Kasb-hunar kollejlarida gimnastika darslarida qo‘llaniladigan uslublar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	300.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Kasb-hunar kollejlarida gimnastika darslarida qo‘llaniladigan uslublar

Sotib olish

Kasb-hunar kollejlarida gimnastika darslarida qo‘llaniladigan uslublar
M U N D A R I J A.
KIRISH. ........................................................... .......... ...................... .................... .....3
I.BOB. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil qilish ……...............................................5
1.1. Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etishning tiplarini
qо‘llanilishi. ………………… ...... ..................................................................... ..… 5
1.2. Gimnastika darslarida qo‘llaniladigan uslublar hamda ularning mazmuni..... 16
1.3. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi
tayyorgarligi............................................................................................................27

II.BOB. Kasb - hunar kollejlarida yengil аtletikachilarni tayyorlashda uslubiy
tamoyillar ……………………………………………………… …. ……… .. …... 38
2.1. Yengil atletikachilarni tayyorlashda uslubiy tamoyillarni
qullannilishi………………………………………………………………………. 38
2.2.Mashg’ulotlarda talablarni asta-sekinlik bilan oshirish tamoyillari…….…....
………………………………………………………........... 54
Xulosa ................... . ................. ........ .................................... ..... .. .... ........................ 59
Foydalanilgan adabiyotlar ... ..................... .. ............ ........... .. .... .... ........................ 60

1

K I R I SH
О‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi bilan bugungi kunda olib
borilayotgan chuqur islohatlar yosh avlodni har tomonlama aqliy, axloqiy va
jismoniy jihatdan rivojlanishida jismoniy tarbiya va sport asosiy о‘rinni egallaydi.
Mamlakatimizda yosh avlodni sog‘lom ruhda tarbiyalash borasida bir qancha
ishlar amalga oshirilmoqda.
Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida
о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish mashg‘ulotning kо‘p yillik sport
takomillashtirish jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega bо‘ladi. Kasb - hunar
kollejlarida yengil atletikachilarni mashg‘ulot ishlarining uzoq davom etgan davri
hamda kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etgandan sо‘ng yengil atletikachilar dam
olishlari lozim, lekin bu faol dam olish bо‘lishi zarurligini urganish zaruriyati
mavjud.
Sportchini yil oxirida (bir siklli va ikki siklli yillik mashg‘ulotda) yangi
yildagi mashg‘ulotlarning boshlanishiga tо‘la dam olgan holda, agar jarohatlari
bо‘lsa, tuzalib, jismoniy sifatlar va texnik kо‘nikmalar darajasini tushirmay
yetkazish dolzarb masalalardan biridir. 1
Kurs ishning maqsadi va vazifalari: Kasb - hunar kollejlarida yengil
atletikachilarni tayyorlashda yil davomida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil
etish orqali yengil atletika mashg‘uloti jarayonining asosiy qonuniyatlariga
ifodalangan siklliligi, ya’ni alohida mashqlar, topshiriqlar, bosqichlar va davrlarni
qisman takrorlagan holda nisbiy yakunlangan doiraviylik ni samarali yulini
aniqlash.
1. Yengil atletika mashg‘uloti jarayonidan kelib chiqib jismoniy hamda
axloqiy-irodaviy sifatlarni yanada rivojlantirish.
2. Yengil atletika mashg‘uloti jarayonida ishlab chiqilgan taktikani
о‘zlashtirish va musobaqa tajribasini egallash.
1
Normurodov A.N. Yengil atletika Toshkent: 2002 yil.
2

3. Yengil atletika mashg‘uloti jarayoni UJT va maxsus tayyorgarlikni
erishilgan darajada tutib turish, yetarlicha tayyorgarlik
kо‘rmaganlarda bu darajani yana ham oshirish.
Kurs i shning predmeti va obekti :
Kasb xunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan
mashg‘uotlni tashkil qilishda asosn yillik mashg‘ulotni tashkil etishning uchta
asosiy varianti qo‘llanilishini mashg’lotlar jarayonida kuzatildi. Olingan natijalarni
pedagogika va psixologiya sohalarining fundamental asoslariga amal qilinganligi;
tavsiya etilayotgan ilmiy-pedagogik ishlanmalarning metodologik asoslanganligi;
Ish maqsadi va vazifalariga mos keluvchi ilmiy zamonaviy metodlar
qо‘llanilganligida о‘z ifodasini topgan.
3

I.BOB. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil qilish
1.1. Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etishning tiplarini
qо‘llanilishi.
Kasb - hunar kollejlarida мashg‘ulotni tashkil etish da h ozirgi vaqtda yillik
mashg‘ulotni tashkil etishning uchta asosiy varianti qо‘llaniladi (1-rasm). Birinchi
variantda yilni mashg‘ulotning bitta katta sikli (makro-sikl) tashkil etadi va u 3
davrga bо‘linadi: tayyorgarlik, musobaqa va о‘tish davrlari. Bu variant kо‘proq
uzoq masofalarga yuguruvchilar, tez yuguruvchilar va kо‘pkurashchilar tomonidan
qо‘llaniladi; nayza, disk va bosqon uloqtirishni tо‘laqonli bajarishga, shu turlar
bо‘yicha yopiq inshootlarda musobaqalar о‘tkazishga vaqtincha imkon bо‘lmagan
holatlar ham birinchi variantni tanlashga ehtiyoj tug‘diradi.
Ikkinchi variantda yil ikki makrotsiklga taqsimlangan: kuzgi-qishki – 5 oy,
bahorgi-yozgi – 6 oy, shundan sо‘ng о‘tish davri – 1 oy. Har bir katta (yarim
yillik) sikl о‘z navbatida, tayyorgarlik va musobaqa davrlaridan iborat bо‘lib, ular
bosqichlarga bо‘lingan. Ikkinchi variant, eng avvalo, shuning uchun ham
mavjudki, endi qish faslida yopiq inshootlarda mashg‘ulot о‘tkazish hamda
musobaqalashish mumkin, bunday inshootlarning miqdori keyingi yillarda tobora
ortib bormoqda. 2
Biroq yoz fasli ilgaridek eng muhim musobaqalarga boy davr, ular bu vaqtda
qishdagidan ancha kо‘p bо‘ladi. Bunday sharoitda ikkinchi siklning uzoqroq
davom etishi о‘zini oqlaydi, yozda yengil atletikachilarning natijalariga, shunga
muvofiq mashg‘ulotlar shiddatiga ham yuqori talablar qо‘yiladi. Ikkinchi variant,
ayniqsa, sprinterlar, baryerchilar, sakrovchilar va yadro itqituvchilar tomonidan
keng qо‘llaniladi. Bu vaqtda kо‘pincha faol dam olish ham kerak bо‘ladi.
2
Niyozov I. Yengil atletika О‘zDav JTI, 2005 yil.
4

Kelajakda barcha ixtisoslardagi yengil atletikachilar yillik mashg‘ulotning ikki
siklli rejalashtirish usuliga о‘tadilar.
Ikki siklli rejalashtirishning asosiy afzalligi shundaki, yengil
atletikachilarning tayyorgarligida siljishlar ancha sezilarli bо‘ladi, bunga yil
davomidagi kо‘pdan-kо‘p musobaqalarda ishtirok etish, musobaqa natijalari
bо‘yicha kuchli nazorat qilish, ikki davrli musobaqalar mobaynida yengil
atletikachilarda yuzaga keladigan davomli hissiy fon yordamida erishiladi. Shuni
qayd etish kerakki, musobaqalar taqvimini ikki siklli qilib tashkil etish trenerlardan
sportchilarning sport formasini boshqarishda tayyorgarlik vositalari va usullarini
tanlash hamda ularni almashlashda, shuningdek, sportchilarning holati va ularning
ish qobiliyatini nazorat qilib borishda katta san’at talab qiladi.
О‘zi uchun chegaraviy hisoblangan natijalarga erishgan va optimal
imkoniyatlarning yosh hududini bosib о‘tgan sportchilar uchun mashg‘ulotlarni
tashkil etishning uchinchi varianti qabul qilinishi mumkin – deyarli yil bо‘yi
kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etish qо‘llab-quvvatlovchi mashg‘ulotlar va
ularning orasidagi faol dam olish bilan almashinib turadi. Bu variantda eng muhimi
yil davomida mashg‘ulot va musobaqa yuklamalarining tо‘lqinsimon о‘zgarishi
hamda kо‘pgina bellashuvlarda qatnashish. Ular orasidagi tanaffuslarda –
tayyorgarlik darajasini qо‘llab-quvvatlab turish uchun mashg‘ulotlar о‘tkazish
hamda faol dam olish.
Rejalashtirishning kо‘rsatilgan uchta asosiy variantidan tashqari boshqa,
alohida sabablarga kо‘ra tuziladigan variantlari ham bor. Masalan, yaxshi
texnikaga ega bо‘lmagan langarchо‘p bilan sakrovchi mashg‘ulotni bosqich va
davrlarga taqsimlamay, yil davomida texnikani о‘zlashtirishi, takomillashtirishi,
zarur bо‘lsa, hatto musobaqalarda ham ishtirok etmasligi mumkin. Jiddiy jarohat,
uzoq davom etgan kasallik yoki mashg‘ulotlardagi 1-2 yillik tanaffusdan keyin
ham alohida rejalashtirish zarur bо‘ladi.
О‘zbekiston birinchiligi va xalqaro musobaqalarda ishtirok etadigan
sportchilar uchun ular shug‘ullanadigan hududlarning iqlimiy sharoitlaridan qat’i
5

nazar, yillik mashg‘ulotni muddatiga kо‘ra bir xil davrlashtirish lozim. boshqa
yengil atletikachilar uchun bu muddatlar mahalliy sharoitga moslashtirish kerak.
1-rasm. Yillik mashg‘ulotlarni davrlashtirish variantlarining taxminiy sxemasi.
1-rasm
Har xil holatda start
a
b
v
g
2 - rasm
Mashg‘ulotning tayyorgarlik davri
6

Mashg‘ulot davrlarining muayyan muddatlariga musobaqalar taqvimi jiddiy
ta’sir kо‘rsatadi. Mashg‘ulot jarayoni musobaqalar muddatini hisobga olgan holda
rejalashtirilishi kerak. Musobaqalar taqvimining tuzilishi musobaqalar davrlarining
qurilishiga ayniqsa ta’sir qiladi, lekin qisman mashg‘ulotning boshqa davrlari
davomiyligini cheklaydi. Ikkinchi tomondan, sport taqvimi mashg‘ulot
jarayonining obyektiv zarur tarzda davrlashtirilganligidan kelib chiqib tuzilishi
lozim, musobaqalarning ma’lum ravishda guruhlanishi shuning bilan izohlanadi.
Tayyorgarlik davrida mashg‘ulotning asosiy vazifalari.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT)ni takomillashtirish. Yengil
atletikaning tanlangan turiga tatbiq qilgan holda kuch, tezkorlik va boshqa
jismoniy sifatlarni yanada rivojlantirish. Axloqiy va irodaviy sifatlarning
shakllanishi. Texnikani takomillashtirish. Taktika elementlariga ishlov berish.
Yengil atletikaning tanlangan turi nazariyasi va usuliyati, shuningdek, gigiyena va
о‘z-о‘zini nazorat qilish sohalaridagi darajasini oshirish.
Bu vazifalar yengil atletikachilarning tayyorgarligi hamda ixtisosligiga qarab
u yoki bu darajada hal qilinadi. Masalan, langarchо‘p bilan sakrovchilar texnikani
о‘zlashtirish va maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT)ga kо‘p vaqt sarflasalar,
yuguruvchilar maxsus zaminni yuzaga keltirishga kо‘proq e’tibor beradilar.
Yuqorida kо‘rsatib о‘tilganidek, tayyorgarlik davri: umumtayyorgarlik va
maxsus tayyorgarlik bosqichlariga bо‘linadi. Ularning birinchisida UJT va
texnikani о‘zlashtirishga, ikkinchisida maxsus tayyorgarlikka katta e’tibor
qaratiladi. Biroq qо‘yilgan vazifalardan kelib chiqib, bosqichlarning umumiy
yо‘nalishi almashtirilishi mumkin. Masalan, jismonan yaxshi tayyorgarlik kо‘rgan
baryerchilar, uloqtiruvchilar, langarchо‘p bilan sakrovchilar birinchi bosqichdayoq
texnika ustida kо‘proq shug‘ullanishlari mumkin, lekin jismoniy tayyorgarligida
kamchiliklari bо‘lgan yengil atletikachilar esa unga alohida ahamiyat berishlari
zarur. Agar bu borada siljishlar sezilarli bо‘lmasa, ikkinchi bosqich birinchi
bosqich yо‘nalishidan iborat bо‘lishi mumkin. Ayni vaqtda, tayyorgarlik davrida,
ayniqsa, yengil atletikachilarning texnik turlarida maxsus yо‘nalish ham e’tiborsiz
qolmasligi kerak.
7

Katta yillik siklda tayyorgarlik davri, odatda, о‘z ichiga yana qishki
musobaqalar bosqichini ham oladi. Garchi kо‘pincha bu bosqich uzaysa ham, u
asosan fevral oyida yuz beradi. Yengil atletikachilar yanvardanoq musobaqalarda
ishtirok eta boshlaydilar va martning birinchi yarmida ularni tugatadilar. Qishki
musobaqalar chegaralarining kengayishi, ayniqsa, yuqori toifali yengil
atletikachilar uchun, garcha ular yillik sikl bо‘yicha shug‘ullansalar ham (о‘rta va
uzoq masofalarga yuguruvchilar, sportcha yuruvchilar, stipelchezchilar va b.),
qonuniydir. Yillik sikl bо‘yicha shug‘ullanadigan boshqa yengil atletikachilar
qishki musobaqalarda kamroq – 5-7 marta, mashg‘ulotlar davomida, ularga
maxsus tayyorgarlik kо‘rmagan holda ishtirok etadilar. Bunday musobaqalarda
mashqlanganlik darajasi ortadi, irodaviy sifatlar shakllanadi va erishilgan
muvaffaqiyatlar sinovdan о‘tadi. Sportchining yutuqlarini faqat yengil atletikaning
tanlangan turidagina emas, jismoniy va maxsus tayyorgarlik darajasini belgilovchi
boshqa turlarda ham sinovdan о‘tkazish juda muhim.
Agar tayyorlangan yengil atletikachi qishki bellashuvlarda yuqoriroq
natijalarga erishmoqchi bо‘lsa, u maxsus 1-2 haftalik tayyorgarlikni о‘tkazib, start
oldidan oxirgi haftada yuklamani ancha kamaytirishi yoki 2 siklli yillik mashg‘ulot
tizimiga о‘tishi kerak. Ikki siklli yillik rejalashtirishda qishki musobaqalar
taqvimini kengaytirish va natijada unga tayyorgarlikni kuchaytirish О‘zbekiston
sport ustalari (SU) va xalqaro toifadagi sport ustalarining (XTSU) tayyorlanish
sur’atini oshirishda alohida ahamiyatga ega. Bu holda ikkinchi siklda (yozgi
musobaqalarda) yengil atletikachilarning yutuqlari yanada yuqoriroq bо‘lishi
lozim. Qishda mashg‘ulotni jadallashtirish hisobiga eng yuqori natijalarni maqsad
qilib qо‘yib shug‘ullanish ham mumkin, lekin buning ikkinchi sikldagi natijalarga
zarar yetkazish ehtimoli bor. Tayyorgarlik davrida mashg‘ulotlar yopiq inshootda
va ochiq havoda о‘tkaziladi. Keyingi yillarda qish faslida mamlakatning о‘rta
qismida mashg‘ulotlarni tashkil qilishning juda oqilona tartibi yuzaga keladi, uning
asosida ochiq havoda bajariladigan mashqlarni yopiq inshootlarda bajariladigan
mashqlar bilan muntazam ravishda (imkon qadar har bir davrda) uyg‘unlashtirib
qо‘llash yotadi. Tajriba ma’lumotlariga kо‘ra, qishda ochiq havoda harorat  22-
8

25 o
S bо‘lganida ham shug‘ullanish mumkin, lekin mashg‘ulotlar muddati
cheklangan bо‘lishi zarur. Bunda juft-juft bо‘lib bajariladigan mashqlarni, oqim
shaklida, aylanma usullardagi mashqlarni kо‘proq qо‘llash, о‘yin va estafetalardan
foydalanish lozim. Tushuntirish ishlarining bir qismini bino ichida, tashqariga
chiqmay turib amalga oshirish tavsiya qilinadi.
Bahorda ham mashg‘ulotlarning bir qismi ochiq havoda о‘tkaziladi. Bunda
kross, uloqtirishlar, qisqa muddatlarga yugurishning har xil turlari, maxsus
mashqlar, og‘irliklar bilan bajariladigan mashqlar qо‘llaniladi
(shug‘ullanuvchilarning yengil atletika ixtisosligi, u yoki bu sifatni rivojlantirish
zaruratiga muvofiq). Odatda, mart oyidayoq mamlakatning о‘rta qismida yengil
atletikachilarning mashg‘ulotlarini butunlay ochiq havoga, yoz faslidagiga
yaqinlashtirilgan mashg‘ulot о‘tkazish joylariga kо‘chirish mumkin.
Mashg‘ulotlarning yо‘nalishi yanada kо‘proq ixtisoslashuv tomoniga о‘zgaradi
(yugurishda tezkorlikni rivojlantirish, maxsus chidamlilik darajasini oshirish,
texnikani о‘rganish va takomillashtirish kabilar).
Nihoyat, tayyorgarlik davrida tanlangan tur bо‘yicha takomillashuv
sportchining UJTga, uning funksional imkoniyatlarini oshirish, eng muhim
jismoniy sifatlarini, irodasini imkon qadar rivojlantirishga yо‘naltirilgan katta
ishlar fonida о‘tishi kerakligini kо‘rsatib о‘tish lozim. Har doim mashg‘ulotning
shiddati masalasini yodda tutish zarur: u asta-sekin orttirib borilishi, biroq
musobaqa davriga xos bо‘lgan chegaragacha yetmasligi shart. Tayyorgarlik
davrida mashg‘ulotning katta hajmi yuqori darajadagi shiddat bilan ziddiyatga
kirishishi mumkin. Tayyorgarlik davri yakunlanib, sportchilar musobaqa davriga
о‘ta boshlagani sayin mashg‘ulot yuklamasi hajmining egri chizig‘i quyi tomonga,
shiddat egri chizig‘i yuqoriga qarab ketishi kerak. Bu – prinsipal chiziq. Amalda
hajm va shiddat chiziqlarining yо‘nalishini belgilash ancha murakkab. Ularning
о‘zgarishi mashg‘ulot jarayonining borishi, sportchining ahvolidagi о‘zgarishlar va
uning ish qobiliyati bilan belgilanadigan mashg‘ulotning vazifalariga bog‘liq.
Musobaqa davri
9

Musobaqa davrining bosh maqsadi mas’uliyatli musobaqalarning oldindan
rejalashtirilgan muddatlarida eng yuqori sport natijalariga erishishdan iborat.
Musobaqa davrida mashg‘ulotlarning asosiy vazifalari.
1. Tanlangan ixtisoslikdan kelib chiqib jismoniy hamda axloqiy-irodaviy sifatlarni
yanada rivojlantirish.
2. Sport texnikasi kо‘nikmalarini mustahkamlash va, agar zarur bо‘lsa, ularni
takomillashtirish.
3. Ishlab chiqilgan taktikani о‘zlashtirish va musobaqa tajribasini egallash.
4. UJT va maxsus “poydevor”ni erishilgan darajada tutib turish, yetarlicha
tayyorgarlik kо‘rmaganlarda bu darajani yana ham oshirish.
5. Nazariy bilimlar darajasini oshirish.
6. Tarbiyaviy vazifalarni hal etib borish.
Bu davrda mashqlanganlik darajasini kо‘tarish, yanada yuqoriroq sport
natijalariga erishishga, sport formasini saqlashga intilish kerak. Mashg‘ulotlar
yuqorida kо‘rsatilgan vazifalarni hal qilish bilan birga sportchining
musobaqalarda. Har hafta oxiridagi tekshiruvlarda ishtirok etishini ham kо‘zda
tutadigan haftalik sikllar asosida tashkil etiladi. Muhimi, bu davrda musobaqalar
tayyorgarlikning eng asosiy vositalaridan biri bо‘lishi kerak.
Ikki siklli yillik mashg‘ulotda birinchi (qishki) musobaqa davri bosqichlarga
bо‘linmaydi. Bu davrning nisbiy davomiyligi 1-1,5 oy, mashg‘ulot va bellashuvlar
uchun deyarli bir xil tashqi sharoit yengil atletikachilarga darhol sport kurashiga
kirishib ketish imkonini beradi. Buning ustiga, keyingi tayyorgarlik asosida
ikkinchi musobaqa davrida (yozda) yana ham kattaroq g‘alabalarga erishish uchun
bu davrda hatto rekord natijalar ham kuch imkoniyatlarining zahirasi bilan
kо‘rsatilishi lozim.
Bir siklli yillik mashg‘ulotda musobaqa davri ikki bosqichga taqsimlanadi:
ilk musobaqalar bosqichi – 1 oy (iyun), Gran-Pri musobaqalari hamda G.Kasanova
va T.Kalpakovalarga bag‘ishlangan turnirlar; asosiy musobaqalar davri – 2 oy
(iyul-avgust), eng nufuzli musobaqalar – Osiyo о‘yinlari, jahon chempionatlari,
Olimpiada о‘yinlari.
10

Birinchi bosqichda yengil atletikachilar musobaqalarda ishtirok etishdan
qо‘rqmay kо‘p shug‘ullanishlari, lekin bunda maqsad kо‘proq mashq qilish
ekanligini yodda tutishlari kerak. Yengil atletikaning turi, sportchining
tayyorgarligi, uning asab tizimiga qarab, ba’zilar birinchi bosqichda kamroq
musobaqalarda ishtirok etsalar ham bо‘ladi, boshqalar ancha kо‘p bellashishlari
zarur. Bu yerda alohida yondashuv juda muhim. Barcha yengil atletikachilarga ilk
musobaqa bosqichi oyligi juda muhim, chunki tayyorgarlik davrida yig‘ilgan
nimaiki bо‘lsa, ularni stadionda yozgi musobaqalar sharoitida sinovdan о‘tkazish
lozim. Hatto tayyorgarlik davrida shiddat bilan mashq qilgan va qishki
bellashuvlarda ishtirok etgan yengil atletikachilar ham yozgi sharoitda
mashg‘ulotlarning dastlabki kunlarida eng yuqori sport yutuqlariga erishishga
harakat qilmasliklari kerak. Birinchi bosqichdagi musobaqalarda qatnashish
mashg‘ulot rejasida aytarli о‘zgarishlarga olib kelmasligi zarur. Eng avvalo,
musobaqalar oldidan yuklamalarni pasaytirish yaramaydi. Musobaqalarda ishtirok
etgan sportchilar yangi sharoitga kо‘nikadilar, о‘z imkoniyatlarini sinaydilar,
mashqlanganlik darajasini oshiradilar, о‘z mashg‘ulotlari samaradorligiga baho
beradilar. Odatda, dastlabki musobaqalardan keyinoq mashg‘ulot jarayoniga
tuzatishlar kiritib, keyingi musobaqalarga yaxshiroq tayyorlanishga imkon
beradigan xulosalarni chiqarish mumkin.
Musobaqa davrining ikkinchi bosqichida mashg‘ulotning bosh maqsadi – bu
vaqtda о‘zi uchun eng yuqori natijalarga erishish. Bu vaqtda yengil atletikachilar
mashg‘ulotlar hajmini kamaytirib, ularning shiddatini oshiradilar. Aynan
shuningdek, bosqichda sportchilar eng yaxshi sport formasiga ega bо‘lib, yuksak
va barqaror natijalar kо‘rsatishga qodir bо‘ladilar.
Keyingi rivojlantirish va takomillashtirishning vazifalari har bir sportchi
uchun alohida holda hal etiladi. Bu vaqtdaUJT, egiluvchanlik hamda maxsus
“poydevor”ni erishilgan darajada tutib turish, shuningdek, agar kerak bо‘lsa,
texnika ustidagi ishlar umumiyligicha qoladi.
Musobaqa davrida mashg‘ulot vositalari bahordagidek rang-barang emas.
Endi ayni yengil atletikaga xos tanlangan maxsus mashqlardan foydalaniladi.
11

Bajarish usullari va yо‘llarini о‘zgartirish, shuningdek, shug‘ullanish joylarini
(stadion, bog‘, о‘rmon va h.k.) о‘zgartirish orqali xilma-xillikka erishiladi. Faol
dam olish va mashqlanganlik darajasini saqlash uchun har xil mashqlar va
joylardagi kross qо‘llaniladi.
Musobaqa davrining ikkinchi bosqichida jismoniy jihatdan yaxshi
tayyorlangan yengil atletikachilar uchun maxsus mashqlar yuklamasini
kamaytirish mumkin. Ular texnikadagi kо‘nikmalarini tanlangan yengil atletika
turini kо‘p marotabalab maksimal shiddatning 90-95% ga teng shiddat bilan
takrorlab mustahkamlashlari zarur. Agar texnika hali mukammal bо‘lmasa, uni
mustahkamlash mumkin emas, balki yangi darajaga kо‘tarishga intilib, tirishqoqlik
bilan takomillashtirish lozim. Oldindagi musobaqalar texnika ustida ishlashga halal
bermasligi kerak. Kо‘p yillar davomida texnikadagi nuqsonlar tufayli sezilarsiz
natijalar kо‘rsatib yurgandan kо‘ra, yaxshisi, sal kechroq – bir-ikki yildan keyin
yuksak g‘alabalarni qо‘lga kiritgan afzal.
Musobaqa davrida mashqlanganlik darajasini oshirishda musobaqalar, sinov-
saralash (prikidki) va katta yuklamali mashg‘ulotlar jiddiy ahamiyatga ega.
Sportchi yil davomidagi musobaqalardagi umumiy ishtirokini aniq qilib
olishi va ularning ichida asosiylarini va eng mas’uliyatli musobaqalarni aniq qilib
olishi kerak. Sportchi faqat yengil atletikaning о‘zi shug‘ullanadigan turigina
emas, tayyorgarlik vazifalaridan kelib chiqib, uning boshqa turlari bо‘yicha
musobaqalarda ham ishtirok etishi lozim.
Yengil atletikachi uchun yilning eng muhim musobaqalarini avvaldan
belgilab, uning oldiga muayyan vazifa qо‘ygan ma’qul – о‘zi uchun eng yaxshi
natijani kо‘rsatish yoki g‘alaba qozonish. Har bir alohida mas’uliyatli musobaqaga
maxsus, quyida kо‘rsatilganidek, bevosita musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichi
asosida tayyorlanish zarur.
Taniqli sportchilar eng mas’uliyatli musobaqalarga psixologik jihatdan
ancha ilgari, ba’zan bir yil, hatto undan ham kо‘proq muddat davomida tayyorlana
boshlaydilar va og‘ir, shiddatli mashg‘ulotlarga о‘zlarini hozirlaydilar.
Musobaqa oldi davri
12

Musobaqalardagi muvaffaqiyat kо‘p yillik mashg‘ulotlar tufayli ta’minlanib,
ularda musobaqalarga tayyorgarlik ham kо‘zda tutiladi. Tayyorgarlik, ilgari
kо‘rsatilganidek, yillik mashg‘ulot jarayonida muntazam ravishda amalga
oshiriladi.
Shu bilan birga, maxsus, jumladan, ruhiy tayyorgarlik ham kerak. “Jang
maydoni” sharoitlariga о‘rgatish, ya’ni musobaqa sharoitlarini modellashtirib
mashg‘ulot о‘tkazish juda katta ahamiyatga ega. Bunda mashg‘ulot imkon qadar
optimal sharoitda, vaqt-vaqti bilan qiyin va juda og‘ir sharoitlarda о‘tkaziladi.
Shuningdek, “jang maydoni” sharoitlari ham, agar ular eng katta musobaqagacha
ma’lum bо‘lsa, modellashtiriladi. Lekin bir qator sharoitlar doimiy bо‘lishi
mumkin (masalan, start tо‘pponchasining ovozi, uloqtirish snaryadlari, baryerlar,
plankalar, belgilangan namunadagi ustunchalar va h.k.).
Eng muhimi bellashuv yaqinlashgan sayin butun mashg‘ulot yengil
atletikachilar tayyorgarligining yashash tartibidan boshlab musobaqa dasturiga
qadar barcha jihatlarini modellashtiruvchi sharoitlarda о‘tadi. Mashg‘ulotning
kichik bir qismi – qо‘llab-quvvatlab turuvchi va faol dam olish uchun
mо‘ljallangan vaqt о‘rmonli joylarda, daryo bо‘ylarida, elastik tuproqda
о‘tkaziladi. Mashg‘ulotlar va sinovlarning bir qismini ancha og‘ir sharoitda, lekin
“jang maydoni”da о‘tkazish zarur.
Yengil atletikachilarni oldida turgan eng muhim musobaqa sharoitlariga
о‘rgatish alohida ahamiyatga ega. Bu – musobaqaning kunma-kun emas, balki
soatma-soat tuzilgan dasturi, u о‘tkaziladigan joyning dengiz sathidan balandligi,
vaqt, hududning kun va tun tartibidagi tafovut (bioritm)dagi farq, iqlimiy hamda
ehtimoli bо‘lgan metereologik sharoitlar, yо‘lkacha va sakrash, uloqtirish
joylarining xususiyatlari, badan qizdirish mashqlari uchun maydonchaning tuzilishi
va jihozlanishi, shuningdek, undan stadiongacha bо‘lgan masofa, uloqtirish
snaryadlari, langarchо‘p bilan sakrashda ustuncha va reykalar hamda boshlang‘ich
balandlik, uch yoki olti urinishda eng yaxshi natija uchun uloqtirish, kvalifikatsion
meyorlarni bajarish va b.
О‘tish davri
13

Bu davrda mashg‘ulot kо‘p yillik sport takomillashtirish jarayoni uchun
muhim ahamiyatga ega bо‘ladi.
Davrning maqsadi: sportchini yil oxirida (bir siklli va ikki siklli yillik
mashg‘ulotda) yangi yildagi mashg‘ulotlarning boshlanishiga tо‘la dam olgan
holda, agar jarohatlari bо‘lsa, tuzalib, jismoniy sifatlar va texnik kо‘nikmalar
darajasini tushirmay yetkazishdir. Katta mashg‘ulot ishlarining uzoq davom etgan
davri hamda kо‘pgina musobaqalarda ishtirok etgandan sо‘ng yengil atletikachilar
dam olishlari lozim, lekin bu faol dam olish bо‘lishi zarur.
Davrning davomiyligi – 20-30 kun. Ikki siklli yillik mashg‘ulotlar о‘rtasida
о‘tish davri qisqaroq – 10-12 kun. Uning vazifalari doirasi ham torroq: qishki
bellashuvlardan keyin faol dam olish va tо‘la tiklanish.
Mashg‘ulotning о‘tish davri yengil atletika turi, sportchining tayyorgarlik
darajasi, ularning yoshi va yil davomida qatnashgan musobaqalari soniga qarab har
xil yо‘nalishga ega bо‘lishi mumkin. Agar sportchilar kо‘p mas’uliyatli va
shiddatli musobaqalarda qatnashmagan bо‘lsalar, u holda odatdagi yuklama bilan
shug‘ullanishni davom ettirishlari mumkin. Kuz sharoiti imkon berganida ular
umumiy va maxsus tayyorgarliklari darajasini oshirishlari, texnikani о‘zlashtirib,
yanada takomillashtirishlari, shuningdek, mashg‘ulotning tayyorgarlik davri uchun
belgilangan boshqa vazifalarni hal etishlari lozim. Bundan tashqari, faol dam olish
usuli bо‘lishdan tashqari, mashg‘ulotlarga qiziqish uyg‘otadigan yangi xilma-xil
mashqlarni ham kiritish zarur.
Yil davomida mashg‘ulotlarda katta yuklamalarni bajargan va
musobaqalarda ham tez-tez qatnashib turgan yengil atletikachilar о‘tish davrida
о‘tgan sport mavsumidan yaxshilab dam olishlari kerak. Bu mashg‘ulotlardagi
yuklamani kamaytirish, ularning miqdorini qisqartirish, shuningdek, yangi, rang-
barang mashqlarga о‘tish yо‘li bilan amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarni umuman
tо‘xtatish – qо‘pol xato. Buning natijasida harakatlar koordinatsiyasi ichki organlar
hamda tizimlarning ish qobiliyati buziladi, sportchi organizmining meyordagi
hayot faoliyati ishdan chiqadi. Natijada, bu sifatlarning tiklanishiga juda kо‘p
14

sarflanadi. О‘tish davrida passiv dam olish yengillashtirilgan mashg‘ulotlar о‘rnini
bosmaydi.
1.2. Mashg‘ulotning kichik va о‘rta sikllarini tashkil etish hamda
ularning mazmuni.
Sport mashg‘uloti jarayonining asosiy qonuniyatlari sirasiga yana uning aniq
ifodalangan siklliligi, ya’ni alohida mashqlar, topshiriqlar, bosqichlar va davrlarni
qisman takrorlagan holda nisbiy yakunlangan doiraviylik ham kiradi. Kichik sikllar
(mikrotsikl), о‘rtacha sikllar (mezotsikllar) va katta sikllar (makrotsikllar)
farqlanadi.
Mashg‘ulotning mikrotsikli deganda bir necha mashg‘ulotlar birligi
tushunilib, ular mashg‘ulot jarayonining nisbatan yakunlangan, takrorlanib
turadigan bо‘lagini tashkil qiladi. Har hil turli mikrotsikllar “blok”larni tashkil
qilib, ulardan о‘rta sikllar hosil qilinadi.
Kichik sikllarni tashkil etish.
Kichik yoki mikrotsikl (MS) odatda yetti kundan, ayrim hollarda boshqa
miqdordagi kunlardan iborat bо‘ladi. Yuqori sport mahoratiga erishish uchun 7
mashg‘ulot kuni о‘tkazish kerak, ulardan haftasiga 5-6 kun asosiy mashg‘ulot va 7-
12 qо‘shimcha mashg‘ulot о‘tkaziladi. Trenirovkaning vazifasi, yuklamasi va faol
dam olish yо‘li har xil bо‘ladi. Demak, mashg‘ulotlar har kuni bir necha martadan
о‘tkazilishi lozim. mashqlarning ta’sir kо‘rsatish optimalligi yuklamaning
о‘lchamlari (hajmi, shiddati, ruhiy zо‘riqtirishi va murakkabligi) hamda uning kun
davomidagi va MSdagi taqsimlanishiga qarab belgilanadi. Kuniga 2 martalik,
ertalabki mashqlar bilan 3 martalik mashg‘ulotlar mashg‘ulotning umumiy hajmini
oshirishgina emas, balki uni yana ham tо‘g‘riroq taqsimlash imkonini ham beradi.
Odatda, ikkinchi mashg‘ulot asosiy bо‘ladi. Ertalabki yengillashtirilgan
mashg‘ulot bilan asosiy mashg‘ulotga tayyorlanib olish mumkin. Kechqurungi
mashg‘ulot funksional imkoniyatlarni yaxshiroq tiklashga yordam beradi.
U yoki bu sifatni rivojlantirish va texnikani takomillashtirish uchun
beriladigan mashqlar sikl kunlarida takrorlar muayyan sur’atda amalga oshirilgan
15

vaqtda eng yaxshi samara beradi. Masalan, kichik va mushak guruhlarining
tezkorligi, egiluvchanligi va kuchi kundalik mashg‘ulotlarda yaxshiroq rivojlanadi,
katta mushak guruhlariniki esa kun ora о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda samaraliroq
bо‘ladi. Ayni paytda chidamlilikni rivojlantirish uchun beriladigan juda katta
yuklamali mashqlar haftada faqat 2 marta bajariladi. Bundan tashqari, chegara
yuklamali, qо‘llab-quvvatlovchi yuklamali va faol dam olish bilan о‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarni navbatlab turish lozim. Agar bir necha kun davomida katta
yuklamali mashg‘ulotlar uzluksiz о‘tkazilib, ularning har biridan sо‘ng ish
qobiliyati tо‘liq tiklanmayotgan bо‘lsa, bunday seriya oxirida yengil atletikachiga
dam berish (jumladan, faol dam) va uning tо‘la tiklanishi uchun imkoniyat yaratish
zarur. Tо‘la tiklana olmaslik fonida katta yuklama bilan yanada kо‘proq kun
о‘tkazilgan bо‘lsa ham, shunday yondashuv о‘z kuchida qoladi.
Mashg‘ulotni kunma-kun rejalashtirganda, har bir mashg‘ulot darsining
avvalgi va keyingisiga ta’sirini hisobga olish juda muhim. Agar, masalan,
mashg‘ulot maksimal kuchlanish bilan chidamlilikni rivojlantirish yoki texnikani
takomillashtirishga bag‘ishlangan bо‘lsa, unda keyingi kun mashg‘ulotini
texnikani yaxshilashga bag‘ishlash maqsadga muvofiq emas. Ayni vaqtda yuqorida
aytib о‘tilganidek, texnikani nisbatan kichikroq yuklamalar bilan bir necha kun
davomida uzluksiz takomillashtirish tavsiya qilinadi. Shuningdek, mashg‘ulotlar
va dam olishni navbatlashda muayyan ritmni belgilash juda muhim.
Sikl davomida har xil mashg‘ulot darslarini, musobaqa kunlarini,
shuningdek, faol hamda oddiy dam olish kunlarini muntazam (bir necha kun yoki
haftada) navbatlab turish odatiy kun tartibini yuzaga keltiradi, u mashg‘ulot
samaradorligini oshirib, sportdagi yutuqlar barqarorligini kuchaytiradi.
Mikrotsikllar о‘zining ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha har xil bо‘lishi mumkin.
Mashg‘ulotda asosan jismoniy va ruhiy sifatlarni rivojlantirish, texnika va taktikani
takomillashtirish va, umuman, yengil atletikachining funksional imkoniyatlarini
oshirishga (“rivojlantiruvchi MS”) yо‘naltirilgan mashqlarni о‘z ichiga olgan MS
eng katta о‘rinni egallaydi. Mashg‘ulot MSni tashkil etishda yuklamalarning
16

kumulyativ ta’siri hamda mashg‘ulotlarning ustuvor yо‘nalishi vazifalarini hisobga
olish lozim (3-jadval).
Yо‘nalishiga kо‘ra mikrotsikllarning bir qator guruhlarini farqlaydilar.
Mashqlantiruvchi MS tarkibiga “ moslashtiruvchi” – hajm va shiddatning asta-
sekin oshirilishi bilan tavsiflanadi; rivojlantiruvchi – hajmi katta, shiddati о‘rtacha;
zarbdor – eng yuqori shiddat va katta hajmni birlashtiradi; barqarorlashtiruvchi –
hajmi birmuncha kichik, lekin shiddati ancha katta – turlar kiradi.
Musobaqa MS lari: tayyorlovchi – musobaqa sharoitlarini modellash
vazifasini bajaradi; yaqinlashtiruvchi – musobaqalardan avval ularga bevosita
tayyorlanish uchun tashkil qilinadi; ayni musobaqa MS si – musobaqada ishtirok
etishni kо‘zda tutadi.
Tiklovchi MS larning vazifasi mashqlar, mashg‘ulot о‘tkaziladigan joylarni
almashtirish, yuklamani pasaytirish va shu kabilardan iborat.
Tayyorgarlikning vazifalari va yengil atletikachilarning alohida
xususiyatlariga muvofiq ravishda tashkil etilgan boshqa MS lar ham bо‘lishi
mumkin.
О‘rta sikllarni tashkil etish
Mashg‘ulot jarayonida bitta yо‘nalishga birlashtirilgan MS lar
mashg‘ulotning о‘rta siklini (bosqichlar) tashkil etadi. Yengil atletikada bunday
bosqichlarning davomiyligi 3-8 haftaga teng bо‘ladi. Har bir о‘rta sikl imkon qadar
bir xil yoki bir-biriga yaqin turli bir necha MS larni о‘z ichiga olib, mashg‘ulot
jarayonining nisbatan tugallangan davrini hosil qiladi.
Yengil atletikada quyidagi bosqichlar ajratiladi: “moslashtiruvchi”,
umumtayyorlovchi, maxsus – tayyorlovchi, musobaqa oldi va musobaqa
bosqichlari.
“Moslashtiruvchi” bosqich , odatda, о‘tish davridan keyin mashg‘ulotning
har bir katta sikli boshida qо‘llaniladi. U mashg‘ulot yuklamasining ravon, asta-
sekin о‘sib borishi bilan va farqlanadi.
17

Bu bosqich nisbatan qisqa – 2-4 hafta. Bunda sportchining malakasi va staji
qanchalik yuqori bо‘lsa, uning mashg‘ulotidagi “olib kiruvchi” bosqich shuncha
qisqa bо‘ladi.
Umumtayyorlovchi bosqich organizmning funksional imkoniyatlari
darajasini umumiy oshirishga, jismoniy qobiliyatlarni har tomonlama
rivojlantirishga intilish bilan, shuningdek, harakat kо‘nikma va malakalarining
rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Biroq mashg‘ulotning bu bosqichida texnika
elementlari ham takomillashtiriladi.
Umumtayyorlovchi bosqich ixtisosligidan kelib chiqib, 4-8 hafta davom
etadi.
Maxsus – tayyorlovchi bosqich . Mashg‘ulotlarning mazmuni eng avvalo
maxsus mashqlanganlik darajasini о‘stirishga va tanlangan tur texnikasini
takomillashtirishga yо‘naltiriladi. Musobaqa mashqlari hissasi asta-sekin oshirib,
mashg‘ulotlar shiddati kuchaytirib boriladi. Bosqichning umumiy yо‘nalishi –
bevosita sport formasini shakllantirish. Bosqichning davomiyligi – 4-8 hafta.
Musobaqaoldi bosqichi tayyorgarlik bosqichlaridek musobaqa bosqichiga
о‘ziga xos о‘tish shakli hisoblanadi. Mashg‘ulot ishi sport formasini
rivojlantirishga qaratilgan bо‘lib, musobaqaoldi sinovi va nazorat musobaqalarida
qatnashish bilan uyg‘unlashtiriladi. Yil davomida bunday bosqichlar bir nechta
bо‘lishi mumkin, ular 3-6 hafta davom etadi.
Musobaqa bosqichi asosiy musobaqalar davrida mashg‘ulotni tashkil etish
shakli bо‘lib, u kamida 3 ta MS ni о‘z ichiga oladi: musobaqalarga
yaqinlashtiruvchi, bevosita ishtirok etish sikli hamda mikrotsikl. Kichik sikllarning
miqdori va davomiyligi musobaqalar dasturi va ularning ahamiyatiga bog‘liq
bо‘ladi. Musobaqa bosqichlarining umumiy yо‘nalishi – yuksak sport formasini
barqarorlashtirish va eng yuqori sport natijalariga erishishga intilish. Musobaqa
bosqichlarining variantlari mavjud: ilk musobaqalar bosqichi, asosiy musobaqalar
bosqichi, sport formasini rо‘yobga chiqarish bosqichi. Ularning barchasi muayyan
mazmunga (yengil atletika turlaridan kelib chiqib) ega.
18

Har bir bosqich yо‘nalishiga kо‘ra MS lardan tashkil topadi. Bunda bir
bosqichda turli yо‘nalishdagi kichik sikllar uyg‘unlashishi mumkin (masalan, 2-3
mashg‘ulot siklidan keyin bitta faol dam olish MS yoki shiddatli mikrotsikllar
seriyasidan sо‘ng tiklovchi MS keladi. Yuklamalarni qо‘llashning tо‘lqinsimonligi
shuningdek, tariqa ta’minlanadi. Keyinchalik kichik sikllari yuklamalari bо‘yicha
о‘sib borishida asta-sekin ortib boradigan bunday tо‘lqin kо‘p bora takrorlanadi va
yuklamalarni oshirib, yengil atletikachining kuchini tiklashiga imkon beradi.
Mashg‘ulot mikrotsikllarining taxminiy chizmasiM
ikrotsikl kunlari
Mikrotsikl turi
Moslashtiruvchi Zarbdor Tiklovchi
Darsning
yо‘nalishi Yuklama
kattaligi Darsning
yо‘nalishi Yuklama
kattaligi Darsning
yо‘nalishi Yuklama
katta-ligi
1. Texnik
mahoratni
takomillashtirish Sezilarli Texnik
mahoratni
takomillashtiris
h Katta Majmuali
(vazifalarni
izchil hal
qilish bilan) О‘rta
2. Aerob xususiyatli
ishda
chidamlilikni
oshirish Katta Maxsus
chidamlilikni
rivojlantirish Katta Aerob
xususiyatli
ish bilan
chidamlilikn
i oshirish О‘rta
3. Tezlik
imkoniyatlarini
oshirish О‘rta Majmuali
(vazifalarni
izchil hal qilish
bilan) О‘rta Tezlik
imkoniyatlar
ini oshirish Kichik
4. Majmuali
(vazifalarni izchil
hal qilish bilan) Sezi-larli Tezlik
imkoniyatlarini
oshirish Katta Majmuali
(vazifalarni
izchil hal
qilish bilan) Kichik
5. Majmuali (tezlik Katta Majmuali Katta Majmuali О‘rta
19

va anaerob
imkoniyatlarni
barobar oshirish) (tezlik va
anaerob
imkoniyatlarni
barobar
oshirish) (vazifalarni
izchil hal
qilish bilan)
Kо‘rsatilgan shartlarga rioya qilish mashqlanganlik darajasini oshirishgagina
emas, sog‘liqni mustahkamlash uchun ham zarur. О‘rta sikllarni tashkil etishning
eng odatiy variantlari quyidagilar: katta yuklamali 2MS plyus tiklovchi 1MS,
keyin shunday uyg‘unlik takrorlanadi “olib keluvchi” 1MS plyus katta yuklamali
2MS plyus tiklovchi 1MS, о‘sib boradigan yuklamali “olib kiruvchi” 1MS plyus
tiklovchi 1MS plyus faol dam olishli 1MS. Yengil atletikaning chidamlilik asosiy
ahamiyatga ega bо‘lgan turlarida (masalan, uzoq masofalarga yugurish, sportcha
yurish) yuklama hajmi va yо‘nalishi jihatidan о‘zaro yaqin bо‘lgan kichik sikllar
uyg‘unligining uzoq vaqt takrorlanishi uchrab turadi.
Mashg‘ulotlardagi yuklama
Mashg‘ulot yuklamasi sportchi organizmiga mashg‘ulot vositalarining ta’siri
orqali yuzaga keltiriladi. Mashqning turi va xususiyati, ishning usullari va miqdori,
u bajarilayotgan sharoitlardan kelib chiqib, yuklama katta yoki kichik bо‘lishi, bir
yо‘la butun organizmga yoki ayrim organlarga, tizimlar va mushak guruhlariga
ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Lekin yuklamani har doim obyekt organizmiga
mashg‘ulotda bajariladigan ishning ta’siri (takrorlar soni, davomiylik, shiddat,
asab-mushak kuchlanishlari kattaligi), mashqlarni bajarish murakkabligi
(koordinatsion murakkablik), ruhiy zо‘riqishlarning yig‘indisi sifatida qarash
lozim.
Takroriy ishda dam olish oraliqlari kattaligini ham hisobga olish kerak.
Demak, yuklamani aniqlashda uning barcha tarkibiy qismlari e’tiborga olinadi.
Yengil atletika mashg‘ulotlarida soatlar, kilometrlar, tonnalarda, yugurish,
sakrash, uloqtirish va boshqa mashqlarni takrorlashlar miqdorida, mashg‘ulotlar
hamda musobaqalar sonida ifodalanuvchi ish hajmini oshirish yо‘li bilan katta
yuklamalar hosil qilinadi. Shuningdek, mashg‘ulotlar zichligini oshirish (guruhli
startlar va tezlanish), sakrash va maxsus mashqlarni oqim shaklida bajarish,
20

uloqtirishlarda bir necha snaryadlardan foydalanish, tekis yugurish va baryerlar
osha yugurish, estafetalar, о‘yinlarni guruh bо‘lib bajarish), shuningdek,
mashqlarni bajarish shiddatini, jumladan, mashg‘ulotlarning tayyorlov qismida
ham, oshirish yо‘li bilan katta yuklamalarni yuzaga keltirish mumkin. Shiddatni
oshirish uchun yana takrorlar orasidagi dam olish tanaffuslarini qisqartirish,
aylanma usulini qо‘llash, rag‘batlantirishning har xil usullaridan foydalanish (osib
qо‘yilgan predmetga sakrab yetish, tо‘siqni oshib о‘tish, snaryadni daraxtning
baland shoxidan oshirib tashlash va h.k.), shug‘ullanuvchilarning hissiy
kо‘tarinkiligini oshirib, shuningdek, yо‘l bilan kuch, tezkorlik va chidamlilikni
yanada yuqoriroq darajada namoyon qilishlarini ta’minlash mumkin.
Har turli yuklamalarni oshirishda servariantlik alohida ahamiyatga ega
bо‘lib, u mashg‘ulotning vositalari, usullari va sharoitlari boy zahirasidan oqilona
foydalanishni kо‘zda tutadi, uning samaradorligini oshirib, sportchining
rivojlanishi jarayonini susaytiruvchi, uning, ayniqsa, MAT (markaziy asab tizimi)
ish qobiliyatini pasaytiruvchi bir xillik va meyorlilikdan qochishga imkon beradi.
Bir xillik kо‘pincha haddan ziyod shug‘ullanishga olib keladi.
Servariantlik mashg‘ulot darslarida, haftalik siklda, oylik rejada,
shuningdek, miqyosi va vazifalari har xil musobaqalarda qо‘llanilishi kerak.
Albatta, turli vazifalarni hal qilganda, har xil vosita va usullardan foydalanish,
hajm va shiddatni oshirish bir xil bо‘lmaydi. О‘lchamlarni belgilashda, eng avvalo,
yuklamalarning vazifasidan kelib chiqish lozim (4-jadval).
Yurak qisqarishlari sur’ati (YUQS) bо‘yicha yuklamani baholash eng keng
tarqalgan. Yuklama darajasini quyida kо‘rsatilgan ma’lumotlardan kelib chiqib,
taxminan aniqlash mumkin:
Yuklama kattaligi YUQS, zarba/daq.
Kichik 120-150 gacha
О‘rta katta 150-180
Maksimal 180-240
Yengil atletikachilarning tayyorgarligi darajasini hisobga olish zarur, chunki
u ortib borgani sayin organizm takomillashib boradi, ish tejaladi va sportchi
21

mashqlarni ilgarigidan kо‘ra kamroq YUQS bilan bajaradi. Shu bilan birga,
yaxshiroq tayyorlangan sportchi tayyorgarlik kо‘rmaganiga nisbatan YUQS da
ancha jiddiy siljishlarga qodir bо‘ladi va, demak, shular orqali sport turlarida katta
natijalar kо‘rsatishi mumkin.
1 -jadval
Mashg‘ulot yuklamalarining vazifalari va ularning
taxminiy darajasi
Yuklamaning vazifalari Yukla
ma Yuklamaning tarkibiy qismlari
hajmi shid-
dati murak-
kabligi ruhiy
zо‘ri-
qish
1. Organ va tizimlarni mustahkamlash,
organizmning funksional imkoniyatlarini
kengaytirish, umumiy jismoniy tayyorgarlik
darajasini oshirish о‘rta,
katta,
maksi
-mal о‘rta,
katta kichik
, о‘rta kichik,
о‘rta kichik
2. Yengil atletikaning tanlangan turi
talablariga tatbiqan maxsus funksional
poydevorni qurish о‘rta,
katta о‘rta,
katta,
maks. о‘rta kichik,
katta kichik
, о‘rta
3. Giperkompensatsiya (funksional
imkoniyatlarni yuklamagacha bо‘lgan
darajani orttirish bilan tiklash) vositasida
eng yuqori funksional imkoniyatlar
darajasiga erishish katta,
maks. о‘rta,
katta,
maks. о‘rta,
katta,
maks. kichik,
о‘rta,
katta,
maks. о‘rta,
katta,
maks.
4. Funksional imkoniyatlar, shuningdek,
morfologik о‘zgarishlarni mustahkamlash
va erishilgan darajada saqlab turish о‘rta,
katta katta,
maks. о‘rta.
katta kichik,
о‘rta,
katta kichik
, о‘rta
5. Sport texnikasi va taktikasida harakat
malakalari va kо‘nikmalarini о‘zlashtirish kichik
, о‘rta о‘rta,
katta о‘rta,
katta,
maks. kichik,
о‘rta,
katta,
maks. kichik
, о‘rta,
katta,
maks.
22

6. Sport texnikasi va taktikasida harakat
kо‘nikmalarini mustahkamlash katta,
maks. kichik
, о‘rta katta,
maks. katta,
maks. kichik
, о‘rta,
katta,
maks.
7. Jismoniy mashqlar, mashg‘ulot darslari,
musobaqalardan sо‘ng yanada faol
tiklanishni ta’minlash (faol dam olish) kichik
, о‘rta о‘rta,
katta kichik kichik kichik
8. Boshqa mashqlarga о‘tish yо‘li bilan
MATning faol dam olishini ta’minlash о‘rta,
katta kichik
, о‘rta о‘rta,
katta о‘rta,
katta kichik
, о‘rta
2 -jadval
Malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida qо‘llaniladigan yuklamalarning
tavsifi
Yuklama Yuklama kattaligi mezonlari Hal qilinadigan vazifalar
Kichik Barqaror ish qobiliyati davrining 1-
bosqichi (aniq toliqish boshlanguniga
qadar bajariladigan ish hajmining 15-
20% i) Shug‘ullanganlikning erishilgan
darajasini saqlash, yuklamardan
keyin tiklanish jarayonlarini
tezlatish
О‘rta Barqaror ish qobiliyati davrining 2-
bosqichi (aniq toliqish boshlanguniga
qadar bajariladigan ish hajmining 40-
60% i) Shug‘ullanganlikning erishilgan
darajasini saqlash, tayyorgarlikning
xususiy vazifalarini hal etish
Sezilarli Yashirin (kompensatsiyalangan)
toliqish bosqichi (aniq toliqish
boshlanguniga qadar bajariladigan ish
hajmining 60-75% i) Shug‘ullanganlik darajasini
oshirish
Katta Aniq toliqishning boshlanishi Shug‘ullanganlik darajasini
oshirish
Turli kattalikdagi yuklamalardan keyin toliqish belgilari (D.Xarre bо‘yicha)
Kо‘rsatk
ichlar О‘rtacha yuklama Katta yuklama Haddan ortiq
yuklama
(bevosita
о‘zgarish) Haddan ortiq
yuklamadan
keyin tiklanish
davri
Teri
rangi Bir oz qizarish Qattiq qizarish Juda kuchli
qizarish yoki
haddan ortiq
oqarish Bir necha kun
saqlanib
turadigan
oqarish
Hara-
katlar Ishonchli Xatolarning
kо‘payishi,
aniqlikning
pasayishi,
ishonchsizlikning
paydo bо‘lishi Koordinatsiyani
ng qattiq
buzilishi,
harakatlarni sust
bajarish, aniq
xatolar Keyingi
mashg‘ulotda
harakatlarning
buzilishi va
bequvvatlik
Fikrning Meyorida, Tushuntirish vaqtida Fikrlarni jam- Diqqatni tо‘play
23

jamla-
nishi tahrirlovchi
kо‘rsatmalar
bajariladi,
xotirjamlik,
tushuntirish va
mashqlarni
kо‘rsatish vaqtida
diqqat joyida diqqatsizlik, texnik
va taktik
kо‘nikmalarga ishlov
berishda idrokning
pasayishi,
differensiyaga
qobiliyatning
susayishi lashga qiynalish,
asabiylashishnin
g kuchayishi,
parishonxotirlik,
reaksiyaning
juda pastligi olmaslik, 24
yoki 48 soatlik
dam olish-dan
sо‘ng ham
harakatlarni
tuzatishga qodir
bо‘lmaslik,
aqliy ish
vaqtida fikrni
jamlay olmaslik
1.3. Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi
tayyorgarligi
Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni musobaqa oldi
tayyorgarligi ni olib borishda m usobaqalardagi muvaffaqiyat kо‘p yillik
mashg‘ulotlar tufayli ta’minlanib, ularda musobaqalarga tayyorgarlik ham kо‘zda
tutiladi. Tayyorgarlik, yuqorida aytib о‘tilganidek, yillik mashg‘ulot jarayonida
muntazam ravishda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, maxsus, jumladan, ruhiy
tayyorgarlik ham zarur. “Jang maydoni” sharoitlariga о‘rganish, ya’ni musobaqa
sharoitlarini modellashtirgan sharoitlarda mashq qilish eng katta ahamiyatga ega.
Ish jarayonida mashg‘ulot imkon qadar optimal sharoitda, vaqt-vaqti bilan og‘ir va
juda qiyin sharoitlarda olib boriladi. Agar avvaldan ma’lum bо‘lsa, “jang
maydoni” sharoitlari ham modellashtiriladi. Lekin ayrim sharoitlar doimiy bо‘lishi
mumkin (masalan, start tо‘pponchasining tovushi, uloqtirish snaryadlari, baryerlar,
belgilangan namunadagi plankalar, ustunchalar).
Eng muhim bellashuv yaqinlashgani sayin deyarli butun mashg‘ulot jarayoni
yengil atletikachilarning tayyorgarligi yashash tartibidan tortib musobaqalar
dasturigacha barcha jihatlarini modellashtiruvchi sharoitlarda amalga oshiriladi.
Mashg‘ulotning asosan qо‘llab-quvvatlovchi va faol dam olish uchun
mо‘ljallangan kichikroq bir qismi о‘rmonda, daryo qirg‘og‘ida, elastik tuproqda
о‘tkaziladi. Mashg‘ulot va musobaqaoldi sinovlarining bir qismini ancha og‘ir
sharoitlarda, lekin “jang maydoni”da qolgan holda о‘tkazish lozim.
24

Yengil atletikachilarni uchtadan eng muhim musobaqa sharoitlariga
kо‘niktirish alohida ahamiyatga ega. Bular: musobaqaning kunma-kun va soatma-
soat tuzilgan dasturi, u о‘tkaziladigan joyning dengiz sathidan balandligi, vaqt, kun
va tun tartibidagi tafovutlar, iqlimiy va ehtimoli bо‘lgan metereologik sharoitlar,
yо‘lkacha hamda sakrash va uloqtirish joylarining xususiyatlari, badan qizdirish
mashqlari uchun maydonchaning sifati va jihozlanishi, undan stadiongacha bо‘lgan
masofa, uloqtirish snaryadlari, balandlikka va langarchо‘p bilan sakrashda
ustunlar, reykalar hamda boshlang‘ich balandlik, uch va olti urinishda eng yaxshi
natijaga uloqtirish, kvalifikatsion meyorlarni bajarish va h.k.
Raqibni avvaldan о‘rganishning ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur,
masalan, uning antropometrik ma’lumotlari, fe’l-atvori xususiyatlari, natijalarining
barqarorligi, taktikasi va boshqalar. Agar raqib bilan shaxsan tanishish imkoni
bо‘lmasa, fotosurat yoki kinotasmada kо‘rishish mumkin. Sportchi о‘z raqibini
qanchalik yaxshi bilsa, u bilan bellashish nisbatan shunchalik yengil bо‘ladi.
Ayrim sportchilar raqib bilan shaxsan tanishishni u bilan bellashish kuniga
qoldiradilar. Bu eng ma’qul yо‘l emas. О‘z yutuqlari bilan boshqa sportchilardan
bir bosh yuqori turgan sportchi shunday yо‘l tutishi mumkin. Bugungi kunda
bunday yuksak toifali sportchilar soni tobora kamayib bormoqda. Shuning uchun
о‘quv-yig‘uv mashg‘ulotlari davrida oldingi musobaqalardagi kinogramma,
videofilmlardan tanishish foydaligina emas, balki majburiy hamdir.
Hal qiluvchi musobaqalar “iqlimi”ga sportchining ruhiy tayyorgarligi uchun
sport musobaqalaridan tashqari, ishtirokchilarning hayoti, yashash tarzi,
birgalikdagi mashg‘ulotlari va h.k. ni namoyish etuvchi hujjatli filmlarni kо‘rish
foydali. Tajribali trenerlar, sportchilar bilan о‘tkazilgan suhbatlar ham yaxshi
yordam beradi.
Raqibni yaxshi о‘rganib olgach, musobaqaoldi sinov kо‘riklarida va
musobaqalarda uning taktikasini modellashtirish, raqibning birinchi urinishdayoq
juda yuqori natija kо‘rsatishi mumkinligini hisobga olish lozim.
“Jang maydoni” sharoitlariga kо‘niktirishni faqat muayyan musobaqa
sharoitlariga tayyorlanish deb tushunish va mashg‘ulotlarda, dastlabki
25

musobaqalarda shuni modellashtirish bilan chegaralanish notо‘g‘ri bо‘lur edi.
Sportchini modellashtirilgan sharoitlardan og‘ishlarga, eng muhim musobaqa
paytida yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan kutilmagan vaziyat hamda qiyinchiliklarga
tayyorlash zarur. Shuning uchun ham sportchida noodatiy sharoitlarga
immunitetni, ularni sezmaslik qobiliyatini tarbiyalash, kutilmagan hodisalar oldida
о‘zini yо‘qotmaslikka, asabiylashmaslikka о‘rgatish shu qadar muhim. Sportchilar
ayrim kuchli salbiy qо‘zg‘atuvchilarga ijobiy hissiyotlar, yuksak ish qobiliyati
bilan javob berishni eplay olishlari lozim.
Mashg‘ulot va sinovlarni modellashtirilgan sharoitlardagina emas, balki
yomg‘irda ham, shamolda ham, sovuqda ham, issiqda ham о‘tkazish; agar
uzunlikka sakrashlar vaqtida depsinish taxtachaga yetmay bajarilgan bо‘lsa,
urinishlar soni kam bо‘lgan holatlarda ularni hisobga olmaslik; balandlikni baland
planka о‘rnatilgan holatda rekorddagidan yuqoriroq chegaralarda zabt etish;
uloqtirishlarda odatdagidan og‘irroq snaryadlardan foydalanish, yugurish va
sakrashlarda og‘irliklarni qо‘llash va b. juda muhim.
Sportchida “о‘z uyingda devorlar ham yordam beradi” degan fikrni
shakllantirish mumkin emas. Bunday yordamning tabiati asosan ruhiyat bilan
bog‘liq, sportchi unga aslo ishonib qolmasligi kerak. Axir eng muhimi – uning
tayyorgarligi, zahiradagi imkoniyatlari. Bundan tashqari, “uy devorlari” yordamiga
ishonishning salbiy jihati ham bor – sportchi begona joyda uydagidek yuqori
natijalarga erishish mumkin emasligiga ishona boshlaydi. Sportchiga istalgan
joyda yuksak natijalar kо‘rsata olish imkoniyati mavjudligini singdirish kerak, buni
kо‘pgina sportchilarning “begona devorlarda” – boshqa mamlakatlardagi jahon
chempionatlarida, olimpiada о‘yinlarida quchgan g‘alabalari bilan isbotlash
mumkin.
Sportchida hech qanday qiyinchiliklarga qaramasdan g‘alabaga intiladigan
jangchi sifatlarini tarbiyalash uchun mashg‘ulotlarda vaqt-vaqti bilan har xil,
jumladan, musobaqalardagidan ham og‘ir sharoitlarni yuzaga keltirish lozim.
“О‘rganish vaqtida qiyin bо‘lsa, jangda oson bо‘ladi” degan sо‘zlar sport
mashg‘ulotlariga ham taalluqlidir. Bunda qiyinchiliklarni oshirish, ruhiy zо‘riqish
26

murakkabliklari eng muhim musobaqani modellovchi sharoitlarda ham, ulardan
tashqarida ham amalga oshiriladi. Masalan, mashg‘ulot yoki о‘rtoqlik uchrashuvini
tomoshabinlarning shovqin-suronlari yozilgan magnitofon tasmasini о‘ta baland
qilib eshittirib, yaxshi yoritilmagan yoki chiroqlari lipillab turgan joyda о‘tkazish,
krossni juda og‘ir yо‘nalish bо‘ylab yugurib о‘tish, balandlikka imkonidan
yuqoriroq balandlikdan sakrash mumkin va h.k.
Kamdan-kam bо‘lsa-da, musobaqa sharoitida favqulodda hodisalar uchrab
turadi. Shuning uchun yengil atletikaning har bir turida shunday hodisalarni yodga
olib turish va musobaqa davri mashg‘ulotlarida ularni 1-2 martadan takrorlash juda
muhim. Ba’zan mashg‘ulotni murakkablashtirilgan sharoitda о‘tkazish ham
foydali. Bu kelajakda yuz berishi mumkin bо‘lgan hodisani modellashtirish emas,
balki fe’l-atvorni, jumladan, sovuqqonlik va ruhiy barqarorlikni tarbiyalashdir,
sportda mazkur xislatlarsiz aslo mumkin emas.
Shuningdek, mashg‘ulotda sportchidan barcha kuch va imkoniyatlarini iloji
boricha safarbar etishni talab qiluvchi qiyinchiliklarni oshirish ular tayyorgarligini
yanada takomillashtirishning kuchli vositasi hisoblanadi.
Bunday holatda har xil sabablar kо‘rsatiladi, lekin ularning asosiysi – start
oldidan musobaqa oldi tayyorgarligining notо‘g‘ri qurilganligi. Keyingi yillarda
tayyorgarlik usuliyatida bevosita musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichi chuqur
ishlanib, keng tarqalyapti (BMTB). Uning maqsadi start oldidan yengil
atletikachilarning optimal tayyorgarligini ta’minlash va ularda eng yuqori
natijalarga erishilishi uchun sharoit yaratish.
Musobaqa oldi mashg‘uloti, uning vazifalari, vositalari, rejalashtirilayotgan
yuklamalari va boshqalar bundan avval bajarilgan alohida rejadan, shu jumladan,
boshqa yirik bellashuvlarga tayyorgarlik vaqtida sinovdan о‘tgan usullardan tabiiy
ravishda kelib chiqishi zarur. Agar bellashuv faqat mashq qilish maqsadini
kо‘zlasa, muhimi, sportchi yuqori natijaga erishish fikridan yiroqroq bо‘lsa, unda
musobaqalar oldidan BMTB shart emas. Musobaqada bunday, mashg‘ulot
jarayonida yо‘l-yо‘lakay ishtirok etish, ayniqsa, tayyorgarlik davrining dastlabki
27

bellashuvlarida va musobaqaoldi sinovlarida, musobaqa davri boshida yuz berishi
mumkin.
Musobaqada yetarli yuqori darajada ishtirok etish uchun musobaqa oldi
tayyorgarligi zarur. Biroq agar bellashuv hal qiluvchi bо‘lmasa, unda bunday
tayyorgarlik qisqa muddat – 1 hafta davom etadi, unda mashg‘ulot miqdori
о‘zgarmaydi, mashg‘ulot ishining umumiy hajmi esa kamayadi. Bu holda
sprinterlar va baryerchilar (100, 110, 200), sakrovchilar va uloqtiruvchilarning ish
shiddati pasayadi, qolgan yuguruvchilar va sportcha yuruvchilarda mavjud
darajada saqlanib qoladi yoki birmuncha ortadi.
Qisqartirilgan kesmalarda shiddatning eng kо‘p orttirilishi (tezlik musobaqa
tezligidan 3-10% yuqori yoki unga teng) hajm jiddiy kamaytirilganda, startdan 3
kun avval amalga oshirilishi lozim. Start arafasida badan qizdiruvchi mashqlar
yoki ancha yengillashtirilgan mashg‘ulot, undan avval esa dam olish kuni – tog‘da,
bog‘da, parklarda sust sur’atda kross yugurish, yengil umumrivojlantiruvchi
mashqlar bilan о‘tkaziladi. Kо‘pincha 2 haftalik variantdan foydalaniladi, bunda
birinchisi juda katta yuklama bilan, ikkinchisi esa odatdagi yuklamaning
yarmigacha yengillashtirilgan holda о‘tkaziladi. Shu tariqa birinchi mikrosiklda
zahiralarning yetarlicha tiklanmaganligi ikkinchisida tо‘liq bartaraf etiladi. Bunda
ikkinchi siklda sportchining kuch va imkoniyatlari tо‘la tiklanibgina qolmay,
musobaqa kun(lar)ida о‘z tayyorgarligini eng yaxshi tarzda namoyon etish
qobiliyati ham ortishiga erishish juda muhim. Bu varinatdan stayerlar hal qiluvchi
bellashuvga tayyorgarlikni yakunlovchi bosqich sifatida kо‘p foydalanadilar.
Hal qiluvchi bellashuvga yaqinlashtirish ancha davomli BMTBni talab etadi
– 6-8 hafta. Uning maqsadi eng muhim musobaqa kun(lar)i va soat(lar)ida eng
yaxshi sport formasini ta’minlashdan iborat. Buning zarur asosi – musobaqa
sharoitlari va talablarini modellovchi takrorlanuvchi haftalik yoki boshqa
miqdordagi kunlardan iborat mikrotsikllar kо‘rinishidagi oqilona tashkil etilgan
mashg‘ulotdir. Bu bosqich batafsil, kundalik, alohida 6-8 haftalik reja kо‘rinishida
shakllantirilib, unda tayyorgarlikning asosiy vositalari va mashg‘ulot yuklamasi,
28

sinovlar va musobaqalarda ishtirok etiladigan kunlar, tiklovchi vositalar (hammom,
basseyn, uqalash, farmakologiya, fizioterapiya) muddati aks etgan bо‘ladi.
Yengil atletikaning barcha turlarida trenerlar musobaqa oldi
tayyorgarligining bunday bosqichiga alohida ahamiyat beradilar. Bunda BMTBni
qurishda yengil atletika turi va sportchilarning alohida xususiyatlaridan kelib
chiqib tafovutlar bо‘lishini e’tiborga olish kerak. Shu bilan birga, bu
xususiyatlarning barchasi quyida bayon etilgan BMTBni tashkil etishning umumiy
qoidalarga asoslanishi lozim.
1. Yilning eng muhim bellashuvi ishtirokchilarini jamoga kiritish huquqini
beradigan sо‘nggi saralash musobaqasidan sо‘ng kamida 6 haftalik muddatga
qat’iy rioya qilish zarur. Saralash musobaqasini eng muhim bellashuv dasturi
bо‘yicha – о‘sha hafta kunlari va soatlarda о‘tkazgan ma’qul. Saralash
musobaqalaridan sо‘ng BMTB boshlanishidan avval albatta yengillashtiruvchi MS
о‘tishi zarur.
2. Bu bosqich, avval aytib о‘tilganidek, 6 ta yoki 8 ta musobaqa va boshqa
xil MSlaridan tashkil topadi. Musobaqa MSi xuddi mashg‘ulot MSi kabi tuziladi.
Biroq ayrim farqli jihatlar ham bor. Birinchidan, har bir MSning davomiyligi,
odatda, 7 kundan iborat, chunki musobaqa dasturi har doim hafta kunlari bо‘yicha
tashkil etiladi. Lekin alohida hollarda mikrotsiklda kunlar miqdori boshqacha
bо‘lishi ham mumkin, muhimi, musobaqa kunlari hisobga olinishi zarur. Bu
bosqichning barcha MSlari – musobaqaviy, mashg‘ulot hamda yengillashtiruvchi
MSlar – oldindagi musobaqa sharoitlari hamda ularga tayyorgarlikni
modellashtiradi: bunda startlarning kunma-kun va soatma-sota tuzilgan jadvali,
asosiy mashg‘ulot va faol dam olish kunlari, ertalabki mashqlar, kun va
ovqatlanish tartibi, uqalash, hammom hamda boshqa tiklovchi vositalar hisobga
kiradi. Mazkur takrorlanuvchi model sharoitlari sportchida talab etilgan kun
tartibiga kо‘nikmani, belgilangan kun va soatlarda eng yuqori funksional
imkoniyatlarni namoyish etishga ichki hozirlikni hosil qiladi. faqat startlar aniq
vaqtini emas, bellashuv taxminan qancha davom etishi mumkinligini ham hisobga
olish kerak. Masalan, langarchо‘p bilan sakrovchilar kо‘pincha 6-8 soatlab
29

musobaqalashadilar, demak, ba’zan ular buni mashg‘ulot vaqtida ham qо‘llab
kо‘rishlari lozim.
Sportchilar oldiga yuksak kvalifikatsion meyorlar va finalga chiqish uchun
bо‘ladigan dastlabki musobaqalar, bellashuvlar (buning ustiga kunning boshida)
qо‘yadigan maksimal talablarni ham yoddan chiqarmaslik kerak.
Umuman, barcha yengil atletikachilar ehtimoli bо‘lgan yuklama hamda
vaziyatlarni mashg‘ulotda modellashtirishlari, yoki, boshqacha aytganda, о‘ylab
kо‘rishlari zarur. Bunda, albatta, sportchining xususiyatlari va yengil atletika
turidan kelib chiqiladi.
Masalan, marafonchi, odatda, о‘z masofasi bо‘yicha startgacha qolgan bir
necha hafta ichida tо‘liq mashq qilmaydi, balki ancha qisqa masofalarni tezroq,
uzoq masofalarni sekinroq yugurib о‘tadi.
3. BMTB 2 ta qismga bо‘linadi – birinchi, 2-3 hafta va ikkinchi 2-3 hafta.
Birinchi variantda (2 haftadan 2 qism) yuklama birinchi haftalarda har bir qismda
hajmi jihatidan eng katta, ikkinchi haftlarda eng kichik bо‘lishi lozim, shunda
yengil atletikachilarning funksional imkoniyatlari tо‘la va ortig‘i bilan tiklanishi
uchun eng yaxshi sharoit yaratiladi. Ikkinchi variantda (3 haftadan 2 qism) eng
katta yuklama har bir qismning dastlabki 2 haftasida bо‘lishi kerak, ikkinchi
haftalarda u hatto yanada yuqoriroq bо‘lishi ham mumkin. Uchinchi haftalar
yaqinlashtiruvchi rolini о‘ynaydi, tо‘rtinchi haftalar esa birinchi variantdagi
sо‘nggi haftalar singari modellovchi hisoblanadi. BMTB birinchi qismining oxirgi
haftasi eng muhim musobaqa haftasini modellaydi. Ikkinchi qismda esa oxirgi
hafta, aytib о‘tilganidek, hal qiluvchi musobaqa haftasi sanaladi.
Mikrotsikllarni tashkil etishda yengil atletikaning har bir turiga xos
xususiyatlar mavjud. Masalan, sprinterlarda (100, 200 m ) va baryerchilarda (100,
110 m ) ikkinchi hafta mashg‘ulotlari ancha yengillashtirilgan rejimda о‘tkazilishi
mumkin, bundan maqsad – ortig‘i bilan tiklanishni ta’minlash. Ayni paytda о‘rta
masofalarga yuguruvchilar va stayerlarda hatto sо‘nggi haftalarda ham
musobaqalarga xos yoki undan yuqori tezlik bilan, lekin kichikroq hajmda mashq
qilish ehtiyoji bо‘ladi. bundan tashqari, sportchining alohida xususiyatlari va, eng
30

avvalo, uning musobaqa oldi mashg‘ulotini rejalashtirishning muayyan sxemasiga
kо‘nikib qolganligi hisobga olinishi lozim.
Umuman, BMTBning birinchi qismi (2-3 hafta) yengil atletikachini
tayyorlashning shunday tashkilotiki, bunda u о‘z sport imkoniyatlarini sо‘nggi
haftada ayniqsa yaqqol namoyon etadi. BMTBning ikkinchi qismi birinchisini
turlicha takrorlash: birinchiga aynan о‘xshashi, birinchi qismda aniqlangan
ehtiyojlarga kо‘ra kiritilgan о‘zgarishlar hisobiga yaxshilangan bо‘lishi mumkin.
Sakrovchilar, uloqtiruvchilar, qisqa sprintga ixtisoslashganlar uchun BMTBning
ikkinchi qismidagi birinchi haftalarda yuklamani yanada kamaytirsa bо‘ladi.
О‘rta va uzoq masofalarga yuguruvchilar va tez yuruvchilar uchun ikkinchi
qism birinchisiga nisbatan ancha yuqori shiddat bilan, lekin bosib о‘tiladigan
kesmalar uzunligi hamda ularning miqdorini kamaytirgan holda о‘tkazilgani
ma’qul. Shu bilan birga faol dam olish va umumiy chidamlilikni, maxsus
poydevorni saqlab turish uchun harakat tezligini kamaytirish va yurish yoki
yugurish davomiyligini oshirish mumkin.
BMTB davomida mashg‘ulot yuklamasi tо‘lqinsimon tarzda о‘zgarib,
birinchi qismda ancha jiddiy, kо‘pincha hajmi jihatidan musobaqadagidek ortiq
kattaliklarga qadar о‘sib boradi. BMTB birinchi qismining qurilishi, bir tomondan,
musobaqaga tayyorgarlikni modellaydi, ikkinchi tomondan, imkon chegarasidagi
yuklamalar bilan musobaqa faoliyatiga, ayniqsa, talab etilgan kunlarda ortig‘i bilan
tiklanish davrida yana ham yaxshiroq kо‘nikish uchun sharoit yaratadi. Bu
BMTBning ikkinchi qismiga, garchi uning umumiy yuklamasi kamroq bо‘lsada,
taalluqlidir. BMTBning ikkinchi qismida boshqa mamlakat yoki shaharga –
musobaqa о‘tkaziladigan joyga yetib borish uchun vaqt ham kо‘zda tutiladi. Agar
bu yengillashtiruvchi yoki faol dam olish kunida yuz bersa, yana yaxshi.
4. BMTB oldindagi start va bellashuvlar kunidan hisoblaganda, yetti kunlik
sikllardan tuziladi. Masalan, agar final starti chorshanba kuni bо‘lsa, u holda
barcha MSlar payshanba kuni boshlanadi. Demak, musobaqalarda qatnashish
kunlari BMTBning sо‘nggi haftasiga kiradi.
31

5. Haftalik MSlar yо‘nalishiga kо‘ra bir xil emas. Yuqorida aytilganlardan
xulosa qilish mumkinki, BMTB birinchi va ikkinchi qismlaridan sо‘nggi MSlar
musoba-qaviy hisoblanadi. Bunda BMTBning birinchi qismida musobaqa MSi о‘z
ichiga musobaqaning tо‘la dasturini olishi mumkin, lekin bu musobaqa MAT
hamda ruhiy soha imkoniyatlarini saqlab turish maqsadida maksimalning 85-95%
darajasida nazorat musobaqasi sifatida о‘tkaziladi. Unda ishtirok etgandan keyin
ikki yoki undan kо‘p marta takrorlanadigan qо‘shimcha yuklama berilishi, yana
musobaqa dasturi va shundan sо‘ng katta hajmda maxsus mashqlar seriyasi
bajarilishi mumkin.
BMTB davomida sport texnikasi tо‘g‘risida unutmaslik lozim. odatda, bu
vaqtda texnikani barqarorlashtirishga, harakatlarning ortiqcha zо‘riqishsiz, erkin
bajarilishiga alohida e’tibor beriladi.
Xuddi shu fikrlar taktikaga ham tegishli. Yangi, hatto avvalgilariga nisbatan
ancha mukammal taktik harakatlarni qо‘llagandan kо‘ra, yaxshi о‘rganib
olinganlaridan foydalanish kо‘proq naf beradi.
6. Haftalik MSda ham tо‘lqinsimonlik mavjud bо‘lib, bunda, odatda, har xil
kunlarda eng katta yuklamaning ikkita chо‘qqisidan sо‘ng ozroq zо‘riqish, о‘rtacha
shiddat, lekin uzoqroq davomiylik bilan mashg‘ulot о‘tkaziladi. Eng katta
yuklamalar oldidan yengillashtirilgan mashg‘ulot tavsiya etiladi.
Bugungi kunda yengil atletikachilarga musobaqaga tayyorlanish davrida
MAT ish qobiliyati yuksak darajada bо‘lishi uchun uch xil yondashuvni taklif etish
mumkin:
I. Tezlik-kuch ixtisosligidagi yengil atletikachilarning startoldi kunlarida yuz
beradigan MAT qо‘zg‘aluvchanligi (tonusi)ning tabiiy oshishidan foydalanishlari
juda muhim. Avval aytib о‘tilganidek, asab hujayralari qо‘zg‘aluvchanligi
oshganda (optimumda) ular qо‘zg‘aluvchilarga ancha shiddatli faoliyat bilan
“javob qaytaradilar”. Demak, sportchining musobaqadagi muvaffaqiyati kо‘p
jihatdan asab hujayralari qо‘zg‘aluvchanligining optimal darajasiga bog‘liq
bо‘ladi. MAT qо‘zg‘aluvchanligining ortishi, uning organizmdagi yetakchi roli
tufayli, sportchi ish qobiliyatini belgilovchi barcha organ va tizimlarga ijobiy ta’sir
32

kо‘rsatadi. Shundan MAT tonusi qanchalik yuqori bо‘lsa, harakatlar shunchalik
tezkor, kuch kо‘proq, sakrovchanlik darajasi balandroq bо‘ladi.
II. Barcha ixtisosdagi yengil atletikachilar uchun yengil atletikaning
tanlangan turi harakatlarini bajarishlari va yuksak natijalarga erishishlarini
belgilovchi asab markazlarining eng yaxshi ishchanlik qobiliyatini ta’minlash juda
muhim. Bu kо‘p haftalik mashg‘ulotlardan sо‘ng ularning funksional
imkoniyatlarini tо‘liq tiklash hisobiga rо‘y beradi. Qisqa sprint, sakrash va
uloqtirishlarga ixtisoslashganlar uchun 8-10 musobaqa oldi kuni davomida
yengillashtirilgan mashg‘ulotlar va tiklovchi vositalar qо‘llaniladi.
III. 400 m , о‘rta masofalarga yuguruvchilar, stayerlar va sportcha
yuruvchilar uchun ham MAT imkoniyatlarini tо‘liq tiklash zarur, lekin musobaqa
oldi kunlarida uning qо‘zg‘aluvchanligini jiddiy oshirishga urinmaslik kerak.
Bunday ixtisosdagi yengil atletikachilarda musobaqa haftasidan oldingi haftada
mashg‘ulotlar yuklamasining umumiy hajmi odatdagidan ancha ortiq bо‘ladi,
sо‘nggi haftada esa keskin qisqaradi. Biroq faqat hajm qisqaradi, shiddat esa,
ayniqsa, startdan uch kun avval, kо‘rsatib о‘tilganidek, qisqartirilgan kesmalarda
musobaqalarga xos yoki undan birmuncha yuqori darajada qoladi.
Shuni nazarda tutish kerakki, sportchi, garchi buni о‘zi har doim
sezavermasa ham, musobaqalarga bir necha kun qolganda hayajonlana boshlaydi.
Tajribalarning kо‘rsatishicha, sportchida mas’uliyat hissi qanchalik yuqori bо‘lsa,
unda hayajon shuncha erta boshlanadi va kuchli bо‘ladi. Demak,
qо‘zg‘aluvchanlikning ortishi musobaqalardan bir necha kun ilgari boshlanib,
davom etadi. Muhimi, qо‘zg‘aluvchanlik musobaqa kuni eng yuqori darajaga
kо‘tarilib, shu darajada butun musobaqa kunlarida saqlanib qolishi kerak. Agar
musobaqa oldi kunlari (odatda, start arafasida) hayajon juda yuqori darajaga chiqsa
(о‘quv-yig‘uv mashg‘ulotlaridagi turmush sharoiti, oldindagi musobaqalar
xususida suhbatlar, raqib bilan uchrashuv, kо‘rsatiladigan natija tо‘g‘risidagi
fikrlar va h.k. shunday kayfiyatni paydo qiladi), u holda himoyalovchi tormozlash
mexanizmi ishga tushishi mumkin (kо‘pincha bu tungi uyqu vaqtida rо‘y beradi), u
asab hujayralarini qattiq zо‘riqish va quvvatsizlanib qolishdan asraydi. Bu holatda
33

musobaqa arafasida о‘zini kuch-quvvatga tо‘liq his qilayotgan sportchi uyqudan
madorsizlangandek uyg‘onadi. Bunday holatlarda kо‘chma ma’noda “Yonib
ketish”, “Ortig‘i bilan zо‘riqish” deyishadi. Shunga о‘xshash hodisalarning oldini
olish uchun haddan ortiq hayajonlanishga yо‘l qо‘ymaslik, sport haqidagi
xayollardan chalg‘ish, vaqtni kitob о‘qish, kinofilm kо‘rish, yengil atletika bilan
bog‘liq bо‘lmagan suhbatlar qurish va h.k. bilan о‘tkazish kerak. Lekin eng muhim
vosita – hayajonning haddan ortib ketishiga yо‘l qо‘ymaydigan jismoniy
mashqlarni bajarish qо‘zg‘aluvchanlikni har qancha jilovlab turishga urinsalar
ham, u kо‘pincha musobaqa kuni, ayniqsa, kuchayib ketadi.
Lekin buni uzoq muddat davomida katta chidam bilan ishlashi lozim
bо‘lgan yuguruvchilarga tavsiya etib bо‘lmaydi. MATning yuqori
qо‘zg‘aluvchanligi yuguruvchi va tez yuruvchilarning chidamliligiga qо‘yiladigan
talablar tufayli ularning ayrim organ va tizimlari faoliyati tejamkorligini izdan
chiqaradi. Natijada, organizmning quvvati odatdagidan ortiq sarflanadi va, tabiiyki,
sport kо‘rsatkichlarida ham bu о‘z aksini topadi.
Bunday bо‘lmasligi uchun startoldi kunlarida ertalablari uzoq vaqt yugurish
yoki yurish hamda shunday ishlarni asosiy mashg‘ulotlar tarkibiga kiritish yо‘li
bilan qо‘zg‘aluvchanlikni susaytirish zarur. Yana startdan 6 soat avval tinch
sur’atda uzoq vaqt (20-30 daq) yugurish va albatta badan qizdirish mashqlariga
ham uzoq muddatli yugurishni qо‘shishi kerak.
Musobaqadan 24 soat avval badan qizdirish mashqlarini bajarish (odatda,
mashg‘ulot boshida bajariladigan) yoki yengil mashg‘ulot о‘tkazish lozim. Badan
qizdirish vaqtida u qadar zо‘riqish kerak emas, lekin, iloji bо‘lsa, qalinroq mashq
kiyimida badandan ter chiqquncha ishlash zarur. Bunday mashqlar ortiqcha
hayajonni yо‘qotadi, modda almashinuvi jarayonlarini kuchaytiradi, sportchining
keyingi kuni bо‘ladigan musobaqadagi ish qobiliyatini oshiradi. Musobaqa
arafasidagi bir kunlik sust dam olish foyda bermaydi.
Kо‘p kunlik musobaqalarda sportchining о‘z chiqish kunidan avval
musobaqani tomosha qilishi har doim ham maqsadga muvofiq emas, tomoshabin –
sportchini musobaqalar toliqtiradi. Faqat, agar, masalan, boshqa masofalarda
34

yugurayotgan raqibining texnika va taktikasi bilan tanishish ehtiyoji bо‘lsa, shunda
musobaqalarni tomosha qilish mumkin.
Agar sportchi о‘z chiqishini kо‘p kunlar davomida kutishi lozim bо‘lsa,
startgacha qolgan kamida bir hafta mobaynida u sport kurashi og‘ushida bо‘lsa,
shuni yodda tutish kerakki, musobaqalar о‘tayotgan joyda bо‘lish sportchining
hayajonini keskin oshirib yuboradi, shundan sо‘ng keskin tushkunlik kayfiyati
paydo bо‘lib, u 2-3 kun davom etishi mumkin, natijada ish qobiliyati pasayadi.
Odatda, yana 2-3 kundan sо‘ng ish qobiliyati eng yuqori darajaga yetadi.
Musobaqa arafasidagi oxirgi kunlarda odatdagi turmush tarzini aslo
buzmaslik kerak, bu juda muhim. Ayniqsa, kun tartibi va ovqatlanish meyorini.
Ilgari hech qachon uqalash kurslarini olmagan sportchilar uqalovchilar xizmatidan
foydalanmasligi, odatdagidek ortiq yotib dam olmasligi, erishilishi mumkin
bо‘lgan g‘alaba, musobaqa natijalari haqida sо‘z yuritmasligi lozim.
Musobaqalarda ishtirok etish
Musobaqa kuni sportchi avval unda muvaffaqiyatli ishtirok etishi uchun
nimalar qilishi kerakligiga diqqatini qaratishi, shundan sо‘ng о‘zini musobaqaga
sozlashi zarur. Shu kuni sportchi qо‘zg‘aluvchanlikning optimal kо‘tarilishiga
qarshi hech qanday tinchlantiruvchi farmakologik vositalardan foydalanmasligi
lozim. Start oldidagi hayajon, odatda, sportchilarga muvaffaqiyatliroq ishtirok
etishda yordam beradi. Shubhasiz, qо‘zg‘atuvchi vositalar iste’imol qilish ham
mukmin emas. Unutmaslik kerakki, bellashuvlar о‘tkaziladigan joyda hayajon
baribir juda yuqori bо‘ladi, faqat о‘rta masofalarga yuguruvchilar, stayerlar va
sportcha yuruvchilargina, odatda aytib о‘tilganidek, badan qizdirish vaqtida uzoq
muddatli yugurish va hayajonni bartaraf etishlari zarur.
Musobaqa kuni sportchi uydan chiqayotganda, о‘z anjomlari va kiyimlarini
tekshirib kо‘rishi kerak.
Musobaqaga vaqtliroq – 60-80 daqiqa erta kelish, shoshmasdan kiyinib,
badan qizdirish mashqlari bilan bemalol shug‘ullanib olish tavsiya qilinadi. Bu
mashqlarni musobaqadagi chiqish oldidan yakunlash uchun vaqtni tо‘g‘ri hisob-
kitob qilish lozim.
35

Bellashuvgacha badan qizdirish mashqlari uchun berilgan muddat, uning
mazmuni, yuklamalar о‘lchami va davomiyligini aniqlab olishi zarur. Albatta, bu
vaqtdagi yuklama odatdagidek bо‘lishi shart. Musobaqa oldidan badan qizdirish
mashqlari startga 40-70 daqiqa qolganda boshlanadi, chunki rо‘yxatdan о‘tish
hamda startga chaqirgunlariga qadar dam olish uchun ham vaqt ortishi kerak.
Sportchilarning badan qizdirish mashqlarini buning uchun maxsus ajratilgan joyda
sinovdan о‘tkazib olishlari va start beriladigan joygacha bо‘lgan yо‘lni tо‘liq bosib
о‘tishlari juda muhim: shu tariqa ular ortiqcha asabbuzarlikdan qutuladilar,
rо‘yxatdan о‘tish va start joyiga kech qolmaydilar. Tajribadan ma’lumki, eng yirik
musobaqalarda sportchi trenerning kо‘magiga umid qilmay, hamma narsani о‘zi
bajarishi kerak.
Yengil atletikaning har xil turlarida qizdirish mashqlari har xil bо‘ladi:
davomiyligi ham, shiddati ham, dam olish tanaffuslari ham va h.k. Lekin barcha
holatlarda tananing yetarlicha qizdirib olinishi (iloji bо‘lsa, qalinroq sport
kiyimida) va oldinda turgan katta ishga ichki hozirlik, musobaqa boshlanishiga
tandagi issiqning saqlanib turishi ta’minlanishi zarur. Musobaqa о‘tkaziladigan
joyning о‘zidagi ruhiy hozirlik diqqatning yaxshilab jamlanishini talab etadi.
Badan qizdirish mashg‘ulotining birinchi qismi asosiy mashg‘ulot
tarkibidagi badan qizdirishdan faqat shunisi bilan farq qiladiki, musobaqa oldidan
yugurish ancha sust sur’atda bajarilib, ishga asta-sekinlik bilan kirishish yо‘li
orqali badan qizdiriladi. Bu mashg‘ulotning ikkinchi qismi – oldinda turgan ishga
organizmni sozlash – badan qizdirish uchun maxsus ajratilgan joyda amalga
oshiriladi. Bunday sozlashga tayyorlanish munosabati bilan 2-5 daqiqalik tanaffus
paydo bо‘lib qolishi mumkin (maxsus poyabzal kiyish, sport anjomlarini kerakli
yerga olib borish, mashq о‘tkaziladigan joyga kо‘chish va h.k.). Sozlovchi
mashqlar bajarilgach (о‘z yengil atletika turini qismlarga bо‘lib va yaxlit holda,
о‘sib boruvchi tezkorlik bilan, lekin maksimal kuchlanishlarga yо‘l qо‘ymay),
yengil atletikachilar start beriladigan joyga chiqishga tayyorlanadilar: kiyimlarini
quruq trusi va maykaga almashtiradilar, о‘zlarini yengil uqalaydilar, mushaklarga
qon quyilishini tezlashtiruvchi vositalar surtadilar, mushaklarini tо‘la
36

bо‘shashtirib, dam oladilar. Ayrim sportchilar tanaffus vaqtida mushaklar
chо‘ziluvchanligini, bо‘g‘imlar harakatchanligini oshiruvchi bir necha mashqlarni
bajarib olishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar. Tanaffusdan sо‘ng yengil
atletikachi badan qizdirish mashg‘ulotining ikkinchi qismini musobaqada
о‘tkaziladigan joyda davom ettiradilar – bu yerga ularni startdan 15-20 daqiqa
avval olib chiqishadi. Bu yerda yengil atletikaning kо‘pgina turlarida sportchilar
uchun juda zarur bо‘lgan sinov urinishlari bajarib kо‘riladi. Biroq ularni maksimal
zо‘riqish bilan bajarish mumkin emas, chunki hatto birgina shunday urinish ham
musobaqadagi ish qobiliyatini keskin tushirib yuborishi mumkin. Bunday
holatlarda sportchilar musobaqa boshlanmasdanoq quvvatlarini sarflab
bо‘lganlarini qayd qiladilar. Maksimal sinov urinishlari, afsuski, bugungi kunda
ham badan qizdirish mashg‘uloti chog‘ida, ayniqsa, uloqtiruvchilarda uchrab
turadi.
Kо‘pgina yengil atletikachilar 20-60 daqiqalik tanaffuslar bilan ikki yoki uch
martadan, ba’zan undan ham kо‘p marotaba maydonga chiqadilar. Bu holda har bir
keyingi start oldidan 10-15 daqiqalik qо‘shimcha badan qizdirish mashg‘uloti
zarur. Odatda, bu sust sur’atli yugurish (5-8 daqiqa), yugurishdagi yengil
tezlanishlar, aytarli zо‘riqishsiz tarzda amalga oshiriladigan mashqlari bо‘ladi.
Qisqa muddatli tanaffuslarda (10 daqiqagacha) faqat tandagi issiqlikni saqlab
turishning о‘zi yetarli.
Ertalab о‘tkaziladigan kvalifikatsion musobaqadan avval, asosiy bellashuv
kuni badan qizdirish mashg‘ulotining 2 varianti qо‘llanilishi mumkin. Belgilangan
meyorlarni oson bajaradiganlar uchun u yengillashtirilishi (lekin kamida 20-30
daqiqa), bu meyorlarni qiyinchilik bilan bajaradiganlar uchun tо‘la hajmda
о‘tkazilishi lozim. Agar kvalifikatsion bellashuvlar asosiy musobaqa arafasida
bо‘lsa, unda barcha yengil atletikachilar uchun badan qizdirish mashqlari tо‘la
hajmda о‘tadi.
Agar musobaqalar о‘rta baladlikdagi tog‘li hududlarda о‘tkazilsa, bunda
odatdagi badan qizdirish mashqlaridan foydalaniladi, biroq ular uzoqroq muddat
37

(25-30% gacha) davom etadi, chunki mashqlarga tekislik sharoitiga qaraganda
asta-sekinlik bilan kirishilib, ular orasidagi tanaffuslar ham kattaroq bо‘ladi.
Uzoq muddatli musobaqalar vaqtida tana isiq bо‘lishiga ayniqsa katta e’tibor
berish, kuchni asrash va tо‘g‘ri dam olish zarur.
Badan qizdirish mashg‘uloti va musobaqalar vaqtida sportchi butun diqqat-
e’tiborini oldinda turgan chiqishlariga qaratishi kerak. “Sportga doir” suhbatlar
qurish, tomoshabinlar orasida yurish, boshqa sportchilarning xatti-harakatlariga
aralashish mumkin emas.
II.BOB. Kasb - hunar kollejlarida yengil аtletikachilarni tayyorlashda uslubiy
tamoyillar
2.1. Yengil atletikachilarni tayyorlashda uslubiy tamoyillarni qullannilishi
Jismoniy tarbiya nazariyasida amal qilinadigan «jismoniy tarbiyaning mexnat
vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi», «jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga
yо‘naltirilganligi», “shaxsnihar tomonlama rivojlantirish» prinsiplaridan tashqari
ta’lim jarayonining uslubiy prinsiplaridanham mavjud. Tarbiya jarayonidagi
barcha tamoillar jismoniy tarbiya uchun qо‘llanilishi mumkin, lekin inson
tarbiyasining bu yо‘nalishining xususiyligi о‘qitishning prinsiplariga aloxida
mazmun va talablar qо‘yadi. Inson faoliyatining biologik, fiziologik, bioximik,
biomexanik qonuniyatlari esa fikrimizning dalilidir.
“Onglilik va faollilik (aktivlik)”, “Kо‘rgazmalilik”, “Munatazamlilik”,
«Kuchiga yaras’halik va individuallashtirish», “Talablarni asta-sekinlik bilan
oshirish” dek uslubiy prinsiplar va qoidalarga tizimli rioya qilish orqaligina о‘qitish
jarayonida kutilgan muvoffaqiyatlarga erishish mumkin. 3
1. Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik
О‘qitishga ongli munosabat va unda shug‘ullanuvchining faolligihar qanday
pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi. P.F. Lesgaft ilgari surgan
jismoniy tarbiya ta’limidagi onglilik va faollilik tamoyillariharakat faoliyatlarini
3
A.Normurodov Yengil atletika. Toshkent 2005 yil
38

mexanik ravishda taqlid qilib bajarish orqaliharakatlarni о‘zlashtirishni katoiyyan
qoralaydi va birinchilardan bо‘libharakatlarni taqqoslay olish, uning taxlilini qilish
orqali nazariy bilimlarni vaharakat faoliyatlarini egallash g‘oyasini ilgari surdi. U
“jismoniy mashq bilan shug‘ullanish faqat kuchni, jismoniy rivojlanganlikni
kо‘rsatkichlarini oshiradi”, – degan qо‘pol tushunchani asosiy xatolardan biri deb
kо‘rsatdi.
Tarbiya jarayonida bu prinsipni qо‘llash mashg‘ulotni umumiy vazifalariga
qiziqish uyg‘otish va fikrlashni shakllantirish bilan boshlanadi. Eng avvalo,harakat
faoliyatini hayotiy-amaliyligi aniq misollar yordamida, ta’limning mavzulashtirish
orqali amalga oshirila boshlanishi lozim. О‘qitishning boshlang‘ich etapidagi tor,
ongli fikrlash doirasi, mazmuni (qomatining chiroyli bо‘lishi, kuchining ortishi
vah.klar) mashg‘ulotlardagi hayotiy-amaliy holatlar orqali, jismoniy madaniyat va
sport mashg‘ulotlarida shaxsni ijodiy mexnatga va Vatan mudofaasiga
tayyorlashdek vazifalarnihal qilish bilan asta-sekin ixtisoslik bilimlarga tayanib
amalga oshiriladi. Maxsus ommabop adabiyotlar, qо‘llanmalar tavsiya qilinadi.
Nazariy bilimlarni ortishiga erishish onglilik tamoyillarining о‘zak maqsadlaridan
biridir. Bu maqsadga erisha olmaslik kundalik bajariladigan jismoniy mashqlar
bilan shug‘ullashnish mashg‘ulotlariga odatning shakllanishi susaytiradi, jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanishni turmush tarziga aylanishiga tо‘sqinlik qiladi.
Bundan tashqari, shug‘ullanuvchilar jismoniy madaniyat, sport mavzulariga oid
muntazam leksiyalar, suxbatlar,hikoyalar eshitishlari, maktab fizkulptura
dasturining nazariy qismini о‘rganishlari, metodik vahujjatli filpmlar kо‘rishlari,
о‘z-о‘zini tibbiy nazorat qilish qoidalarini bilishlari, “aktiv, passiv dam”, “bajara
olish”, “xarakat malakasi”, “oliyharakat tartibi”, “malakaning ijobiy va salbiy
kо‘chishi” atamalari moxiyatini tushunishlariga lozim.
О‘zlashtirilishi, mustaxkamlanishi, takomillashtirilishi lozim bо‘lgan,harakat
faoliyatini nima uchun aynan о‘qituvchisi yoki murabbiy kо‘rsatganidek bajarish
shart ekanligi о‘quvchi ongiga yetkazilishi majburiyati yuzaga keladi.
Mashqlangan barmoqlar (voleybolchiniki) turmushda barmoqlarning nozik
harakatlarini talab qiladigan kasblarni egallashda (soatsoz, zargar va boshqalar)
39

qо‘l kelishi ongiga yetgan shug‘ullanuvchi ta’lim jarayoniga ongli munosabatda
bо‘lishidan tashqari, uning faolligi ortadi.
Mashq, harakat texnikasini egallash oz energiya sarflab samarali harakat
qilish, uni bajarish orqali organizmda sodir bо‘ladigan turli xil о‘zgarishlarni
tushunish, topshiriqka nisbatan onglilik va faollikni oshiradi.
О‘qituvchilarning kо‘tarinki kayfiyati, yuzidagi tabassumi, kiyimlarning
yarashganligi va ixchamligi,harakatlarnihavas qiladigan darajada chiroyli, ravon
ketma-ketlikda bajarishi, mashqlar tarkibini uning bajarilishi ritmiga moslab,
tо‘rtliklar tarzida baravariga aytiladigan aytishuvlar kiritilishi ta’lim jarayonidagi
vazifalarnihal kilishga zо‘r qiziqishni kuchaytiradi va fikrlashni shakllantiradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida ongli analiz va jismoniy mashqni bajarishda
nazoratdan foydalanish ta’limning prinsipial mexanizmlaridan biridir.
Ongli ravishda bajarilayotgan “ixtiyoriyharakat”ning moxiyatiga yetib, uning
bajarilishi texnkasining asosi, zvenolari, detallarini nazorat qila olishning
axamiyati ta’lim jarayonida о‘z samarasini berishi ilmiy-amaliy isbotlangan.
Abelpskiyning tajribasi bо‘yicha shug‘ullunuvchilarni sakrash texnikasiga
о‘rgatish uchun 120-150 urinish (popqtka) tavsiya qilingan. Urinishlar
tugallangandan sо‘ng shug‘ullanuvchilar bilan shuharakatning tuzilishi, bajarish
texnikasi haqidagi suxbatlar, (diskussiya) natijasi о‘ta qoniqarsiz bо‘lgan.
Navbatdagi guruxga esa mashq texnikasi, uning tuzilishi, hayotiy-amaliy
axamiyatihaqida yetarli darajadagi nazariy tayyorgarlikdan sо‘ng mashqni bajarish
tavsiya qilinganda, shug‘ullanuvchilar 2-3 urinishdan keyin mashq texnikasini
osongina о‘zlashtirib olganliklari kuzatilgan.
Amaliyotda yuqori malakali sprotchilar mashqni sport texnikasi
avtomatlashgan darajada, yaoniharakatni oliy maqomda bajara olishni о‘z
oldilariga maqsad qilib qо‘yadilar. Mexanik ravishda tushunmay, kо‘r-kо‘rona,
taqlid tarzida mashq qilishning samarasizligi, surunkali mashq qilish jarayonida
meoyoridan ortiq energiya sarflashga, shug‘ullanuvchida shuharakatga nisbatan
sovish, “toqatsizlikni”ni shakkllantiradi. Shuning uchun ongli taxlil – о‘zharakatini
baxolay olish, о‘qitish jarayonining chо‘zilib ketishini oldini oladi.
40

Ongli analizda mashq texnikasini taxlili bilangina chegaralanmay, uni
biomexanik, matematikhisoblash, bioritmiya va sport metrologiyasining
qonuniyatlarini nazarda tutganholda, shug‘ullanuvchining anatomiya, sport
fiziologiyasi, bioximiya soxalaridagi bilimlarga tayaniladi. Tezlikni talab qiluvchi
mashqlar vaqtning mikrointervalini, gimnastika jixozlaridagi mashqlar
esaharakatning fazodagi chegaralarini,harakatning yutqazilayotganliginihis
qilishdek talablarni qо‘yadi, bu о‘z navbatida, ixtiyoriyharakatlarning bajarilishini
ongli nazorat qilishga о‘rgatadi.
Mashqni bajarishdan oldin uni tuzilishi, ijrosiharakatni ifodasini fikran kо‘z
oldiga keltira olish («ideomotor trenirovka») – onglilik tamoyillarining asosiy
vositalaridan biridir.
Faollik mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning barchasini tugal band qilish,
ular faoliyatini “frontal”, «guruxli”, tashkillash orqali, asosiy jixozlar yoniga
qо‘shimcha sport anjomlari qо‘yish, kuchiga yarasha bо‘lmagan mashqlarni bir-
ikkihaftalik tayyorgarlik va trenirovkadan sо‘ng bajara boshlasalar,
shug‘ullanuvchilarni mashqni mustaqil bajarishga urinishi о‘z-о‘zidan ortishi sodir
bо‘ladi.
Ta’lim jarayonida о‘yin va musobaqa (“Jismoniy tarbiyaning uslublari”
mavzusiga qaralsin) metodlarining qо‘llanishi, sport maydoni, mashg‘ulot
о‘tkaziladigan joylarning badiiy jixozlanishi, gigiyenik orastaligi, ta’lim jarayonida
shug‘ullanuvchilarda jonbozlik (initsiativa) kо‘rsatish, vazifanihal qilish uchun
javobgarlikhissini о‘z bо‘yniga olabilish, maosuliyatnihis etish va о‘zlashtirish
jarayoniga ijodiy yondoshishni tarbiyalaydi.
2. Ta’lim jarayonida kо‘rgazmalilik tamoyillari
Mashqni kо‘rsatish tushunchasi jismoniy tarbiya ta’limi jarayonida о‘zining
keng maonosiga kо‘ra pedagogika nazariyasi ramkasidan allaqachonlar chiqib
ketgan.hozirgi kunda bu tushuncha о‘zigahis qilish, obrazli ifodalay olish, tashqi
shaklini ifodalab namoyish qilishdek keng maononi oladi.
Ta’lim jarayonida bajarib kо‘rsatish va kо‘rishning bir-biri bilan о‘zaro
bog‘liqligi .harakat faoliyatihaqidagi birlamchi (boshlang‘ich) tushuncha
41

mashqning natural shaklda bajarilishini kо‘rgandan sо‘ng hosil bо‘ladi.
Kо‘rgazmali qurollar, suratlar, chizmalar, maketlar, kino suratlar (sekinlashtirib
olinganlari), kino-badiiy, hujjatli, о‘quv filpmlari, video, mulptvideo vah.k. tarzida
kо‘rsatiladi va taqlid tarzida ularni bajarish о‘quvchidan talab qilinadi.
О‘zlashtirish jarayonining asosiy omilihisoblangan kо‘rgazmalilikning ikki
kо‘rinishi amaliyotda mavjud bо‘lib, ular mashqni aynan bajarib yoki vositali
yordami bilan kо‘rsatish deb farqlanadi.
Aynan yoki vositali kо‘rgazmalilik ta’lim jarayonida о‘qituvchiga mashqni
namunali darajada bajarib kо‘rsatish talabini qо‘yadi. Namunali darajadagi
kо‘rsatish-namoyish qilish sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan xatolarning oldini
olishini amalda isbotlangan. Amaliyotda esaharakatning qanday bajarilishini
о‘quvchi kо‘rmay turib, uning texnikasini о‘rgatish boshlab yuboriladi va bu о‘z
navbatida shug‘ullanuvchilarni xatolariga sabab bо‘ladi. Ularni tuzatish ta’lim
jarayonining vaqtini chо‘zilishiga olib keladi. Mashqni namunali tarzda kо‘rsata
olmaydiganlar mashqlarni oldindan tanlangan va tayyorlagan shug‘ullanuvchi
orqali kо‘rsatishdan foydalanishi lozim.
Xarakat faoliyati xaqida birlamchi (dastlabki) tushuncha о‘quv kino tasmasi,
chizma, rasm, maket, plakat, va boshqalarda mashqni shug‘ullanuvchilarga
kо‘rsatish orqalihosil qilinadi, ayniqsa, katta, о‘rta, maktab yoshidagilar uchun
kо‘rgazmalikni bu uslubi ularning fikrlashi, harakatni his qilishi uchun qо‘l
keladigan vositadir. His qila olish qobiliyati yaxshiroq shakllangan
shug‘ullanuvchida kо‘z oldiga keltira olish, taqlid qila bilish (avvaliga mexanik)
tarzda bо‘lsaham axamiyati kattadir. Ayniqsa, ta’limning ketma-ketligi
о‘zlashtirishda (xarakatni bо‘laklarga ajratib о‘rgatishda), yо‘llanma beruvchi
mashqlar (xarakat texnikasining asosiga yaqin bо‘lgan mashqlar)dan foydalanish,
harakat texnikasini о‘zlashtirishni osonlashtradigan (bajarilishi tarkibida aynan
shuharakat elementlari bor) mashqlarni qо‘llash ta’lim jarayoniga kо‘rgazmalilik
tamoyillari qо‘yadigan asosiy talablar bо‘lib, bular,harakat xaqidagi tushunchalar
mezonini oshiradi.
42

Mashqni bajarishda “о‘z soyasidan foydalanish”, “xarakat satxi chegarasini
belgilash”, «taqlid qilish”, “mо‘ljal olish”, “о‘xshatish”, kо‘rgazmalilikning
uslublardandir.
Bular ta’lim jarayonini faollashtiradi, birlamchi malakani shakllantirish
vaharakatni oliy tartibda bajara olishga yо‘l ochuvchi asosiy omillardir.
2. 3. Kuchiga yaras’halilik va individuallashtirish
uslubiy tamoyillari
Individning imkoniyati, qobiliyati, xususiyati, jinsi, yoshi, jismoniy
rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi vahokazolar bu prinsip mazmunining
omillari bо‘lib, ta’lim jarayonini boyitadi. Ta’limga ongli munosabat, bu
jarayondagi faollikni namoyen bо‘lishi, tanlangan faoliyatning ijrosida
kо‘rgazmalikning samarasi, kuchiga yaras’halilik va individning xususiyatlari
bilan chambarchas bog‘liq va kо‘zlangan maqsadga tez erishish uchun vositadir.
Kuchiga yarashalilikning tub maonosi organizmning hayotiy faoliyatining
maolum ishdagi funksional xususiyati va qobiliyatini hisobga olish demakdir. Bu
prinsip qobiliyatning chegarasini aniqlay olish talabini qо‘yadi. Demak, ta’lim
jarayoni turli sharoitda xilma-xil tashqi ta’sirini hisobga olishni, shug‘ullanuvchi
uchun meoyor tanlay bilishni taqazo etadi. Meoyor bо‘lib turli xil yoshdagilarning
jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish dasturlari, ularning jismoniy sifatlari uchun
belgilangan normalar xizmat qilishi lozim. Sobiq Ittifoq jismoniy tarbiya tizimida
“Mexnatga va Vatan mudofaasiga tayyor” fizkulptura kompleksi jamiyat
a’zolarining, barcha yoshdagilarning (6 dan 60 yoshgacha) jismoniy tarbiyasining
dasturi va jismoniy tayyorgarligi normalarini о‘zida mujassamlashtirgan bо‘lib,
kuchiga yaras’halilik tamoyillari talablari chegarasidan chiqmagan.
Mamlakatimizda esa bu vazifani Respublika axolisining jismoniy tayyorgarligini
aniqlaydigan «Alpomish va Barchinoy» testi talablari va normalari bajaradi.
43

Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida meoyorni aniqlash
tarbiyachi murabbiylar va pedagoglar, tibbiy xodimning birgalikdagi tizimli
izlanishlar orqali amalga oshiriladi. Mashq qilish uchun organizmga kuchiga
yarasha bо‘lmagan mashq meoyoriga mashqni organizmni zо‘riqishi orqali
energiya sarflashga sistemali majbur qilishning salbiy oqibatlari ham hozirgi
kundaham ilmiy,ham amaliy jixatdan isbotlangan. Ma’lum darajadagi jismoniy
tayyorgarlikka ega bо‘lgan sport tayyorgarligi bor shug‘ullannuvchining organizmi
uchun me’yor hisoblangan hajmdagi jismoniy mashqlar yangi, shug‘ullanishni
endigina boshlaganlar uchun kuchiga yarasha bо‘lishi mumkin, lekin uni me’yor
qilib olish notо‘g‘ri bо‘ladi.
Jismoniy tarbiyada kuchiga yaras’halilik о‘zgaruvchandir. Shug‘ullanishning
ma’lum davrida tanlangan me’yorga chidash uchun katta jismoniy, ruxiy zо‘riqish
talablari qо‘yilsa, bir muncha vaqtdan sо‘ng u kuchiga yarasha bо‘lib, me’yorga
aylanadi buni tarbiya natijasining ijobiy tomonga о‘zgarishi deb qaraladi.
Maolumki, yangi harakat vujudga kelgan harakatlarning eskilarini bazasida
shakllanadi. Shunga kо‘ra jismoniy tarbiya jarayonidagi asosiyhal qiluvchi rolni
mashqni о‘zlashtirish egallaydi. Materialni shunday о‘rgatish lozimki, uning
mazmuni, organizmga taosirining kuchi, о‘qitishning navbatdagi etapi uchun yangi
pog‘ona rolini о‘ynasin. Amaliyotda bu fikr “ma’lumdan noma’lumga”,
“о‘zlashtirilmagandan о‘zlashtirilganga”, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda
esa “kuchiga yarasha emasdan kuchiga yarashalikka” deb formulirovka qilinadi.
Bundan tashqari, vazifalarni mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, asta-sekinlik bilan
qiyinlashtirishham ta’lim jarayonning asosiy shartlaridan biridir. Bu esa osondan
qiyingalilikni taqazo etadi. Bular albatta ta’lim jarayonining uslubiy xususiyatlarini
vujudga keltiradi.
Individuallashtirish о ‘ qitishning muxim omili. О ‘quvchining jismoniy
rivojlanganligi k о ‘rsatkichlari – b о ‘yi, tanasi va aozolarining uzun yoki qisqaligi,
y о ‘g‘on yoki ingichkaliligi, vazni, b о ‘g‘inlarharakatchanligi, k о ‘krak qafasi,
ekskursiyasi jismoniy sifatlari – kuchliligi, tezkorligi, chaqqonligi,
chidamliligining rivojlanganligi, psixologiya nuqtai nazaridan qaysi tipga
44

mansubligi va boshqalar individning xususiyatlari hisoblanib, ular ta’limning
samaradorligiga katta ta’sir k о ‘rsatadi. О ‘qituvchi yoki murabbiyning individni
qayd qilingan xususiyatlaridan birortasiga nisbatan loqaydligi tarbiya jarayonida,
mashg‘ulotlar samaradorligidan k о ‘zlangan maqsaddan uzoqlashtiradi. Masalan,
jismoniy rivojlanganlik k о ‘rsatkichlaridan, buyining darozligi (balandligi) –
“akselerat”ligidek xususiyati past b о ‘yli tengdoshi bilan bir guruxda
shug‘ullanayotganida ta’lim jarayoniga salbiy yoki ijobiy taosir k о ‘rsatishi
mumkin. Shuholatga tayanib uzunasiga q о ‘ygan konpdan sakrash mashqida
о ‘qituvchi uchun muammoni vujudga keltiradi, yaoni baland b о ‘yili uchun
depsinish “most”ini sport jixozidan uzoqroq q о ‘yish lozim, b о ‘yi tengdoshidan
past b о ‘lgan о ‘quvchini mashq texnikasini buzib bajarishga sabab b о ‘ladi. Chunki
jixozidan uzoq q о ‘yilgan mostdan depsinish b о ‘yi tengdoshidan past о ‘quvchi
uchun kuchiga yarashadan k о ‘proq z о ‘riqish talab q о ‘yibgina emas, о ‘qitishda
shug‘ullauvchining individual xususiyatini eotiborga olmaslikga, ortiqcha
muammolarni vujudga ketishiga olib keladi.
Jismoniy yuk meoyori bir xil о ‘quv guruxdagi о ‘quvchilar uchun jismoniy
tayyorlik k о ‘rsatkichlariga turlicha taosir k о ‘rsatishi mumkin. Tanlangan mashqni
shug‘ullanuvchi kuchiga, tezkorligiga, chidamliligiga bog‘liqligi individning
xususiy portretining t о ‘laligicha ch о ‘zish imkonini beradi.
4. Munatazamlilik uslubiy tamoyillari
Mashg‘ulotlarning tizimi, dam olish bilan jismoniy yukning almashuvining
t о ‘g‘ri navbatlashuvi va ularning ketma-ketligining о ‘zaro bog‘liqligi ta’lim
jarayonida muntazamlilik uslubiy tamoyillarining asosiy nizomidir .
Mashg‘ulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk(lama)ning dam
olish bilan ratsional almashinuvi.
Mashq qilishning muntazam emasligi ta’lim jarayonida yetarli darajada
samara bermaydi. Tabiiy rivojlanish qonuniyatlaridan amaliyotda biz shunga
guvoxmizki, mashg‘ulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar
taosiridan organizmning funksional imkoniyati, jismoniy qobiliyati yaxshilanadi.
45

Muntazam mashg‘ulotlardanhosil b о ‘lgan reflekslar uzluksizlikni talab qiladi.
Uzluksizlikning buzilishi malakani asta-sekinlik bilan s о ‘nishiga olib keladi.
Mustaxkamlanib avtomatlashgan yoki “oliy harakat maqomi”da bajarila boshlagan
harakat ta’lim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini, kerak b о ‘lsa,
talabini q о ‘yadi. Chunki organizmning funksional holati yaxshilanib muntazam
mashq qilish va mashg‘ulotlar natijasida ma’lum natijani k о ‘rsata boshlagan b о ‘lsa
muntazamlilikni biroz buzilishi,hosilani asta-sekin y о ‘qqa chiqishiga olib kelishi
mumkin.
Obrazli qilib xulosa kilganda, muntazam tizimli mashg‘ulotlar qoldirgan
yarimsharlar pu о ‘tlog‘idagi “iz”dan ijobiy о ‘zgarishlar sodir b о ‘ladi, yangi
о ‘zlashtirilmaganini о ‘rganish osonlashadi.
J. Lamark fikricha, «tizimli va muntazam ravishda mashq qildirilgan organ
asta-sekinlik bilan rivojlanadi, о ‘sadi, mashq qildirilmagani о ‘z qobiliyatini
susaytiradi va xususiyatini y о ‘qotib boradi».
Nisbatan katta b о ‘lmagan tanaffus aktiv muskul hujayralari vaznining
kamayishiga, komponentlari tuzilishining lozim b о ‘lmagan о ‘zgarishlariga, hatto
morfologiyasining regresssiyasiga olib keladi. Ayrim regressiv о ‘zgarishlar hatto
5-7 kunlik tanaffuslardaham sodir b о ‘lishi mumkin (N.V. Zimkin, D.L. Ferdman,
O.I. Faynshmidt va boshqalar).
Jismoniy kamolotga erishish jismoniy tarbiya jarayonining uzluksiz olib
borilishi tanaffuslarsiz, oqlanmagan y о ‘qotishlarsiz,har bir mashg‘ulotdagi samara
oldingi mashg‘ulotning “iz”i hisobiga qatlam-qatlam b о ‘lib qalinlashsa, avvalgi
mashg‘ulotlar keltirib chiqargan ijobiy о ‘zgarishar takomillashtirilsa va
rivojlantirilsagina sodir b о ‘ladi.
Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiya amaliyotida haftada 2, 3, 4,hatto 5
martabali mashg‘ulot (ertalabki zaryadka va boshqa q о ‘shimchalarni hisobga
olmaganholda)lar orqali y о ‘lg q о ‘yiladi. Qolaversa, “shug‘ullanganlik” qancha
yuqori b о ‘lsa, mashg‘ulotlar orasidagi intervallar shuncha qisqaradi va jismoniy
tarbiya jarayoni shunchalar zichlashadi. Bu о ‘z navbatida organizmning funksional
imkoniyatini ijobiy tomonga о ‘zgartiradi. Mashg‘ulotlarning konsentratsiyasi
46

qanchalik yuqori b о ‘lsa, akademik mashg‘ulotlar va sport trenirovkasi uchun
uzluksizlikning ifodalanishi shunchalar xarakterli b о ‘lishi mumkin.
5. Takroriylik va variatsiyalash
(shaklini о ‘zgartirib q о ‘llash tamoyillari)
Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik
– qayta bajarish muxim axamiyatga ega. I.P. Pavlov va A.N. Krestovnikov
k о ‘rsatganidek, harakat malakasining fiziologik asosihisoblangan dinamik
steriotipni k о ‘p marotabalab takrorlashsiz shakllantirish va tartibga solish mumkin
emas.
Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfo funksional о ‘zgarishni tartibga
solish va qayta moslanishi uzoq muddat davomida taominlanishi uchun zarur
b о ‘lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojlanishi r о ‘y beradi, erishilganlari
mustaxkamlanadi, keyingi progress uchun sharoit yaratiladi. Takrorlashlarsiz
jismoniy tarbiyani amalga oshirib b о ‘lmaydi.
Faqatgina har bir mashg‘ulot takrorlanmay, mashg‘ulotlardagi ketma-
ketlilikham, qaysidirhollarda aynan shu mashg‘ulotlarni о‘zinihaftada, oy,
davomida va mashg‘ulotlar vaqtining maolum davrlari ichida (xaftalik, oylik
vah.k. sikllar) takrorlanadi. Takroriylikning darajasi q о ‘llanilayotgan mashqlarning
qanday maqsadga qaratilganiga, jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi umumiy
y о ‘nalishiga, shug‘ullanuvchilar kontingenti va xususyatlariga jismoniy yukning
xarakteriga taosir qiluvchi boshqa faktorlariga bog‘liq. Shuning uchun takroriylik
daqiqasi ayrimholda k о ‘proq va ayrimhollarda oz b о ‘lib uning aniq natijasi
jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning muntazamliligi da
ifodalanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni uchun takroriylik qatorida variativlikham о ‘z
axamiyatiga k о ‘ra maolum о ‘ringa ega. Mashqlarni bajarish sharoiti uning
k о ‘rinishini, nagruzka dinamikasini о ‘zgartirib, usuliyatlarni turlichasini q о ‘llash
bilan mashg‘ulotlarning shakli va mazmunini bir xil mashg‘ulotni yoki uning
mashqlarini shaklini birvarakayiga о ‘zgartirish variatsiyalash deb qabul qilingan.
47

Bu о ‘rinda quyidagi oboyektiv qarama-qarshiliklarga diqqat eotiborini
qaratish lozim. K о ‘p marotabalab qaytarish jarayonida harakatlarning dinamik
steriotipi va organizmni unga q о ‘llanilayotgan nagruzkaga javob reaksiyasi yanada
stabillashuvi va standartlashuvi sodir b о ‘ladi. Shuning uchun mashqni harakat
holatining shakli va mazmunini aytarli о ‘zgartirmay takrorlash va uni davomiyligi
chegaralanmasa, ertamikechmi, baribir, harakat malakasining y о ‘nalishidan
chetlanishi sodir b о ‘lishi va jismoniy sifatlarning rivojlanishining t о ‘xtashi r о ‘y
berishi mumkin. Bu qarama-qarshilik takroriylik va variativlikni q о ‘shib q о ‘llash
orqaliginahal etiladi.
Standart mashqlarni bilan shug‘ullanishda variativlik nagruzkalarni takrorlash
fonida uninghajmi va inttensivligini mashg‘ulotlarning tuzilishi va mazmunini
saqlaganholda о ‘zgartirib q о ‘llash bilan yangilash orqali tarbiya jarayonini yuqori
pog‘onaga k о ‘tarishga erishamiz.
Jismoniy nagruzka va dam olishning ratsional navbalashuvi.
Jismoniy tarbiya jarayonining munmazamligi dam olish bilan nagruzka
berishning doimiy b о ‘lishligini man qilmay, taxminiy m о ‘ljal olish orqali amalga
oshiriladi. Nagruzka shug‘ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlar ta’sirini
maolum darajadagi kattaligi b о ‘lib, u organizmni funksional imkoniyatini oshirish
faktori hisoblanadi. Bunga organizmning “ish potensiali”ni sarflash va
«charchash» orqali erishiladi, energiyani tiklash jarayoni uchun stimul hisoblanadi.
Tiklanish jarayonining qonuniyatlari kuchiga qarab nagruzka va dam olish bir
vaqtning о ‘zida nagruzkani q о ‘llash paytidagi sharoiti bilanham chambarchas
bog‘liklik mavjud.
K о ‘p sonli ilmiy izlanishlarning k о ‘rsatishicha, ish qobiliyati dam olish
sharoitida qonuniy ravishda belgilangan fazalar buyicha о ‘zgarib turadi. Ish
paytida, nagruzka katta b о ‘lsa, ish qobiliyati darajasining pasayishi sodir b о ‘ladi,
charchash rivojlana boshlaydi. Oqibatda ish bajarish t о ‘xtaydi, organizmga dam
berish kerak b о ‘ladi, dam paytida tiklanish jarayoni boshlanadi, navbatdagi
nagruzkaga stimul tayyorlanadi. T о ‘g‘ri, ayrim paytda tiklanish jarayoni ish
vaqtidayoq boshlanadi, lekin ish qobiliyatining t о ‘la tiklanishi uchun dam olish
48

sharoiti yaratilishi kerak. Aytarli yuqori darajadagi katta nagruzkada va lozim
b о ‘lgan dam olish intervalida tiklanishnig borishi ish qobiliyatining ish
boshlangungacha b о ‘lgan darajasiga yetib qolsa-da, u t о ‘la tugallanmaydi, chunki
uning orqasidan “yuqori tiklanish” fazasi sodir b о ‘ladiki, uning asosida
organizmning energetik resurslarining super-konpensatsiyasi (fosfokreatin,
glikogen va hokazolarning tiklanishi) yotadi.
Yuqori tiklanish fazasi dam olish davom yettirilgan holdagina almashadi va
ish qobiliyati organizmda ish boshlanguncha b о ‘lgan holatga qaytadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki: birinchidan – organizmning funksional
imkoniyatlari dinamikasi faqat nagruzka bilan emas, ish qobiliyatining tiklanishi
va rivojlanishi uchun zarur b о ‘ladigan dam olish bilan shartli bog‘liq.
Shu sababli dam olishga nagruzka kabi jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi
komponentlaridan biri deb qarashimiz lozim. Shunga k о ‘ra, jismoniy tarbiya
sanoati – bu maolum maonoda nagruzka bilan dam olishni t о ‘g‘ri navbatlashtira
(almashtira olish) demakdir.
Ikkinchidan – nagruzka bilan dam olishni ratsional almashtirish muammosini
hal etishda tiklanish jarayoni fazali ekanligini hisobga olishimiz, navbatdagi
nagruzka tiklanishning qaysi fazasiga t о ‘g‘ri kelayotganligini, chunki о ‘sha
nagruzkaning samarasi qaysi fazaga tushganligiga qarab turlicha b о ‘lishini
unutmasligimiz kerak. Agar nagruzkalar orasidagi interval ch о ‘zilib ketsa
« tiklanish » fazasiga t о ‘g‘ri kelmasa, amalda funksional imkoniyatlar oshmaydi.
Agar navbatdagi nagruzka qayta tiklanib ulgurmagan fazaga t о ‘g‘ri kelsa, pirovard
natijasi funksional imkoniyatlarning pasayishigahamda oxir-oqibat charchashga
olib keladi. Lekin nagruzka “yuqori tiklanish” fazasiga mos kelib qolsa,
uninghajmi va intensivligini oshirish uchun imkoniyat yaratiladi va shu tariqa ish
qobiliyati doimiy ortib boradi. Shunga eotibor berish kerakki nagruzka bilan dam
olishni о ‘rin almashtirilishi har bir mashg‘ulot davomida olib borilmasligi kerak
degan tushuncha paydo b о ‘lmasligi kerak.
Qator mashqlarni, ayniqsa, chidamlilikni rivojlantirishga y о ‘naltirilganini
qisman qayta tiklanib ulgurmagan fonda bajarishga ruxsat etiladi, xatto uni
49

maqsadga muvofiq deyishham t о ‘g‘ri b о ‘ladi, chunki ish qobiliyatining oshishi
charchash orqali amalga oshiriladi. Bu fikrni aloxida turkum mashg‘ulotlar
uchunham aytish mumkin. Organizm t о ‘la tiklanmagan sharoitda qator
mashg‘ulotlar о ‘tkazib, biz ularning effektini t о ‘plagandek (yiqqandek) b о ‘lamiz
va bu bilan organizmga nisbatan qattiq talablar q о ‘yamiz, navbatdagi dam olish
davridagi kuchli tiklanish uchun yetarli stimul yaratamiz
. Dam olishning intervali bu turkumdagi mashg‘ulotlar uchun, albatta, ish
qobiliyatining umumiy tiklanishi “ yuqori tiklanishi ” uchun yetarli darajada katta
b о ‘lishi lozim.
Qayta tiklana olmaganlik fonida axamiyatli darajadagi yuklamadan
shug‘ullanuvchilarning muvofiq ravishdagi dastlabki tayyorgarligidan s о ‘ng
foydalaniladi.
Turkumli qayta tiklana olmaganlik fonida о ‘tkazilgan mashg‘ulotlarning
effekti yig‘indisiga nisbatan extiyotkorlik zarur. Bu tizimdagi nagruzkalar asosan
sport trenirovkalari uchun xarakterlidir.
Yana bitta aniqlik kiritaylik. Amaliyotda nisbatan abstrakt va
soddalashtirilgan tiklanish va bir xil tipdagi nagruzka jarayonining grafigiga duch
kelamiz. Hayotda, jismoniy tarbiya praktikasida nagruzka doimo xarakteriga k о ‘ra
(kuch, tezlik, chidamlilik vah.k.) intensivligihajmiga k о ‘ra navbatlashadi.
Tiklanish jarayoni turlicha b о ‘lgan organ va sistemalarda bir xilda va bir vaqtning
о ‘zida bormasligi eotiborimizda (geteraxron tarzida) b о ‘lishi lozim. Bundan
tashqari, xatto bir turdagi funksional tuzum chegarasidaham turli funksional
xususiyatlar tiklanishida ham geteroxronlik kuzatiladi, giteroxronlik bilan bog‘liq
bioximik jarayonlardagi tiklanishham teng amalga oshmaydi. Masalan, muskulni
energiya potensialining tiklanishida avvaliga ATFning miqdori normallashadi,
s о ‘ngra kreotinfosfat va nixoyat, glikogen о ‘z normasiga qaytadi, buharakat
apparati ish qobiliyati tiklanishining bir vaqtning о ‘zida, ayniqsa, turli xarakterdagi
ishni bajargandan s о ‘ng r о ‘y bermasligini k о ‘rsatadi.
Mashg‘ulotlar ketma-ketligi va ularning mazmunini turli tomonlarining
о ‘zaro bog‘liqligi, mashg‘ulotlarning optimal ketma-ketligi muammosi, kuchiga
50

yaras’halilik muammosi bilan uzviy bog‘liq. Haqiqatdan ham jismoniy tarbiya
jarayonida bir y о ‘lni tanlash bilan biz shug‘ullanuvchilarning imkoniyatlari va
ularning rivojlanish qonuniyatlari bilan hisoblashishga majburmiz, ya’ni shu etap
uchun nimani uddalay olamiz-kuchimizga yarasha, keyingisida nimadan iborat
b о ‘lishi lozimligini belgilab olamiz. Shunday qilib, kuchiga yarashalilik ketma-
ketlikni shart qilib oladi.
Ketma-ketlilik muammosi kuchiga yaras’halilik muammosiga borib
taqalmaydi. Ularning qay y о ‘sinda borishi, jismoniy tarbiyaning qaysi etapida
qanday y о ‘l tutish lozimligini aniqlash, nima uchun kuchiga yaras’halilik tanlandi,
ularni qaysinisini y о ‘lidan borish maqsadga oson olib boradi? Mana shu savollarga
beriladigan javob orqali optimal ketma-ketlilik muammosihal qilinadi.
Avval aytib о ‘tilgandek, ta’lim va tarbiya jarayoni y о ‘lini tanlashda rioya
qilinadigan qoidalar – maolumdan nomaolumga, osondan qiyinga, oddiydan
murakkabga b о ‘lib, bu qoidalar ketma-ketlikning ayrim shartsiz komponentlari
ekanligini ifodalaydi va shuning uchun unga kiritilishi lozim b о ‘lgan
q о ‘shimchalar konkretlashtirilishi zarurligi k о ‘rsatilib о ‘tilgan.
Agar jismoniy tarbiya jarayoni t о ‘laligicha nazarda tutilsa, umumiy
materialning asta-sekinligi, biologik yosh rivojlanishi qonuniyatlari va keng
umumiy jismoniy ma’lumotdan, nisbatan chuqurlashtirilgan, ixtisoslashtirilgan
Mashg‘ulotlarga о ‘tish, keyinchalik umumiy tayyorgarlik bilan birgalikda q о ‘shib
olib borish mantiqan t о ‘g‘rihisoblanadi.
Ma’lumki, jismoniy tarbiyaning turli vositalaridan foydalanish uchun biologik
fundament birdaniga vujudga kelmaydi.hammadan avvalharakat koordinatsiyasi va
tezkorlikni belgilovchi funksiyalarhal qilinadi, s о ‘ngra maksimal kuch sifatlari va
undan keyinroq chidamlilik namoyon qila olishning chegaralari vujudga keladi .
Shunga muvofiq, jismoniy tarbiyaning dastlabki etaplarida koordinatsiya talab
qiluvchi mashqlar, tezkorlik qobiliyati uchun, s о ‘ngra kuch talab qiluvchi
mashqlarning miqdori vahajmi oshiriladi va oxirida chidamlilikni rivojlantirishga
yuqori talab q о ‘yuvchi mashqlarni bajarish uchun mashqlar tavsiya etiladi. Albatta,
bundan jismoniy sifatlar navbatma-navbat tarbiyalanar ekan, degan xulosa
51

chiqarmasligimiz kerak. Jismoniy tarbiya jarayonihar doimhar tomonlama b о ‘lishi
zarur, gap shug‘ullanuvchi yoshining rivojlanishi qonuniyatlarini q о ‘llab, aksentini
ketma-ket shu jarayonning turli tomonlariga qaratish xaqida bormoqda.
Umumiy keng jismoniy bilimlar beradiganlardan ixtisoslashtirilgan
mashg‘ulotlarga о ‘tish qonuniydir. Dastlab keragicha asosan amaliy faoliyat
turlarining elementar asosini tashkillovchi turli-tuman harakatlar (eng sodda
gimnastika harakatlari, mashqlari, asosiyhayotiy zaruriy harakatlar – yurish,
yugurish, sakrashlar, t о ‘siqlardan oshishlar, uloqtirish vah.k.lar) о ‘zlashtiriladi.
Shu asnoda sport yoki professional faoliyat turi b о ‘yicha ixtisoslik tanlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayonining turli etaplarida materialni ketma-ketligi
k о ‘pincha, konkret shart-sharoitlarga bog‘liq.
Nazarda tutilganharakat faoliyatlari turlari orasidagi oboyektiv bog‘liqlikning
mavjudligi, ulardan biri-biriga uzatiladigan, о ‘tadigan elementlarning borligi va
mos kelishi, о ‘zlashtirilishi, mustaxkamlash, takomillashtirishni osonlashtiradi.
Har qanday konkretholatda materialni о ‘qitish tartibi tizimini shunday tanlash
kerakki, ular faoliyatlarning о ‘zaro optimal aloqasini tiklashga va ularning
ulanishiga yordam bersin. Bu bilan amaliyotdaharakat malakasini va jismoniy
sifatlarni “k о ‘chishi” deb atalishi qonuniyatidan foydalanishning axamiyati ortadi,
qaysiki u ta’lim va tarbiya jarayonidaham ijobiy,ham salbiy b о ‘lishi mumkin.
Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning tizimini tuzayotib,
harakat malakasi va jismoniy sifatlarning “ijobiy k о ‘chishi”ni maksimal darajada
b о ‘lishini va imkoniyati boricha, “salbiy k о ‘chish”ni tormozlovchi taosirini
y о ‘qotish ustida ishlash lozim. Demak, salbiy effekt beruvchi “k о ‘chishdan”
umuman yuz о ‘girish kerak degan xulosaga kelmasligimiz zarur. Jismoniy
tarbiyaning mazmuni hayotdan kelib chiqadi, uni turmush talabi belgilaydi,
hayotiy amaliyotda esa jismoniy sifatlarning turli darajada rivojlanganligiga,
undanham turlicha b о ‘lganharakat malakalarini egallagan b о ‘lishligimiz, shular
qatori, kerakli malakalarga qarshilik k о ‘rsatuvchilarga ham ega b о ‘lmog‘imiz
lozim. Harakat malakalarining mustaxkamlanishi, bir tartibga kirishi natijasida
jismimiz va uning turli tizimlarida “salbiy effekt” beruvchi malakalarni ham
52

osonlikcha yenga oladigan imkoniyatlar yuzaga kela boshlaydi, bu о ‘z navbatida,
umumiy о ‘sishni, rivojlanishni boshqachasiga progressning vujudga kela
boshlanayotganligidir. Misol uchun, chidamlilikning rivojlanishi vaqtinchalik kuch
va tezkorlikning susayishi bilan kuzatilishi mumkin. Keyinchalik bu о ‘z navbatida
u yoki bu sifatning rivoji uchun baza yaratadi boshqacha aytganda, jismoniy
sifatning rivojlanishi, takomillashishi organizmning funksional imkoniyatlari
oshishining umumiy foni sodir b о ‘ladi.
Yuqorida qayd qilinganidek, tormozlovchi faoliyatning “salbiy k о ‘chishi”ni
chegaralovchi va uni ijobiy faktorga aylantirish muammosi haqida gapirdik. Bu
muammoni, eng avvalo, bir-biriga salbiy munosabat k о ‘rsatayotgan mashqlarni
vaqti-vaqti bilan (ularninghajmini, vaznini vah.k.larini) hamda muvofiq
mashqlarni, ularning navbatlashuvini jismoniy tarbiya jarayonining turli etaplarida,
oz b о ‘lsada, yaqinlashtirish, о ‘xshash tomonlarini topish bilanhal qilinadi.
Mashqlarni navbati (birin-ketinligi) ularning tuzilishi va qiyinligiga muvofiq
belgilanadi. Nisbatan murakkab b о ‘lmagan va murakkab mashqlar, qoidadagidek
nisbatan ancha qiyin va birmuncha qiyinlari tarkibiga kirib, butunning b о ‘lagini
(qismini) vujudga keltirib q о ‘yilgan maqsadhal qilinishi amaliyotda isbotlangan.
Optimal ketma-ketlikdagi mashg‘ulotlar va mashqlarni har bir mashg‘ulot
chegarasi aynan shu mashg‘ulot uchun tanlash xarakteriga k о ‘ra turli
nagruzkalarning natijasi (taosiri)nihisobga olishning axamiyati juda kattadir.
Tajribada (S.P. Letunov, N.N. Yakovlev va boshqalar) isbotlashganki, tezkorlik
xarakteridagi nagruzka, chidamlilikni talab qiluvchi nagruzkalarga qulay fiziologik
fonni vujudga keltiradi. Oxirgisi shunday fon qoldiradiki (albatta, nagruzka
axamiyatli darajada b о ‘lgan b о ‘lsa), bir necha soatlar davomida tezkorlik
mashqlarini bajarishga salbiy taosir k о ‘rsatishi mumkin. Aniqlanganki, tezkorlik
nagruzkasi kuch talab qiladigan mashqlar bilan yaxshi navbatlashadi, bu о ‘z
navbatida ijobiy natijaga olib keladi (N.N. Yakovlev, V.M. Dg‘yachkov va
boshqalar), ijobiy natija oldin kuch talab qiladigan mashqlardan, s о ‘ng, tezkorlik
talab qiladigan mashqlar ketma-ketligida bajarilsa sodir b о ‘lishi isbotlangan.
53

Yuqorida ta’kidlanganidek, nagruzkalarning tartibi, ularning quyidagi
y о ‘nalishiga qarab: kuch, tezkorlik-chidamlilikka yoki tezkorlik, kuch-chidamlilik
deb belgilanishi lozim. Bu aloxida mashg‘ulotlar ichidagi mashqlar ketma-ketligi
uchunham,haftalik mashg‘ulotlarning y о ‘nalishini yoki uzunligiga k о ‘ra yaqin
b о ‘lgan sikllarda mashqlarni, mashg‘ulotlarning tartibini о ‘zgartirish uchunham
t о ‘g‘ri keladi. Bunda, chidamlilikni rivojlantirishga y о ‘naltirilgan .
2.2. Mashg’ulotlarda talablarni asta-sekinlik bilan oshirish tamoyillari
Jismoniy tarbiya jarayonining ushbu tamoyillari mashg‘ulotlarda
shug‘ullanuvchilarga qо‘yilayotgan talablarning umumiy tendensiyasini ifodalab,
yangi, qiyin vazifalarni tanlash, qо‘llash, bajarishni, asta-sekinlik bilan unga
bog‘liq bо‘lgan nagruzkalarning hajmi va intensivligini oshirishni meoyoriga
eotiborni о‘z ichiga oladi.
Nagruzkalarning oshirishning umumiy tendensiyasi bilan vazifalarni
yangilash zaruriyatining doyimiyligi .
J ismoniy tarbiya jarayoni, mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, bir etapdan-boshqa
etapga uzluksiz о‘zgarib boradi. Xarakterli belgilari: mashqlar murakkabligini, ular
taosirini darajasi davomiyligining о‘zgaruvchanligidir.
Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi
shakliga aylanishi aytarli darajada qiyin bо‘lib, birinchi navbatda ma’lumot berish
vazifalarinihal qilishdek zaruriyat bor. Tabiyki, mashqni yangilamay turib,hayot
uchun axamiyati zaruriyharakat malakalari va kо‘nikmalarini yuzaga keltirish
qiyin. Bu keyinchalik takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin,
chunki mashq qancha yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi
shuncha kengayadi, shu sababli harakat faoliyatlarini yangi shaklini о‘zlashtirish,
egallash, oldin egallangan malaka va kо‘nikmalarni takomillashtirish osonlashadi.
Yana ham axamiyatlisi, turli xilharakat koordinatsiyalarini о‘zlashtirish jarayoni
natijasida sodir bо‘ladigan qiyinchiliklarni yengish (xarakat vazifalari)ni hal
qilishda, о‘z-о‘zidan mashqlarni koordinasiyalash qobiliyati rivojlanadi va ularni
takomillashtirishning bepoyon ufqlari ochiladi.
54

Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining shakllarini qiyinlashtirish
jismoniy nagruzkaning barcha komponentlarini oshib borishi bilan kuzatiladi. Bu
о‘z navbatida quyidagi jismoniy sifatlar: kuch, tezkorlik, chidamlilikni
rivojlanishiga sabab bо‘ladi. Jismoniy mashqlar ta’siridan organizmda sodir
bо‘layotgan ijobiy о‘zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi fiziologik chegarada)
nagruzkalarning hajmi va intensivligiga proporsionaldir. Lozim bо‘lgan barcha
shartlarga rioya qilinsa, nagruzka me’yoridan, yangi toliqish chegarasi
boshlanadigan joydan oshirib yuborilmasa – uning meoyori qancha yuqori bо‘lsa,
organizmdagi adaptatsiya davri shunchalar axamiyatli va pishiq bо‘ladi; nagruzka
qanchalik intensiv, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik baquvvat
bо‘ladi. Bu muskullarning energiya resurslarini tiklanishi misolida tajribada
isbotlangan.
Organizmning javob reaksiyasi bir xil nagruzkalarga о‘zgarmas bо‘lib
qolavermaydi. Chunki nagruzkaga moslashgan sari undan organizmda sodir
bо‘ladigan biologik о‘zgarishlar eskiradi, tashqi ish birligiga sarflangan energiya
ozayadi, о‘pka ventilyatsiyasi, yurakning minutli urish chastotasi va qon bosimi
kamayadi: qon tarkibidagi bioximik va morfologik о‘zgarishlar sezilmas darajaga
borib qoladi. Fiziologik nuqtai nazaridan “funksiyani tejamlashtirish” sodir
bо‘ladi. Organizm funksional imkoniyatining о‘zgarmas ishlariga moslashishining
ortishi natijasida shu ishni bajarishda energiya sarflashni iqtisod qilish, qisman
zо‘riqish bilan bajarishga olib keladi. Nagruzkalarga biologik moslanishning
maonosi anashulardan iboratdir . Bu jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi
qonuniyatlaridan biridir.
Demak, biologik moslanish sodir bо‘lmasa, organizmdagi о‘zgarish,
yaoniharakat sifatlarning rivojlanishi, о‘sish tо‘xtaydi. Bu nagruzkani tizimli
о‘zgartirib, uninghajmi va intensivligini oshirib borish talabini qо‘yadi.
Amaliyot bu qonuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ruxiy sifatlarniham
tarbiyalashga taoluqli ekanligini kо‘rsatadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishdek
ruxiy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali rivojlantiriladi.
Ruxiy sifatlarni namoyon qilish darajasi psixologik qiyinchiliklarning о‘lchoviga
55

bog‘liq. Shunga kо‘ra, ruxiyholatini tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamalar va
topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali tarbiyalanadi.
Topshiriqlarni qiyinlashtirish shartlari va nagruzkalarni oshirish shakllari.
Kuchiga yaras’halilik, individuallashtirish va sistemalilik prinsiplarida biz
jismoniy tarbiya jarayonida talablarni oshirishning ayrim shartlari ustida tо‘xtaldik.
Talablarni oshirish yangi vazifalar va unga bog‘liq bо‘lgan yuklamalarning
shug‘ullanuvchilar uchun kuchiga yarasha qilib tanlash, organizmga keragidan
ortiq talab qо‘ymaslik, jinsi, yoshihamda individning boshqa xususiyatlariga mos
kelsagina, ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligini tushunib oldik. Yana asosiy
shartlaridan biri ketma-ketlilik (mashqlarning birini-biriga moslab ulash, о‘zaro
bog‘liqlik), mashg‘ulotlarning muntazamliligi va nagruzkani dam olish bilan
optimal navbatlashtirish bilishhisoblanadi.
Shu о‘rinda puxtalilikning axamiyatini ham e’tibordan chetda
qoldirmasligimiz kerak. Bunda gap jismoniy sifatlarni rivojlantirish asosida
yotuvchi egallangan malaka va kо‘nikmalarning puxtaligi va organizmning
moslashuvi (adaptatsiyasi) ni puxtaligi ustida boradi. Nisbatan yangi, murakkab va
og‘ir mashqlarga о‘tish shakllangan malakalarning mustaxkamlanishi darajasi va
nagruzkalarga moslashuvi orqali borishi lozim. Mustaxkamlanmagan malaka
nagruzkaning kattaligidan tez buzilishi mumkin (shuningdek, interferensiya
taosiridanham). Chunki yangi mashqlarga о‘tish paytidaham shuholga duch kelish
mumkin. Bu, о‘z navbatida, yangi malakalarning shakllanishiga tо‘siq bо‘ladi,
sababi malakalar oyoqqa turish uchun yetarli darajadagi tayanchni topa olmaydilar.
Shu bilan bir qatorda, nagruzka dinamikasi va morfofunksional о‘zgarishlar
orasida havfli muvofiqlik vujudga kelishi mumkin.
U yoki bu nagruzkaga organizm birdaniga yoki ozgina vaqt ichida (maolum
daqiqalarda) moslashmaydi. Shug‘ullanganlikning yangi, nisbatan yuqori
darajasiga kо‘tarilishiga imkon beruvchi adaptatsiya davri uchun maolum vaqt
о‘tib ulgurishi kerak. Turli funksional va strukturadagi о‘zgarishlar uchun,
kо‘rsatib о‘tilgandek, bir xil vaqt (muddat) talab qilinmaydi.
56

M. Perish sxemasi bо‘yicha eng avvalo muskullar va bezlar tarkibida fizik-
ximik о‘zgarishlar, shuningdek, nerv sistemasining boshqarish funksiyasidaham
maolum о‘zgarishlar sodir bо‘ladi. Nerv muskul tizimining aktiv xujayralarida
funksional va strukturaviy о‘zgarishlari uchun nisbatan uzoqroq (kamida birhafta)
vaqt eng kо‘pi esa, bir oy, tayanch bog‘lov apparati hujayralaridagi о‘zgarishlarga
moslanish uchun kerak bо‘ladi. Moslashuvning bu kabi muddatlari albatta
nagruzkalarning hajmiga ham bog‘liqdir.
Xulosa qilib aytganda, nagruzkalar dinamikasi turlicha shakllar tavsiya qiladi:
asta sekin tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab, pog‘onasimon, tо‘lqinsimon shaklda oshirilishi
ta’lim jarayoni amaliyotiga kiritilgan.
Tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirish о‘z ichiga nagruzkani haftadan-xaftaga
mutanosib ravishda, moslab asta-sekin oshirish, mashg‘ulotlar orasidagi interval
axamiyatli darajada katta bо‘lmasligi eotiborga olinishga aytiladi.
Nagruzka dinamikasini pog‘onama-pog‘ona oshirish qatorasiga о‘tkazilgan
bir necha mashg‘ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bо‘lganidan sо‘ng
navbatdagi pog‘onaga о‘tish tushuniladi. Navbatdagi pog‘onaga “sakrash” paytida
tо‘g‘ri chiziq bо‘ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi aytarli keskin
oshiriladi; lekin bunda organizmdagi nagruzkaga moslanish jarayonlarining
borishini yengillashtiruvchi stabillashuv holati nisbatan sezirarli ifodalanadi.
Nagruzkaning ana shunday shakldagi dinamikasi nisbatan axamiyatli bо‘lgan
darajadagi yuklamalarni о‘zlashtirish imkonini osonlashtiradi.
Yuklamani asta-sekin oshirishning tо‘lqinsimon dinamikasi shunday
xarakterlanadiki, avvaliga aytarli past, birmuncha sekin, lekin bir tekisda asta-sekin
berib borilayotgan nagruzkada birdaniga keskin kо‘tarish qilinadi va asta-sekin
pasaytirilib eng oldingi, dastlabki boshlangan nagruzkaga qaytiladi. Chunki,
funksional moslashuv orqada qolishi mumkin. Moslashuv belgilari kuzatilgach,
nagruzka yanada katta “tо‘lqin” bilan oshiriladi. Bunda asta-sekinlikni
buzilmasligi muximdir. Shunday qilib nagruzka hajmi va intensivligini eng katta
tо‘lqinga olib chiqib yuklama miqdorini oshirish mumkin.
57

Umuman, uzoq muddat (bir necha yillar) davom etgan mashg‘ulotlarda
nagruzkaning dinamikasi haqiqatdan ham tо‘lqinsimon yoki unga о‘xshash shaklga
(formaga) kiradi.
Boshqa sо‘z bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzoq
davom etmagan davrlarida, agar u qanchalar qisqa bо‘lsa, nagruzkaning tо‘g‘ri
chiziq bо‘ylab va pog‘onasimon tarzda oshirishning umumiy darajasihajmi va
intensivligi shuncha yuqori bо‘lishi mumkin.
Bu sodir bо‘ladigan qator tabiiy fiziologik jarayonlar sabablari bilan
belgilanadi va ular moxiyat jixatidan yetakchi rolp о‘ynaydi: birinchidan, organizm
fizioloik jarayonlarining tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmat holatining davriy
tebranishi vahayotning umumiy rejimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv
jarayonlarining qonuniyati; uchinchidan, nagruzka hajmi va intensivligini
oshirishdagi qarama-qarshiliklardir.
Keyingi ikki holatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (formasi) va vazifasi
(funksiyasi)ning stabilligi о‘ziga xos kuchga ega bо‘lib, turli organ va
sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning о‘zida bо‘lmay, qayta qurishga
moslashish dinamikasi, nagruzka dinamikasidan “orqada” qolgandek bо‘ladi:
avvaliga nagruzkalar oshiriladi, sо‘ngra yangi oshirilgan talablar orqali kelib
chiqarilgan moslashuv jarayoni yо‘lga qо‘yiladi. Agar mashg‘ulotdan
mashg‘ulotga yoki belgilangan mashg‘ulotlarning bir seriyasidan boshqa
seriyasiga nagruzka ortiraverilsa nagruzkaning umumiy hajmini yuqoriligiga kо‘ra,
ertami-kechmi baribir organizmning imkoniyati va unga qо‘yilayotgan talablar
orasida uzulish sodir bо‘ladi.
Bunga yо‘l qо‘ymaslik uchun nagruzkani umumiy hajmining tо‘lqinsimon
«kо‘tarish” va “pasaytirish”larni qо‘llab nisbatan kechroq moslashuvchi
organizmdagi о‘xshashholatni vujudga keltirishimiz lozim.
Yuklamaning hajmi va intensivligi, boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy
yig‘indisi va uning zо‘riqish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat
birvarakayiga ma’lum chegaraga, qirraga egaligi bilan ifodalanadi.
58

Xajmning keyinchalik oshirilishi mashqning yoki mashg‘ulotning intensivligi,
stabillashuv, sо‘ngra uning pasayishi bilan bog‘liq yoki uning aksi bо‘lishi
mumkin: Zarur bо‘lgan darajada intensivlikni oshirish uchun qaysidir etap
davomida stabillashtirish va nagruzka hajmini oshirmaslikka tо‘g‘ri keladi.
Biroq, jismoniy tarbiya jarayonida hajm hamda intensivlikni umumiy
tendensiyasini oshirib borish bir oz ushlanishiga tо‘g‘ri keladi, bо‘lmasa, jismoniy
sifatlarning doimiy vahar tomonlama rivojlanishini taominlab bо‘lmaydi. Bu
qarama-qarshilik nagruzka dinamikasi yordami bilanhal qilinadi.
X U L O S A
Har bir tо‘lqin vaqti bilan bir-biriga tushmaydigan hajm dinamikasi va
intensivlik dinamikasi ajralgandek bо‘ladi. Boshlanishida agar vaqtning katta
bо‘laklari xususida gapirilganda (xafta yoki oy nazarda tutiladi) nagruzkalarning
hajmi nisbatan kо‘paytirilishi sodir bо‘ladi; bunda intensivlikning tempi unchalik
oshirilmaydi. Sо‘ngra maolum darajadagi stabillashuvdan sо‘ng hajm qisqartirilib,
intensivlik shu etap uchun eng yuqori darajada kо‘tariladi. “Tо‘lqinlarning hajm va
intensivligi pasayishi” – yengillashgan yakunlovchi daqiqa hisoblanadi. Sо‘ngi
tо‘lqinlar xuddi shu tuzilishda bо‘ladi. Lekin nagruzka о‘sishining umumiy
tendensiyasi yuqori darajada о‘tadi.
Bu tendensiya kо‘p yillik mashg‘ulotlar davomida saqlanadi, ma’lum vaqt
о‘tishi bilan u umumiy tendensiya bо‘la olmay qoladi (funksional, adaptatsiya
imkoniyatlari kuchli pasayishining kuchayishining hisobiga) va yillik
mashg‘ulotlarning ayrim etaplari ramkasida qо‘llaniladi. Shunday qilib shu
kungacha nagruzkaning umumiy dinamikasi kо‘p yillik aspekti “tо‘lqinsimon”
tarzda qо‘llanilishi amaliyotda kо‘proq kuzatilmoqda.
Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda yil davomida
о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish orqali yengil atletika mashg‘uloti
jarayonining asosiy qonuniyatlariga ifodalanganda alohida mashqlar, topshiriqlar,
bosqichlar va davrlarni samarali olib borishda qo’yidagilarga e’tiborni qaratdik.
59

Foydalanilgan adabiyotlar
1 .О‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim tug‘risida”gi Qonuni. 1997 yil 2 avgust.
“Turkiston” gazetasi. 1997 yil 1 oktabr.
2 .О‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport tо‘g‘risida”gi Qonuni.
(1992 yil 14 yanvar) “Xalq sо‘zi” gazetasi. 1992 19 fevral.
3.О‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport tug‘risida”gi qonuni. 2000
yil 22 ma. Toshkent.
4.Karimov I.A. О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyoti yо‘li. T.; Uzbekiston.
1992. 70 b.
5. Normurodov A.N. Yengil atletika Toshkent: 2002 yil.
6. Niyozov I. Yengil atletika О‘zDav JTI, 2005 yil.
7. Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemseva L.A., Umumrivojlantiruvchi
mashqlarni URM о‘rgatish metodikasi. Toshkent: 2005 yil..
8 . R.Qudratov Yengil atletika. Toshkent 2012 yil.
9. A.Normurodov Yengil atletika. Toshkent 2005 yil
10 . Internet ma’lumotlari
1 1 . www. ziyonet uz
1 2 . www. google uz
13. www. ziyo uz
14. http book.vsem.ru
60

15. https://arxiv.uz/ru/documents/diplom-ishlar/jismoniy-tarbiya/kasb-hunar-
kollejlarida-yengil-atletikachilarni-tayyorlashda-o-tkaziladigan-mashg-ulotni-
tashkil-qilish
61

Kasb-hunar kollejlarida gimnastika darslarida qo‘llaniladigan uslublar

Sotib olish