonun-qoidalari buzilayotibdi?
Nima uchun ko`cha harakati qoidalarini buzgan kishiga militsiya hushtak chaladi-
36

yu, butun bir tilni buzayotgan odamlarga hech kim hushtak chalmaydi… Ba'zan
raislar, brigadirlar mikrofonga chiqariladi. Ularning qo`liga no`noq jurnalist
yozgan matnni berib, shuni o`qishga majbur qilishadi: Rais: - "KPSSning fevral
pleniumidan ilhomlangan kolxozimizning kolxozchilari chigit ekish planini sharaf
bilan bajardilar va o`zlarining imkoniyatlarini hisobga olib qo`shimcha majburiyat
olmoqdalar". Brigadir: - "KPSSning mart plenumidan ilhomlangan brigada a'zolari
90 gektar yerning har gektaridan 50 sentnerdan paxta hosili olib, planni sharaf
bilan bajardilar va o`zlarining imkoniyatlarini hisobga olib…" Bunda rais yo
brigadirning tovushi bor xolos, gapi yo`q (A.Qahhor. t.v. 211-212-betlar).
Vaholanki, Navoiyning o`z asarlarida o`zbek tilining leksik boyliklaridan,
sinonim va omonimlaridan, xalq ta'biri, maqol va matallaridan, frazeologik,
ideomatik birikmalaridan, jumla tuzilishidan keng foydalanganligi, bularni ma'lum
qolipda, sistemaga solganligi barchaga ayon. Navoiy tilni qotib qolgan, o`zgarmas
bir narsa deb hisoblamagan. Tilning muntazam ravishda o`sishini, rivojlanishini va
har doim jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashib borishini hamda tillarning o`zaro
aloqada bo`lib, bir-biri bilan chatishishini e'tirof etadi (N.M.Mallayev 561-b).
Tabiiyki, til, asosan, o`z imkoniyatlari orqali rivojlanadi. Shu bilan birga,
o`zaro iqtisodiy, madaniy aloqalar tufayli chetdan so`z olish va o`zlashtirish
dunyodagi barcha tillarga xos xususiyatdir. Bu jarayon o`zbek tili uchun ham
begona emas. Mustaqillik, istiqlol tufayli mamlakatimiz dunyo hamjamiyatiga
qo`shildi, natijada iqtisodiy va siyosiy aloqalar beqiyos darajada o`sib bormoqda.
Bunday aloqalar tufayli tilimizga turli tushunchalar va uning ifodasi sifatida
terminlar kirib kelishi natijasida o`zbek tilining ham boyib borishi tabiiy holdir.
Odatda, yangi predmet va u haqidagi tushuncha hamda uni ifoda etuvchi so`z biror
mamlakatda paydo bo`ladi. Ana shu tushuncha va uni anglatuvchi so`zni boshqa
mamlakat fani va amaliyotida qo`llash zaruriyati kelib chiqadi. Masalan, 1999-yil
may oyi boshida o`zbekcha kurash bo`yicha jahon chempionati bo`lib o`tdi.
Natijada milliy kurashimizga oid kurash, yonbosh, chala, halol, g’irrom kabi
tushunchalar va ularning nomi jahon sport terminologiyasiga kirdi.
37

Xullas, jamiyat, jamiyatdagi til siyosati, so`zlovchi va tinglovchi
saviyasining rivoji nutqqa o`z ta'sirini o`tkazib, uning rivoji uchun xizmat qiladi.
Xulosa
Til milliy madaniyat shakli sifatida tafakkurning mevalari va madaniy
boyliklarini zamon va makonda abadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqozo
qiladi, bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi. Tafakkur faqat
insonlarga xosdir. U kishining mehnat va nutq faoliyati bilan bog’liq holda
mavjud, Inson tafakkuri nutq bilan yuzaga chiqadi va uning natijalari tilde qayd
etiladi. Demak, tafakkur jarayonining natijasi hamishabiror-bir fikrdan iborat
bo’lib, bu fikr tushuncha, hukm, xulosa tarzida til vositasida namoyon bo’ladi. Til
fikrni reallashtiradi, kishilarning fikr almashishlariga imkon tug’diradi.
Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish vositasibilimlar, nainki
qayd etiladi va saqlanadi, balki avloddan-avlodga ham yetkaziladi. Til millat
ruhining ko’zgusidir. Tilda millatning bor-yog’i, o’y-fikri, dunyoqarashi, orzu-
umidlari, Vatani, his-tuyg'ulari aks retadi. Tildagi har bir so’z, uning har bir shakli
inson tafakkur va tuyg’usining natijasidir, uning yordamida bu tafakkur va
tuyg’ular orqali Vatan va xalq tarixi ifodalanadi.Ona tiliga hurmat va uning bebaho
so’z xazinasidan o’rinli foydalanish, til vositasida ravshan va ta’sirchan so’zlab
yoza olish, nutqiy savodxonlikka erishish shu til vakili bo’lgan har bir shaxsning
burchidir.
Tilning birinchi ma’rifiy ahamiyati shundan iboratki, til tufayli jamiyat
a’zolarining har birida hosil bo’lgan bilim ommalashib, uning ko’pchilik
tomonidan rivojlantirilishiga imkon tug’iladi. Bundan tashqariri, til tufayli bilim
avloddan-avlodga og’zaki va yozma tarzda qoldiriladi, natijada yangi avlod o’tgan
avlodning ishini yangidan boshlamasdan, uni davom ettiriladi.
Til ilm olishda zamon va makon g’ovini o’rtadan ko’taradi. Til tufayli eng
qadimgi malumotlarga ega bo’lamiz, hattokelgusiga oid ma’lumotlarni ham
olamiz. Til tufayli sezgi a’zolari bilan bilib bo’lmaydigan narsalarni ham
o’rganamiz. Ko’rinishi, shakli bir xil bo’lgan narsalarning aksi ongimizga
38

o’rnashishi mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat so’z shaklida
o’zlashtiramiz.
Xuddi shunindek, mavjudotning ko’rinmas ichki jihatlarini ham so’z shaklida
o’zlashtiramiz va til vositasi bilan o’zgalarga tushuntiramiz.
Tilni o’rganish va o’rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati shundaki, u
umumlashtirish xususiyatiga ega. So’z yordamida biz mavjudotni o’rganib,
umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar mavjudotning umumiy
xossalarini o’rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga imkoniyat
tug’diradi.
Insonning eng asosiy boshqa jonzotdan farqlab turuvchi belgisi – ong va tilga
egaligi.Til faqat insonga va jamiyatga xos bo’lgan hodisa. U bir kishi tomonidan
emas balki kishilik jamiyati tomonidan uzoq davr mobaynida yaratilgan.
Shuningdek,til ayrim shaxsga emas, balki jamiyatga xizmat qiladi. Shuning uchun
til ijtimoiy hodisa sanaladi.
Til –yaxlit bir butunlik. Borliqdagi barcha narsa qismdan tashkil topganliga
kabi til ham gap, so’z birikmasi hosil qilish va so’z yasash qolipi, so’z, qo’shimcha
va tovushdan iborat. Ana shu qismlar bir-biri bilan turli qonun-qoida, tartib asosida
birikib butunlikni, ya’ni tilni hosil qiladi.
39

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Doniyorov X. О ‘zbek xalqining shajara va shevalari. –Toshkent: «Fan», 1958.
2. Jamolov X. Notiqlik san’ati. –Toshkent: « О ‘zbekiston», 1978.
3. Ibrohimov I. Nutq madaniyati va adabiy talaffuz haqida. –Toshkent: «Fan», 1972.
4. Iskandarova SH. О ‘zbek nutq odobining muloqot shakllari. Nomzodlik
dissertatsiyasi avtoreferati. -Samarqand. 1993.
5. Kaykovus. Qobusnoma. -Toshkent: «О‘qituvchi», 1986.
6. Kolshanskiy G.V. Paralingvistika. -Moskva: «Nauka», 1974.
7. Qoshg‘ariy M. Devonu lug‘otit turk. T. I . - T oshkent. 1960
8. Mahmudov N. О‘zimiz va sо‘zimiz. - T oshkent. 1997
9. Mahmudov N. Til. –Toshkent: «Yozuvchi», 1998.
10. Mahmudov N. Madaniy nutq muammolari. -Toshkent: «Sharq», 1999.
11. Mahmudov N., Madvaliyev A., Mahkamov N., Aminov M. О ‘zbek tilida ish
yuritish. -Toshkent. 2000.
12. Mirtojiyev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. –Toshkent: «о‘qituvchi», 1992.
13. Mо‘minov S. О‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari. Doktorlik
dissertatsiyasi avtoreferati. -Toshkent. 2000
14. M о ‘minov S. S о ‘zlashish san’ati. -Farg‘ona. 1997.
15. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. -Toshkent. 1993.
16. Nikolskiy L.V. Sinxronnaya sotsiolingvistika. -Moskva. 1976.
17. Nurmonov A. О ‘zbek tilining paralingvistik vositalari haqida. –Andijon. 1980
18. Polivanov YE.D. Stati po yazikoznaniY. –Moskva: «Nauka», 1968
19. Radjer T. Bell P. Sotsiolingvistika. M . 1987
20. Rustamov A. S о ‘z xususida s о ‘z. –Toshkent. 1987.
21. Sodiqova M. Nutq etikasi (S о ‘z odobi). –Toshkent. 1972
40

22. Safarov SH., Toirova G. Nutqning etnosotsiopragmatik tahlili asoslari. -
Samarqand. 2007.
23. Saidxonov M. Noverbal vositalar va ularning о ‘zbek tilida ifodalanishi. Nomzodlik
dissertatsiyasi avtoreferati . – Toshkent . 1993.
24. Sodiqova M., J о ‘rayeva J. S о ‘zdan s о ‘zning farqi bor. –Toshkent. 1966.
25. Sossyur F. de. Trudi po yazikoznaniY. -Moskva. 1997 .
26. Sovet davrida о ‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti. Uch tomlik . – Toshkent . 1997 .
27. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. -Toshkent. 1972.
28. Tojiyev YO. va boshqalar. О‘zbek nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. –
Toshkent. 1994.
29. Tojiyev YO. «Nutq madaniyati» va «Notiqlik san’ati» kurslarining о‘rganilishiga
doir. -Toshkent: «Sharq», 1999.
30. Ergashev Y., M о ‘minov S. Dili pokning tili pok. –Farg‘ona. 1997.
31. Xonazarov Q. Til va dil. –Toshkent: « О ‘zbekiston», 1991.
32. О ‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ikki tomlik. –Moskva. 1981.
33. О ‘rinboyev B. S о ‘zlashuv nutqi. –Toshkent: «Fan», 1979.
34. О ‘rinboyev B., Soliyev A. Notiqlik mahorati. –Toshkent: « О ‘qituvchi», 1993.
35. Shomaqsudov A., Rasulov I., Q о ‘ng‘urov R., Rustamov H. О ‘zbek tili stilistikasi.
–Toshkent. 1983.
41

Jamiyatning til sathlariga ta'siri

Sotib olish