Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 57.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Jismoniy tarbiya bo’yicha qo’llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari

Sotib olish
1 Jismoniy tarbiya bo’yicha qo’llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari MUNDARIJA: Kirish ……………………………………………………………………………...3 I.BOB. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo’yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari ……………………………………………………………. . 5 1. 1. Jismoniy tarbiyada n azariy tahlil va umumlashtirish metodlari… …….. …….5 1.2. Jismoniy tarbiya kuzatish metodi va ko‘rgazmali qurollarfan foydalanish………………………………………………………………………..8 II.BOB. Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy tadqiqot uslublari ………16 2.1. Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish… ……………………..16 2.2. Pedagogik k u zatish ilmiy tadqiqot uslubiyatlari… ………………………..22 Xulosa ……………………………………………………………………………25 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..27 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 26- yanvar kuni 2022-2026-yillarga mo ljallangan taraqqiyot strategiyasini belgilashʻ hamda uni joriy yilda amalga oshirish masalalari amalga oshrish to’g’risida tenglish topshiriqlar berdi. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi mazmun- ʻ mohiyati, uni yaqin va o rta istiqbolda amalga oshirish mexanizmlari haqida so z ʻ ʻ yuritildi. 1 Shu munosabat bilan mazkur dasturulamal hujjatning ma no-mohiyati va ʼ ahamiyati haqida fikr yuritish nihoyatda dolzarbdir. Mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy va ma’naviy salomatligini shakllantirishni, sog‘lom turmush tarziga intilish va sportga mehr- muhabbatni singdirishning g‘oyat muhim sharti hisoblanadi. Aholini ayniqsa yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan shug‘ullanishlari, turli sport musobaqalarida ishtirok etishlari orqali yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan rivojlantirishda jismoniy tarbiya va sport muhim ahamiyat kasb etadi va ularda mardlik, vatanparvarlik, sadoqat va halollik tuyg‘ularini shakllantirishda yordam beradi. Davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surdi. Bunda 1 Yangi O zbekiston Taraqqiyot strategiyasi ʻ Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 3 ikkinchi tashabbus yoshlarni jismoniy chiniqtirish, sport sohasida qobiliyatini nomoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yo‘naltirilgan. Shunday yaratib berilgan imkoniyatlardan foydalanib, o‘quvchi yoshlarimizni qiziqishiga qarab sportning turli xil yo‘nalshlariga jalb qilib, ulardan yangi chempionlarni tayorlashimiz zarur. Shu o‘rinda Davlatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev quyidagi fikrlarini misol qilib keltirmoqchiman “Dunyoda qobilyatsiz bola bo‘lmaydi, biz ana shu qobiliyatni ko‘ra olishimiz, taxlil qilib yuksaltirishimiz va shu qatorda o‘quvchilarning qobiliyatidan kelib chiqqan holda biror bir kasbga yoki hunarga yo‘naltira olishimiz bizning eng asosiy vazifamizdir”. Umumta`lim maktablari jismoniy tarbiya darslarini tashkil etish, o`quvchilarning jismoniy tarbiya va sportga oid nazariy-amaliy bilimlarini oshirish, endi o`sib kelayotgan yosh avlodda sog`lom turmush tarzini sharllantirish, jismoniy tarbiya darslarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish hamda mashg’ulotlariga nisbatan ko`nikma va malakalarni shakllantirishga oid tavsiyalar ishlab chiqish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishining maqsadi. Umumta'lim maktablarining jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishda nazariy, amaliy va eksperimental-metodik asoslarni tadqiq etish va bu borada ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. 1. Mavzuga oid ilmiy-pedagogik adabiyotlarni o'rganish. 2. Jismoniy tarbiya darslarida o’quvchilarni sport mashqlarga 4 o’rgatishning yangicha shakl va metodlarini ishlab chiqish. 5 I.BOB.Jismoniy tarbiya nazariyasi bo’yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari. 1. 1. Jismoniy tarbiyada n azariy tahlil va umumlashtirish metodlari. Jismoniy tarbiya nazariyasi - ilmiy va o’quv fandir. XX asr intihosida dunyoning qariyb uchdan bir qismida misli ko’rilmagan hodisalar sodir bo’ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzum, kommunistik mafkura deb atalmish zo’ravonlik va tazyiqqa asoslangan mafkura tanazzulga uchradi. Jahonga, Er yuziga hokim mutloqlikni da’vo etgan va sobiq ittifoq jamiyat sifatida ham, davlat sifatida ham parchalanib ketdi. Uning tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalar mustaqil davlat maqomini oldilar. Mustaqillik - tenglik sari qo’yilgan birinchi qadam. Chunki tenglik bo’lmagan joyda kim kimgadir tobe bo’ladi. Mustaqil bor joyda hukmronlik, o’zgalar hisobiga yashash kabi illatlar paydo bo’ladi. Biz so’nggi bir yarim asr mobaynida boshimizdan o’tkazgan mustamlakachilik davrida shunday bo’lgan edik. "Tenglik" so’zining qudrati shundaki, u odamlarning o’zaro munosabatlaridan tartib, mamlakatlararo munosabatlarigacha hamma narsani me’yor-mezonga soladi, turli kamsitishlar yoki ortiqcha tobeliklarga chek qo’yadi. Mustaqillik - o’zaro hurmat, bir-birini tan olish, bir- birini qadrlash asosida mamlakat fuqarolari o’zaro munosabatida ham, davlatlar o’rtasidagi aloqalarda ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, umumiy mezonlar asosida yashash demakdir. Mustaqillik - jamiyatdan ajralmagan holda dunyo muammolar va o’z taqdiri bilan bog’liq bo’lgan istiqbol haqida o’ylashdir. 6 Mustaqillik - erkin dunyoqarash, erkin tafakkurga suyanib yashash salohiyatidir. Mustaqil yashashga, mustaqil fikrlashga, o’z taqdirini o’zi belgilashga, o’z hayotini o’zi izga solishga qodir odam ziddiyatlarni osonlik bilan engadi, dunyoning shiddatli muammolar bo’roni qarshisida dovdirab qolmaydi. Ana shu oddiy hayotiy haqiqatni davlat mustaqilligiga ham qiyoslash mumkin. Totalitar tuzum davrida davlat mamlakat boshqaruv tizimidan tortib alohida - alohida shaxslarning kundalik turmushiga va istiqboliga daxldor bo’lgan har qanday katta-kichik masalalarni hal etishni ham o’z zimmasiga olgani uchun mehnatkash xalq boqimandalik kayfiyatiga duchor bo’lgan edi. U faqat ishlash huquqiga ega edi, xolos. Mehnat deb atalgan hissiz mashinaning muruvvatiga aylanib qolgan edi. Ertadan-kechgacha mehnat qilsang, mehnatingga yarasha ochdan o’lmaslikka etadigan haqingni olasan, tamom-vassalom. Bu sobiq Ittifoqda qonun kuchiga ega bo’lgan davlat siyosati edi. Odamzot shunchaki ishlar, shunchaki umr kechiradi, xolos. Istiqlol bizga o’zligimizni anglash imkonini yaratib berdi. Inson o’zining butun mohiyatini, insonligini qanchalik chuqur tushunsa, yashash mazmun- mohiyatini ham shunchalik chuqur anglaydi. O’zligini anglagan kishi olamning butun rang-barangligi bilan birga hayot mazmunini, o’zining shunchalik tiriklik va mavjudlik belgisi emas, aksincha, tabiatning betakror mo’’jizasi ekanligiga, shu asnoda inson qadru qimmatini tobora teranroq anglay boshlaydi. Demak, bevosita ichki bir da’vat va ilohiy quvvat bilan ma’naviy yutuqlikka, komillikka intiladi. Bu - mustaqillikning yana bir mo’vjizasi. 7 Sport va jismoniy tarbiya bo’yicha muhim amaliy va nazariy muammolarni hal etilishi samarador metodlardan va ilmiy tadqiqot olib borish uslubiyatlaridan foydalanish katta yutuqlarga erishishga imkoniyat yaratadi. Shuni ham aytish kerak- ki O’zbekiston Respublikasining mustaqillik davrida ilmiy - tadqiqot ishlariga, ayniqsa pedagogik samarador metodlarini va pedagogik ilmiy tadqiqot ishlarini ishlab chiqarishga imkoniyatlar yaratilmoqda. Mehnat maxsuldorligining oshishi faqat ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish hamda texnologiyani mukammallashtirishga bog’liq bo’libgina qolmay balki kishilarni jismoniy taraqqiyoti, sog’lig’i va mehnat qobiliyatiga ham bog’liqligi hammaga ayondir. Oxirgi yillarda texnik taraqqiyot davrida jismoniy harakat borgan sari kamayib ketmoqda. Bu esa XX asrning eng xavfli kasallikka olib kelmoqda - "Gipodinamiya" - ya’ni harakatsizlikka, qon-tomir tizimi kasallanishiga uchramoqda. Texnik taraqiyotiga binoan mehnat sifat jihatdan yangi mazmunga ega bo’lmoqda. Avtomatlashtirish va unga bog’liq holatda mehnatning har tomonlama intensifikatsiyalashtirish insoning faqat aqliy xususiyatlarigina emas, balki jismoniy xususiyatlariga ham alohida talablar quyilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining ikkinchi sessiyasida davlatimiz rahbari "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi Qonunni amalga oshirish barkamol yosh avlodni tarbiyalash va halqaro miqyosdagi sportchilarni tayyorlashda muhim o’rin tutishini qayd etdi. O’zbekiston Respublikasi Prezident sport xalqimizning ajralmas qismiga aylanishi, davlat faoliyati organlari, deputatlar, keng jamoatchilik, eng avvalo, mahallalarning doimiy e’tiborda bo’lishi lozimligini ta’kidladi. 8 Islom Karimov O’zbekiston sportchilarining xalqaro musobaqalar, xususan, Sidneydagi yozgi Olimpiada o’yinlarida muvaffaqiyatli ishtirok etishi mustaqil O’zbekistonning jahondagi obro’si va nufuzini yanada oshirishga xizmat qilishini aytdi. Shu munosabat bilan Prezident mamlakatimiz futbolini rivojlantirish, "Paxtakor" jamoasi shuhratini tiklash zarurligiga e’tiborini qaratdi. Oliy Majlis yangi tahrirdagi « Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi » * 1 qonunni qabul qildi. Endi o’zingiz o’ylab ko’ring, nahotki E. Saadining, S. Ro’zievning, R. Riqsievning jahon g’olibi, E. Shagaevning Olimpiya g’olibi bo’lishi va ularning sportdagi mahoratlari darrov o’zidan-o’zi kelib qolganmi? Albatta yo’q. Bu yillar davomida o’rganishlar, kuzatuvlar, ilmiy tadqiqot, tajribalar o’tkazilishining ma’sulidir. Shuning uchun jismoniy tarbiya va sport bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarining ahamiyati juda katta. Shu munosabat bilan bizning yurtboshimiz bu masalaga yuqori e’tibor bilan qarab hamma sharoitlar yaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasida qabul qilingan "jismoniy tarbiya sport va to’g’risida"gi qonunni samarador amalga oshirilishi, qo’yilgan vazifalarga javob berish uchun ko’p narsalarni qayta ko’rib chiqib, o’rganish va qayta ishlab chiqilishi lozim: sport trenirovkasining tuzilishi, rejalashtirish, mashg’ulot jarayonidagi jismoniy yuklanishlar, uning me’yorlanishi, jismoniy tarbiya vositalari, metodlari, sport turlari bilan shug’ullanish uchun iqtidorli, qobiliyatli bolalarni saralash usullari va shu kabilar. 1.2. Jismoniy tarbiya kuzatish metodi va ko‘rgazmali qurollarfan foydalanish 9 Jismoniy tarbiya g’oyat rang-barang xodisadir va tabiiy fanlar uchun ham, ijtimoiy fanlar uchun qiziqarlidir. Jismoniy tarbiya uchun o’ziga xos g’oya inson jismoniy rivojlanishining maqsadga muvafiq boshqarishdir. Inson biologik rivojlanishni o’rganadigan tabiiy fanlar, yoshga xos bo’lgan o’zgarishlarni jismoniy mashqlar va tashqi muhit ta’sirida fizik va biologik qonunlarni ko’rinishini o’rganadi. Bu fanlar jismoniy fanlar fiziologiyasi, dinamik anatomiyasi, biomexanika, jismoniy mashqlar bioximiyasi, jismoniy mashqlar gigienasi, tibbiyot nazorati, davolash jismoniy madaniyati kiradi. Jismoniy tarbiyani rivojlanishining ijtimoiy Qonuniyatlarni, jismoniy madaniyat tarixi, jismoniy tarbiyani tashkil etilishini, jismoniy mashqlar ta’sirida inson psixikasida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni pedagogik ta’sir o’tkazish vositalari va shakllari, uslublarini qo’llanish mohiyati va qonunlari, sportda yuksak natijalarga erishish qonuniyatlarini o’rganadigan ijtimoiy fanlar, jismoniy madaniyat sotsiologiyasi, jismoniy tarbiya tarixi va jismoniy tarbiyani tashkil etish umumiy pedagogika, jismoniy mashqlar va sport psixologiyasi, jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati, sport inshootlari qurilishi kiradi. Jismoniy tarbiyani o’rganadigan ilmiy fanlar umumiy fanlarni tabaqalashuvi vositasi sifatida paydo bo’ladi. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi umumiy fiziologiya shaxobchasi, biomexanika, biofizika maxsuloti, jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati ixtisoslashtirilgan pedagogik fandir. Yuqorida qayd etilganlar t ajriba asosida vujudga keladi. Mana endi ko’z oldidan o’tkazib ko’ring, jamiyatni rivojlanishining hozirgi bosqichida ilmiy-tadqiqot ishlarining 10 ahamiyatlari qanday bo’lishligini, albatta katta. Shuning uchun ham bu masalalarni hal etishga hamma imkoniyatlar yaratilgan va yangicha jiddiy qarashni olimlardan, amaliyotchilardan bizning yurtboshimiz talab qiladi. Sizning e’boringizga binoan O’zbekiston terma jamoalarida futbol, engil atletika, suzish, og’ir atletika va boshqa sport turlari bo’yicha, balki ayrim guruhlarda yoki sportchilarda ilmiy ish olib boruvchi brigadalar tuzilgan. Ma’lumki, har bir Respublikada fanlar bo’yicha ilmiy tekshirish institutlari bor. Masalan O’zbekistonda: seysmologiya ilmiy tekshirish-tadqiqot instituti, O’zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti, O’zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti, Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti va shu kabilar. Ilmiy-tadqiqot ishlarining amaliy natijasi bolalarni va yoshlarni salomatligini mustahkamlashga, yanada mehnat qobiliyatini oshirishga va O’zbekiston sportchilarining yuksak yutuqlarga erishish imkoniyatlarini muvaffaqiyatli oshirishga qaratilishi kerak. Bu ilmiy ishlarni olib borishda biz ko’pincha boshqa metodlar bilan ham foydalanamiz. Masalan: fiziologiya, antropologiya, bioximiya, sotsiologiya, psixiologiya, biomexanika va hG’k. Ma’lumki, jismoniy tarbiya pedagogik jarayon bo’lib hisoblanadi, shuning uchun pedagogik ilmiy tekshirish metodlarini jismoniy tarbiya masalalarini tekshirishda birinchi navbatda qo’llaniladi. Ilmiy tekshirish ishlarini kimlar olib boradi?- ilmiy xodimlar, pedagoglar shifokorlar, trenerlar, o’qituvchilar va boshqalar. Ilmiy ish bu ma’lumotlarni to’plash, uni o’rganish 11 ob’ekti, b aholash va tahlil qilish hamda xulosa chiqarish, amaliyotda qo’llash, amalga oshirish, boshqacha gapirganda bu aniq bilim. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani o’rganadigan ma salalar doirasi keng. Shuning uchun tadqiqot olib borib faqat pedagogik metodlardan emas, balki aralash fanlar - sotsiologiya, tibbiyot psixologiya, fizologiya, bioximiyada va vrach nazoratida foydalaniladigan metodlar ham qo’llaniladi. Bulardan tashqari jismoniy tarbiya nazariyasida nazariy tahlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish va tajriba- sinov metodlaridan foydalaniladi. Nazariy tahlil va umumlashtirish metodlari. Har qanday tadqiqot adabiy manbalarni o’rganish, tahlil va umumlashtirishdan boshlanadi. Buning uchun tadqiqotchi kerakli adabiyotar bilan tanishadi va o’ziga tahlil qilish uchun zarur adabiy manbalarni tanlab oladi, so’ng ularni o’rganish rejasini tuzadi, yozib olish va tahlil qilish metodikasini o’ylab oladi. Tajriba tadqiqotlar uchun adabiyotlarni o’rganishda qaysi masalalar - o’rganib chiqilgan, ular qay darajada yoritilgan va ulardan qaysilari yanada asoslanishi va tajribada sinab ko’rishni talab qilishni aniqlash zarur. Kuzatish metodi. U maxsus tashkil etiladi, aniq belgilangan kuzatish predmetiga, shuningdek, kuzatilgan faktlarni hisobga olish tartibga ega bo’ladi. Bunda tadqiqotchi pedagogik jarayonning borishiga aralashmaydi. U kuzatishni rejasini oldindan ishlab chiqadi. Bu rejada faktlarni o’zgarishlarni to’plash izchilligi, ularni hisobga olish va ishlab chiqish tartibi ko’rsatiladi. Bundan tashqari kuzatuv natijasida tasdiqlangan yoki inkor etilishi kerak bo’lgan ishchi farazi G’gipotezaG’ aniqlab olinadi. 12 Pedagogik ko’zatishning afzalligi shundan iboratki, u obektlarni tabiiy sharoitlarda o’rganish imkonini beradi. Bunda faktlar obektiv bo’lishi va tadqiqotchining shaxsiy sifatlarigagina bog’liq bo’lmasligi kerak. Kuzatishlar jarayonida kuzatiladigan narsani aniq, qayd etish zarur. Tajriba sinov metodlari Tipik sharoitlarning o’zgarish darajasiga ko’ra tabiiy va laboratoriya tajribalari bir-biridan farq qilinadi. Tabiiy tajribalarda mashg’ulotlar odatdagi shart-sharoitdan chetga chiqmasdan o’tkaziladi yoki chetga chiqsa juda kam bo’ladi. Laboratoriya tajribasi maxsus sharoit yaratishdan va boshqa ta’sirlarni bartaraf qilish, tasodifiy hollarga chek qo’yish va zarur materiallarni yig’ishni to’xtatmaslikdan iborat. Bundan tashqari tajriba sinov olib boruvchi hodisalar o’rtasidagi aloqalar sabablarini aniq ochish maqsadida sharoitni o’zgartirish mumkin. Zarur xollarda, masalan: faktlar etarli bo’lgan taqdirda eksperimentni takrorlash mumkin. Tajribalar muayyan faktlar yoki ular orasidagi bog’liqlarni aniqlash- mutloq absolyut eksperimentga ergashish maqsadida ham o’tkazilishi mumkin. Ayrim tajribalarning maqsadi natijalarini qiyoslashga qaratilgan bo’ladi. Bunday natijalar qiyosiy deb ataladi. Tajribalarni o’tkazishdan vazifalarni aniqlab olish va tadqiqot rejasini, ishchi farazini tuzish, tajriba mashgulotlari metodikasi, faktlarni qayd etish va qayta ko’rib chiqish usullarini ishlab chiqish zarur. Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi asosiy shartlardan biri yaxshi uyushtirilgan tibbiy nazoratdir. Ta’lim muassasalarida tibbiy nazoratning vazifalari-bolalar sog‘ligini mustaxkamlash uchun jismoniy tarbiyaning asosiy vosita va uslublaridan 13 foydalanish, ular to‘g‘ri qo‘llanishini nazorat qilish, shuningdek jismoniy tarbiya ishlari uchun tegishli sharoitlarni yaratishga ko‘maklashishdan iborat. Jismoniy tarbiya jarayoni boshqa tarbiyalardan farqli o‘laroq shug‘ullanuvchilar organizmini sog‘lomlashtirish hamda jismoniy rivojlantirish uchun yo‘naltirilgan. Æismoniy tarbiya amaliyotida ta’limning ko‘plab turli uslublari va uslubiy shakllari qo‘llaniladi. Uslublarni quyidagi uch guruhga birlashtirish mumkin: a) og‘zaki; b) ko‘rgazmali; v) amaliy. Uslublar va uslubiy shakllar o‘zaro chambarchas aloqadadir. O‘qituvchi ularni turli ko‘rinishlarda qo‘llab, jismoniy tarbiyaning to‘la qonli jarayonini ta’minlaydi. Og‘zaki uslub shakllari: Tushuntirish uslubi Ta’lim muassasalarining barcha sinflarida qo‘llaniladi. U mashqning mohiyatini ochib beradi, talabalarda harakat haqida tasavvur hosil qiladi. Hikoya bolalarni mashqlarning yangi turlari bilan tanishtirishda; mazmun va shaklga ega bo‘lgan yangi o‘yinni o‘rganishda qo‘llaniladi. Suhbat savol -javob shaklida o‘tkaziladi. O‘qituvchi yo‘llovchi savollar yordamida materialni o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi, shuningdek, talabalarda o‘z fikrlarini aytish istagini qo‘zg‘aydi. Buyruq va qaror. Talabalar jismoniy mashqlarni bajarayotganlarida va darsni o‘tish jarayonida o‘qituvchi rahbarlik qilish uchun buyruq va qarorlaridan foydalanadi. 14 Ko‘rsatmalar Ta’lim muassasalarining barcha sinflarida mashqlarni bajarishda qo‘llaniladi. Ko‘rsatmalar butun guruhga yoki bir talabaãa tegishli bo‘lishi mumkin. Ko‘rgazmali uslub shakllari: Mashqni ko‘rsatish. Ta’lim uslublari ichida eng tushunarlisi ko‘rsatish uslubi hisoblanadi. Ko‘rgazmali uslublarda mashqlarni ko‘rsatish etakchi o‘rinni egallaydi. Umuman ko‘rgazmalilikni qo‘llanish, xususan ko‘rsatish kichik yoshdagi talabalarni o‘qitishda zarurdir. Ko‘rsatish juda samarali bo‘lish uchun bolalarni yaxshi uyushtirish va ular kuzatishlari uchun sharoit yaratilishi lozim. Mashqlar barcha talabalarga yaxshi ko‘rinadigan joydan turib namoyish etilishi kerak. Ko‘rsatish va tushuntirish turli variantlarda birga qo‘shib olib boriladi: 1) dastlab mashq namoyish etiladi, so‘ng tushuntiriladi; 2) dastlab mashq tushuntiriladi, so‘ng namoyish qilinadi; 3) namoyish tushuntirish bilan birga olib boriladi. Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish. Hàrakatlar haqida to‘g‘ri tasavvur hosil qildirish uchun ko‘pincha ko‘rgazmali qurollardan foydalaniladi. Ko‘rgazmali qurollar suratlar, jadvallar, rasmlar, fotosuratlar bo‘lishi mumkin. Ularni darsda o‘qituvchi rahbarligida yoki, agar ular sinfda yoki zalda osib qo‘yilsa, darsdan tashqari vaqtda mustaqil ravishda ko‘rib chiqish mumkin. Amaliy uslub shakllari: Amaliy uslubda talabalar har bir harakatni amalda bajaradilar, ko‘rsatadilar, takrorlaydilar. Ta’limning asosiy vazifasi shug‘ullanuvchilarda mustahkam harakatlanish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.Bu vazifani hal etish uchun o‘rganiladigan harakatlarni ko‘p martalab 15 takrorlash zarur. O‘rganiladigan harakatlarni rejali ravishda mashq qilish bolalarga jismoniy tayyorgarlikning eng yuqori natijalariga erishishlarda yordam beradi, ularni sog‘lom qiladi, bilimini oshiradi. Musobaqa takomillashtirish uslubi sifatida talabalarda bir qadar malaka hosil bo‘lganidan keyingina qo‘llaniladi. Musobaqada o‘quv materialini o‘tish davomida eng yaxshi jamoalar, guruhlar yoki ayrim talabalar aniqlanadi. SHug‘ullanuvchilarga individual yondoshish: Bolalar bilan ishlashda o‘qituvchilarning o‘z talabalari individual xususiyatlarini yaxshi bilishi katta ahamiyatga ega, chunki, har bir sinfda zukko va parishonxotir, faol va sust: jismoniy madaniyat va sportga qiziquvchi va qiziqmaydigan talabalar bo‘ladi. O‘qituvchi har bir talabaning sog‘ligini va jismoniy rivojlanganlik darajasini yaxshi bilish kerak. Har bir sinfda o‘z sinfdoshlaridan jismoniy tayyorgarligiga ko‘ra yaqqol ajralib turadigan talabalari bor. Ulardan ba’zilari mashqlarni bajara olmaydilar, boshqalari esa, aksincha, jismoniy mashqlarni bajarishda yuqori natijalar ko‘rsatadilar. SHuningdek yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lgan bolalar ham o‘zlariga individual yondoshishga ehtiyoj sezadilar. Bolalarga individual yondoshishda ularning sog‘ligini, yoshini, jinsini va jismoniy tayyorgarligi hamda jismoniy qobiliyatini albatta hisobga olish kerak. Ma’ruza . Jismoniy tarbiya sohasida ma’ruzalar sport turlari va jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari hamda jismoniy tarbiya uslubiyoti fanlaridan olib boriladi. Xususan jismoniy tarbiya va sportning tarixi, jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari va jismoniy tarbiya uslubiyoti hamda sport trenirovkasi 16 jarayonining qonuniyatlari, jismoniy tarbiyada ta’lim va tarbiya, harakatlarga o‘rgatish, umumiy va maxsus tayyorgarlik jarayonlari tahlil etilai. Oliy ta’limda ma’ruzani quyidagi turlaridan foydalaniladi: akademik ma’ruza, ma’ruza-hikoya, ma’ruza-suhbat, ma’ruza-munozara, ommaviy ma’ruza va muammoli ma’ruza. Bu ma’ruzalar yozma shaklda ifoda etiladi. Buning uchun ma’ruzachida reja va bayonnoma bo‘lishi lozim. Ayniqsa, ma’ruzada ishlatiladigan izohlar, ko‘chirmalar, ma’lumotlar, misollar uchun yozma ravishda alohida kartochkalar tayyorlangan bo‘ladi. O‘qituvchi ma’ruza o‘qir ekan, talabalarga mavjud materiallarni etkazish bilan birga, ularga ba’zi vazifalarni berib, kutubxona, laboratoriya va arxivlarda ishlash uchun yo‘llanma berishi ham kerak. Talabalarga ma’ruza o‘qish va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda Oliy ta’lim hayotidagi tajriba ham nazariy, ham amaliy jihatdan umumlashtirib borilmoqda. Seminarlar o‘zlashtirilayotgan yangi materiallarning bir qismi talabalar tomonidan qanday o‘zlashtirilishini tekshirib ko‘rish maqsadida o‘tkaziladigan dars shaklidir. Seminar mashg‘ulotlari ma’ruza uslubi orqali berilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va mustahkamlash maqsadida barcha ijtimoiy fanlar uchun tadbiq etiladi. Seminar mashg‘ulotlari, odatda ma’sus mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, uning rejai ilgariroq e’lon qilinadi va seminar mavzuiga bog‘liq adabiyotlar ko‘rsatiladi. Talabalar seminar mashg‘ulotlariga tayyorlanayotganlarida ko‘rsatilgan adabiyotlarni olib o‘qiydilar, zarur xronologik materiallardagi qoida-qonunlarni atroflicha ishlab chiqib, uni bir umumiy bayonnoma holiga keltiradilar. Talabalarga seminar uchun tayyorgarlik 17 ko‘rganlarida ma’ruza yozish tavsiya etiladi. Bu ma’ruzada talaba mavzu bo‘yicha o‘zining shaxsiy mulohazalarini ham aytishi kerak. Amaliy va tajriba mashg‘ulotlari ma’ruza kursida olingan bilimlarni amalda tadbiq qilish maqsadida o‘tkaziladigan dars shakllaridan biridir. Bu ikki mashg‘ulot o‘zining xususiyatiga ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Amaliy va tajriba darslarida talabalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har bir kichik guruhga alohida o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida amaliy mashg‘ulotlar sport turiga muvofiq bo‘lgan mashqlar texnikasi va taktikasini egallashga, jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga, musobaqalar o‘tkazish malaka va ko‘nikmalarini egalashga, umumiy jismoniy tayyorgarlik ko‘rishga yordam berishi kerak. Maslahatlar oliy va o‘rta maktabda o‘qitishning keng qo‘llaniladigan bir shakli bo‘lib, ko‘pincha ma’lum kurs materiallari o‘tib bo‘lingach, undan olinadigan reyting sinov va attesstatsiyalardan oldin yoki o‘zlashtirmovchi talabalar bilan yokka holda yoki guruh bo‘lib o‘tkaziladi. Maslahatlarda odatda bir yoki bir necha guruh talabalari o‘zlashtirgan bilimlar yuzasidan o‘qituvchi yakuniy suhbat o‘tkazadi va talabalarning tushunmagan savollariga javob beradi. Kollekviumlar o‘qitish jarayonida keng qo‘llaniladigan dars shakllaridan biri bo‘lib, ayniqsa, tabiiy fanlarni to‘laroq o‘zlashtirishda juda qulaylik tug‘diradi. Kollekviumda fanning bir bo‘limi o‘tib bo‘lgach, shu bo‘limni talabalar qanday o‘zlashtirganliklari sinab ko‘riladi. Unda o‘qituvchi talabalarga vazifalar beradi.Talabalar savollarga birin-ketin javob beradilar.Javoblar o‘qituvchi 18 tomonidan yakunlanib, umumlashtiriladi va faol ishtirok qilgan talabalar rag‘batlantiriladi. Reyting nazorati, maslahat, yozma ishlar nazorati ham o‘qitish jarayonining ajralmas tarkibiy qismlaridir.Ularning har biri o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Talabalarga ma’ruza o‘qishda, amaliy tajriba mashg‘ulotlarini o‘tkazishda, seminarlar tashkil etishda, fanlar bo‘yicha “tayanch ibora” yozma ishlari yozishda, kurs va bitiruv malakaviy ishlariga rahbarlik qilishda Oliy ta’lim Kadrlar tayyorlash Davlat standartilari ham nazariy, ham amaliy jihatdan to‘la amal qilingan holda ish ko‘riladi. 19 II.BOB.Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy tadqiqot uslublari 2.1. Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish. Bizga ma`lumki, nazariy taxlil va umumlashtirish adabiyot materiallarini tula taxlil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini tulik urganib chiqish juda qiyin. Sababi fizio logiya faiing o`zidan bir yilda ilmiy ishlarga oid 3000 dan ortik tadqiqot ishlarining natijalari e`lon qilinmoqda. U har 4-5 yilda yana shun chadanga ko`payadi bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlar haqi dagi makolalar bir necha marotaba ko`paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - "bibliografiya" fani tadqiqotchining ishini yengillash tiradi. U nash? qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ruyxatini to`zib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish ma`lum dav? ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yunalishi bo`yicha yangiliklarga qisqa izox beradi. Bu n dan tashqari, tadqiqotchi "bibliografik tavsifnoma"dan ham foydalanadi. Tavsifnoma yangi chiqan adabiyot uchun yozma ravishda yoki referat sifatida(olingan ilmiy ish natijasini qisqartirgan xolda) tayyorlaydi, unga izox beradi. Bibliogafik izlanish esa tadqiqotchining adabiyotlar ustidagi bir lamchi ishi bo`lib, tekshiruvchi izlanish orqali topilgan qarama-qarshi liklar ustida nazariy baxs yuritadi, ularni bir-biri bilan taqqoslaydi. Nazariy taxlil va umumlashtirishning yana bir uslubi xujjat materiallari ustida ishlashdir. Jismoniy madaniyatning ko`p tomoni amaliy mashg`ulotlar uchun to`zilgan rejalar, kundaliklar, konspktlar va tunga uxshashlarda ifodalanadi. Ular albatta amaliyotni nazarda tutgan xolda to`zilgan bo`ladi. Ularni ilmiy 20 jixatdan chukur o`rganish kutilmagan natijalarni berish mumkin. Masalan, jaxonning kuchli sportchilarini tayyorlash va ularning shug`ullanish rejalarini solishtirish, malakali sportchilarning kundaliklari, xaftalik, oylik, yillik jismoniy yo`q larning xajmi, mikdori, bajarish intensivligi va boshqalar tadqiqot chiga manba bo`lishi mumkin. Ilmiy tadqiqot uchun musobaqa materiallari, ko`p yillik trenirovkalarning natijalarini o`rganish ham ob`ekt bo`ladi. Ilmiy maqsadda to`zilgan anketalar ham xujjat materiallari bo`lib xizmat qilishi mumkin. To`zilgan savollarga "xa" va "yo`q" deb javob berish ham ko`p xulosalarga olib keladi. Jismoniy tarbiya jarayonida turlicha metodlar qo’llaniladi. Ular bilvosita yoki bevosita, hissiy qabul etish so’z orqali yoki ko’rgazmaliliq yoki amaliy harakat faoliyatidan foydalanishga asoslangandir. Jismoniy tarbiya metodlariga asosan amaliy harakat faoliyati kiradi, lekin birorta ta’lim tarbiyani so’z va ko’rgazmalilik metodlarga asoslanmasdan turib olib borib bo’lmaydi. Bu esa jismoniy tarbiya metodlari bilan bir qatorda shu jarayonga kiruvchi boshqa hamma metodlarni aks ettiradi. Jismoniy tarbiya metodlarining muhim asoslaridan birini jismoniy yuqlanishni boshqarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi. Jismoniy yuklanish - deb jismoniy mashqlarni organizmga ta’sir etuvchi hamda sodir bo’ladigan ob’ektiv va sub’ektiv qiyinchiliklarni yengish darajasiga aytiladi. Jismoniy yuklamaorganizmning ish potentsiali sarflanishi va charchash bilan bevosita bog’liq bo’lib charchash jismoniy yuklanishi bilan ifodalangan 21 tiklanish jarayoni ro’y beradigan dam olish bilan bog’liqdir. Shunday qilib, jismoniy yuklamacharchash orqali ish qobiliyatini tiklash va oshirishga olib keladi. Jismoniy yuklanishning samaradorligi uning hajmiga va shiddatiga ko’p proportsional. Jismoniy yuklanishning hajmi deb ayrim mashqlarning ko’p vaqtli ta’sirchanligi shuningdek ma’lum bir vaqtda bajarilgan jismoniy ishlarning miqdoriy yig’indisiga aytiladi (ayrim mashg’ulot yoki uning bir qismi davomida, bir hafta va h.k.). Jismoniy yuklanishning shiddati uning har bir momentdagi ta’sir kuchi, funktsiya kuchlanganligi, ta’sirning bir vaqtdagi qiymati bilan xarakterlanadi. SHiddat ko’rsatkichlari: harakatni tezligi, ishlarning quvvati, qarshiliklar og’irligi, shuningdek mashqlar bajarilishini tezligi va h.k. Jismoniy yuklanishning hajmi va shiddati ko’rsatkichlari orasida teskari proportsional munosabat mavjud. Bundan shu narsa kelib chiqadiki ba’zi mashqlarni shidati qancha yuqori bo’lsa shunchalik hajm imkoniyati kam bo’ladi, va aksincha. Jismoniy yuklama jismoniy tarbiyaning turli metodlarida standart, takrorlash mash^ metodi har bir vaqtida o’zining tashqi parametrlari bilan amaliy bir xil va o’zgaruvchan bo’ladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishlardan foyda charchash hosil qilgan bir faoliyatdan boshqa ikkinchi faoliyatga o’tish bo’lishi mumkin. SHaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, 22 o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. “Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium” so‘zidan olingan bo‘lib, «bo‘linmas», «alohida shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir. Individuallik esa shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta o‘rganish, uning yashash sharoitlaridan etarli darajada xabardor bo‘lish va ularning hisobga olinishini taqozo etadi. Individual yondashuv o‘quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo‘lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega. Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana boradi. Amaliy ishlar metodlari o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlar yordamida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. 23Labaratoriy a Amaliy ishlar Mashq Amaliy met odlar Amaliy ishlar metodi – o’zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo’naltirilgan jarayonda qo’llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llash ko’nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy sharoitlar – maktab yer maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o’qituvchi tomonidan nazorat qilinadi va zarur hollarda yo’riqnoma yoki maxsus ko’rsatmani o’quvchilar e’tiboriga havola etadi. Qayd etilganidek, ushbu metodlar o’quvchilarda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga yordam beradi. Aynan amaliy faoliyat jarayonida nazariy bilimlar harakatdagi shaklga ega bo’ladi. Mashq - aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko’nikmalarini egallash yo’lidagi ko’p marta takrorlanishlar bo’lib, mashqsiz ko’nikma hamda malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og’zaki, yozma, gradikaviy (texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa turlarga bo’linadi. Yozma mashq lar – ta’limning tarkibiy qismi sifatida zaruriy ko’nikma va malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash maqsadida qo’llaniladi. Diktant, insho, masala, misol, shuningdek, referat yozish va tajriba mohiyatini yoritish ham yozma mashqlar sirasiga kiradi. Grafikaviy ishlar ham yozma ishlar bilan o’xshash jihatlarga ega bo’lib, ulardan asosan texnik jarayonlar (jumladan, geografiya, fizika, matematika, chizmachilik, rasm hamda texnologik ta’lim)da keng ko’lamda foydalaniladi. 24 Mashqlarning bajarilish samarasi quyidagi shartlar hisobga olinganda birmuncha yuqori bo’ladi: 1) mashqlarni bajrishga nisbatan ongli yondashish; 2) bajarish qoidasini bilish; 3) vaqt bo’yicha takrorlanishning to’g’ri taqsimlanishi. Mashqni bajarishni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat: 4) o’qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi; 5) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko’rsatishi; 6) o’qituvchi nazorati ostida o’quvchilar tomonidan o’quv harakatining dastlabki bajarilishi; 7) zarur ko’nikma va malakalar shakllangunicha o’quv harakatlarning ko’p bora takrorlanishi. Ayrim holatlarda o’quvchilar ovoz chiqarib o’quv harakatlarini takrorlashlari va bajarishlari lozim bo’ladi. Ular izohli mashqlar deb nomlanadi va bajariladigan harakatlarning mohiyatini anglagan holda ko’nikma va malakalarni egallashga imkon beradi. Laboratoriya ishlari o’quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o’tkazish metodlari bo’lib, ular ko’proq tabiiy fanlar asoslarini o’rganishda qo’llaniladi. Bu metod o’quvchilarning asbob-uskunalar bilan ish ko’rish, o’lchash ishlarini amalga oshirish va ularning natijalariga ishlov berish kabi ko’nikmalarini tezkor shakllantirishga imkon beradi. Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va jihozlar, shuningdek, materiallar hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga 25 keltirishni talab etadi. Biroq bu harakatlar o’quvchilarning yuqori darajadagi faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba va o’lchash ishlarini tashkil etish bilan takomillashtirilib boriladi. Laboratoriyadan amaliy ishlarning farqi shundaki, bu metod o’quvchilarning mavjud nazariy bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo’naltirilgan faoliyatini tashkil etishga xizmat qiladi. U o’quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish, bilish faoliyatini nazorat qilish hamda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni tuzatish borasidagi ko’nikmalarini shakllantirish kabi funksiyalarni bajaradi. Amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilarning bilish faoliyati quyidagi besh bosqichda tashkil etiladi: 1. O’qituvchining tushuntirishi, faoliyat mohiyatini nazariy jihatdan anglash bosqichi. 1) Ko’rsatma, yo’l– yo’riq berish bosqichi. 2) Sinov bosqichi (bu bosqichda ikki-uch nafar o’quvchi amaliy harakatlarni bajaradi, qolgan o’qiuvchilar esa ularning faoliyatini kuzatadi). 3) Faoliyat (harakat)ni bajarish (har bir o’quvchi topshiriqni mustaqil ravishda bajaradi, ayni o’rinda topshiriqni bajarishga qiylanalgan o’quvchilarga alohida e’tibor qaratilib, ularga yordam ko’rsatiladi). 4) Nazorat bosqichi (bu bosqichda o’quvchilarning ishlari qabul qilinadi va baholanadi; ishning sifati, materialning maqsadga muvofiq tanlanganligi, vaqt nutqai nazardan tezkorlik, topshiriqni bajarish tizimining to’g’riligi va samaradorligi kabi holatlarga alohida e’tibor beriladi). 26 Zamonaviy ta’lim tizimida o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlar negizida amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishda didaktik o’yinlar dan foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Didaktik o’yin o’rganilayotgan ob’ekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish asosida o’quvchining bilishga bo’lgan qiziqishi va faollik darajasini rag’batlantiruvchi o’quv faoliyati turi. Ayni vaqtda o’yin ham ijtimoiy faoliyat ko’rinishi sanaladi. Hozirgi vaqtda o’qituvchilar qo’lida barcha o’quv fanlari bo’yicha didaktik o’yinlarning ishlanmalari mavjud, ayniqsa, boshlang’ich ta’lim bo’yicha yaratilgan o’quv dasturlarda turli didaktik o’yinlarning ro’yxati yetarli darajada ko’rsatilgan. Ta’limning globallashuvi ta’limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va yo’nalishi jihatidan xilma-xil bo’lgan kompyuter o’yinlarining maktab amaliyotiga jadal kirib kelishini ta’minlamoqda. Didaktik o’yinlar o’quvchilarga ijtimoiy- foydali mehnat hamda o’qish ko’nikmalarini faol o’zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o’yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O’yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik zo’riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o’yinlardan foydalanilganda o’quvchilarning manfaatdor bo’lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan taqdirdagina ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil etilgan o’yin ijobiy natija bermaydi. 1. Ta'limiy topshiriqlar. Maktablardagi ta'limning hamma bosqichlarida o’quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish juda muhimdir. Lekin kichik 27 yoshligidan boshlab ularning ijodiy fikrlashini shakllantirish alohida ahamiyatga ega. Chunki boshlang’ich sinflarda, xususan, ta'limning birinchi yili bolalarda o’qish qobiliyatlari shakllana boshlaydi. O’quvchining ijodiy fikrlashi yangilik kashf etishida, ko’rilayotgan narsani yaratishning boshqacha usulini topishda, o’quv. materialidan o’zgacha bog’lanishlarni ochib berishi va xokazolarda aks etadi. O’quvchilarning namunaga tayanmay qandaydir yangi narsani yaratish qobiliyati ijodkorlikni talab qiladigan faoliyatda rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishda ta'limiy topshiriqlar muhim rol o’ynaydi. Bunday topshiriqlar fikrlash faodiyatining maqsadi sifatida xizmat qiladi va uning xarakterini belgilaydi. Topshiriqlarning har xil turlari kichik maktab yoshidagi o’quvchilar fikrlashining rivojlanishiga turlicha ta'sir ko’rsatadi 2.2. Pedagogik k u zatish ilmiy tadqiqot uslubiyatlari. Bu guruxlarga xos metodlarning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o`zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi. Bunga pedagogik izlanish kiradi. Hayotdagi ko`zatishdan farqli ularok, bu uslub ko`zatish pred metini aniq ifodalaydi, ko`zatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilan xisobga oladigan sistema ishlab chiqadi va uni izlanishda qo`llaydi. Maxsus protokollar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va xokazolar. Barcha ilmiy ko`zatishlar natijasi ko`zatuvchining shaxsiy kobi liyatigagina bog`liq bo`lmasligi lozim, chunki urganilgan dalillar natijalar ko`pchilikda turlicha fikr xosil bo`lishiga olib keladi (bu metodda bir necha ko`zatuvchi bir paytning o`zida ko`zatish olib boradi va ular solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar usha harakatning bajari lishniy takrorlaydi 28 yoki shunda ulchovga qarab aniq ko`zatib xulosalar qilinadi: foto, kinos`yomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar). Hozirgi zamon nazariyasi harakatlarni bajarishdagi ayrim ifoda langan (ijro etilgan, bajarilgan) dalillarni, bilimlarni aniq ifoda lashdan chiqqan xulosalar ob`ektivligida munozara, baxsga sabab bulmoq da. Masalan, badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, figurali uchish va xokazolarda harakatni ifodalashni bayon qilish (v "razitel nost)da tortishuvlarga duch kelinadi. Albatta, bunda pedagogik ko`zatish metodi kul keladi. Qator utirgan xakamlarning har qaysisi o`z fikrini bayon qiladi, umumiy xulosa shunga qarab chiqariladi. Keng tarqalgan aniq xisobga olish metodlaridan biri xrono metr lashdir. «Xrono» - vaqt, «metr» ulchov demakdir. Bunda harakatni baja rish uchun sarflangan vaqtga qarab natija taxlil qilinadi. Masalan, 800 metrga yugurishda har bir 100 metr uchun sarf bo`lgan vaqt yoki darsni, trenirovka mashg`ulotining boshidan oxirigacha xronometrlash mashg`ulot ning asosiy vaqtini samarasiga baxo berish uchun foydalaniladi. Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o`zi tomonidan uyushtirilgan bo`lib, uning o`zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi, tadqiqot uslubining qulay yoki qimmatli tomoni ham ana shundadir. Jismoniy madaniyat jarayonida olib borilayotgan tajribani maxsus sharoitni xisobga olmay yoki sun`iy qaytadan usha sharoitni yaratishda tekshirilishi kerak bo`lgan masalaga oid bo`lmagan ochiq muammolar ham yuza ga kelishi mumkin. 29 Bu uslubning salbiy tomonidir. Tajribani ob`ektiv utkazish amaliyotda tabiiy, modulli va laboratoriya eksperimentlari deb nomlangan xillarridan foydalaniladi. Tabiiy eksperiment hayotiy sharoitda olib boriladi. Undan taj-riba ishtirokchilari butunlay bexabar (samaraligi shunda ham) bo`lishi mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfda jismoniy madaniyat dars uslublar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi samaradorligini aniqlashga erishiladi. Moduli eksperiment metodidan ko`zatuvchi hayotda uchraydigan oddiy sharoitdan bir oz o`zgargan muhitda tajriba utkazadi. Masalan, muskul kuchini ustirishda sportga yangi kelganlarda ish olib borildi, deylik. Ular xaftada uch marta, gurux-guruxlarga bo`linib, birinchi guru xi yotib shtangada mashq qilish, ikkinchi guruxi o`z tanasi ogirligidan foydalanish, uchinchi guruxi faqat gantel kutarish bilan ma`lum muddat mashq qiladi. Har qaysi guruxning moduli alohida (shtanga, gavdasi ogir ligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini orti rishga yunaltirilgan. Belgilangan muddatdan so`ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati e`lon qilinadi. Laboratoriya eksperimentida shug`ullanuvchilar amaliyotda kam uchraydigan sharoitda tajriba utkaziladi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki gurux olinib, ulardan birining mashg`uloti laboratoriya da, ikkinchisiniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajriba ning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Tajriba utkazuvchining tajribada ishtiroki ob`ektiv bo`lmagan xulosalarga olib kelishi mumkin. 30 XULOSA Xulosa qilib aytganda ularga metodik ta`sir etishning xilma-xil usullaridan foydalanishi kerak. O`quv materialini o`zlashtirish va mustahkamlash uchun, mashqlarga bo`lgan ehtiyojda katta farq mavjud. Har bir o`quvchida zaruriy mashqlarning soni va hajmi har xil: alohida shug`ullanuvchilarning o`rgatish tempi har xil. Yuqori malakali sportchi tez suratda oqilona yechimlarni topishi va muayyan musobaqa vaziyati uchun eng samarali texnik-taktik harakatlarni qo‘llashni bilishi lozim. O’z hayajonlarini boshqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Sportchining o‘z hayajonli holatlarini boshqara olish malakasi ko‘p jihatdan ularning sport mahorati oshishiga yordam beradi.Alohida harakat faoliyatining texnikasini o`zlashtirib olishda o`quvchilarning xususiyatlarini hisobga olib, yordamchi mashqlarning xarakterini va hajmini o`zgartirib berish zarur. Kurs ishida ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlarining maqsadi va vazifalari, bolalarning jismoniy tarbiyalash vositalari, jismoniy mashqlar, erkin xarakatlar, massaj usullari xamda tabiat omillari suv, quyosh va havo ta'sirida chiniqtirish muolajalari, jismoniy tarbiya mashg`ulotlari, xarakatli o`yinlar, estaf е talar, gimnastika va akrobatika mashqlari bilan shug`ullanish uslublari tahlil etiladi. Jismoniy tarbiya uslubiyoti fanidan ma'ruza matnda o`quvchi va talabalarning jismoniy tarbiya darslarini turlari, tarkibi, jismoniy tarbiya darslarida jismoniy yuklamalarni mе'yorlash, jismoniy tarbiyadan uyga vazifalar, jismoniy tarbiya jarayonlarida o`zlashtirishni xisobga olish shakllari, jismoniy tarbiyadan 31 sinfdan va maktabdan tashqari ishlar, yashash joylari va oilada jismoniy tarbiya va sport tadbirlarining shakllari ham ta'rif etiladi. Jismoniy tarbiya uslubiyoti ma'ruza matnlarida ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarini tashkil etishning m е 'yoriy xujjatlari bo`lgan jismoniy tarbiya dasturi, jismoniy tarbiyadan yillik va chorak r е jalar, jismoniy tarbiya darslarining taqvimiy r е jalari, jismoniy tarbiya darslarining bayonlari, jismoniy rivojlanishni va xarakatlarni bajarishni amaliy nazorat qilish m е 'yorlari, sport to`garaklari va musobaqalarining r е jalari, musobaqalarning nizom, dastur va bayonlarini tayyorlash uslublari yoritiladi. Ushbu kurs ishida matnlaridan talabalarning ta'lim va tarbiya jarayonini samarali tashkil etish xamda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonlarida k е ng foydalanish mumkin.Interfaol ta’lim bir vaqtda bir nechta masalani hal etish imkoniyatini beradi. Bulardan asosiysi-o‘quvchilarning muloqot olib borish bo‘yicha ko‘nikma va malakalari rivojlanadi, o‘quvchilar orasida emotsional aloqalar o‘rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida ishlashga, o‘z o‘rtoqlarining fikrini tinglashga o‘rgatish orqali tarbiyaviy vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi.. 32 Adabiyotlar ro‘yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to`g’rsida”gi qonuni 2015 yil 4 sentyabr’ O`RQ-394-son. 2. Yangi O zbekiston Taraqqiyot strategiyasi ʻ Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni. 4. Abdullayev A., Xonkeldiyev SH. Jismoniy tarbiya nazariyasi va bslubiyoti. o‘quv qo‘llanma Toshkent., O‘zDJTI, 2005 yil - 300 b. 5. Abdullayev. A Xonkeldiyev.Sh “Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati” darslik Toshkent -2005 6. Axatov M.S Uzluksiz ta’lim tizimida ommaviy sport-sog’lomlashtirish ishlarini boshqarish” Toshkent 2005-yil 7. Axmedov F.Q., Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi “Ruhsora servis” нашриёти- 2021 8. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 2- sinif darslik, 2003-yil . 9. metodikasi, o‘quv qo‘llanma TDPU, 2005 y. 10. Salomov.R.S “Sport mashg’ulotining nazariy asoslari” o’quv o’llanma Toshkent 2005-yil 11. Tulenova X.B. Malinina N.N., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish 12. Umumiy o’rta ta’limning jismoniy tarbiya bo’yicha milliy o’quv dasturi Toshkent 2021 33 Internet saytlari 1. .www.tdpu.uz 2. . www.pcdagog.uz 3. .w\v\v. physiology.ru/handbooks.html .\vw\v.curator.ru/e-books/b22.html 34

Jismoniy tarbiya bo’yicha qo’llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari

MUNDARIJA:

Kirish ……………………………………………………………………………...3

I.BOB.Jismoniy tarbiya nazariyasi bo’yicha olib borilayotgan 

tadqiqot uslubiyotlari……………………………………………………………..5

 1.1. Jismoniy tarbiyada nazariy tahlil va umumlashtirish metodlari………..…….5

1.2. Jismoniy tarbiya kuzatish metodi va ko‘rgazmali qurollarfan 

foydalanish………………………………………………………………………..8

II.BOB.Jismoniy madaniyat nazariyasining  ilmiy tadqiqot uslublari………16

2.1.Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish………………………..16

2.2.Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot uslubiyatlari…………………………..22

Xulosa ……………………………………………………………………………25

Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..27

 


 

 

KIRISH 

Kurs ishining  dolzarbligi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 26-yanvar kuni 2022-2026-yillarga moʻljallangan taraqqiyot strategiyasini belgilash hamda uni joriy yilda amalga oshirish masalalari amalga oshrish to’g’risida tenglish topshiriqlar berdi.  Yangi Oʻzbekiston taraqqiyot strategiyasi mazmun-mohiyati, uni yaqin va oʻrta istiqbolda amalga oshirish mexanizmlari haqida soʻz yuritildi.[1]

Shu munosabat bilan mazkur dasturulamal hujjatning maʼno-mohiyati va ahamiyati haqida fikr yuritish nihoyatda dolzarbdir. 

Mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy va ma’naviy salomatligini shakllantirishni, sog‘lom turmush tarziga intilish va sportga mehr-muhabbatni singdirishning g‘oyat muhim sharti hisoblanadi.

Aholini ayniqsa yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan shug‘ullanishlari, turli sport musobaqalarida ishtirok etishlari orqali yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi.

O‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan rivojlantirishda jismoniy tarbiya va sport muhim ahamiyat kasb etadi va ularda mardlik, vatanparvarlik, sadoqat va halollik tuyg‘ularini shakllantirishda yordam beradi.

Davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surdi. Bunda ikkinchi tashabbus yoshlarni jismoniy chiniqtirish, sport sohasida qobiliyatini nomoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yo‘naltirilgan. Shunday yaratib berilgan imkoniyatlardan foydalanib, o‘quvchi yoshlarimizni qiziqishiga qarab sportning turli xil yo‘nalshlariga jalb qilib, ulardan yangi chempionlarni tayorlashimiz zarur.

Shu o‘rinda Davlatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev quyidagi fikrlarini misol qilib keltirmoqchiman “Dunyoda qobilyatsiz bola bo‘lmaydi, biz ana shu qobiliyatni ko‘ra olishimiz, taxlil qilib yuksaltirishimiz va shu qatorda o‘quvchilarning qobiliyatidan kelib chiqqan holda biror bir kasbga yoki hunarga yo‘naltira olishimiz bizning eng asosiy vazifamizdir”.

Umumta`lim maktablari jismoniy tarbiya darslarini tashkil etish, o`quvchilarning jismoniy  tarbiya  va sportga  oid  nazariy-amaliy  bilimlarini oshirish, endi  o`sib kelayotgan yosh avlodda  sog`lom  turmush       tarzini         sharllantirish,        jismoniy      tarbiya          darslarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish hamda mashg’ulotlariga nisbatan ko`nikma va malakalarni shakllantirishga oid  tavsiyalar ishlab chiqish  mavzuning dolzarbligini belgilaydi.

Kurs ishining maqsadi.  Umumta'lim         maktablarining   jismoniy  tarbiya  darslarini tashkil etishda nazariy, amaliy   va   eksperimental-metodik  asoslarni  tadqiq  etish  va bu  borada  ilmiy metodik  tavsiyalar  ishlab chiqish. 

Kurs ishining  vazifalari.   

  1. Mavzuga  oid ilmiy-pedagogik adabiyotlarni  o'rganish. 
  2. Jismoniy  tarbiya darslarida  o’quvchilarni sport mashqlarga   

o’rgatishning  yangicha  shakl va  metodlarini   ishlab chiqish. 


 

 

I.BOB.Jismoniy tarbiya nazariyasi bo’yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari.

 1.1. Jismoniy tarbiyada nazariy tahlil va umumlashtirish metodlari.

Jismoniy tarbiya nazariyasi - ilmiy va o’quv fandir. XX asr intihosida dunyoning qariyb uchdan bir qismida misli ko’rilmagan hodisalar sodir bo’ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzum, kommunistik mafkura deb atalmish zo’ravonlik va tazyiqqa asoslangan mafkura tanazzulga uchradi. Jahonga, Er yuziga hokim mutloqlikni da’vo etgan va sobiq ittifoq jamiyat sifatida ham, davlat sifatida ham parchalanib ketdi. Uning tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalar mustaqil davlat maqomini oldilar.

Mustaqillik - tenglik sari qo’yilgan birinchi qadam. Chunki tenglik bo’lmagan joyda kim kimgadir tobe bo’ladi. Mustaqil bor joyda hukmronlik, o’zgalar hisobiga yashash kabi illatlar paydo bo’ladi. Biz so’nggi bir yarim asr mobaynida boshimizdan o’tkazgan mustamlakachilik davrida shunday bo’lgan edik.

"Tenglik" so’zining qudrati shundaki, u odamlarning o’zaro munosabatlaridan tartib, mamlakatlararo munosabatlarigacha hamma narsani me’yor-mezonga soladi, turli kamsitishlar yoki ortiqcha tobeliklarga chek qo’yadi.

Mustaqillik - o’zaro hurmat, bir-birini tan olish, bir-birini qadrlash asosida mamlakat fuqarolari o’zaro munosabatida ham, davlatlar o’rtasidagi aloqalarda ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga tayanish, umumiy mezonlar asosida yashash demakdir.

Mustaqillik - jamiyatdan ajralmagan holda dunyo muammolar va o’z taqdiri bilan bog’liq bo’lgan istiqbol haqida o’ylashdir.

Mustaqillik - erkin dunyoqarash, erkin tafakkurga suyanib yashash salohiyatidir. Mustaqil yashashga, mustaqil fikrlashga, o’z taqdirini o’zi belgilashga, o’z hayotini o’zi izga solishga qodir odam ziddiyatlarni osonlik bilan engadi, dunyoning shiddatli muammolar bo’roni qarshisida dovdirab qolmaydi. Ana shu oddiy hayotiy haqiqatni davlat mustaqilligiga ham qiyoslash mumkin.

Totalitar tuzum davrida davlat mamlakat boshqaruv tizimidan tortib alohida - alohida shaxslarning kundalik turmushiga va istiqboliga daxldor bo’lgan har qanday katta-kichik masalalarni hal etishni ham o’z zimmasiga olgani uchun mehnatkash xalq boqimandalik kayfiyatiga duchor bo’lgan edi. U faqat ishlash huquqiga ega edi, xolos.


 

[1] Yangi Oʻzbekiston Taraqqiyot strategiyasi Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 

 

Sotib olish