Joriy va eksport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 616
Число пользователей: 251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	65.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Joriy va eksport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi

Joriy va ek sport valyuta operatsiyalari, ularning
mohiyati va amalga oshirish tartibi
Mundarija:
Kirish
I bob. Valyuta siyosati va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi mazmuni
1.1. Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari
1.2. Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti
1.3. Valyuta siyosatining asosiy usullari
II bob. O’zbekiston Respublikasining valyuta siyosati va uni takomillashtirish
2.1. Valyutani tartibga solishning xorij tajribasi
2.2. O’zbekiston Respublikasida valyuta kursini tartibga solish
2.3. Valyuta siyosatida so’m konvertatsiyasining muammolari va bartaraf etish
imkoniyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1

Kirish
Iqtisodiy jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning xalqaro
mavqeini belgilashda vamamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy
munosabatlari tizimida valyutasiyosati muhim rol o’ynaydi. U iqtisodiy
rivojlanish barqarorligini ta’minlash, ishsizlikning oldini olish va
inflatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivliginisaqlab turishda
makroiqtisodiy siyosatning muhim va ajramas qismi hisoblanadi. Oxirgi
yillarda O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati jadal sur’atlar
bilanrivojlanib bormoqda. Xorijiy sarmoyalar ishtirokida yangidan-
yangi qo’shmakorxonalar vujudga kelib tashqi iqtisodiy faoliyatga
qo’shilmoqda. Tabiiyki, mazkur tashqi iqtisodiy munosabatlar
ishtrokchilari xorijiy sheriklari oldidagimajburiyatlarini bajarish uchun
xorijiy valyutani sotish yoki sotib olishga kuchli ehtiyoj sezmoqdalar.
Mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan vatashqi
iqtisodiy faoliyat shakllanishida asosiy o’rinda turuvchi valyuta
qonunchiligidoimo davomiy rivojlanish va takomillashishda bo’lmog’i
lozim.
Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A. Karimov
ta’kidlaganlaridek, “Birjadan tashqaribozorni kengaytirish va
rivojlantirish, tijoriy banklarning roli va mas’uliyatinioshirish hisobidan,
milliy valyutamizni erkin muomaladagi valyutaga to’liqalmashtirish
(konvertatsiya qilish) masalasini yechish vaqti keldi. Bu tadbir
mamlakatimizga kirib kelayotgan investitsiyalar hajmini oshirish garovi
vakafolatidir” 1. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy faoliyatni
takomillashtirish, tashqi iqtisodiy munosabatlarni jadallashtirish yo’lida
yurtboshimiz buyruqlari va hukumatimiz qarorlari bosqichma-bosqich
qabul qilindi. Valyuta bozorini erkinlashtirish uchun Xalqaro Valyuta
Fondi Bitimi VIII moddasiga muvofiq joriy valyuta operatsiyalari
bo’yicha konvertatsiya yo’lga qo’yildi.
2

I bob. Valyuta siyosati va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi mazmuni
1.1. Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari
Xal q aro valyuta munosabatlari - valyutalarning jahon xo jaligidagi xarakatiʼ
natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqgisodiy munosabatlar majmuasi.
Xalqaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarishga nisbatan
ikkilamchi xisoblanadi, chunki ishlab chiqarilgan tovarlarni eksport-import qilish
natijasida xalqaro valyuta munosabatlari yuzaga keladi. Tarixan, xalkaro
savdoning yuzaga kelishi xalkaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltirgan
birlamchi omil bo ldi. Аmmo xalkaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarish
ʼ
jarayonining har bir bosqichiga - ishlab chikdrish. T aqsimlash, ayirboshlash va
iste molga bevosita faol ta sir ko rsatadi.
ʼ ʼ ʼ
Valyuta munosabatlari va takror ishlab chikdrish o rtasida bevosita
ʼ
(to gridan-to gri xamda teskari) alokalar mavjud. Ularning ob ektiv asosi bo lib
ʼ ʼ ʼ ʼ
tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga keltiruvchi
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni xisoblanadi. Valyuta munosabatlarining
shakllanishi, o zgartirilishi yoki tugatilishining xukuqiy asoslari bo lib xalqaro
ʼ ʼ
kelishuvlar va ichki davlat qonun-qovdalari xisoblanadi.
Valyuta siyosati — davlatning mamlakat ichida va undan tashqarida
valyutaga, valyuta kursita, valyuta operatsiyalariga ta sir ko rsatish chora-
ʼ ʻ
tadbirlari; davlat iqtisodiy siyosatining va tashqi iqtisodiy faoliyatiningtarkibiy
qismi. V.s.ning asosiy dastaklari — valyuta intervensiyasi, valyuta cheklashlari,
valyuta subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervlari, devalvatsiya, revalvatsiya
va b.dan tashkil topadi. Mamlakatda V.s.ni hukumat, markaziy bank, markaziy
moliya muassasalari amalga oshiradi.
Jahon miqyosida V.s.ni xalqaro valyuta — moliya tashkilotlari (Xalqaro
valyuta fondi, xalqaro banklar) olib boradi. Uni amalga oshirish davriga ko ra,
ʻ
joriy V.s. va uzoq muddatli V.s. kabi kurinishlari bor. Joriy V.s.da valyuta bozori
holati o zgarishlari (kon yukturasi), deviz va diskont siyosati, valyuta zaxiralari
ʻ ʼ
yordamida tartibga solinadi va bu siyosat to lov balansi tengligini ta minlashga
ʻ ʼ
3

xizmat qiladi. Uzoq muddatli V.s. valyuta mexanizmi, valyutalar kursi va pariteti,
xalqaro hisob-kitoblar tartibini o zgartirish maqsadlarini ko zlaydi.ʻ ʻ
Jahon valyuta tizimining samarali hamda barqaror faoliyat ko’rsatishi
uning jahon xo’jaligi tuzilmasi va holatiga muvofiqlik darajasiga bevosita bog’liq
bo’ladi. Xalqaro moliyaviy muhitda yuzaga kelgan bir qator o’zgarishlar hamda
mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ta’siri natijasida
jahon valyuta tizimining amal qilish tamoyillari ham o’zgardi.
Jahon valyuta tizimi rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarini bosib
o’tdi:
– Parij valyuta tizimi (1867-1914 y.y.);
– Genuya valyuta tizimi (1922-1929 y.y);
– Bretton-vuds valyuta tizimi (1945-1976 y.y.);
– Yamayka valyuta tizimi (1976 yildan hozirgi davrgacha).
Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatlar o’rtasidagi tashqi iqtisodiy
aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jahon valyuta tizimining yangi tamoyillarini
ishlab chiqishga zarurat tug’ildi. Ushbu davrdan jahon valyuta tizimi
rivojlanishining yangi bosqichi amal qila boshladi. Mazkur bosqich oltin quyilma
andozasi yoki Genuya valyuta tizimi sifatida nom oldi.
1922 yilda Genuyada o’tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy masalalar
bo’yicha xalqaro konferentsiyada rivojlangan mamlakatlardagi oltin zahiralari
tashqi savdo va boshqa operatsiyalar bo’yicha xisob-kitoblarni tartibga solish
uchun etarli emas deb ta’kidlandi. Xalqaro aylanmada oltin va funt sterling dan
tashqari AQSh dollari dan h am keng foydalanish tavsiya etildi. Xalqaro to’lov
vositasi rolini bajarishga yo’naltirilgan ikkala valyuta ham deviz nomini oldi.
Germaniya, Avstraliya, Daniya, Norvegiya kabi ko’pgina mamlakatlar oltin deviz
standartiga qo’shilishdi.
Genuya valyuta tizimining asosiy tamoyillari ham oldingi Parij valyuta
tizimi tamoyillariga o’xshish edi. Mazkur tizimda ham oltin oxirgi jahon puli
sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi.
Genuya valyuta tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanib faoliyat ko’rsatgan:
4

1. Tizim asosini oltin va deviz valyut alar tashkil etdi. Ushbu davrda 30 ta
mamlakatning pul tizimi oltin-deviz standartiga asoslandi. Biroq, zahira valyuta
mavqei rasmiy jihatdan hech bir valyutaga berilmadi , funt sterling va AQSh dollari
ushbu sohada etakchilik uchun raqobatlashdi .
2. Oltin paritetlari saqlab qolindi. Valyutalarning oltinga almashinuvi
nafaqat bevosita yo’l bilan (AQSh, Frantsiya, B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy
valyutalar orqali ham amalga oshirildi.
3. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi qayta tiklandi.
4. Valyutani tartibga solish faol valyut a siyosati shaklida xalqaro
konferentsiyalarda amalga oshirildi.
Oltin deviz andozasi oltin andozasining muayyan shaklini ifodalab, bunda
alohida milliy banknotalar oltinga emas balki boshqa mamlakatlarning
valyutalariga (oltin quyilmalarga almashinuvchi devizlarga) almashtirilar edi.
Mazkur sharoitda, milliy valyutalarni oltinga almashtirishning ikkita asosiy
usuli shakllandi:
1. bevosita – deviz rolini bajaruvchi (funt sterling, AQSh dollari) valyutalar
uchun ;
2. bilvosita – mazkur tizimning qolgan barcha valyut alari uchun.
Ushbu jahon valyuta tizimida erkin suzuvchi valyuta kurslari tamoyili
qo’llanilgan. Genuya tizimining tamoyillariga muvofiq a’zo mamlakatlarning
markaziy banklari milliy pul birliklari valyuta kurslarining mumkin bo’lgan
tebranishlarini valyutani tartibga solish usullarini (asosan valyuta interventsiyasi)
qo’llagan holda ushlab turishlari lozim edi.
barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi, mazkur fondlardan eksportni
rag’batlantirish maqsadlarida milliy valyuta kursini pasaytirishda foydalanilgan.
Bunday fondlar Buyuk Britaniyada 1932 yilda, AQShda 1934 yilda, Belgiyada
1935 yilda, Kanadada 1935 yilda, Gollandiyada 1936 yilda tashkil etilgan.
Ikkinchi jahon urushi xalqaro valyuta va iqtisodiy munosabatlarning to’liq
izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Xalqaro savdo va xalqaro moliya munosabatlarining
5

asosi butkul o’zgarib ketdi. Mazkur o’zgarishlar natijasida mamlakatlar tomonidan
yangi jahon valyuta tizimini tashkil etishga tashabbus qilindi.
Bretton-Vuds valyuta tizimi ( Bretton Woods system) – ikkinchi jahon
urushidan keyin shakllangan va milliy valyuta tizimlarini etakchi mamlakatlar
valyuta tizimiga moslashtirishga asoslangan jahon valyuta tizimidir. Mazkur jahon
valyuta tizimi 1944 yil 22 iyulda Bretton-Vudsdagi ( Nyu-Xempshir shtati) xalqaro
konferentsiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida Xalqaro valyuta
fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlarni tashkil etish
qarori qabul qilindi.
Bretton-Vuds tizimi – savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil
etishning xalqaro tizimidir. Bu oltin deviz andozasidan erkin savdo orqali
valyutalarning talab va taklifi muvozanatini o’rnatuvchi Yamayka tizimiga o’tish
bosqichi bo’ldi. Bretton-Vuds tizimida oltin bilan bir qatorda AQSh dollariga
jahon puli funktsiyasi berildi.
Bretton-Vuds tizimini tashkil etishdan maqsad:
– xalqaro savdo hajmini qayta tiklash va oshirish;
– tashqi savdo balansidagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga barham berish
uchun davlatlarga moliyaviy resurslar ajratish;
– barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini
tashkil etish;
– qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Bretton-Vuds tizimining oqibati: mamlakatlar iqtisodiyotining
dollarlashuvi, ushbu holat pul massasini milliy nazorat ostidan chiqib ketishiga
olib keldi.
Bretton-Vuds tizimi quyidagi asosiy tamoyillarga ko’ra amal qildi:
– xalqaro xisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab
qoldi;
– dollar yoki oltindagi qa’tiy belgilangan valyuta paritetlari o’rnatildi;
6

– asosiy valyutaning kursi (AQSh dollari) oltinga nisbatan qa’tiy
belgilandi;
– asosiy valyutaga nisbatan ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun
qa’tiy belgilangan almashinuv kurslari o’rnatildi;
– markaziy banklar milliy valyutalarning asosiy valyutaga nisbatan
barqaror kursini (±1%) valyuta interventsiyalari yordamida saqlab turishdi ;
– valyuta kurslarini revalvatsiya yoki devalvatsiya orqali o’zgartirish
mumkin edi;
– tizimning tashkiliy bo’g’inlari sifatida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro
tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi.
AQSh dollari uchun 1 troya untsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti
o’rnatildi. Natijada AQSh zaiflashgan raqobatchisi Buyuk Britaniyani ortda
qoldirgan holda valyuta ustunligini oldi. Amalda xalqaro valyuta tizimi ning dollar
ustunligiga asoslangan dollar standarti yuzaga keldi.
XX asrning o’rtalarida jami dunyo oltin zahirasining 70% AQShga tegishli
bo’ldi. Dollar – oltinga almashinuvchi valyuta zahira aktivlari, valyuta
interventsiyalari va xalqaro xisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita hamda
valyuta paritetlarida asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida AQShning milliy valyutasi
jahon puli sifatida faoliyat ko’rsatdi.
Xalqaro valyuta fondiga a’zo mamlakatlar o’zlarining valyuta kurslarini
dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o’z navbatida dollar oltinga bog’langan
edi. Shuning uchun oltinning dollardagi bahosi barcha narx xisob-kitoblari uchun
asos bo’ldi. Barcha jahon narxlari dollarda belgilana boshladi. Xalqaro to’lov
vositalari asosiy zahira valyutasi sifatida AQSh dollari va oltindan tashkil topgan
bo’lishi kerak edi. Markaziy banklar o’zlaridagi dollarni AQSh g’aznachiligidan
qa’tiy belgilangan kurs bo’yicha oltinga almashtirishlari mumkin edi.
Odatda, Bretton-Vuds tizimi 1944 yildan 1971 yilgacha davr mobaynida
mavjud bo’lgan bo’lsa ham, haqiqatda mazkur tizim 1959 va 1968 yillar
o’rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan xolos. 1946 yildan 1959 yil
yanvargacha valyuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan.
7

1959 yildagina G’arbiy Evropa mamlakatlarining valyutalari erkin
konvertatsiyalanishi bilan Bretton-Vuds tizimi to’liq miqyosda faoliyatini
boshlagan.
Bretton-Vuds valyuta tizimining inqiroz ga uchrash sabablari:
– AQSh iqtisodiyotining berqarorligi va u bilan bog’liq ziddiyatlarning
rivojlanishi. 1967 yilda iqtisodiy o’sishning pasayishi bilan sodir bo’lgan valyuta
inqirozining boshlanishi.
– Inflyatsiyaning kuchayishi jahon narxlari va kompaniyalarning
raqobatbardoshligiga salbiy ta’siri ko’rsatdi hamda “issiq” pullarning spekulyativ
ko’chishini rag’batlantirdi. Turli mamlakatlarda inflyatsiyaning turli sur’atlari
valyuta kurslari dinamikasiga ta’sir ko’rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini
pasayishi esa kurslarning keskin o’zgarishiga sharoit yaratdi.
– 1970 yillarda spekulyativ operatsiyalar mamlakatlar o’rtasidagi “issiq”
pullar harakatini tezlashtirgan holda valyuta inqirozini yanada kuchayishiga sabab
bo’ldi. “Issiq” pullarning shiddatli oqimi ko’rinishidagi dollar ortiqchaligi bir
mamlakatdan boshqasiga kirib kelishi valyuta bozorlarida keskin o’zgarishlarni
keltirib chiqardi.
– Bretton-Vuds tizimi tamoyillarining jahon maydonida kuchlar nisbati
o’zgarishiga nomuvofiqligi. Milliy valyutalarni qo’llashga asoslangan valyuta
tizimi jahon xo’jaligi baynalmillashuvi bilan qarama-qarshilikka keldi. Ushbu
qarama-qarshilik AQSh va Buyuk Britaniya iqtisodiy holatining zaiflashishiga
muvofiq kuchayib bordi. Chunki ular zahira valyutasi mavqeidan foydalangan
holda to’lov balanslarining taqchilligini milliy valyuta emissiyasi evaziga
pasaytirishdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlariga zid
bo’ldi.
– TMKlarning valyuta sohasidagi roli: TMK turli valyutalardagi yirik
miqdordagi qisqa muddatli aktivlarga ega bo’ladi, mazkur aktivlar ular faoliyat
ko’rsatayotgan mamlakatlar markaziy bankining valyuta zahiralaridan ham ortiq
bo’lishi mumkin. Ushbu mablag’lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda
ko’rish maqsadida valyutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi mumkin.
8

Yamayka valyuta tizimi – zamonaviy jahon valyuta tizimi bo’lib, alohida
mamlakatlarning valyuta tizimlariga emas, balki huquqiy mustahkamlangan
davlatlararo tamoyillarga asoslangandir. Yamayka valyuta tizimining o’ziga xos
xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishi bo’ldi.
Bretton-vuds tizimining inqirozi valyuta islohotlarining ko’pgina
loyihalarini keltirib chiqardi: jumladan, jamoaviy zahira birliklarini tashkil etish,
tovar va oltin bilan ta’minlangan jahon valyutalarini chiqarish va oltin standartiga
qaytish loyihalari.
Monetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor tomonidan
tartibga solishni yoqlashdi, to’lov balansini avtomatik tarzda o’z-o’zidan tartibga
solinish g’oyasiga asoslangan holda suzuvchi valyuta kurslari rejimi joriy etishni
taklif qilishdi (M. Fridman, F. Maxlup va bosh. ). Neokeynsianchilar
J.M.Keynsning xalqaro valyuta tashkil etish to’g’risidagi oldingi g’oyasiga
qaytishdi (R. Triffin, U. Martin, A. Dey. F. Peru, J. Denize) . AQSh oltinni to’liq
demonetizatsiya qilish va dollarning mavqeini qo’llab-quvvatlash maqsadida
xalqaro likvid vositani tashkil etish yo’lini tutdi. G’arbiy Evropa, ayniqsa Frantsiya
dollarning etakchiligini cheklash va XVF kreditlarini kengaytirish sari harakat
qildi.
Valyuta inqirozidan chiqishga bag’ishlab jahon miqyosida bir qator
konferentsiyalar o’tkazildi. 1972-1974 yilllarda XVF jahon valyuta tizimini isloh
qilish loyihasini tayyorladi.
Mazkur loyiha 1976 yilda XVFga a’zo mamlakatlarning kelishuviga ko’ra
Kingstonda o’tkazilgan konferentsiyada rasmiy jihatdan kuchga kirdi. Yamayka
valyuta tizimi asosiga oltin standartidan to’liq voz kechish tamoyili qo’yildi.
Mazkur tizimga muvofiq valyuta munosabatlari quyidagi tamoyillarga
asoslangan holda amalga oshirilishi lozim:
– oltin andozasi tizimi rasman bekor qilindi;
– oltin demonetizatsiyasi belgilandi, uning jahon puli funktsiyasi bekor
qilindi;
– valyutani oltinga bog’lovchi oltin paritetlari taqiqlandi;
9

– markaziy banklarga bozor bahosi bo’yicha oltinni oddiy tovar sifatida
sotish va sotib olishga ruxsat etildi;
– SDR (Special Drawing Rights ) standarti joriy etildi, undan jahon puli
sifatida, shuningdek, valyuta almashinuv kurslarini o’rnatish hamda rasmiy
aktivlarni baholashda foydalanish ko’zda tutildi.
– alohida markaziy banklarga ichki pul siyosatini mustaqil o’tkazish
imkoniyati kengaytirildi. Mamlakatlarning markaziy banklari valyutaning qa’tiy
belgilangan paritetini ushlab turish uchun valyuta bozorlari faoliyatiga aralashishga
majbur emaslar. Biroq, ular valyuta kurslarini barqarorlashtirish uchun valyuta
interventsiyalarini amalga oshiradilar.
– zahira valyutalari sifatida AQSh dollari, Germaniya markasi, funt
sterling, shveytsariya franki, yaponiya ienasi, frantsuz franki rasman tan olindi
(evro muomalaga kiritilishiga qadar);
– erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi o’rnatildi, shuningdek, ularni jahon
valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllantirish belgilandi;
– davlatlarga valyuta kursi rejimini mustaqil belgilashga ruxsat etildi.
Yamayka bitimining barcha ishtirokchi mamlakatlari asosida
valyutalarning oltin tarkibi yotgan qa’tiy belgilangan valyuta kurslaridan valyuta
bozorlaridagi talab va taklif ta’sirida muayyan chegaralarda erkin o’zgaruvchan
suzuvchi valyuta kurslariga o’tishdi.
4 . 3. Evropa valyuta tizimining asosiy elementlari va rivojlanishi
bosqichlari
Evropa valyuta tizimi – bu mintaqaviy valyuta tizimi bo’lib, Evropa
iqtisodiy integratsiyasi doirasida milliy valyutalar harakati bilan bog’liq iqtisodiy
munosabatlar majmuasini o’zida ifodalaydi. Evropa valyuta tizimi zamonaviy
jahon valyuta tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U uchta asosiy
elementni o’z ichiga oladi:
10

– EKYu (European currency unit) standarti. EKYu – shartli jamoaviy
valyuta bo’lib, Evropa ittifoqiga kiruvchi, Evropaning etakchi mamlakatlarining 12
ta valyut asiga asoslanadi. Har bir valyutaning savatdagi og’irligi a’zo davlatning
Evropa ittifoqi YaMMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga bog’liq holda
aniqlanadi.
– Birgalikda suzuvchi valyuta kursi, mazkur kursni ±2,25% chegarada
tebranishi belgilangan edi, 1993 yilda valyuta muammolarining kuchayishi bilan
bog’liq holda tebranish doirasi ±15%gacha kengaytirildi (“evropa valyuta iloni”).
1989 yilda J.Delor (Evropa ittifoqi komissiyasi raisi) tomonidan ishlab
chiqilgan iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish dasturi G’arbiy Evropa
integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo’ldi.
“Delor rejasi” doirasida quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan edi:
– umumiy bozorni tashkil etish, bozor mexanizmini takomillashtirish
maqsadida raqobatni rag’batlantirish;
– qoloq hududlarni tarkibiy jihatdan birxillashtirish;
– inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o’sishni
barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini cheklash hamda ushbu kamomadni
qoplash usullarini takomillashtirish maqsadida byudjet-soliq siyosatlarini
muvofiqlashtirish;
– pul-kredit va valyuta siyosatlarini muvofiqlashtirish uchun muayyan
organni tashkil etish;
– yagona valyuta siyosati, qat’iy belgilangan valyuta kurslari va jamoaviy
valyuta - EKYuni joriy etish.
1991 yildan Evropa valyuta tizimida “Delor rejasi” asosida valyuta-
iqtisodiy ittifoqni bosqichma-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi Maastrix
shartnomasi ishlab chiqildi va mazkur shartnoma doirasida 1999 yil 1 yanvardan
yagona evropa valyutasini joriy etishga mo’ljallangan islohotlar amalga oshirildi.
Evropa valyuta tizimiga kirish uchun dastlabki qadamlarni tashlashga
Germaniya, Frantsiya va Belgiya tayyor bo’lib ularning imkoniyatlari yuqori
baholandi. Birmuncha past salohiyat bilan Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya,
11

Finlandiya, Irlandiya o’rin egalladi, Shveytsariya va Daniya esa ularga ergashdi.
Valyuta ittifoqiga Buyuk Britaniyaning qo’shilishi dolzarb masala bo’ldi.
Valyuta ittifoqini shakllantirish va yagona valyutani joriy etish bo’yicha
reja ishlab chiqildi. Birinchi bos q ich 1998 yildan Markaziy bankni (Frankfurt-na-
Mayne) t ashkil etishdan boshlandi. Evropa Markaziy bankiga quyidagi
funktsiyalar biriktirildi:
– valyuta operatsiyalarini samarali tashkil etish;
– evrohududga a’zo bo’lgan davlatlarning maxsus almashinuv resurslarini
saqlash;
– to’lov hisob-kitob tizimi ustidan nazorat olib borish;
– evrohududda pul emissiyasini tashkil qilish.
Evrokengash “evro hudud”ga kiruvchi mamlakatlarni aniqladi. Tanlash
mezonlari sifatida quyidagilar o’rnatildi:
– Inflyatsiya sur’ati Evropa Ittifoqining uchta narxlar darajasi eng barqaror
mamlakatlarning o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 foiz punktiga oshmasligi
kerak.
– Davlat byudjeti taqchilligi YaIMning 3%dan oshmasligi kerak.
– Davlat qarzi YaIMning 60%dan oshmasligi lozim;
– Milliy valyutaning almashinuv kursi ikki yil mobaynida Evropa valyuta
tizimida amaldagi (±15%) tebranish chegarasidan chiqib ketmagan bo’lishi lozim.
Ikkinchi bosqich 1999 yil 1 yanvardan boshlandi. “Evro hudud”ga kirgan
mamlakatlar milliy valyutalarining almashinuv kurslari evroga nisbatan qa’tiy
belgilandi, evro naqdsiz shaklda EKYuni birga bir nisbatda almashtirish asosida
kiritildi.
Uchinchi bosqich 2002 yil 1 yanvardan boshlandi. Yagona namunada turli
nominatsiyalarda evro banknot va tangalarining muomalasi amalga oshirildi, ular
a’zo-mamlakatlarning milliy valyutalari bilan parallel muomalada bo’ldi hamda
asta-sekinlik bilan milliy pul birliklarini almashtirish sodir bo’ldi.
To’rtinchi bosqichda, 2002 yil 1 iyuldan. Ishtirokchi mamlakatlarning
milliy valyutalari butunlay o’zlarining pul funktsiyasini yo’qotdi.
12

Ikkinchi tomondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil etildi. Oldingi
holatga nisbatan evrohududda yagona valyutani kiritilishi likvidlikni oshiradi
hamda raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Evropa Ittifoqi doirasida taqsimlanishi
engillashtirdi. Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog’liq
xarajatlarni kamaytirdi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo lgan holda tulovʼ
balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali jahon iktisodiyotiga
sezilarli ta sir ko rsatadi.
ʼ ʼ
Valyuta munosabatlarining asosiy iыggirokchilari sifatida xalqaro
moliyaviy tashkilotlar, mamlakatlar, mamlakatlarning rezident va nerezident
shaxslari maydonga chikadi.
Rezident shaxs - muayyan davlagg hududida yashayotgan va shu davlat
fuqarosi bulgan xamda mazkur davlat hududida faoliyat kursatayotgan yuridik
yoki jismoniy shaxs.
Norezident shaxs — muayyan davlat xududida yashab faoliyat
kursatayotgan, birok shu davlat fuqarosi bo lmagan yuridik yoki jismoniy shaxe.
ʼ
Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarning
bo linmalari shular jumlasidandir.
ʼ
Xalkaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltiruvchi asoslar quyidagilardir:
- tovarlar eksporti va importining mavjudligi;
- xizmatlar eksporti va importining mavjudligi;
- xalkaro kreditlarning jahon aylanmasidagi harakati;
- kapitallarning jahon aylanmasidagi harakati;
- notijorat tulovlarning mavjudligi (xorijiy davlatlarda savdo va diplomagik
vakolatxonalarni ochish va saqlash, xorijiy davlatlarning xududida harbiy qismlar
saklash, turizm, sport, madaniy tadbirlar bilan bog liq bo lgan xorijiy valyutadagi
ʼ ʼ
to povlar).
ʼ
Valyuta tizimi deb, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning
davlat-huquqiy shakliga aytiladi. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat
shakli deyilishiga sabab shuki, milliy valyuta tizimi har bir mamlakatda davlat
13

tomonidan tashkil etiladi va tartibga solinadi. Jaxon valyuta tizimi esa, davlatlararo
kelishuvlarga asosan tashkil topali. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning
huquqiy shakli deyilishining boisi shundaki, valyuta tizimi bo yicha qabul qilinganʼ
qonunlar, xalkaro qoidalar va boshkd me yoriy hujjatlarning talablarini bajarish
ʼ
xalqaro munosabatlarning barcha sub ekxpari uchun majbzfiydir. Masalan,
ʼ
Lmaykada qabul qilingan to rtinchi jahon valyuta tizimining talabiga asosan,
ʼ
oltindan davlatlar o rtasida to lov vositasi sifatida fovdalanish taqiqlandi.
ʼ ʼ
Valyuta tizimining uch asosiy turi mavjud:
1. Milliy valyuta tizimi.
2. Mintakaviy valyuta tizimi
3. Jaxon valyuta tizimi.
Milliy valyuta tizimi — bir mamlakat xududida xalkaro valyuta
munosabatlarini tashkil qilishning davlat-hukuqiy shakli. Milliy valyuta tizimi
mintakaviy va jahon valyuta tizimlarining yuzaga kelishi uchun asos vazifasini
o tavdi. Milliy valyuta tizimining rivojlanganligi mamlakatning tashqi iqtisodiy
ʼ
aloqalarining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi.
Mintaqaviy valyuta tizimi ma lum bir mintakada joylashgan davlatlarning
ʼ
hukumatlari o rtasida tuzilgan shartnomaga asosan shakllanadi. Lekin shuni
ʼ
alohida ta kidlash joizki, mintaqaviy valyuta tizimi bilan jahon valyuta tizimi
ʼ
o rtasidagi chegarani aniqlash juda mushkul. Buning sababi shundaki, ayrim
ʼ
mintakaviy valyuta tizimlari allaqachon jahon valyuta tizimi talablari darajasida
faoliyat ko rsatmoqda.
ʼ
Jaxon valyuta tizimi - bu davlatlar o rtasidagi xalqaro valyuta
ʼ
munosabatlarini tashkil kdpishning davlat-huquqiy shakli bo lib, davlatlararo
ʼ
kelishuvlar asosida yuzaga keladi.
Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlardan tashkil topadi:
- milliy valyuta;
- milliy valyutaning almashinish sharti;
- milliy valyutaning parigeti;
- milliy valyuta kursining rejimi;
14

- mamlakatda. valyutaviy cheklashlarning mavjudligi yoki mavjud
emasligi:
- mamlakatning xalqaro valyutaviy likvidliligini milliy miqyosda
tartibga solish;
- xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanish tartibini
belgilash;
- mamlakatning xalkdro hisob-kigoblarini amalga oshirish tartibini
belgilash;
- milliy valyuta bozori va oltin bozorining rejimi.
1.2. Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti
Jahon valyuta tizimi, yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, xalqaro valyutaʼ
munosabatlarini davlatlar o rtasida tashkil qilish shaklidir.
ʼ
Jahon valyuta tizimi o zining rivojlanishida to rt bosqichni bosib o tdi va ular
ʼ ʼ ʼ
quyidagi xalqaro valyuta tizimlarini o zida mujassamlashtiradi:
ʼ
1. Parij valyuta tizimi;
2. Genuez valyuta tizimi;
3. Bretgon-vuds valyuta tizimi;
4. Yamayka valyuta tizimi.
Birinchi jahon valyuta tizimi 1867 yilda Parij da bo lib o tgan davlatlararo
ʼ ʼ
kelishuv natijasida tashkil topdi. Ushbu tizimda olgan-monega standarti, ya ni davlatlar
ʼ
o rtasidagi aloqalarda to lov vositasi sifatida faqat oltindan fovdalanish joriy etildi.
ʼ ʼ
Birinchi jahon urushi davrida yuzaga kelgan iqgasodiy inqiroz natijasida birinchi jahon
valyuta tizimi barham toddi va uning o rniga ikkinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi.
ʼ
Mazkur tizim 1922-yilda Italiyaning Genuya shaxrida bo lib o ttan davlatlararo
ʼ ʼ
kelishuvning natijasi bo ldi. Uchinchi jahon valyuta tizimida oltin-deviz standart joriy
ʼ
qilindi. Buning ma nosi shuki, davlatlararo munosabatlarda oltin bilan birga 30 ta
ʼ
mamlakatning milliy valyutalari xalqaro to lov vositasi sifatida e tirof etildi. Аmmo
ʼ ʼ
haqikdtda Аngliyaning funt sterlingi va oltin xalqaro to lov vosigasiga aylandi.
ʼ
Buning sababi shundaki, birinchidan, Birinchi jahon urushi oqibatida funt sterling
Yevropadagi boshka valyutalarga nisbatan oz mikdorda qadrsizlandi, ikkinchidan, XX
15

asrning 20-yillariga kelib jaxon savdosining 60 foizdan ortiq qismi Аngliya banklari
tomonidan funtsterlingda moliyalapggirilar edi, uchinchidan, Аngliya ochiq iqtsodiyotga
ega bo lib, shu sababli, Аngliya bilan savdo-sotiq qilish oson edi, o z navbatida,ʼ ʼ
Аngliyadan tovar sotib olish uchun boshqa davlatlarga funtsterling kerak edi, uni topitgt
uchun esa, Аngliyagatovar sotish zarur edi. 1944 yilning 22 iyunida АQShning Brepon-
Vuds shaxrida uchinchi jaxon valyuta tizimiga asos solindi. Mazkur tizimda erishilgan
muhim natijalar kuyidagilardan iborat:
- АQSh dollari va Аngliya funt sgerlingiga rasman jaxrnning zaxira valyutalari
degan maqom berildi;
- milliy valyuta kursining oltin paritetdan tebranish chegarasi manfiy 1% dan
musbat 1% gacha bo lgan oraliq sifatida belgilab qo yildi;
ʼ ʼ
- АKT II dollaridagi zaxiralarni oltinga almashtirish katьiy belgilangan bahoda
amalga oshirildi, ya ni 1 untsiya oltin 35 dollarga almashtiriladigan bo ldi;
ʼ ʼ
- XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida
tashkil etildi.
XX asrning 70-yillarida АQSh dollari kursining keskin tebrana boshlaganligi
dollardan zaxira valyuta sifatida foydalanayotgan davlatlarning noroziligiga sabab bo ldi.
ʼ
Natijada, АKTs1 dollaridan kochish tendentsiyasi paydo bo ldi. Bundan tashqari,
ʼ
dollarning oltinga almashtirilishi natijasida АQSh oltsh zaxiralari miqtsorining keskin
kamayishi yuz berdi. Yuqorida qayd etilgan sabablar АQSh dollarining gegemonligiga
asoslangan uchinchi jahon valyuta tizimining yemirilishiga va to rtinchi jahon valyuta
ʼ
tizimining yuzaga kelishiga sabab bo ddi. Аyniqsa, АQShning Vьetnamda olib borgan
ʼ
uzoq yillik urushi natilsasida Davlat byudjegining defitsiti miqdori keskin o sdi. Bu esa,
ʼ
dollar kursining keskin xebranishi uchun jiddiy asos bo ldi. To rtinchi jahon valyuta tizimi
ʼ ʼ
Yamayka davlatining Kingston shahrida, 1976 yilning yanvarь oyida bo lib o tgan
ʼ ʼ
davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi va 1978 yilning aprelida ratifikatsiya qilindi.
To rtinchi jahon valyuta tizimnling muxim natijalari kuyida
ʼ gilardan iborat:
- oltinni demonetizatsiya қшгаш расман тугалланди ;
- катьий белгиланган курелар режими бекор қилинди;
- олгин-девиэ стандарта СДР стандарта билан алмаштирилди;
16

- ХВФнинг валюта муносабатларини эркинлаштиришга кўмаклашишини
кучайтириш белгиланди.
Jahon valyuta tizimining elementlari:
- zaxira valyutalar, xalqaro hisob birliklari - zaxira valyutalar sifatida
АQSh dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Yaponiya ienasi tan olinadi.
Xalkaro hisob birligi sifatida SDRni ko rsatish mumkin. SDR valyuta savatidaʼ
2006-2010 yillarda АQSh dollarining ulushi 44,0% ni, yevroning ulushi 34,0% ni,
funt sterlingiing ulushi 11,0% ni, ienaning ulushi esa 11,0% ni tashkil etgani
xodda, ushbu tarkib 2011-2015 yillarda 41. ,9,37,4,11,3 va 9,4 nisabatda bo lishi
ʼ
kutilmovda (31.1.1 -jadval);
- valyutalarni uzaro konvertatsiyalash shartlari - faqat ichki
konvertatsiya ga ega bo lgan valyutalar, ichki va tashki konvertatsiyaga ega bulgan
ʼ
valyutalar;
- valyuta paritetlarining umumlashtirilgan rejimlari - valyuta paritetlari
milliy valyutalarning xarid qobiliyatini yetakchi valyutalardan birining tulov
qobiliyatiga nisbatan hisoblash keng qo llanmokda;
ʼ
- valyuta kursi rejimlarini tartibga solish - katьiy belgilangan kurelar
rejimi barham toddi va davlatlarga erkin suzish rejim idan foydalanish tavsiya
etildi;
- valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish - XVF joriy
operatsiyalar buyicha valyutaviy cheklashlarini olib tashlashni talab qiladi;
- xalkaro valyutaviy likvidpikni davlatlararo tartibga solish — xalkaro
valyutaviy likvidligi past bo lgan davlatlarga XVF imtiyozli kreditlar bermadi va
ʼ
ularga texnik yordam ko rsatadi;
ʼ
- xalkaro kredit muomala vosigalarvdan foydalanishning umumlash -
tirilgan tartibi - xalkaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning
umumlashtirilgan tartibi xalkaro Jeneva konventsiyalari, akkreditiv va inkasso
bo yicha umumlashtirilgan qovdalarda o z ifodasini topgan;
ʼ ʼ
- xalkaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish - xalkaro xisob-kitob
shakllari ikki yirik guruhga bo linadi: sof to lovlar va hujjatlashtirilgan to lovlar;
ʼ ʼ ʼ
17

- xalqaro valyuta va oltin bozorlarining rejimi - xalkaro valyuta va oltin
bozorlari valyutaviy cheklashlar mavjud bo lmagan davlatlarda joylashgan vaʼ
ularda erkin savdo amalga oshiriladi;
- valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - XVF,
Jahon banki guruxi, Xalqaro xisob-kitoblar banki bu sohada nufuzli xalkaro
tashkilotlar xisoblanadi.
SDR valyuta savati tarkibida milliy valyutalar ulushi
Valyutalar 2006-2010 yy 2011-2015 yy
AQSH dollari 44 41.9
Yevro 34 37.4
Funt sterling 11 11.3
Yapon iyenasi 11 9.4
1.3. Valyuta siyosatining asosiy usullari
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik,
xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib
olish bilan bog`liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan
bog`liq munosabatlardir. Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda
- Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda - qarzga pul to`lashga berilgan tilxat va pul
almashtirish shaklida paydo bo`lgan. Keyingi bosqich bo`lib, Yapon, Antverpen va
G`arbiy Yevropani boshqa savdo markazlarida “veksel yarmarkalari” rivojlanishi
bilan yuzaga chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta
yordamida amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish
rivojlanishida, xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali
rivojlandi. O`tgan asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o`zining mutlaqo yangi
ko`rinishini boshdan kechirdi. Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari
rivojlanishi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi,
xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuvi, jahon xo`jaligining tarkibiy tuzilishi
hamda xo`jalik munosabatlari baynanmilallashuvining natijasidir. Valyuta
munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat, Markaziy va
18

davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat banklari, korxonalar:
import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar (brokerlar,
chayqovchilar va sayyohlar). Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan
birga valyuta munosabatlarida siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat
va savdo uyg`unlashib borayotganligini kuzatish mumkin. Xalqaro valyuta
munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan huquqiy-tashkiliy shakli
valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta tizimlarini ajratib
ko`rsatish mumkin. Milliy valyuta tizimi deganda ma`lum davlatni, boshqa
davlatlar bilan pulli hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo`llaydigan usullari,
instrumentlari va milliy organlarining umumiy yig`indisi tushuniladi. Milliy
valyuta tizimi nisbatan mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada,
u mamlakat pul-kredit tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon
valyutalar tizimlari aloqasi va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo`ladi
(1-jadval). Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq
elementi hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi.
Bunga misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin. Jahon
valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo`jaligi bilan
bog`lovchi mexanizmdir.
Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari
Milliy valyuta tizimi Jahon valyuta tizimi
Milliy valyuta Milliy valyutani konvertirlanish
shartlari
Milliy valyuta pariteti Milliy valyuta kursining tartibi
Valyutaviy chegaraning va
nazoratning bor yukligi Mamlakatning xalqaro valyuta
likvidligini tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanishni tartibga
solish Mamlakatning xalqaro hisob-
kitoblarini tartibga keltirish
Milliy valyuta bozori va oltin
bozorining tartibi Mamlakatni valyuta
munosabatlarini boshqaruvchi va
19

tartibga soluvchi milliy
Xalqaro valyuta hisob-kitob
birliklari valyuta zahirasi Valyutalarni o`zaro
konvertirlanish shartlari
Valyuta paritetini
birxillashtirish tartibi Valyuta kursining tarribining
reglamentatsiyasi
Valyutaviy chegaralarning
davlatlararo tartibga solish Xalqaro valyuta likvidligini
davlatlararo tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanish qoidalarini
yaxlitlashtirish Xalqaro hisob-kitoblarning
asosiy shakllarini yaxlitlashtirish
Jahon valyuta bozori va oltin
bozorining tartibi Davlatlararo valyutaviy tartibga
solishni amalga oshiruvchi xalqaro
tashkilotlar
Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko`pyoqlama shartnoma va aktlar,
jahon valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun
to`lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda
xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish,
shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar
o`rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat. Jahon valyuta tizimi
yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan boshqasiga ko`chishi yoki
aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi
yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir
mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o`tishi” mumkin. Jahon valyuta tizimi faoliyat
yuritish va tartibga solishning alohida mexanizmlariga ega va jahon xo`jaligining
global maqsadlarini ko`zlasada, u milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan
chambarchas bog`langan. Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil
topishining tarixiy shakli bo`lib, u davlatlararo shartnomalar orqali
mustahkamlangan. Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi
moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriladi: 1) Valyuta konvertirlanishi - milliy
20

valyutani xorijiy valyutaga almashtirish; 2) Tijorat banklari va birjalarda valyuta
oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta dilingi deyiladi. Hozirgi kunda,
operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga oshiriladi. Bir bankdan
boshqasiga pul o`tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali amalga oshiriladi.
Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz Siznikida)
hisobvaraqlari mavjud. 3) Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi,
valyuta mablag`larini jalb qilish va joylashtirish bilan bog`liq operatsiyalari. Bu
operatsiyalar - o`zaro kreditlash, o`z va jalb qilingan mablag`larni joylashtirish,
kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog`liq banklararo
operatsiyalardir. 4) Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul
qilingan turli shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko`rsatish; 5) Oltin va fond
instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi moliyaviy
instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya bozorida amalga
oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi investitsiya
maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug`urta) maqsadlarida
amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o`z nomidan yoki mijoz
topshirigiga ko`ra amalga oshiradilar; 6) Kredit (debit) kartochkalarining egalariga
xizmat ko`rsatish bilan bog`liq operatsiyalar; 7) Bank xalqaro transfertlari
(dividend, foiz, pensiya to`lovi, aliment, hadyalar, sayyohlarga xizmat ko`rsatish
va h.k.) amalga oshirish. Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik
jihatdan), ham vaqt jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham
texnologik jihatdan (axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi)
globallashganligi bilan tavsiflanadi. Zamonaviy valyuta tizimining
globallashuvining o`ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat:
• valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o`zgarishi
bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
• bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki
Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan,
mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi
o`sishi siyosatidan kafolatlovchi ma`lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini
21

yaratish. Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim
o`zgarib, rivojlanib turadi. Bu o`zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon
xo`jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab
chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga
solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi,
valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog’liq. Xalqaro
valyuta tizimlarining ma’lum shakllari, ishlab chiqarishning rivojlanishi, xalqaro
aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar nisbatiga, yetakchi
mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
II bob. O’zbekiston Respublikasining valyuta siyosati va uni
takomillashtirish
2.1. Valyutani tartibga solishning xorij tajribasi
Valyuta cheklovlari valyuta siyosatining shakllaridan biri sifatida muntazam
ravishda ishlatiladi. Valyuta cheklovlari - bu, rezident va norezidentlarning valyuta hamda
boshqa valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarini qonunchilik yoki ma'muriy jihatdan
taqiqlash, limitlash va cheklashdir. Valyuta cheklovlari rezident va norezidentlar valyuta
operatsiyalarini tekshirish orqali valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta'minlaydigan
valyuta nazoratining tarkibiy qismidir. Valyuta cheklanishlari mavjudligida valyuta
nazorati jarayonida lisenziya va ruxsatnomalarning bor-yo’qligi, rezidentlar tomonidan
milliy valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilishi bilan bog’liq talablarning
bajarilishi, xorijiy valyutadagi to’lovlarning asoslanganligi, valyuta operatsiyalari
bo’yicha hisobni yuritish hamda hisobotning sifati tekshiriladi. Valyuta cheklovlari
mavjudligida valyuta nazorati funksiyalari odatda Markaziy bankka yuklatiladi, ayrim
davlatlarda esa buning uchun maxsus organlar tashkil etiladi (masalan, Fransiyada
ikkinchi jahon urushidan so’ng).
Valyuta siyosatining turli-tumanligi sifatidagi valyuta cheklovlari
quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: 1) to’lov balansini birxillashtirish; 2)valyuta
kursini qo’llab quvvatlash; 3)joriy strategik vazifalarni bajarish uchun valyuta
qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi. Valyuta cheklanishlari o’zining
22

kamsitish xarakteri bilan ajralib turadi, chunki valyuta qimmatliklarini, mayda va
o’rta tadbirkorlar hisobiga, ularni xorijiy valyutalar olishi uchun qiyinchiliklar
tug’dirgan holda, davlat hamda yirik korxonalar foydasiga qayta taqsimlanishiga
ko’maklashadi. Shu sababli monopollashmagan sektor valyuta cheklanishlari
kiritilishiga odatda qarshi chiqadi. Valyuta cheklanishlari odatda hamkor
savdogarlarga nisbatan qo’llaniladigan tazyiq va kamsitish siyosatining tarkibiy
qismi bo’lib hisoblanadi. Ushbularni qo’llanilishida siyosiy sabablar katta rol
o’ynaydi.
Yetakchi mamlakatlar boshqa davlatlarga tazyiq o’tkazish maqsadida
valyuta blokadasidan foydalanadilar. Valyuta blokadasi - bu, boshqa davlatga
nisbatan bir yoki bir nechta mamlakatlarning bir tomonlama valyuta cheklovlari
shaklidagi iqtisodiy jazo choralaridir. Ushbu bir tomonlama cheklovlar davlatning
valyuta-iqtisodiy mavqeiga putur yetkazish va ma'lum bir talablarni bajarishga
majbur qilish maqsadida unga o’z valyuta qimmatliklaridan foydalanishga
to’sqinlik qiladi. Valyuta blokadasining mohiyati xorijiy banklarda saqlanayotgan
ushbu davlat valyuta qimmatliklarini muzlatib qo’yish va kamsituvchi valyuta
cheklovlari qo’llanilishidan iboratdir. Ikkinchi jahon urushi davrida va urushdan
so’ng Buyuk Britaniya sterling zonasi davlatlarining xorijiy valyuta (asosan funt
sterling) saqlanayotgan bank hisobvaraqlarini muzlatgan. Ushbu hisob
varaqlardagi mablag’lar faqat zikr etilgan valyuta guruhi a'zosi bo’lmish davlatlar
orasidagi hisob-kitoblarda ishlatilishi mumkin edi. 1950-yillarning boshida
Angliya-eron neft kompaniyasining milliylashtirilishi munosabati bilan Angliya
banki eron uchun funt sterlinglarni AQSh dollarlariga almashtirilishini to’xtatdi va
Italiya hamda Yaponiya davlatlariga ushbu mamlakat bilan funt sterlinglarda
hisob-kitoblarni olib bormaslikka tavsiyalar berdi. 1956 yilda Sues kanalining
milliylashtirilishiga javoban Buyuk Britaniya, AQSh va Fransiya banklari Misrga
qarshi, uning valyuta hisobvaraqlarini muzlatgan holda, valyuta blokadasini tashkil
qildilar. Chilida 1971 yilda davlat boshiga Xalq birligi hukumatining kelishidan
so’ng amerika banklari xorijiy valyutadagi barcha Chili avuarlarini muzlatib
qo’ydilar va kredit blokadasini tashkil qildilar.
23

1979 yilning noyabridagi Amerika-eron mojarosi davrida amerikalik
garovga olingan shaxslarni bo’shatishni talab etgan holda, AQSh eron bank
avuarlarini (12 mlrd. dollar) muzlatib qo’ydi va ayrim zayomlarni bekor qildi.
1982 yildagi Folklend mojarosi davrida Buyuk Britaniya tomonidan Argentina
valyuta aktivlari muzlatilgan. Natijada Argentina ham Buyuk Britaniyadan ibrat
olgan holda o'xshash javob choralarini ko’rgan. 1986 yilning yanvarida AQSh
ma'muriyati Liviya jumhuriyatini amerika banklari va ularning filiallaridagi
valyuta aktivlarini muzlatgan holda uning valyuta blokadasi haqida e'lon qildi.
Maqsad Liviya jumhuriyatini o’tkazilayotgan mustaqil tashqi siyosatdan voz
kechtirish va Vashington diktatiga bo’ysundirishdir.
Valyuta cheklovlarining bekor qilinishi va valyutalarni
ayirboshlanishini kiritilishi. Milliy valyuta ayirboshlanishiga o’tishning jahon
tajribasi ushbu jarayonni muhim bo’g’inlarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi,
ya'ni ular:
-valyuta ayirboshlanishini kiritish payti va sur'atini tanlash;
-kim uchun - rezidentlar yoki norezidentlar uchun va qanday ketma-
ketlikda;
-qanday operatsiyalar bo’yicha - to’lov balansi joriy operatsiyalari yoki
moliyaviy operatsiyalar bo’yicha.
Birinchi muammo. Valyuta munosabatlari tarixida ikki model ma'lum -
"shok" modeli va yetarli shart-sharoitlar yaratilishiga qarab valyuta
ayirboshlanishiga asta-sekin o’tish modeli. Birinchisi volyuntaristik (Turkiya,
Sharqiy Yevropa davlatlari, Rossiya) variant bo’lib, milliy valyuta kursining
pasayishi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining kamayishi bilan xususiyatlidir.
Chunki, xorijiy valyutaga bo’lgan talab oshib boradi. Bunday devalvatsiya
importni qimmatlashtiradi, bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’stiradi va tashqi
qarzni xorijiy valyutada to’lashda valyuta yo’qotishlarni kuchaytiradi.
Devalvatsiyani eksportga bo’lgan rag’batlantiruvchi omiliga kelsak, ushbu omil
agarda shunga loyiq eksport qilinuvchi raqobatbardosh tovarlar mavjud bo’lsa
albatta ishlaydi.
24

Ikkinchi variant, valyutaning erkin ayirboshlanishiga bosqichma-
bosqich
o’tish (G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya tajribasi) "shok"li variantga
nisbatan birmuncha afzalliklarga ega. Chunki, u milliy va jahon bozorlari
faoliyatlarini o’zaro bir-biriga bog’lashga, xususan bahoning shakllanish jarayoni
hamda unga turtki omillarini tayyorlashga asoslangan. Valyuta ayirboshlanishini
kiritishning asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, davlat byudjeti
kamomadini qisqartirish, inflyatsiya sur'atini pasaytirish, to’lov balansi
kamomadini kamaytirish, mamlakat tashqi faoliyatini muvofiqlashtirish, rasmiy
oltin va valyuta zahiralarini to’plash, mamlakatda siyosiy hamda ijtimoiy holatni
barqarorlashtirish hisoblanadi.
Ikkinchi muammo, rezident va norezident shaxslar uchun valyuta
ayirboshlanishini kiritilishining ketma-ketligini aniqlashdir. Jahon tajribasiga
ko’ra, teng huquqli hamkorlikdan manfaatdor qilish maqsadida odatda birinchi
navbatda xorijlik hamkorlarga e'tibor qaratiladi.
Uchinchi muammo, valyuta ayirboshlanishi kiritilayotgan
operatsiyalarning tanlovi bilan bog’liq. 1958 yilning dekabrida, ob’yektiv iqtisodiy
shart-sharoitlar etilishi bilan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari norezidentlar uchun
to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan
holda, o’z valyutalarining qisman ayirboshlanishini kiritdilar. Texnik jihatdan
ushbu tadbir o’tkaziladigan va erkin ayirboshlanadigan hisobvaraqlarni bir turdagi
toifaga, ya'ni "xorijliklarning tashqi hisobvaraqlari"ga o’zaro birlashtirish orqali
amalga oshirilgan edi. 1961 yilning fevralida ushbu mamlakatlar rezidentlar uchun
ham valyuta cheklovlarini bekor qildilar.
Bretton-Vuds valyuta tizimi sharoitida, agarda mamlakat to’lov balansi
joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan va o’z valyutasini
boshqa davlatlar valyutalariga ayirboshlanishi hamda xalqaro hisob-kitoblarda
ishlatilishiga to’sqinlik qilmagan bo’lsa, valyuta erkin ayirboshlanadigan deb
hisoblanar edi. XVF Ustavining o’sha davrdagi talablari moliyaviy operatsiyalarga
(kapital harakati) aloqador emas edi. Shuning uchun valyuta ayirboshlanishining
25

yetakchi o’lchovi bo’lib, joriy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarining
yo’qligi hisoblangan.
26

Xulosa
20 yil mobaynida asta-sekin, ma'lum bir intervallar bilan, faqat 1970
yillarning o’rtalaridan boshlab mamlakatlar o’z valyutalarining ayirboshlanishini
moliyaviy operatsiyalarga ham qo’llay boshladilar. Buning sababi kapitallarning
xalqaro migratsiyasi, to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalari, qimmatli
qog’ozlar bilan shartnomalar, kredit operatsiyalarini o’z ichiga olgan holda,
tovarlar hamda xizmatlar oqimidan ancha ilgarilab ketganidadir. Bu esa o’z
navbatida to’lov balansi va valyuta kursiga ijobiy ta'sir etadi. Shu sababli
moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilinish jarayoni asta-
sekin va notekis boradi. Ushbu cheklovlar, milliy iqtisodiyotni himoyalash
maqsadida, davriy asosda tiklanib turiladi. Tuzilmaviy inqirozlarning o’zaro
chambarchas bog’lanib ketishi sharoitida 1960-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab va 1970-80 yillarda valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tovarlar
hamda kapitallar harakati yo’lidagi to’siqlar shaklidagi valyuta proteksionizmi
bilan almashdi. Ushbu jarayon mamlakatlararo kelishmovchiliklarning
kuchayishiga olib keluvchi, o’zining notekisligi bilan ajralib turadi. 1971 - 1973
yillarda GFR, Fransiya, Shveysariya, Benilyuks, Ispaniya davlatlari o’z
hududlariga kapitallar oqib kelishini birmuncha sekinlashtirish maqsadida valyuta
cheklovlarini kiritdilar. 1972 yilning iyulida Buyuk Britaniya funt sterling
kursining erkin suzish rejimiga o’tish sharoitida sterling zonasi mamlakatlari bilan
aloqalarida kapitalni "chiqib ketish" maromini sekinlashtirish maqsadida kapitallar
harakati bo’yicha birinchi bor valyuta cheklovlarini kiritdi. 1973 yilning martidan
valyuta kurslarining erkin suzish rejimiga ommaviy o’tilishi valyuta cheklovlari va
xalqaro moliyaviy operatsiyalar bo’yicha nazoratning bo’shashganligini anglatdi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O zMEʻ . Birinchi jild . Toshkent, 2000-yil
2. Vaxabov А L ., Tadjibaeva D .А., Xajibaknev Sh . X . Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlar . O ʼ quv qo ʼ llanma . / i . f . d ., prof . AJ 3. Vaxabovning
umumiy tahriri ostida . - T .: Moliya , 2011.
28

Joriy va eksport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi

Купить