Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 369.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

5 Продаж

Jinoyatchi shaxsini o‘rganish psixologiyasi

JINOYATCHI SHAXSINI O‘RGANISH PSIXOLOGIYASI KIRISH I-BOB. G’AYRIIJTIMOIY XULQNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SHART-SHAROITLAR I.1.G’ayriijtimoiy xulq va «normadan chetga chiqish» tushunchasi I.2.Jinoyatchi shaxsi va uning o’ziga xos psixologik xususiyatlari I.3.Jinoyatchi shaxs tipologiyasi II-BOB. ALOHIDA TOIFADAGI JINOYATCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI II.1.G’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar toifasi II.2.Zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishni maqsad qilib qo’ydi. Ushbu maqsadga erishishda, eng avvalo, jamiyatda jamoat tartibini saqlash va xavfsizlikni ta’minlash, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasidagi muammolarni hal qilish asosiy vazifalardan biridir. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo’nalishlaridan biri bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so’z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo’lib qolmoqda” 1 . Shu ma’noda, jinoyatchilikning sodir etilishi demokratik huquqiy davlat qurish va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etishga, jamiyatda aholining tinch, osoyishta, farovon hayot kechirishiga hamda jamiyatda har tomonlama yetuk, bilimli, mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-ruhiy jihatdan komil insonni shakllantirishga to’sqinlik qiladi. Kurs ishining predmeti : O’zbekistonda bugun jinoyatchilik ustidan ijtimoiy-huquqiy nazorat shartli ravishda quyidagi uch yo’nalishda amalga oshirilmoqda: – jinoyatlar sodir etilishining oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy-tarbiyaviy, huquqiy va boshqa tadbirlar; – sodir etilgan jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv, surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish bilan bog’liq tadbirlar majmui; – sodir etilgan jinoyatlar uchun sud belgilagan jazoning ijrosini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar 2 . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan shaxslarning ruhiy olamini o’rganish, nafaqat huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini, balki ko’plab olimlarning ham diqqat-e’tiborini o’ziga qaratmoqda. 1 Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi (O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi) // Xalq so’zi . – 2010. – 13 noyab. 2 Qarang: Ismoilov I., Buxarov D. Uyushgan jinoiy tuzilmalar shakllanishi va faoliyatining oldini olishda hamkorlikni tashkil etish. – T., 2007. – 3-b. 3 Kurs ishining farazlari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1.Jinoiy xulq va unda “normadan chetga chiqish” tushunchasini, 2.Jinoiy xatti-harakatni keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlarni, 3.Jinoyatchi shaxs psixologiyasi va uning tipologiyasini, 4.Alohida turdagi jinoyatchilar toifasi, 5.Professional jinoyatchilar va ularning o’ziga xos bo’lgan psixologik xususiyatlari imkon qadar bayon qilish. Kurs ishining vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlarni tahlilni amalga oshirish; - tadqiqot metodikalarini tanlash va asoslash; - jinoyatchining ijtimoiy-psixologik qiyofasini yoritib berish; - zarur ijtimoiy fazilatlarni shakllantirishga mo’ljallangan o’yin mashqlari ishlab chiqish; - zarur kasbiy va ijtimoiy malakalarni egallashda jinoyatchilarni tarbiyalash va qayta tarbiyalash metodlarini qo’llash bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishining metodikalar. 1. Jinoyatchi psixologiyasini tadqiq qilish bo’yicha ma’lumot to’plash. 2. “Refleksiya” testi yordamida tajriba guruhidagilarning refleksiv xususiyatlarini aniqlash 3. A.Bass va I.Darkning “Agressiya shakllari va uning ko’rsatkichlari”ni diagnostika qilish metodikasi orqali sinaluvchi insonlarning jinoyatchilikka moyillik darajasini aniqlash 4. Jinoyatchilikning oldini olish dasturi yordamida psixologik trening tashkil etish va natijalarni tahlil qilish Kurs ishining yangiligi. Inson xulqida tashqi omillar tizimi ichki shart-sharoitlar tizimi bilan belgilanadi. Shu bois har bir jinoyatda obyektiv va subyektiv omillarning birligi ko’rinadi, jinoyatchi shaxsini aniqlash barobarida jinoyatning oldini olish tizimi yaratiladi. Kurs ishining nazariy ahamiyati. Tadqiqot ishida jinoyatchining ijtimoiy psixologik xususiyatlari muammosining nazariy tahlilida keltirilgan ijtimoiy-psixologik fikrlar yuzasidan to’plangan materiallar yuridik psixologiya, umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, psixodiagnostik, psixokorreksiya, sosial trening va amaliyot 4 sohalarini nazariy jihatdan boyitishga xizmat qiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Ishda jinoyatchi shaxs tipologiyasi, belgilari bo’yicha metodikalar va yaratilgan usullar tizimi amaliy psixologlarning jinoyatga moyilligi mavjud shaxsda zarur ijtimoiy fazilatlarni zudlik bilan shakllantirish bo’yicha faoliyatlariga tadbiq etilishi mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilova qismlardan tuzilgan. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi, ilgari surilgan ilmiy faraz, vazifalari, tadqiqotda qo’llanilgan metodikalar, yangiligi, ishning nazariy va amaliy ahamiyati haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. 5 I-BOB .G’AYRIIJTIMOIY XULQNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SHART-SHAROITLAR I.1.G’ayriijtimoiy xulq va «normadan chetga chiqish» tushunchasi Inson xulqi murakkab va ko’p qirrali hodisa bo’lib, uni o’rganishda tizimli yondashuv va ehtimol tutilgan jarayonlar haqidagi zamonaviy tasavvurlarga ega bo’lish talab qilinadi. Har bir axloqiy hodisaning mohiyati uning shaxs xulqining umumiy tuzilishidagi o’rni bilan bog’liq. Individual rivojlanish jarayonida axloqiy tizimlar individual axloqiy strategiyaning murakkab majmuiga aylanadi va shaxsning axloqiy tipini hosil qiladi. An’anaga ko’ra, g’ayriijtimoiy xulq sabablari ikki guruhga – ijtimoiy va biologik sabablarga ajratiladi. Biroq, axloq-odob me’yorlari (qoida) dan og’uvchi xulqning ko’plab ko’rinishlarini tahlil qilish mazkur muammoni boshqacharoq, ya’ni tizimli-integrasiyalashgan (birlashgan) holda o’rganish zarur, degan xulosaga olib keladi. Ijtimoiylik yoki biologik omillariga «ruhiylik» nomli tizim hosil qiluvchi omilni kiritish hamda inson xulqining sababiy bog’lanishlari (determinasiyasi) bilan bog’liq barcha muammolar majmuini ijtimoiy- psixologik-biologik sabablar deb atash zarur. Bunda «psixologik» jihatning o’rtada joylashgani uning ham ijtimoiy, ham biologik omil uchun birlashtiruvchi funksiyaga egaligini anglatadi. G’ayriijtimoiy xulq sabablari haqida so’z borar ekan, avvalo, muammoni tahlil qilishning asosiy prinsiplarini keltirib o’tamiz. 1. G’ayriijtimoiy xulq, normadagi xulq kabi, ko’p omillidir, u bir yoki hatto bir qancha sabablarning oqibati emas. Biroq, alohida olingan individual axloqiy ko’rinishning ko’p omillar bilan bog’liqligi va ehtimolli xususiyati uni o’rganib bo’lmasligini bildirmaydi. Bu o’rinda shaxsning tipik individual- psixologik xususiyatlari va axloqiy qarashlarini aniqlash ustun ahamiyatga ega. Ijtimoiy va biologik omillar o’z-o’zicha emas, balki jinoyatchi xulqining tipini hosil qiluvchi uning shaxsiy-psixologik xislatlarida birlashgan holda g’ayriijtimoiy xulqning aniqlovchilariga aylanadi. 2. G’ayriijtimoiy xulq ijtimoiy ijobiy xulqdan yo’nalishining mazmuni bo’yicha ham, psixoregulyasion xususiyatlari bo’yicha ham ajralib turadi. Shaxs xulqi uning ehtiyojlari, anglangan va anglanmagan mayllari tizimi, oldiga maqsad qo’yish va unga erishish xususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar uni sxema tarzida tasvirlaydigan bo’lsak, quyidagicha ko’rinish hosil qiladi. 6 Shaxs Anglangan vaMaqsad qo’yish Ehtiyoj anglanmagan va unga erishish mayllar Aksariyat jinoyatchilarning xulqiga ijtimoiy qadriyatlarga moslasha olmaslik (dezadaptasiya) va o’zini o’zi boshqarishdagi nuqsonlar xosdir. Individning o’zini o’zi boshqarish imkoniyatlari past darajada bo’lganida, g’ayriijtimoiy mayllari, odatlari nafaqat nazorat qilinmaydi, balki ularning o’zlari xulqning maqsad hosil qiluvchi mexanizmlariga aylanadi. 3. G’ayriijtimoiy xulq individning o’z ijtimoiy mas’uliyatini himoya qilish (o’zini oqlash) motivasiyasi, umum qabul qilingan ijtimoiy qadriyatlarning qadrsizlanishi asosida amalga oshiriladi. Inson xulqi uning ehtiyojlari va yo’nalganlik sohasi, qabul qilgan qadriyatlar tizimi, umuminsoniy madaniyatdan bahramandlik darajasi bilan bog’liqdir. Inson hayvondan farqli ravishda qandaydir yagona xulq tizimlariga mahkum emas, u ko’p funksiyalidir. Uning xulqini aniq instinktiv (tug’ma) mayllari emas, balki ijtimoiylashuv darajasi yuzaga keltiradi. 4. G’ayriijtimoiy xulq – mojaroli xulq bo’lib, doimo jamiyatda, ijtimoiy guruhlarda, shaxs bilan ijtimoiy guruh, ayrim shaxslar o’rtasida va, nihoyat, shaxsning o’zidagi ichki ziddiyatlarga asoslangan. Inson xulqidagi tashqi holatlar tizimi unda shakllangan ichki ruhiy shart-sharoitlar tizimi orqali namoyon bo’ladi. Ushbu ichki ruhiy shart-sharoitlarga quyidagilar kiradi: – qadriyatlar tizimi; – axloqiy yo’nalganlik; – xatti-harakatning umumlashgan usullari; – o’zini o’zi tartibga solishning psixodinamik xususiyatlari. 5. Inson xulqida na obyektiv, na subyektiv omillarni alohida ajratish mumkin. Ijtimoiy omillar odamlar xulqiga bevosita ichki shaxsiy, individual- psixologik hodisalar orqali ta’sir ko’rsatadi (va bu, ba’zan «jinoiy tabiat» illyuziyasini yuzaga keltiradi). 6. Shaxs qanchalik kam ijtimoiylashgan bo’lsa (bu, odatda, jinoyatchi shaxsning o’ziga xos xususiyatidir), biologik omillarning ustun (dominanta) 7 bo’lish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Inson ongining rivojlanishi qanchalik cheklangan bo’lsa, uning xulqida iyerarxik jihatdan quyi turadigan motivasiya darajalari shunchalik katta rol o’ynaydi. Kriminolog olim Z.S.Zaripov va I.Ismailovlar jinoiy xulq shakllanish jarayonini quyidagi toifalarga ajratishadi: a) shaxs ehtiyoji va manfaatlari buzilishi bilan bog’liq jinoiy xulq shakllanish jarayoni; b) shaxs ehtiyoji (manfaati) va imkoniyati o’rtasidagi farq (qarama- qarshilik) bilan bog’liq jarayonlar; v) shaxs ma’naviy va huquqiy tasavvurining, qadriyatlar va ijtimoiy yo’nalishining buzilishi bilan bog’liq jarayonlar; g) qaror qabul qilish va amalga oshirishdagi nuqson va kamchiliklar bilan bog’liq jarayonlar 3 . Jinoiy xatti-harakat jarayoni quyidagi asosiy qismlarni o’z ichiga oladi: motivasiya, qaror qabul qilish va uni amalga oshirish. Har qanday ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xatti- harakat bu shaxsdagi o’ziga xos xususiyatlar bilan tashqi muhitning o’rtasidagi aloqaning natijasi degan fikrga asoslangan holda muayyan jinoiy xatti-harakat jarayonini quyidagicha tasvirlasa bo’ladi: 3 Qarang: Zaripov Z.S., Ismailov I . Kriminologiya. – T., 1996 –130-b. 8 Motivatsiya Shaxsning xususiyatlari Qaror Tashqi muhit Amalga oshirish Rus olimi G. A. Avanesov inson xatti-harakatiga salbiy ta’sir etuvchi quyidagi biologik shart-sharoitlarni ajratadi: – jinsiy buzilish va jinoyatlarning sababiga aylanadigan biologik ehtiyojlar patologiyasi; – asab tizimining qo’zg’aluvchanligini kuchaytiradigan, noadekvat reaksiyani keltirib chiqaradigan va harakatlarni ijtimoiy nazorat qilishni qiyinlashtiradigan asab-ruhiy kasalliklar (psixopatiyalar, nevrosteniyalar, kasallik va sog’liq chegarasidagi holatlar); – turli xil psixosomatik, allergik, zaharvandlik bilan bog’liq kasalliklarga olib keladigan va qo’shimcha jinoiy omil bo’lib xizmat qiladigan psixofiziologik zo’riqishlar 4 . Ruhiy anomaliya (normadan og’ish)lar esa irsiy (genetik) ildizlarga ega bo’lib, asabiy-ruhiy buzilishlar faqat noqulay muhit ta’siridagina jinoiy xulqning sababi bo’lishi mumkin. XX asrning 20-yillaridayoq psixiatrlar (Antonyan Yu.M., Borodin S. A., Vinogradov M. V., Golub S. A. va boshq.) jinoiy xulq turi bilan ruhiy anomaliya o’rtasida bog’liqlik mavjudligini ta’kidlaganlar. Masalan, rus olimi Yu.M. Antonyanning fikricha, «...aqli ojizlar, kundalik hayotga moslasha olmaydiganlar o’zlarining tuban ehtiyojlarini qondirish maqsadida o’g’rilik, ba’zan esa qotillik jinoyatlarini sodir etadilar. Beqaror va tashqi muhit ta’siriga tez beriluvchan ixtiyorsiz psixopatlar odatdagi o’g’rilar safini oson to’ldiradilar; 4 Qarang: Avanesov G. A . Kriminologiya i sotsialnaya profilaktika. – M.,1999. – S. 226–230. 9 ma’nosiz ruhiy his-tuyg’ular va kuchli tuban mayllarga ega bo’lgan psixopatlardan esa banditlar, g’arazli qotillar boshqalarga qaraganda osonroq hosil bo’ladi; patologik qo’zg’aluvchanligi bilan ajralib turadigan psixopatlar arzimagan narsa tufayli atrofdagilar bilan oson aytishib qoladilar, jamoat tartibini buzadilar» 5 . Ruhiy anomaliyalarga chalingan shaxslarning ulushi (koeffisiyenti) barcha jinoyatchiliklarning taxminan 70 % ini tashkil qiladi. Ma’lum bo’lishicha, ruhiy anomaliya holatida shaxslar tomonidan jismoniy kuch ishlatish (odam o’ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish) va bezorilik jinoyatlari sodir etilgan. Masalan, aqli raso deb tan olingan va odam o’ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish jinoyatlarini sodir etgan voyaga yetmaganlar sud-psixiatriya ekspertizasidan o’tkazilganda ularning har besh nafaridan uch nafarida aqli raso bo’lgan holda o’z jinoiy qilmishlariga yo’l ochuvchi turli anomaliya holatlari borligi aniqlangan. Ichki ishlar organlarining tegishli xizmat sohalari hisobida turgan voyaga yetmaganlar sodir yetgan huquqbuzarlik 6 larning 23–43 % ini ruhiyatida turli darajadagi ruhiy kamchiliklar mavjud bo’lgan yoshlar amalga oshirganlar. Jismoniy kuch ishlatish orqali og’ir turdagi jinoyat 7 sodir etganlarning umumiy miqdorida anomaliya holatlarining mavjudligi tahlil etilganda 33 % shaxslarda anomaliya holatlari, 19 % ida markaziy asab tizimining organik jarohati, 18 % ida bosh miya jarohati, 17 % ida surunkali alkogolizm alomatlarining mavjudligi aniqlangan. 8 Shu ma’noda, aksariyat jinoyatchi shaxslarning xulqida janjalkashlik, tez ta’sirlanish, salbiy mayllarning o’z-o’zidan paydo bo’lishi, o’z xulqini ijobiy qadriyatlar va motivasiyalar bilan boshqarish mexanizmining sustligini kuzatish mumkin. Mazkur axloqiy ko’rinishlarning bari genetik anomaliyalar – Klayn Felter sindromi (ortiqcha X-xromosoma – 47/XXY sindrom yoki ortiqcha Y- xromosoma – 47/XYY sindrom) deb nomlanadi. Bunda ortiqcha X-xromosoma haddan tashqari tajovuzkorlik bilan, ortiqcha 5 Qarang: Antonyan Yu. M . Prestupnost i psixicheskiye anomalii. – M., 1990. – S. 67. 6 Huquqbuzarlik – jamiyatda o’rnatilgan va qonun asosida belgilangan tartib yoki umuman ijtimoiy yashash qoidalarini buzish. O’z xususiyatlariga ko’ra huquqbuzarlik – jinoyat, nojuya harakat, intizomni buzish shaklida bo’ladi. Ko’p hollarda huquqbuzarlik qonunbuzarlik so’zi bilan hamohang bayon etiladi. Barcha huquqbuzarliklar jinoyat emas. Shu bilan birga, qonunbuzarliklarning barchasi ham jinoyat bo’lmasligi mumkin. Jinoyat deb aytish uchun uning o’ziga xos belgilari bo’lishi zarur // Yuridik ensiklopediya / Prof. U.Tadjixanovning umumiy tahriri ostida. – T., 2001. – 652-b. 7 Jinoyat – O’zR JKning 14-moddasiga asosan, JK bilan taqiqlangan aybli, ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo’llash tahdidi bilan jinoyat deb hisoblanadi. Jinoyat boshqa qoidabuzarliklardan o’ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Bu qilmishning ijtimoiy xavfliligidir.Chunki jinoyat natijasida jamiyat va shaxs uchun ham moddiy, ham ma’naviy zarar yetkaziladi. Shuning uchun jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoiy oqibatda aks etadi // Yuridik ensiklopediya / Prof. U.Tadjixanovning umumiy tahriri ostida. – T., 2001. – 156-b. 8 Kriminologiya: Darslik / Prof. Z.S.Zaripovning umumiy tahriri ostida. – T., 2007. – 91-b.` 10 Y-xromosoma esa maqsad qo’yish va unga erishish sohasidagi og’ish (anomaliya)lar, xulqning irodaviy boshqaruvidagi buzilishlar bilan izohlanadi 9 . Hozirgi genetikaning yutuqlari individ psixikasining faqat «muhit» bilan bog’liqligi haqidagi ilgari shakllangan tasavvurlarga o’zgartishlar kiritmoqda. Biologik va ijtimoiy jihatlar inson xulqining murakkab tizimli bioijtimoiy omilini hosil qiladi. Shunday qilib, inson xulqi yagona bioijtimoiy omil bilan bog’liqdir. Biologik jihatdan meros sifatida olingan inson xislatlari muayyan ijtimoiy sharoitlarda uning ruhiy xislatlari rivojlanishi uchun shart-sharoit hisoblanadi. Har bir jinoyat g’ayriijtimoiy yo’nalishdagi boshqaruv mexanizmlarga ega xulq natijasidir. Xo’sh, bu subyektiv ruhiy omil jinoyatni keltirib chiqarishga sabab bo’ladimi? Albatta, ruhiy omillar jinoyat sodir etilishida birinchi o’ringa chiqadi va bu ularning birinchi sababi ekanligi xususidagi fikrni yuzaga keltiradi. Aslida, ruhiy omillarning o’zi jinoyatchi shaxsi shakllanishining haqiqiy sharoitlarida yuzaga keladi. Hech bir tashqi omil ham, hech bir ichki holat ham o’z-o’zicha axloqiy aktni yuzaga keltirmaydi. Shu ma’noda, aksariyat jinoyatchilarda o’z-o’zidan yuzaga keladigan mayllarning tasodifiy vaziyatlarga bog’liqligi xosdir. Shaxsning o’zini o’zi boshqarish tizimining tarqoqligi aksariyat jinoyatchilarni bir-biridan ajratib turuvchi asosiy psixologik jihatlardan biridir. Jinoyatchilarning ayrim xudbinona intilishlari g’ayriijtimoiy tus olganda ularning axloqiy tizimini ong osti mayllari darajasida boshqaradi. Yaqin o’tmishda bo’lgan freydizmning asossiz tanqid qilinishi bizda «ong osti» tushunchasiga salbiy munosabatni yuzaga keltirdi. Hozirgi ilmiy psixologiya «ong osti omilini» «o’z» o’rniga qaytardi. Biroq «ong osti omilining taqiqlanganligi» fikri hali bizning huquqshunoslikda hukmronlik qilishda davom etmoqda. Huquqshunoslik dastlabki bosqichlarida faqat ongga asoslanadi. Biroq, ushbu cheklangan konsepsiya asosida shaxsning aksariyat vaziyat va impulslar bilan bog’liq harakatlarining ma’nosi va g’ayriqonuniy mohiyatini tushunib bo’lmaydi. Garchi ushbu harakatlar mexanizmini ifodalash uchun soxta ilmiy surrogat – «motivsiz jinoyat» tushunchasi o’ylab topilgan bo’lsada, bu vaziyatdan chiqish yo’li emas, chunki sababsiz hodisalar sodir bo’lmaydi. Ruhiy boshqaruvlarning ong osti mexanizmlari barcha maqsadli harakatlarda, axloqiy qarashlarning keng miqyosli tizimida namoyon bo’ladi. Ong darajasi qanchalik past bo’lsa (aksariyat jinoyatchilarga ana shu belgi xos), 9 Qarang: Yenikeyev M.I . Yuridicheskaya psixologiya. – SPb., 2005. – S. 11 xulqni tartibga solishning ong osti mexanizmlari shunchalik katta rol o’ynaydi. Insonning asosiy axloqiy fondi umum qabul qilgan me’yorlarga aylanib ulgurgan. Muayyan shaxs xulqining mustahkamlangan, umumlashgan usullari uning tabiatiga xos xislatlardir. Ijtimoiylashgan shaxs barcha vaziyat va sharoitlarda barqaror va yaxlitdir. Jinoyatchi shaxs esa vaziyatga tobedir. Shu bilan birga, ashaddiy jinoyatchilarga xos barqaror g’ayriijtimoiy yo’nalganlik ularda tegishli ustunlik qiluvchi kriminogen motivlar, jamiyat uchun xavfli anglangan, ularning hayoti va faoliyatidagi boshqa barcha ko’rinishlarni o’ziga bo’ysundiruvchi intilishlar borligidan dalolat beradi. O’z navbatida, shaxs, o’zining ruhiy xislatlariga ko’ra jinoyatchining ijtimoiy roliga muqarrar mahkum etilishi mumkin emas. Biroq, har bir jinoyatda uning subyektiv tomoni sifatida jinoyatchi shaxsning ruhiy holatlari doimo namoyon bo’ladi. Jinoyatchilar bir-birlaridan hamda ijtimoiy hayotga moslashgan, qonunga itoatkor odamlardan «jinoiy jihatlari» bilan emas, balki hayoti va faoliyatining turli sharoitlarida shakllangan fe’li-atvoriga xos salbiy jihatlari bilan farq qiladilar. «Jinoiy ruhiyat» ham, «jinoiy vorisiylik» ham mavjud emas. Ayni vaqtda ruhiyat ham, uning tabiiy shart-sharoitlari ham har qanday axloqiy aktga, jumladan g’ayriqonuniy harakatlarga «daxldordir». Ijtimoiy qarashlari qat’iy bo’lmagan insonda hatto uning tabiiy mayllari ham g’ayriijtimoiy axloq shakllarida, ya’ni jinsiy instinkt – nomusga tegishda; faol mudofaa refleksi – shaxsga tajovuz qilishda; o’zini saqlash instinkti – dezertirlikda namoyon bo’lishi mumkin. Huquqiy belgilariga ko’ra bir xil jinoiy qilmish turli ruhiy omillardan kelib chiqishi mumkin. Masalan, o’g’rilik jinoyati aybdorning shaxsiy yo’nalishi bilan ham, irodasining sustligi va ishonuvchanligi bilan ham, patologik xususiyati bilan ham sodir etilishi mumkin. Insonning jinoiy qilmishida namoyon bo’ladigan shaxsiy xislatlari «huquqiy ongdagi qandaydir umumiy nuqsonlar»dan emas, balki aniq axloqiy- psixologik qusurlari (baxillik, shafqatsizlik, ijtimoiy negativizm)dan dalolat beradi. Rus olimi A. R. Ratinovning o’tkazgan tadqiqotida jinoyatchilar va qonunga itoatkor fuqarolar o’rtasidagi jiddiy psixologik farqlar borligi kuzatilgan. Ya’ni shkalali tahlilda tekshiriluvchilarning qonunga itoatkor guruhi barcha asosiy qadriyatlarga ijtimoiy-ijobiy munosabatini, o’z hayotining mazmunini baholashi bo’yicha jinoyatchilardan ancha ustun ekanligi ma’lum bo’lgan. Jinoyatchilar bilan qonunga itoatkor shaxslar o’rtasidagi farqlar ijtimoiy muhit, faoliyat, badiiy zavq, nikoh, sevgi, farzandlar, oila kabi qadriyatlarda 12 yorqin ko’rinadi 10 . Ayrim huquqshunoslar aksariyat jinoyatlarni o’z-o’zidan jinoyatni keltirib chiqaradigan, uning amalga oshishi uchun sharoit yaratadigan kriminogen vaziyat bilan bog’laydilar. Kriminogen vaziyat – bu mazmun bo’yicha jinoiy niyatning, jinoyat sodir qilish maqsadining shakllanishiga ijobiy ta’sir qiluvchi jinoiy natijaga erishish uchun qulay hisoblangan, ya’ni jinoyat sodir etishga ko’maklashuvchi vaziyatdir. Shuni qayd etish lozimki, har qanday kriminogen vaziyat o’z holicha mustaqil holda shaxsni jinoyat sodir etishga olib kelmaydi. Jinoyat sodir etish vaqtidagi kriminogen vaziyat bu shaxsning muhit bilan aloqasining alohida darajasi hisoblanadi. Bu aloqada salbiy xususiyatlarga ega bo’lgan shaxsdagi jinoyat sodir etishga moyilligi kriminogen vaziyat ta’sirida muayyan xatti-harakatga aylanadi. Aniq hayotiy vaziyatning shaxs muayyan jinoyat sodir etishiga ta’siri quyidagi tasvirga ega 11 : G’ayriijtimoiy yo’nalishga ega bo’lgan shaxs Aniq hayotiy vaziyat Jinoiy xatti-harakat Jinoyatlar birdan yuzaga kelgan kriminogen vaziyatlar tufayli emas, balki insonning muayyan barqaror shaxsiy xislatlari va qadriyatlari sababli sodir etiladi. Qonunga itoat qiladigan va o’zini o’zi yuksak darajada boshqara oladigan halol inson uchun «jinoiy» vaziyatlar yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Vaziyat o’z-o’zicha jinoyatni keltirib chiqara olmaydi, u faqat g’ayriijtimoiy fe’lga ega bo’lgan shaxsning muayyan qarashlari va maqsadlarini amalga oshirishi uchun mos bo’lishi mumkin, xolos. Har bir insonda ijobiy xulq mavjud bo’lib, bu xulq anglangan bo’lsa hamda qarorni erkin, to’g’ri qabul qilsa, vaziyatning quliga aylanmaydi, albatta. Biroq, inson xulqining ruhiy boshqaruv darajasi qanchalik past bo’lsa, uning xulqida vaziyat bilan bog’liq holatlar shunchalik katta ahamiyatga ega bo’ladi. Ko’pchilik jinoyatchilarga haqiqatan ham xulqining vaziyat bilan bog’liqligi xos bo’lib, bu uning fe’liga xos jihatdir. Inson o’zi uchun muayyan qiymatga ega bo’lgan narsa, hodisa sababligina faol harakat qiladi. Qadriyatlar tizimi indi- vidual bo’lib, u insonning ruhiy 10 Qarang : Ratinov A. R. Sudebnaya psixologiya dlya sledovateley. – M.,1987.– S. 59. 11 Qarang: Zaripov Z.S., Ismailov I. Kriminologiya. – T., 1996. – 155–156-b. 13 faolligini belgilab beradi: bir kishi uchun hayotiy muhim bo’lgan narsa, boshqa shaxs uchun unchalik muhim bo’lmasligi mumkin. Jinoyatchining xulqi ham qadriyatlar asosida yo’nalgan. Ammo jinoyatchining qadriyatlari buzilgan, ular ijtimoiy qadriyatlarning umum e’tirof etgan tizimga mos kelmaydi. Ba’zi odamlar notanish insonni o’lim xavfidan o’ylab o’tirmay qutqaradilar, boshqalar esa o’ylab o’tirmay pichoqni qarindoshiga sanchadilar – hammasi u yoki bu odamlar uchun hayotning qaysi tomonlari muhim ekanligiga bog’liq. Ijtimoiy jihatdan ijobiy qadriyatlar tizimi tug’ma emas, u jamiyatdagi tarbiya jarayonida shakllanadi. Jinoyatchining ijtimoiy-ijobiy qadriyatlarga salbiy munosabati doimo jamiyatdagi tarbiya nuqsonlarining natijasidir. Ijtimoiylashgan shaxsning eng asosiy ehtiyoji ijtimoiy-ijobiy qadriyatlarni amalga oshirish ehtiyojidir. Ashaddiy jinoyatchida bunday ehtiyojning yo’qligi uning asosiy xususiyatidir. Jinoyatchining ijtimoiy xavfliligi uning alohida «jinoiy» qadriyatlari va ehtiyojlarida emas, balki ijtimoiy qadriyatlarni tan olmasligidadir. Jinoyatchining yo’nalishlarini aniqlash jinoyatchi rad etayotgan ijtimoiy qadriyatlarni aniqlashdir. Jinoyatchilar odatda o’zini oqlash uchun motivlar, bahonalar tizimini keltiradilar va jinoiy maqsadlariga erishishlariga xalal beruvchi qadriyatlarni rad etadilar. O’z harakatlarini oqlash asosida javobgarlikdan bo’yin tovlash aksariyat jinoyatchilarga xos xususiyatlardan biridir. 14 I.2.Jinoyatchi shaxsi va uning o’ziga xos psixologik xususiyatlari «Jinoyatchi shaxsi» ko’p qirrali tushuncha bo’lib, bir qator fanlarning o’rganish obyekti hisoblanadi. Uni nafaqat psixologlar, balki yuristlar ham predmet obyekti sifatida o’rganadilar. Jinoyatchi shaxs psixologiyasi haqida bir qator psixolog (M.I.Yenikeyev, O.L. Kochetov, Yu.V. Chufarovskiy, Yu.L. Vasilyev va boshq.) olimlar ilmiy adabiyotlarda o’z fikrlarini bildirganlar. Yuridik psixologiyada ham ushbu muammo markaziy o’rinlardan birini egallaydi. Jinoyatchi shaxsi – jinoyatchining asosiy intellektual-ma’naviy xislatlari, ruhiy va jismoniy holatining majmuidir. Jinoyatchi shaxsini o’rganish shaxs sodir etgan qilmishni malakali baholashni, jumladan individual bashorat qilishni ta’minlash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jinoyatchi shaxsi to’g’risida har tomonlama va chuqur tasavvurga ega bo’lish uchun tahlil nafaqat jinoyat sodir etilgan vaqtni va uni tekshirish davrini, balki tekshiriluvchining rivojlanishini ham qamrab olish kerak. Bunda jinoyat sodir etilishining yashirin motivlarini ham, psixologik-psixiatrik xususiyatlarini ham baravar inobatga olish lozim. Jinoyatchining shaxsi va jinoyat o’zaro bog’liq bo’lganligi bois, kriminalistik ish doirasida jinoyatchining shaxsi to’g’risida tegishli ma’lumotlarni olish jinoyatni tergov qilish faoliyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Chunki O’zR JK 54-moddasiga binoan, sud jazo tayinlashda jinoyatchi shaxsini boshqa holatlar bilan bir qatorda inobatga olishi lozim 12 . Jinoyatchi shaxsning ichki dunyosini anglash uchun uning hayotda tutgan o’rni, atrof muhitdagi voqyelik, insonlar, jamiyat, davlat, qonun, mehnat va hokazolarga munosabatini bilish lozim. Buni esa uning ehtiyojlari, ma’naviy yo’nalishlari va faoliyatining motivlarini o’rganmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Ya’ni, har qanday jinoiy faoliyat ko’p jihatdan jinoyatchining o’ziga xos individual-psixologik xususiyatlariga bog’liq. Jinoyat-prosessual qonuni isbotlash predmetini belgilashda ayblanuvchining javobgarlik darajasi va xususiyatiga ta’sir etuvchi holatlarni, shuningdek, ayblanuvchi shaxsini ifodalaydigan boshqa holatlarni aniqlashni talab etadi. Shu bois jinoyatchi shaxsining aniqlanishi lozim bo’lgan belgilarini ishlab chiqish yuridik psixologiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsini psixologik jihatdan o’rganishda uni ijtimoiy muhit bilan o’zaro aloqadorlikda tahlil qilish kerak bo’ladi. Chunki jinoiy xulqni shaxs yoki muhit emas, balki aynan ularning o’zaro aloqasi yuzaga keltiradi. Ijtimoiy muhitning jinoiy xulqqa ta’siri murakkab xususiyatga ega. Boshqacha aytganda, jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatlari jinoyatning 12 Yuridik ensiklopediya / Prof. U.Tadjixanovning umumiy tahririda. – T.,2001. – 165-b. 15 modellashtiriladigan mexanizmi shakllanishiga tashqi ta’sir ko’rsatadi, ayni vaqtda, modellashtiriladigan jinoyatchining psixologik xususiyatlari uning go’yoki ichki mazmunini tashkil etib, uni shakllantiradi. Jinoyatchi shaxsi yuridik psixologiya uchun ham, kriminologiya uchun ham alohida qiziqish uyg’otadi, zero u muayyan tashqi shart-sharoitlarni oddiygina aks ettirib qolmay, balki o’zaro aloqaning faol tomonini tashkil etadi. Binobarin kriminologiyada “jinoyatchi” va “jinoyatchining shaxsi” kabi atamalar kategoriya, ya’ni har biri mustaqil tushuncha sifatida talqin qilinadi. “Jinoyatchi shaxsi” tushunchasi o’ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning “ijtimoiy qiyofasi”ni ochib berishga xizmat qiladi 13 . Ijtimoiy shart-sharoitlarning g’ayriijtimoiy xulq bilan aloqasi murakkabdir, buning ustiga doimo ijtimoiy shart-sharoitlar jinoyatda muayyan shaxs orqali o’zgargan holda namoyon bo’ladi. Bir qator hollarda ular uzoq vaqt ijtimoiy o’zaro munosabatda bo’lish jarayonida shaxsda nisbatan barqaror iz qoldiradi va ayrim jinoiy harakatlarni emas, balki barqaror g’ayriqonuniy yo’nalishni yuzaga keltiradi. Bu yo’nalish jinoyatchiliklar majmuida ko’rinadi. G’ayriijtimoiy xulqning qonuniy xatti-harakatdan farqi, bizningcha, qadriyatlar, qarashlar va ijtimoiy maqsadlar tizimidan, ya’ni ongning mazmun bilan bog’liq tomonidan kelib chiqadi. Umum e’tirof etishicha, g’ayriijtimoiy xulqning bevosita sabablarini aynan shaxs va ijtimoiy muhitning qadriyatli- normativ tizimlaridan, ularning o’zaro munosabatidan izlash kerak 14 . Yuridik psixologiyaga oid adabiyotlarni tahlil qilish ham jinoyatchi psixologiyasini o’rganish masalalariga katta e’tibor qaratilgani va qaratilayotganidan dalolat beradi 15 . Shunga qaramay, amaliyotning ko’rsatishicha, jinoyatchilarning psixologik xususiyatlari borasida amalga oshirilgan nazariy tadqiqotlar jinoiy faoliyatning manzarasini yetarlicha to’liq aks ettira olmayapti, ya’ni ko’pgina savollar (masalalar) «kadr ortida» qolib ketmoqda. Masalan, jinoyatni sodir etish usulini tanlashda, jinoyatchi ko’p hollarda nafaqat psixologik xusu- siyatlarni, balki ruhiy holatlarni ham hisobga oladi. Ruhiy holat esa, ma’lumki, psixologiyaning predmetini tashkil etadi. Shaxsni psixologik tiplashtirish mazkur hodisani bilish usullaridan biridir, ammo muayyan jinoyatchilarning shaxs-larini o’rganishda olingan ma’lumotlarni tegishlicha nazariy asoslash zarur. Jinoyatchilikni ijtimoiy determinasiyalash mexanizmi shaxsni o’rganishda 13 Qarang: Kriminologiya: Darslik / Prof. Z.S.Zaripovning umumiy tahriri ostida. – T., 2007. – 84-b. 14 Qarang: Vasilyev V. L. Yuridicheskaya psixologiya. – M., 1999. – S. 222–224. 15 A. R. Ratinov, K. Ye. Igoshev, V. V. Glazirin, A. V. Dulov, V. L. Vasilyev kabi olimlarning asarlariga qarang. 16 ikki xil yondashuvni – ijtimoiy-tipologi k va ijtimoiy-rolli yondashuvlarni birlashtirishni talab qiladi. Ijtimoiy-tipologik yondashuvda avvalo shaxsning ijtimoiy o’rni (pozitsiyasi), unga mos ijtimoiy qadriyatlar, me’yorlar, ularning idrok etilishi va bajarilishi tahlil qilinadi. Ikkinchi holda shaxsga faol arbob, ijtimoiy munosabatlarning subyekti sifatida qaraladi. Ijtimoiy- rolli yondashuv obyektiv jihatdan kriminogen xususiyatga ega bo’lgan pozisiya va funksiyalarni ko’rishga imkon beradi, chunki ular shaxs zimmasiga amaldagi qonunlarga zid majburiyatlarni yuklaydi va shu bois u ushbu majburiyatlarni faqat jinoyatchilik sodir etib bajarishi mumkin bo’ladi, shaxsga bir-birini istisno etuvchi talablar qo’yadi, bu esa ijtimoiy-huquqiy nizolarni keltirib chiqaradi, shaxsni uning uchun zarur bo’lgan ijobiy ta’sirlar majmui amal qiladigan doiradan chiqarib yuboradi. Yuridik psixologiyadagi asosiy masalalardan biri, avvalo, shaxsning motivasion sohasi tashqi muhitdagi muayyan omillar bilan o’zaro aloqadorlikda ushbu shaxs uchun kriminogen vaziyat yaratishi mumkin bo’lgan ichki shaxsiy shart-sharoitlarni ajratib olishdir. Har bir insonga o’z ehtiyojlarini qondirish, shaxsiy va umumiy maqsadlarga erishish uchun boshqa odamlar bilan birlashishga intilish xosdir. Qonunga itoatkor odamlar, qonunbuzarlardan farqli ravishda, noqulay vaziyatlarda guruhdan chiqish, o’zlarini qanoatlantirmaydigan aloqadan qochishga qodirdirlar yoxud bunday holatlarga nisbatan o’z pozitsiyasini o’zgartirishga harakat qiladilar. Amaliyotning ko’rsatishicha, jinoyatlarning har xil (g’arazli, zo’ravonlikka asoslangan, ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan) turlariga jinoyatchilarning motivasion sohasida bo’ladigan turli buzilishlar xosdir. Shaxsning aynan jinoiy harakatni sodir etishi ham tashqi vaziyat (obyektiv omil), ham ichki (subyektiv omil) maqsadlar bilan bog’liq. Jinoyatchilik sabablari majmuidagi muhim tarkibiy qismlardan biri iste’molning aholining to’lovga qobiliyatli talabidan orqada qolishi bilan bog’liq bo’lgan ana shu iste’mol sohasi ishtirokchilari bo’lmish odamlar talablarining qanoatlantirilmasligidir. Hozirgi kunda moddiy-tovar boyliklar va xizmatlarga bo’lgan ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi uzilish ijtimoiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarayotgani hammaga ma’lum. Bu o’rinda jinoiy xulq shakllanishining kamida ikki variantini farqlash lozim. U biz yuqorida ko’rib chiqqan mehnat va taqsimot sohalaridagi ijtimoiy ziddiyatning ta’siriga o’xshash tarzda yuz beradi, ya’ni iste’mol tovarlari va xizmatlarning taqchilligi aholining psixologiyasiga salbiy ta’sir etadi va noadekvat (nomos) ijtimoiy qarashlarni yuzaga keltiradi, bu esa aholining jinoiy 17 faollik darajasida ko’rinadi. Xizmat (ish) o’rinlarining yetishmovchiligi jinoyatchilikning ortib borishiga olib keladi Maishiy xizmatlarning yaxshi rivojlanmaganligi odamlar o’rtasidagi munosabatlarda keskinlikning ortishiga, nizoli ijtimoiy-psixologik muhit shakllanishiga olib keladi. Tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha, maishiy xizmatlar kamroq rivojlangan hududlarda ushbu sohadagi nizolar boshqa joydagilardan ko’proq bo’ladi 16 . Ta’kidlash lozimki, taqchillik jinoiy faoliyat bilan shug’ullanishga shart- sharoit yaratuvchi omillardan biri hisoblanadi. Iste’mol sohasidagi taqchillik buyurtma qotilliklar, terrorchilik harakatlari, firibgarlik, odam savdosi, poraxo’rlik, korrupsiya, narkobizneslarning tarqalishiga sharoit yaratadi 17 . Shu ma’noda jinoyatchi shaxsi – individ sodir etgan muayyan turdagi jinoiy qilmishni keltirib chiqargan uning tipologik xislatlari majmui. Jinoyat sodir etgan shaxsni o’rganishda unda ustunlik qiluvchi, uning qadriyatlari, hayot-faoliyatining mazmuni, mayllari va qarashlarini aniqlash zarur. Chunki, jinoyatchilar o’zlarining g’ayriijtimoiy xatti- harakatlarining asl mohiyatini ko’proq yoki kamroq darajada anglagan holda, o’zlarini oqlaydigan motivlar, bahonalar tizimini axtaradilar va jinoiy maqsadlariga erishishlariga xalal beruvchi qadriyatlarni rad etadilar. O’z harakatlarini oqlash maqsadida javobgarlikdan bo’yin tovlash, o’zini ruhiy jihatdan himoyalash aksariyat jinoyatchilarga xos bo’lgan psixologik xususiyatdir. Oldindan rejalashtirilgan va sodir etilgan jinoyatni oqlash turli usullar bilan amalga oshiriladi: – jinoyat qurbonining aybdorligini bo’rttirib ko’rsatish; – ijtimoiy va huquqiy normalarni g’ayriijtimoiy guruhlar (banda, o’g’rilar to’dasi)ning qoidalariga qarshi qo’yib qadrsizlantirish; – javobgarlikni boshqalarning gardaniga qo’yish, yuzaga kelgan vaziyat bilan o’zini oqlash va sh.k. Ijtimoiy qadriyatlardan begonalashgani bois jinoyatchi ruhiy dekompensasiyalar (ichki ruhiy muvozanat hosil qiluvchi soxta «o’rinbosar»lardan foydalanish) asosida o’zining jinoiy xulqi sabablarini ichki salbiy xislatlarida emas, balki tashqi vaziyatlar, boshqa odamlarning xatti- harakatlaridan axtaradi. Jinoyat motivlari jinoyatchining shaxsiy salbiy xislatlari – g’araz, kek saqlash, rashk, shuhratparastlik, yolg’on qarashlar tizimi (burch, o’rtoqlik kabi xislatlarni noto’g’ri tushunish) orqali shakllanadi. 16 Alimov S., Antonov-Romanovskiy G. V. Kriminologicheskoye znacheniye izucheniya konfliktov v osnovn ы x sferax jiznedeyatelnosti // Aktualn ы ye problem ы ugolovnogo prava i kriminologii. – M., 1999. – S. 61–67. 17 Chufarovskiy Yu. V. Yuridicheskaya psixologiya. – M., 2003. – S. 120. 18 Aksariyat jinoyatchilar ko’p narsaga da’vogar bo’ladilar, ammo buni amalga oshirish imkoniyatlari juda kam bo’ladi. Ushbu holat deyarli barcha jinoyatchilarning ichki shaxsiy nizolari asosida yuzaga keladi. Ko’pchilik holatlarda jinoyatchi shaxslarning qadriyatlar va normalar tizimi buzilganini, ya’ni voqyelikni noto’g’ri idrok etishini kuzatish mumkin. Ularning xulqini bir daqiqalik, muayyan vaziyat bilan bog’liq mayllar, eng quyi darajadagi ehtiyojlar egallab turadi. Jinoyat sodir etgan shaxslarning ehtiyojlari asosan quyidagi xususiyatlarga ega: – ehtiyojlarning torligi, cheklanganligi, moddiy-utilitar xarakterga ega ekanligi; – ijtimoiy zarur ehtiyojlarning (mehnat, axloqiy xulqqa bo’lgan ehtiyojlarning) rivojlanmaganligi; – shakli buzilgan, o’rtacha standartdan va qondirishning qonuniy imkoniyatlaridan ortiq bo’lgan ehtiyojlar; – buzilgan ehtiyojlar. Shu ma’noda aksariyat huquqbuzar shaxslarda iste’molchilik gipertrofiyasi mavjuddir. Iste’molchilik gipertrofiyasi deganda talon-torojlik, poraxo’rlik, o’g’rilik, talonchilik va bosqinchilikning asosiy shart-sharoitlaridan birini tushunish mumkin. Aksariyat odamlarning ijtimoiy buzilishi ularning yaratuvchilik xislatlarining buyumlarga egalik borasida ustunlik qiluvchi his-tuyg’ulari tomonidan siqib chiqarilishida ko’rinadi. Ularda «jamg’arish instinkti» chegaraga ega bo’lmaydi. Falokat to’planadigan buyumlarda emas, balki iste’molchi odam ishlab chiqaruvchi shaxs sifatida passiv bo’lib qolishi, g’ayriijtimoiy, so’ngra esa odatda jamiyatga qarshi (firibgar, poraxo’r, mansabni suiiste’mol qiluvchi) bo’lib qolishidadir. Ba’zan salbiy xulqning muayyan shakllari shaxsning dastlabki ehtiyojlari bilan bog’liq shart-sharoitlardan uzilgan holda yakka-yu yagona manfaatga aylanadi. Fitna, g’iybat, tuhmat, boshqalarga ko’ngilsizliklar yetkazish, janjallar – ko’pincha shaxsning o’zini qaror toptirish va ijtimoiy faolligini namoyon etishning buzilgan shakli sifatida yuzaga chiqadi. Biroq, hattoki bir qarashda bema’ni tuyulgan jinoyatlar ham jinoyatchi uchun muayyan ma’noga, tegishli shaxsiy ahamiyatga ega bo’ladi. Har qanday jinoyat jinoyatchi shaxsining ehtiyoji, manfaat yoki qarashlari bilan muayyan tarzda bog’liq bo’ladi. Ba’zi jinoyatlar odatdagi harakatlarning amalga oshirilishi bilan bog’liq. Ular ong osti va yarim avtomat xususiyatiga ega bo’lib, javobgarlikni bekor qilmaydi, zero shakllanishi jarayonida to’liq ongli nazorat bosqichidan o’tgan 19 bo’ladi. Aksariyat jinoyatchilarga o’z-o’zidan yuzaga keladigan mayllar, ularning tasodifiy vaziyatlarga bog’liqligi xosdir. Bu esa ularda o’zini o’zi boshqarish va uyushgan qadriyatlar tizimi yo’qligidan dalolat beradi. Har bir jinoyat nihoyatda individual va ko’p omilli hodisadir. Jinoiy xulq genezisini nazariy qamrab olish uchun jinoiy xulqning eng ko’p tarqalgan tiplarini tahlil qilish zarur. Jinoyatchi xulqining mexanizmlarini tushunish uchun «jinoyatchi shaxsining tipi» tushunchasidan kelib chiqish zarur. Jinoyatchi shaxsining tipi – shaxsning unga xos bo’lgan jinoiy xulq usullari bilan bog’liq barqaror jinoiy yo’nalganligi. Jinoyatchi shaxsining tuzilishi, albatta, jinoyatning dastlabki sababi emas. Uning dastlabki sababini jinoyatchining shakllanish shart-sharoitlari tashkil qiladi. 20 I.3.Jinoyatchi shaxs tipologiyasi Jinoyatchi shaxsning tipologiyasida uch darajani farqlash lozim: 1) jinoyatchining umumiy tipi; 2) muayyan toifadagi jinoyatchi shaxs; 3) muayyan turdagi jinoyatchi shaxs. Bu darajalar bir-biri bilan umumiylik, maxsuslik va yakkalik kabi munosabatda bo’ladi. Shaxsning ijtimoiy o’zagini uning yo’nalganligi, hayotiy munosabatlari tizimi, motivli-qadriyatli mo’ljallari tashkil etgani bois, bu o’zakning o’zi jinoyatchi shaxsning tipini belgilashi lozim. Jinoyatchidagi tipik xususiyatning mezoni, avvalo, uning ijtimoiy xavflilik darajasi, g’ayriijtimoiy buzilganlik me’yoridir. Ushbu mezonga ko’ra jinoyatchilarning uch tipini ajratish mumkin: – g’ayriijtimoiy (ashaddiy); – noijtimoiy (kamroq ashaddiy); – ruhiy boshqaruv nuqsonlari bo’lgan jinoyatchi shaxs tipi (tasodifiy). Ashaddiy jinoyatchilar qadriyatlari va mo’ljallarining yo’nalishi mazmuniga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratiladi. G’ayriijtimoiy g’arazli yo’nalishdagi jinoyatchilar . Jinoyatchilarning bu guruhi jamiyatning moddiy boyliklariga, sarflangan mehnat miqdori va sifatiga ko’ra taqsimlanishiga tajovuz qiladi. Bunday jinoyatchilarni kuyidagi to’rtta kichik guruhga ajratish mumkin: a) xo’jalik sohasida jinoyat sodir etuvchi (tovarlarni soxtalashtirish, soliq to’lashdan, lisenziya olishdan bo’yin tovlash va h.k.) jinoyatchilar; b) xizmat vazifasini suiste’mol qiluvchi (xizmat lavozimini suiiste’mol qilish, mijozlarni aldash, pora so’rash orqali talon-toroj qilishlar) jinoyatchilar; v) o’g’rilar – mulkni yashirincha talon-toroj qilish bilan bog’liq tajovuzlar qiluvchi shaxslar (o’g’riliklar); g) firibgarlar (hujjatlarni qalbakilashtirish, aldab tovlamachilik qilish va h.k.). G’ayriijtimoiy g’araz va zo’ravonlik yo’nalishidagi jinoyatchilar – shaxsga nisbatan zo’ravonlik qilish bilan g’arazli tajovuzlar qiluvchi shaxslar (zo’rlik bilan tovlamachilik qilish, talonchilik, bosqinchilik hujumlari va hokazo). Insoniylikka zid, tajovuzkorona yo’nalishdagi jinoyatchilar – boshqa shaxslarning hayoti, sog’lig’i va shaxsiy qadr-qimmatiga mensimay munosabatda bo’ladigan shaxslar. Bu guruhda ham quyidagi to’rtta kichik guruh mavjud: 21 a) bezorilar; b) ashaddiy bezorilar; v) haqorat va tuhmat orqali shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga ziyon yetkazuvchi shaxslar; g) shaxsga qarshi tajovuzkorona zo’ravonlik harakatlari – qotillik, nomusga tegish, badanga og’ir shikast yetkazish jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar. O’z navbatida, shuni ta’kidlash lozimki, yuridik psixologiyaning alohida bo’limida ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatchilikning psixologik jihatlari ko’rib chiqiladi, bunda maishiy va kasbiy ehtiyotsizlik tadqiq etiladi. Texnikaning jadal rivojlanishi va hayotning turli sohalariga kuchli energetik manbalarning kirib borishi bilan ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi keskin oshganligini ko’rish mumkin. Shu sababli bunday jinoyatlarning psixologik mexanizmini ochib berish muhim vazifa bo’lib, ehtiyotsiz xatti-harakatlarni shaxsning individual xususiyatlari bilan bog’lashga imkon beradi. Garchi ehtiyotsizlikning psixologik manbaini tavsiflashda «e’tiborsizlik», «yengiltaklik» va «beparvolik» kabi iboralar ishlatilsada, biroq ularning yuzaga kelish mexanizmi hamon noma’lumdir. Shu bois, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning psixologik mexanizmini ochib berish, ehtiyotsiz xulqni subyektning ichki ruhiy olami va u asoslanadigan qadriyatlar tizimi bilan bog’lash muhimdir. Ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etadigan jinoyatchilar tipini to’rt turga ajratish mumkin: – beparvolik, harakatsizlik natijasida jinoyatga yo’l qo’yadigan shaxslar; – o’ziga haddan tashqari ishonish natijasida jinoyat sodir etadigan shaxslar; – kuchli ruhiy hayajon (affekt holati) natijasida va boshqa shaxslarning g’ayriqonuniy harakatlariga javoban jinoyat sodir etadigan shaxslar; – vaziyatga moslasha olmagani bois jinoyat sodir etadigan shaxslar. Qadriyatli yo’nalishda nuqsonlari mavjud bo’lgan individual jinoyatchi shaxsni jinoiy guruh a’zosi bo’lgan jinoyatchi shaxsdan farqlash lozim. Jinoiy guruh a’zosi bo’lgan jinoyatchining muhim jinoiy belgisi uning guruhiy mavqei, jinoiy guruhdagi rolli funksiyasidir. Jinoyatchi shaxsning tasnifi – “jinoiy-huquqiy” tasnif bo’lib, shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi tushunchasi bilan muvofiq kelishi kerak. Jinoyat qonunchilik normalarida ijtimoiy xavf, uning darajasiga aniq ta’rif berilgan. Jinoyatlar o’z xususiyati va xavflilik darajasiga ko’ra: ijtimoiy xavfi katta bo’lmagan ; uncha og’ir bo’lmagan ; og’ir va o’ta og’ir jinoyatlarga bo’linadi. Ijtimoiy xavfi katta bo’lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ko’p muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda 22 tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar qiradi. Uncha og’ir bo’lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ortiq, lekin besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlik mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Og’ir jinoyatlarga qasdan sodir etilib, qonunda besh yildan ortiq, lekin o’n yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. O’ta og’ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda o’n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish yoxud umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi 18 . Jinoyatchi shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi tavsifi sodir etilgan qilmishning ko’pligi, ularning shakl va turlari bilan bog’liq emas. Bu jinoyatchi shaxsga tabaqalashgan holda yondashish imkoniyatini kamaytiradi. Jinoyatning og’irligi bu o’rinda shaxsning qanchalik chuqur jinoiylashganligi bilan bog’lanmaydi. Baho qilmishni sodir etgan shaxsga emas, balki qilmishning o’ziga beriladi. Ayni vaqtda jinoyatchining har bir tipi o’ziga xos «shaxs sxemasi» yo’nalishiga ega. Jinoyatchi shaxsEhtiyoj- Motiv- Qadriya- Maqsad lar lar lar qo’yish Shuningdek, jinoyatchi shaxs o’zining huquqiy ongi darajasi va jinoyat sodir etishga tayyorligi mezonlari bo’yicha ham tasniflanadi. Ushbu mezon bo’yicha quyidagi jinoiy tiplarni ajratish mumkin. Jinoiy qilmishlarni majburan sodir etuvchi, eng zarur ehtiyojlarni qonuniy yo’llar bilan qondirib bo’lmaydigan hayotiy vaziyatlar, ijtimoiy shart-sharoitlar qurboni bo’lgan shaxs tipi . Bunda jinoyatchi o’zini majburan yo’l qo’ygan xatti- harakati uchun qoralashi, ichki ziddiyat holatida bo’lishi mumkin. 18 Qarang: O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi. – T., 2008. – 15-m. 23 Jinoyatni yuzaga kelgan vaziyatdagi vasvasa ta’sirida, uning uchun qimmatli bo’lgan natijaga, uningfikricha, hech qanday salbiy oqibatlarsiz erishish mumkin bo’lgan holatda jinoyat sodir etadigan shaxs tipi . Huquqiy ong darajasi, noijtimoiy xulq bu yerda birinchi holdagiga qaraganda ancha past. Jinoiy qilmish sodir etishni doimo qonunga itoatkor xulqqa qaraganda afzalroq biladigan shaxs tipi. Bu jinoiy ta’sir yuqqan shaxs tipi. Hayot va faoliyatning barqaror jinoiy obrazi shakllangan jinoyatchi shaxs tipi . Jinoiy qilmishlarni sodir etish o’z- o’zidan uning uchun ehtiyojga aylanadi. Bu – professional jinoyatchi tipi. Bunday jinoiy shaxs doimo jinoiy tajovuz predmetini izlash holatida bo’ladi. Uning jinoiy xatti- harakat usullari ishlab chiqilgan, zarur qurol va vositalari doimo yonida bo’ladi. Bu jinoyatchilarning ijtimoiy jihatdan eng xavfli tipi. Impulsiv (g’ayriixtiyoriy) jinoyatchilar tipi . Ayrim hayotiy vaziyatlar ular uchun birdaniga, to’satdan noqonuniy xatti-harakatga undovchi hisoblanadi. Bunday tipdagilar asabiy-ruhiy zo’riqish kuchaygan sharoitda tezda «o’zidan ketadi», darhol tajovuz, g’azab, rashk, vaziyat bilan bog’liq nafrat holatiga kiradilar. Bunday jinoiy tiplar, ayniqsa, alkogol va narkotik vositalardan mast hollarda o’zlarini namoyon etadilar. Ularning ijtimoiy xavfli xulqiga xos narsa ularda g’ayriijtimoiy xatti-harakat ko’rinishlarining shakllanganligi, ya’ni o’zini o’zi nazorat qilish darajasining pastligidir. Shuningdek, jinoyat sodir etuvchi shaxslarning barqaror motivasion yo’nalganligi ularning muhim tipologik xususiyati hisoblanadi. Shu asosga ko’ra, quyidagi jinoiy tiplarni ajratish mumkin: 1) axloqqa zid qarorlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar; 2) barcha qulay sharoitlarda odatiy tusga kirgan jinoiy xatti-harakat motivlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar; 3) muayyan hodisalar, muayyan guruh shaxslar, muayyan huquq bilan muhofaza etiladigan qadriyatlarga barqaror yomon munosabatda bo’lgan jinoyatchilar; 4) jinoiy xatti-harakati g’azablanish holati (disforiya), yuqori ruhiy hayajon (affektasiya), jamiyatdan begonalashuv (autiklik), ijtimoiy begonalik hissi tufayli yuzaga keladigan jinoyatchilar. 5) o’ziga xos «majburiy» jinoyatchilar – jinoyatlarni ular go’yoki chorasiz vaziyatda, subyektiv talqin etiladigan zarurat orqasida sodir etadilar. 6) gedonistik (sodda-lazzatlanish) jinoyatchilarning jinoyatlari utilitar ehtiyojlari haddan tashqari ortib ketgan sharoitda ularni qonuniy yo’l bilan 24 qondirish mumkin bo’lmaganida yuzaga keladi. 7) barqaror g’ayriaxloqiy mayllar, ijtimoiy salbiy ehtiros va intilishlarga ega bo’lgan manyak jinoyatchilar. Ko’p hollarda ular alkogolizm va narkotiklarga bog’liqlikka, psixopatologik xususiyatlar va jinsiy buzuqlikka chalingan bo’ladilar. Jinoyatchi shaxsining barcha og’ir motivasion xususiyatlari ularning jinoiy xatti-harakatiga xos barqaror usullar, tegishli uquv va ko’nikmalari bilan bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, shaxsning jinoiy xatti-harakati muayyan jinoiy ahamiyatga ega bo’lgan quyidagi xususiyatlari tizimi orqali hosil bo’ladi: a) shaxsning jinoyatga berilganlik darajasi; b) asosan jinoiy harakatlari qaratilgan obyekti; v) jinoiy motivlarining ustunligi; g) jinoyat sodir etishning barqaror, yaxshi ishlangan usullari; d) ruhiy o’zini boshqarishning umumiy nuqsonlari (anomaliyalari). Jinoiylashuvning ushbu barcha tarkibiy qismlari, garchi kelib chiqishi turlicha bo’lsa-da, o’zaro bog’liqdir. Individning jinoiy harakatlari uchun asosiy turtki vazifasini umumijtimoiy (makromuhit) va mikromuhitdagi sharoitlar bajaradi. Mikromuhit sharoitlari orasida esa shaxsning jamiyatda tarbiya olayotgan dastlabki davrlaridagi jinoyatchilar muhiti, jinoiy submadaniyat eng katta ahamiyatga ega. Jinoyatchining jinoiy muhitga, jinoiy submadaniyatga «mosligi» ham uning muhim tipologik xususiyatlaridan biridir. Jinoiy submadaniyat nafaqat jinoyatchilarning jinoiy jipsligi omili, balki jinoiy tajribani yangi avlodlarga berish, salbiy ijtimoiylashuv vositasi hamdir. Yengish qiyin bo’lgan jinoiy submadaniyatning ijtimoiy xavfi jinoyatchilar muhitining jipsligida, jinoiy romantika muhitining yaratilishida bo’lib, u yoshlarning ijtimoiy beqaror qismini o’ziga tortadi. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, jinoiy yo’nalganlik ijtimoiy boshqaruv va ijtimoiy nazoratdagi kamchiliklar, jinoiy tajovuz obyektlarining ko’payishi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi jiddiy nuqsonlar, hokimiyat tepasidagi amaldorlarning korrupsiyaga berilganligi, umumijtimoiy va huquqiy ijtimoiylashuvning kamchiliklari bilan bog’liq. Barcha jinoiy tiplar jinoyatchilarning asosan uchta «klassik» tipi – zo’ravonlik bilan , g’arazli niyatda hamda g’araz va zo’ravonlik bilan jinoyat sodir etadigan shaxslar tiplariga mos tushadi. Ularda jinoyatchi shaxsining jinoiy qadriyatlari va axloqiy xususiyatlari birlashadi. 25 II-BOB. ALOHIDA TOIFADAGI JINOYATCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIKXUSUSIYATLARI II.1.G’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar toifasi G’arazli jinoyatlarni sodir etishga moyil jinoyatchi shaxslar toifalari har xil bo’lib, ular safiga o’g’rilik, xo’jalik sohasida g’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilar va xizmat vazifalarini g’arazli niyatda suiste’mol qiluvchi jinoyatchilar hamda talon-torojlik jinoyatlarini sodir etuvchi jinoyatchilarni kiritish mumkin 19 . O’g’rilik jinoyati (JKning 169-moddasi)ni sodir etuvchi shaxslar bir qator umumiy tomonlarga ega bo’lib, ular jinoyatchilarning ijtimoiy jihatdan eng tuban toifasiga kiradilar. Ularning jinoiy xatti-harakatlari boshqa toifadagi jinoyatchilarnikiga qaraganda ancha oldin yuzaga keladi. O’g’rilar katta jinoiy tajribaga, g’ayriijtimoiy xulqqa oid shakllangan qarashlar va ko’nikmalarga ega bo’ladilar. Ularning bu xulqi barqaror jinoiy yo’nalishga egaligi bilan ajralib turadi. O’g’rilar odatda bezori va mayxo’r bo’lib, ehtiyoj va manfaatlari nihoyatda cheklangan va sodda, ijtimoiy qadriyatlardan begona bo’lgan shaxslardir. O’g’rilarning ijtimoiy nomosligi (dezadaptasiyasi) odatda oilasi, mutaxassisligi, doimiy ishi va turar joyi yo’qligi, turli xil ruhiy anomaliyalari bilan chuqurlashadi. Ularning jinoiy xulqi ko’proq g’ayriijtimoiy turmush tarzi bilan chambarchas bog’liqdir. Jinoyatchi o’g’rining shaxsi odatda uning jinoyatchilar muhitiga barqaror kirishi bilan, ilk yoshidayoq oiladagi tarbiyasining nuqsonlari, asosiy ehtiyojlarining surunkali ravishda qondirilmasligi, doimo vaziyatga tobeligi bilan buzilgandir. O’g’rilar o’zlarining psixologik xususiyatlariga ko’ra zo’ravon jinoyatchilarga yaqin turadilar. Ular moddiy muhitdagi to’siqlarni yengish tajribasiga ega bo’lib, talonchilik va bosqinchilik sodir etishga oson o’tadilar. O’g’ri – qonundan vaqtincha chekingan inson emas, balki insofsiz, odatda oilada va mikromuhitda axloqiy me’yorlarni rad etish, muhtojlik, ijtimoiy rad etilish va ijtimoiy nazoratning past darajasi sharoitida shakllangan barqaror salbiy xislatlar tizimiga ega bo’lgan irodasi bo’sh shaxs. Xo’jalik va xizmat sohalarida g’arazli niyatda jinoyat sodir etuvchi jinoyatchi shaxslar toifalarini esa alohida guruhga kiritish lozim. Ularga qo’shib yozish, aldash, nohaq ravishda olingan mukofotlar va shu kabilar orqali amalga oshiriladigan tor guruhiy manfaatlar xosdir. Bunda ruhiy himoyaning muayyan toifasi – g’ayriqonuniy firiblarini «ish manfaati», «xizmat burchi» bilan niqoblash hosil bo’ladi. 19 Qarang: Yenikeyev M.I . Yuridicheskaya psixologiya. – SPb., 2005. – S. 80. 26 Talon-torojlik jinoyatlari esa ko’p hollarda mansabdor shaxslar tomonidan sodir etilib, poraxo’rlik, xaridorlarni aldash, sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish, qalbaki hujjatlar yasash, firibgarlik va boshqa jinoyatlarda namoyon bo’ladi. Davomli talon-torojliklar talon-taroj qiluvchilarda nazorat-taftish xizmatlarini aldashning «professional» usullari borligidan dalolat beradi. Talon-torojlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasining ma’lum bir qismining ma’lumot darajasi yuqori. Ma’lumot darajasi jinoiy xatti- harakatning xususiyatida, talon- tarojlik sodir qilish usullarida ma’lum darajada namoyon bo’ladi. Talon- torojlikning nisbatan yuqori ma’lumotga ega bo’lgan bunday toifadagi shaxslar tomonidan sodir qilinishining murakkabligi, amalga oshirilayotgan har bir harakatni birma-bir oldindan hisob-kitob qilinishi va oldindan ko’ra bilish qobiliyati, kerakli aloqalarni o’rnatish, ishtirokchilarni tanlash, ularni har biriga ajratib berilgan rolni aniq bajarilishini tashkil qilish va ta’minlash bilan bog’liqdir. Sanab o’tilgan holatlar bajarilayotgan ishning barcha nozik tomonlarini chuqur bilishga keraklicha imkon beradigan yuqori darajadagi professional bilimning mavjudligi haqida guvohlik beradi 20 . Aksariyat mansab talon-torojliklari norasmiy guruhlar dinamikasi qonunlari bo’yicha shakllanadigan jinoiy guruh tarkibida sodir etiladi. Bunda ko’plab guruhlararo aloqalar shakllanadi, ichki ruhiy ko’nikmalar hosil bo’ladi, mehnat vazifalari («foydali» va «foydasiz» ish) va boshqa odamlarni («kerakli» yoki «keraksiz» odam) tanlash rejasi ishlab chiqiladi. O’z jinoyatlarini yashirishdek doimiy zarurat «ikki tomonlama hayot kechirishga» , buzilgan moddiy ehtiyojlarni qondirish usullarini namoyishkorona «oddiy» hayot ko’rinishlari bilan niqoblashga olib keladi. Barcha g’arazli jinoyatchilarda umumiy asos – g’arazli mayllarining barqarorligi mavjud. G’araz – eng barqaror, yo’q qilish qiyin bo’lgan insoniy qusurlardan biri, ya’ni shaxsning barqaror salbiy yo’nalganligining tizim hosil qiluvchi omili hisoblanadi. G’arazli jinoyatlar shaxsning umumiy g’arazli yo’nalganligi bilan sodir etiladi. Bu esa shaxs xulqining tizim hosil qiluvchi omili hisoblanadi. G’arazli jinoyatlarning sabablarini shaxsning g’arazli maqsadlarini shakllantiradigan omillardan izlash lozim. 20 Qarang: Ismiolv I . Aholidan qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olishdagi talon-torojliklarning tavsifi. – T., 1993. – 21–22-b. 27 II.2.Zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi Zo’ravonlik 21 jinoyatlarini ko’pchilik hollarda madaniy- bilim darajasi past bo’lgan shaxslar sodir etadi. Zo’ravon jinoyatchi shaxs (jismoniy kuch ishlatib jinoyat sodir etishga moyil shaxs) odatda tarbiyaning asosiy sohalari – oila, o’quv yurti, ishlab chiqarish jamoasidagi kamchilik va nuqsonlarni aks ettiruvchi past darajadagi ijtimoiylashuv bilan ajralib turadi. Ushbu shaxsning motivasion sohasiga egosentrizm (xudbinlik), jamiyat vakillarining bir qismi bilan barqaror nizolashuv va o’zini oqlashga bo’lgan intilishning mavjud-ligidir. Bu yerda, aksariyat hollarda, alkogol jinoiy maqsadni faollashtiruvchi omil hisoblanadi. Jinoiy qasd hosil bo’lish mexanizmini aniqlashda jinoyatchilikning umumiy qonuniyatlarini bilish bilan bir qatorda jinoyatchining shaxsini chuqur o’rganish ham zarur. Bunga ko’p jihatdan ushbu individ kiradigan ijtimoiy guruhlar bilan tanishish yordam beradi. Ushbu shaxsning yaqinlari o’rtasida hukmronlik qilayotgan o’zaro munosabatlar tarkibini o’rganish, bu shaxs a’zo bo’lgan ijtimoiy guruhlar psixologiyasini bilish, shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi aloqani, individual va ijtimoiy ong aloqasini aniqlash zarur. Har qanday insonning ijtimoiy qiyofasi ko’p jihatdan uning mikro olami mazmuni bilan bog’liq bo’lib, ushbu mikro olamning psixologik tuzilishi individual xulq uchun kuchli katalizator bo’lib xizmat qiladi. Juda ko’p hollarda xulqning xususiyati atrof- muhitdagi axloqiy me’yorlarning mazmuniga bog’liq bo’ladi. Zo’ravonlikka asoslangan jinoyatlarning sodir etilishida ijtimoiy muhit bilan normal o’zaro aloqalarning buzilishi, kuchli nizoli vaziyat sabab bo’ladi. Ko’pincha nizoli vaziyatning «yuqishi» guruhiy bezorilik harakatlari va katta shaxslar guruhlarining ommaviy tartibsizliklarida ishtirok etish jarayonida yuz beradi. Nizolarning bunday turi beqaror psixikaga ega bo’lgan, huquqiy ongi past, umumiy madaniyat darajasi sust, oson qo’zg’aluvchan, olomondagi shaxslarning ta’siriga tez beriluvchan shaxslarga xosdir. Bir insonning bezorilik harakatlari boshqa shaxslar uchun emosional signal yoki taqlid uchun namuna bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shu sababli zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslarning asosiy xususiyati – ijtimoiy qadriyatlarining nuqsonli ekanligi, hissiy to’mtoqlik, g’ayriixtiyoriy tajovuzkorlikda namoyon bo’ladi. Qotillikda, badanga shikast yetkazishda, qiynash, nomusga tegish, bezorilik harakatlari sodir etishda aybdor shaxslar nihoyatda ijtimoiylashmaganligi, g’ayriijtimoiy xulqiy ko’nikmalarining shakllanganligi bilan ajralib turadilar. 21 Zo’ravonlik – boshqa shaxslarga nisbatan ularning xohish-istagiga xilof tarzda sodir etiladigan, ularga jismoniy yoki ma’naviy zarar yetkazadigan, jinoiy, qonun bilan taqiqlangan jismoniy yoxud ruhiy ta’sir. 28 Ularning xatti-harakatlariga ashaddiy xudbinlik (egosentrizm), qo’qqisdan yuzaga keladigan istaklarni darhol qondirishga intilish va surbetlik xosdir. Ular zo’rlikni nizolarni hal etishning yagona vositasi deb biladilar. Ularga psixologik himoya vositalaridan keng miqyosda foydalanish, ya’ni o’zlarining g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarini oqlash, aybni jabrlanuvchiga va tashqi holatlarga to’nkash xosdir. Ashaddiy zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar bir qator shaxsiy- tipologik, psixologik xususiyatlarga ega bo’ladilar. Bular: – atrofdagi shaxslarni doimo o’ziga dushman sifatida qabul qilish; – eng kichik shaxsiy muvaffaqiyatsizliklardan haddan tashqari ta’sirlanish, ularni ijtimoiy jihatdan mos (adekvat) baholashga qobiliyatsizlik; – jamiyatdan begonalashganlik (autiklik); – hissiy jihatdan nihoyatda beqarorlik, patologik darajadagi jizzakilik, qasoskorlik, ruhiy notayinlik, kayfiyatning tez o’zgarishi; – da’vogarlik darajasining nihoyatda yuqoriligi; – ekstremal vaziyatlarda bo’lishga moyillik, ularni faol yuzaga keltirish; – o’zini ko’rsatishga bo’lgan moyillik; – o’zlariga xos hissiy nuqsonlarni doimo yashirishga intilish va hokazo. Ushbu toifadagi jinoyatchilarning salbiy xislatlari ijtimoiy nazorat yetarli bo’lmagan, nihoyatda salbiy mikromuhit sharoitida shakllanadi. Ushbu xulq shakllanishining muhim omillariga quyidagilar kiradi: – bolalikdagi emosional zo’riqish; – oila va ijtimoiy foydali guruhlardan ajralish. Shu nuqtai nazardan zo’ravonlikka asoslangan jinoyatlarda ko’pincha shafqatsiz tajovuzkorlik xususiyati namoyon bo’ladi, og’ir jismoniy va ruhiy shikastlar yetkaziladi. Tajovuzkor xulqning bu tipi shaxsning chuqur buzilganidan, shaxsda tajovuzkor xatti-harakatga va odamlarga zarar yetkazishga bo’lgan moyillikning shakllanganidan, shaxsning o’zini nazorat qilish qobiliyati nihoyatda past darajada ekanidan dalolat beradi. Ushbu shaxslarning xulqiga quyidagi xususiyatlar xosdir: o’zini tajovuzkor intilishdan tiya olmasligi; nizoning qay yo’nalishda rivojlanishi va tajovuzkor harakatlarining oqibatlarini ko’ra olmaslik; nizoli vaziyatdan chiqish usullarini bilmasligi. Biroq, voyaga yetmaganlar sodir etadigan zo’ravonlik jinoyatlarining aksariyati g’ayriixtiyoriy tajovuzkorlik, jinoiylashgan guruh sharoitida ruhiy ta’sirga beriluvchanlik bilan bog’liqdir. 29 G’arazli zo’ravonlik jinoyatlarida tajovuzkorlikdan ko’pincha faqat g’arazli maqsadga erishish vositasi sifatida foydalaniladi. Zo’ravonlik jinoyatlarida esa birinchi o’ringa adovatli tajovuzkorlik chiqadi – tajovuz, birovga ziyon yetkazish birinchi maqsadga aylanadi. Zo’ravonlikning davomiyligi va shafqatsizligi bu o’rinda jinoiy maqsad – jinoyat qurbonini tahqirlash, unga rashk, qasos, o’zini ko’rsatish maqsadida og’ir azob berish kabilarga bog’liq bo’ladi. Guruh bo’lib zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etish ko’pincha guruh, guruhiy an’analar va ruhiy ta’sirlar natijasida sodir etiladi. Zo’ravon jinoyatchining barqaror ashaddiy toifasi doimiy tajovuzkorlik yo’nalishi, qo’pol kuch ishlatish stereotipining shakllangani bilan ajralib turadi. Uning uchun tashqi muhitda doimo bahona topiladi. Zo’ravon jinoyatchilarning ashaddiy toifalari uchun tajovuzkorlik – o’zini ko’rsatishida ustunlik qiluvchi usul, qilmishning shafqatsizligi esa yagona maqsad. Xulqning bu tipi jinoiylashgan mikromuhitda barqaror o’z e’tirofini topadi. Zo’ravonlikka asoslangan jinoyat qurbonlarining g’alamis xulqi viktim xulq deb ataladi (lotincha viktima – qurbon). Viktim xulq – yengiltak, haddan tashqari ishonuvchan yoki axloqsiz, janjalkash, jinoyat sodir etilishi uchun bahona bo’luvchi xatti-harakatdir. Viktimlik jinoyat qurbonining jinsi, yoshi, shaxsiy va ijtimoiy mavqyei bilan bog’liq umumiy hamda shaxsning individual psixologik xususiyatlari – ishonuvchanligi, bilimsizligi, irodasining sustligi, jinoyatchiga ruhan tobeligi, ekssentrikligi, tavakkalga moyilligi, shaxsiy janjalkashligi bilan bog’liq bo’lgan maxsus turlarga bo’linishi mumkin. Bezori zo’ravonlar toifasida jismoniy kuch ishlatib, bezorilik sodir etishga moyil, barqaror salbiy odatlari bo’lgan, jamoat tartibini muntazam buzadigan yoshlar ustunlik qiladi. Odatda bu shaxslar axloq va madaniyatga zid tarzda vaqt o’tkazish, ruhiy kayfiyatini yuqtirish hamda g’ayriijtimoiy misollarga taqlid qilish sharoitida jinoyat sodir etadilar. Ularga xos umumiy ruhiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: beodoblik, nihoyatda tajovuzkorlik, jizzakilik, mas’uliyatsizlik, zo’ravonlik harakatlari jazosiz qolishiga ishonish, yuqori darajadagi da’vogarlik, o’z harakatlarini oqlash. Barcha zo’ravonlik-bezorilik jinoyatlariga umumiy psixologik va axloqiy asos – boshqa odamlar hayoti, sog’liqi va qadr-qimmatining qadrsizlanishi xos. Ayollarning jinoiy zo’ravonlik xatti-harakatlari o’zining ba’zi psixologik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ayollarning zo’ravonlikka asoslangan jinoyatchiligi hajmiga ko’ra erkaklarnikidan ancha kam. 30 Ayollar xulqi voqyelikning ayrim hodisalarini keskinroq qabul qilishi, ularga ko’proq hissiyot bilan javob berishi, shaxslararo munosabatlarning ayrim holatlariga kattaroq ahamiyat berishi bilan ajralib turadi. Ayollar keskin nizoli vaziyatlarda ruhiy shikastlanishga ko’proq moyil bo’ladilar, ular oiladagi kelishmovchilik va nizolarni keskinroq his qiladilar. Ular xavotirga ko’proq tushib tahdid solayotgan xavfni yuqori baholashga moyil bo’ladilar. Yuqori darajadagi hissiylik (senzitivlik), oilaviy ishlarning ko’pligi ularda yuqori darajadagi ruhiy zo’riqishning barqaror fonini hosil qiladi. Ayollar orasida ruhiy anomaliyalar darajasi yuqoriroq. Aksariyat jinoyatchi ayollar tez ta’sirlanishlari, ijtimoiy o’zaro munosabat nuqsonlari, chiqisha olmaslik, asabiylik jihatlari bilan ajralib turadilar. Ular tajovuzkor harakatlarida ko’pincha tasodifan qo’l ostida bo’lib qolgan narsalardan foydalanadilar. Biroq, ayollar qasddan qilinadigan og’ir jinoyatlarini odatda puxta o’ylab, niqoblashga harakat qiladilar. Shaxsga qarshi og’ir jinoyatlarni ko’pincha xatti- harakatlari erkaklarnikiga o’xshash ayollar sodir etadilar. Zo’ravonlik jinoyatlariga jinsiy jinoyatlar ham kiradi. Bunday jinoyatlarda ustunlik qiluvchi ruhiy xislat jinsiy tajovuzkorlik – jinoyat qurboniga jinsiy zo’rlik va jismoniy zarar yetkazish, ko’p hollarda hayotdan mahrum qilishdir. Bu shaxsda psixik nuqsonlar borligidan dalolat beradi. Mazkur normadan og’ishlar jinsiy jinoyatchilikning shart-sharoiti hisoblanadi, ammo uning sababi emas. Bunday shaxslarning aksariyati qonundan chetga chiqmaslikka harakat qiladilar. Jinsiy jinoyat – nomusga tegish, ayolni jinsiy aloqaga majburlash, jinsiy yetuklik yoshiga yetmaganlar bilan munosabatga kirishishdir (JKning 118, 121, 128-moddalari). Eng xavfli jinsiy jinoyat – nomusga tegish – jismoniy kuch, tahdid yoki jabrlanuvchining chorasiz ahvolidan foydalanib sodir etishdir. Bunday jinoyat uchun yuridik javobgarlik 14 yoshdan boshlanadi. Ushbu jinoyatning ijtimoiy xavfliligi ayolning jinsiy erkinligini qo’pol ravishda mensimaslik, jinoyatchi harakatlarining zo’ravonlik xususiyatiga egaligi, jabrlanuvchiga ma’naviy va jismoniy zarar yetkazilishi, ko’p hollarda ruhiy va jismoniy sog’lig’ining buzilishidan iborat. Shunday qilib, zo’ravon jinoyatchilar qadriyatli-motivasion va ruhiy boshqaruv sohasida bir qator tipik buzilishlarga ega bo’ladilar. Voqelikni ular ijtimoiy taqiqlarga ta’sirchanlik keskin pasaygan sharoitda aks ettiradilar. Har bir zo’ravonlik jinoyatining asosida bir qator sabab va shart-sharoitlar, individual-biologik, ruhiy va ijtimoiy-psixologik omillarning ulanishi yotadi. 31 Qotillik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi Qotillik jinoyatlarini sodir etgan shaxslar psixologiyasi haqida to’xtalib o’tadigan bo’lsak , ularda boshqa shaxslarga nisbatan nihoyatda tobelikni kuzatish mumkin. Qotillar erkin hayotga moslashishi qiyin bo’lgan shaxslar toifasiga kiradilar. Jinoyat fakti – jinoyat qurboni bilan aloqadan chiqish ular uchun xatti-harakatning deyarli imkoni yo’q usuli ekanligini ko’rsatadi. Shuni nazarda tutish lozimki, bu tobelik nafaqat jinoyat qurboni bilan aloqada, balki boshqa birov bilan aloqada ham amalga oshishi mumkin, o’shanda jinoyat uchinchi shaxsga tobelik bilan bog’liq bo’ladi. Qotillik jinoyatlarining kelib chiqishidagi asosiy omillardan biri – jinoyatchini boshqa shaxslarning rad etishi natijasida uning mustaqil bo’lish qobiliyatini cheklanishi (bloklanishi) 22 . Qotillik jinoyatlarining aksariyati to’g’ri qasd bilan sodir etiladi, tajribaning ko’rsatishicha, ularning 1/3 qismi avvaldan rejalashtiriladi. Qotilligi uchun jazoga hukm qilingan (500 nafar) shaxslarni o’rganish quyidagilarni ko’rsatdi. Ularning taxminan yarmi spirtli ichimliklarni yoshligidan iste’mol qila boshlaganlar. Alkogol tajovuzkorlikning namoyon bo’lishini bir necha baravar kuchaytirgan va og’irlashtirgan. Tajovuzkor harakatlar asosan qo’rqitish, do’pposlash, haqoratlash va to’polonlarda namoyon bo’lgan, ya’ni shaxs va jamoat tartibiga qarshi qaratilgan. Qotillik jinoyatlarini asosan erkaklar sodir etib, qurbonlarning yarmidan ortig’i ayollar bo’lgan. Ushbu jinoyatlarning 1/3 holatida qotil va jabrlanuvchi (jinoyat qurboni) bir-biri uchun notanish yoki bevosita jinoyat sodir etilishidan oldin tanishgan shaxslar bo’lganlar. 30 % holatda ular qarindosh, 8–6 % holatda er-xotin, qolgan holatlarda tanish, xizmatdosh, qo’shni bo’lganlar. Aksariyat qotilliklarni 20– 30 yoshlardagilar sodir etganlar 23 . O’ta og’ir jinoyati uchun hukm qilinganlarning butun guruhiga shafqatsizlik xos bo’lib, bunday shafqatsizlik hayvonlar, bolalar, qariyalar, ayollar bilan muomalada namoyon bo’ladi. Tarbiyalanish sharoitini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, qotillik jinoyatlari uchun hukm qilinganlar bir yarim baravar ko’p hollarda nosog’lom sharoitlarda tarbiyalanganlar. Bolalikda ularning 20 %ga yaqini ota-onasiz, 1/3 qismi to’liqsiz oilada, ayni vaqtda 9 % onasiz, 75 % otasiz o’sgan. Har beshinchi holatda oilaning to’liqsizligi ota-onaning sudlanganligi bilan bog’liq bo’lgan . Eng kriminogen omil – bu onaning sudlanganligidir. Materiallarni tahlil qilish jarayonida bolalikdagi tajovuzkor xulqning o’smirlik va yigitlik davrida g’ayriqonuniy va jinoiy xulqqa o’tishi aniqlangan. 22 Qarang: Samovichev Ye.G. Ubiystvo: psixologicheskiye aspekt ы prestupleniya i nakazaniya. – M., 1998. 23 Qarang: Chufarovskiy Yu.V . Psixologiya operativno-roz ы sknoy i sled- stvennoy deyatelnosti. – M., 2004. 32 Tekshirilganlarning 1/3 qismi ilk bor 16–17 yoshlarida jazoga hukm qilinganlar. Bu shaxslar ishga vijdonan munosabatda bo’lmagan, mehnat intizomini qo’pol tarzda buzgan, ichkilikbozlik qilgan, doimo janjalli vaziyatni yuzaga keltirganlar. O’ta og’ir darajadagi qotilligi uchun jazolangan 500 nafar tekshirilganlarning 300 nafari sud-psixiatriya ekspertizasidan o’tkazilgan. 180 holatda, ya’ni ekspertizadan o’tgan har ikkinchi shaxsda aqli rasolikni istisno etmaydigan turli nuqsonlar – surunkali alkogolizm, psixopatiya, bosh miyaning organik kasalliklari, shizofreniya kabilar kuzatilgan. O’z navbatida qotillik jinoyatlarini quyidagi turkumlarga ajratish mumkin. Tasodifiy qotil jinoyatchilar . Ular o’zlarining ruhiy holatlarini boshqarishlarida nuqsonlari mavjudligi bilan ajralib turadilar. Jabrlanuvchini o’ldirish ular uchun fojiali tasodifdir. Lekin, aslida, bu tasodifiy emas. Bu yerda shaxsning murakkab, nizoli vaziyatdan ijtimoiy moslashgan holda chiqib keta olmasligi namoyon bo’ladi. Odatda bunday qotilliklar uzoq vaqt to’planib boradigan salbiy his-tuyg’ular, zo’riqishlar zamirida yuz beradi. Individ himoyalanishning axloqiy-ijobiy va qonuniy usullarini bilmagan holda chidab bo’lmas tushkunlik, juda og’ir ahvolining chorasizligi, hayotiy ziddiyatlardan qonuniy yo’l bilan chiqish mumkinligiga ishonmaslik natijasida oxirgi choradan foydalanadi. Bunda odatda jabrlanuvchi insoniy munosabatlarning oddiy asoslarini uzoq vaqt va qo’pol ravishda buzadi, jinoyat sodir etilishiga sharoit yaratadi. Ayrim tasodifiy qotilliklar qo’qqisdan, favqulodda vaziyatlarda, ayniqsa affekt (hissiy portlash) holatida sodir etiladi. Xalq ongida la’natlangan ashaddiy qotillar hamda ehtiyotsizlik orqasida odam o’ldirish o’rtasida katta axloqiy- psixologik farq borligini inobatga olish lozim. Ushbu jinoyatlardagi ayni bir xil jinoiy natija jinoyatchilarning turli darajadagi ijtimoiy xavfliligi, axloqiy- psixologik xususiyatlari bilan bog’liqdir. Aksariyat qotilliklar maishiy asosda, g’ayriixtiyoriy, ba’zan nihoyatda arzimas sabablarga ko’ra sodir etiladi. Bu toifadagi qotillar ko’pincha o’ch olinmagan alamlar uzoq vaqt to’planishining natijasi hisoblanadi. Shaxsiy mag’lubiyat (haqorat, qo’pol tarzdagi xo’rlash, do’pposlash) holatlarida shaxs vaziyatga batamom tobe bo’lib, natijada o’zini o’zi boshqarishga qobiliyatsiz bo’lib qoladi. Ko’p hollarda qotillarning hayot yo’li tajovuzkor xulq tajribasining uzoq vaqt to’planishi bilan kechgan. Ashaddiy qotil jinoyatchilar barqaror g’ayriijtimoiy qarashlari, yo’nalishlari bilan ajralib turadilar. Ularning axloqqa zid ishlari, salbiy ehtiyojlarining ustunligi zo’ravonlik harakatlarining nihoyatda qo’pol usullarini 33 keltirib chiqaradi. Ular, odatda, ilgari sudlangan, ozodlikdan mahrum qilish joylarida qayta ijtimoiylashmagan (tarbiyalanmagan) va sezilarli ijtimoiy o’ringa ega bo’lmagan shaxslardir. Ularning kundalik xulqi jinoyatga yaqin turadi, g’ayriijtimoiy, jinoiy submadaniyat sharoitida amalga oshadi. Ular tashqaridan bo’ladigan har qanday ta’sirni o’ziga nisbatan hujum deb hisoblaydilar, «to’g’ri», hamma ishi joyida odamlarga nafrat bilan munosabatda bo’ladilar. Ular surunkali ravishda hissiy-ruhiy zo’riqish, xavotirlarni his qilib, arzimagan sabablarga ko’ra tajovuzkor harakatlarga tayyor turadilar. Qo’pol, zo’ravonlik bilan, jinoiy usulda o’zini ko’rsatishga bo’lgan moyillik, chuqur g’ayriijtimoiy buzilishlar – ashaddiy qotilning asosiy psixologik xususiyatidir. 34 XULOSA Insoniyat taraqqiyoti davomida jinoyatchilikni oldini olish, uni sodir etganidan ko’ra har tomonlama ustun ekanligi kuzatilgan. Hozirgi kunda ham jinoyatlarining oldini olish ularni sodir etgan shaxslarni jazolash orqali jinoyat- chilikka qarshi kurashdan ko’ra har tomonlama yaxshidir. Bu borada mashhur fransuz mutafakkiri Sharl Lui Montesko o’zining “Qonun ruhi haqida”gi falsafiy- huquqiy asarida shunday fikr bildirgan: “Aqlli qonun chiqaruvchi jinoyat uchun jazo berish haqida emas, jinoyatlarining oldini olish haqida qayg’uradi, ya’ni u jinoyat uchun jazolashga emas, balki axloqni yaxshilashga harakat qiladi” 38 . Jinoyatchilikning yangi jamiyat qurish uchun tug’diradigan xavfi to’g’risida birinchi Prezidentimiz Islom Karimov shunday yozadi: «Jinoyatchi unsurlarning yangi xo’jalik munosabatlari tizimini shakllantirish jarayonida faol va xufiyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug’diradi. Bu esa mamlakat uchun ham, jahon hamjamiyati uchun ham nomaqbul jinoiy bozor iqtisodiyotining alohida turi shakllanishiga olib keladi. Jamiyatda jinoiy «xufiyona iqtisodiyot»ning mavjud bo’lishi uyushgan jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo’g’inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo’ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi. Korrupsiya vujudga kelib, u eng avvalo uyushgan jinoiy tuzilmalarga madadkor bo’lish yoki to’g’ridan-to’g’ri yordam berish uchun davlat xizmatining imkoniyatlaridan foydalanadi. Bu esa jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatga keltiradigan salbiy oqibatlar tufayli jamiyat xavfsizligi va barqarorligiga to’g’ridan-to’g’ri tahdiddir. Mamlakatimizning kelajagini va obro’-e’tiborini qadrlaydigan har bir vijdonli fuqaro bu tahdidni esda tutmog’i darkor. Halol mehnat qilish, o’z bilimi, kuch-g’ayrati va ijobiy qobiliyatini sarflash uchun barqaror shart-sharoit bo’lishini istaydigan, farzandlari va yaqin kishilari kelajakda ham demokratik,fuqarolik jamiyatida sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlarining samaralaridan to’la-to’kis foydalanishni orzu qiladigan har bir fuqaro, jinoyatchilik va korrupsiya yo’liga o’z vaqtida zarur to’siq qo’yilmasa, bu illatlar qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yaxshi anglab yetmog’i lozim» 39 . Shuning uchun jinoyatchilar dunyosiga qarshi kurash, ularni tag-tomiri bilan tugatish ichki ishlar idoralari har bir xodimining muqaddas burchlaridan biri sanaladi. 38 Qarang: Sitata manbai: Zaripov Z. S., Ismailov I. Kriminologiya. – T., 1996. – 5/b 39 Qarang: Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T., 1997. – 87– 88-6. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi . – T., 2009. 2. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi. – T., 2008. 3. Karimov I.A . O’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo’lmaydi. T. 13. – T., 2005. 4. Karimov I. A . Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari – eng oliy qadriyat. T. 14. – T., 2006. 5. Karimov I. A . Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T., 2008. 6. Karimov I. A . Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi // Xalq so’zi. – 2010. – 13 noyab. 7. Avanesov G.A . Kriminologiya i sosialnaya profilaktika. –M., 1999. 8. Antonyan Yu. M . Prestupnost i psixicheskiye anomalii. – M., 1990. 9. Antonyan Yu. M . Kriminalnaya patopsixologiya. – M., 1991. 10. Antonyan Yu. M., Yenikeyev M. I., Eminov V. Ye . Psixologiya prestup- nika v rassledovanii prestuplenii. – M., 2000. 11. Gurov A. I . Prfessionalnaya prestupnost. Proshloye i sovre- mennost. – M., 1990. 12. Yenikopolov.S. Psixologiya terroristov i seriyn ы x ubiys. – M., 2005. 13. Ratinov A. R . Sudebnaya psixologiya dlya sledovateley. – M., 1990. 14. Muhammadiyev N . E. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb etikasi va estetik madaniyati. – T., 1998 15. G’oziyev E. G’ . Umumiy psixologiya, 1- kitob. – T., 2002. 16. Karimova V. M . Psixologiya. – T., 2002. 17. Zaripov Z. S., Ismailov I . Kriminologiya. – T.,1996. Kriminologiya / Professor Z. S. Zaripovning umumiy tahriri ostida. – T., 2007 18. Asyamov S. V . Psixologiya sovremennogo terrorizma // Щ it. – 2005. – № 11. – S. 34–36 19. Chufarovskiy Yu. V . Psixologiya operativno-roz ы sknoy i sledst- vennoy deyatelnosti. – M., 2004. 20. Olshanskiy D. V . Psixologiya terrorizma. – SPb., 2002 21. Yenikeyev M. I. Yuridicheskaya psixologiya. – M., 2005. 22. Rubinshteyn S. L . Osnov ы ob щ yey psixologii. – SPb., 2006. 23. Razinkin V. S . Vor ы v zakone i prestupn ы ye klan ы . – M., 1995. 24. Ro щ in. S. Psixologiya terrorista. – SPb., 2004. 25. Qodirov A., Ismoilov M . «Qurbonlik» yoki «shahidlik» ko’rini- shidagi terrorchilik // Huquq– Pravo–Law. – 2004. 26. Arifxodjayeva I . X . Ichki ishlar idoralari xodimlari psixo- logiyasi. – T., 2008. 27. Dushanov R. X., Farfiyev Yo. A . Kasbiy psixologiya. – T., 2010.

KIRISH

I-BOB. G’AYRIIJTIMOIY XULQNI KELTIRIB CHIQARUVCHI

SHART-SHAROITLAR

I.1.G’ayriijtimoiy xulq va «normadan chetga chiqish» tushunchasi

I.2.Jinoyatchi shaxsi va uning o’ziga xos psixologik xususiyatlari

I.3.Jinoyatchi shaxs tipologiyasi

II-BOB. ALOHIDA TOIFADAGI JINOYATCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

II.1.G’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar toifasi

II.2.Zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasi

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Купить