Kassa muammolalari hisobi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	92.8KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Omonullayev Jasurbek

Дата регистрации 15 Май 2025

2 Продаж

Kassa muammolalari hisobi

Купить

Mavzu: Kassa muomalari hisobi
1

Mundarija
KIRISH…………..3
I.BOB: PUL MABLAG’LARI HARAKATI VA ULARNING
BUXGALTERIYA HISOBIDAGI HUJJATLASHTIRILISHI TIZIMI…7
1.1. Kassa kirim va chiqim orderi, kassa kitobi…7
1.2. Pul hujjatlari. Avans hisoboti…10
1.3. Pul mablag‘lari va valyuta operatsiyalari hisobining vazifalari…14
II.BOB: PUL OQIMLARINI BUXGALTERIYA JIHATDAN TIZIMLI
TAHLIL QILISH VA NAZORAT MEXANIZMLARINI
SHAKLLANTIRISH…20
2.1. Kassa muomalalarini va operatsiyalarini hisobga olish…20
2.2. Kassadagi naqd pullarni inventarizatsiya qilish va natijalarni rasmiylashtirish
tartibi…29
2.3. Bankdagi maxsus hisobraqamlardagi pul mablag’larining hisobi…31
XULOSA VA TAKLIFLAR…36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…39
2

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali foydalanish
korxonalar iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omillaridan
biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta’minlash uchun
zarur ishlab chiqarish zahiralari va mehnat vositalari sotib olish, davlat byudjetidan
tashqari fondlar uchun to‘lovlarni amalga oshirish uchun ma’lum miqdorda naqd
pulsiz hisob kitoblar talab qilinadi. Shuning uchun ham korxonalar mavjud pul
mablag‘larini yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlarga sarflashda iqtisodiy jihatdan
manfaatli va tejamli bo‘lgan hamda korxonaga o‘z mablag‘laridan ratsional
foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur.
Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish Respublikamizning jahon iqtisodiyoti muhitiga
qo‘shilishi, hamkorlarni bugalteriya hisobi subyekt to‘g‘risidagi buxgalteriya
hisobi va hisob tizimi tomonidan taqdim etilishi kerak bo‘lgan me’yoriy hujjatlar
yetarli ma'lumot bilan ta'minlashni taqozo etadi. Buxgalteriya hisobini tartibga
soluvchi qonunlar qabul qilinishi, ular bo‘yicha xalqaro talablarga javob beradigan
milliy standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlar yaratilishi, hisob milliy
standartlarining buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga tenglashtirilishi,
vatanimizning jahon integrallashuvida katta ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi о‘zgarishlar, bozor munosabatlariga о‘tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta'sir kо‘rsatadi. Har
qanday iqtisodiy obyekt boshqarish faoliyatini asosini murakkab qurilishga ega
bo‘lgan axborot tizimlari tashkil qiladi, ularning tarkibi, faoliyat turi korxona,
iqtisodiy obyekt, firmaning kо‘lamiga bog‘liq.
Boshqaruv jarayonida buxgalteriya hisobi katta rol o'ynaydi, bu yerda barcha
axborotlarning 60 %ga yaqini jamlangan. Buxgalteriya hisobining axborotli
tizimlari an ’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini о‘z ichiga oladi:
asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor
3

mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish
harajatlari hisobi, yig'mа hisob va hisobotlarni tuzish.
Ma 'lumotlarni taqsimlash bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar
о'rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang'ich hujjatlarni avtomatik
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo‘ldi va boshqaruv masalalarining
vazifalararo majmualari vujudga keldi. Vazifalararo majmuasini tashkil qilish
«materiallar» dasturi ham kо‘rib chiqilishi mumkin. Moddiy boyliklarning
mavjudligi va harajatni hisobga olish jarayonida uchta bo‘lim.
Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo’lib, unga naqd pul
mablag’lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog’ozlar, pulli hujjatlar , pochta
markalari va boshqa) ni qabul qilish , berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga
oshirish majburiyati yuklatilgan.Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini
bajarish bo’yicha moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan
kassirga biriktirilgan. Kassa operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko’ra
tartibga solinadi.
Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan
belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha
naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank
muassasasidan pul olingan kun ham qo’shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi
mumkin.Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi
tomonidan imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi.
Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan
(0402004-kvitansiya) kvitansiya beriladi.Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi
(KO-2-shakl) yoki kassa chiqim orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp
qo’yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjatlar (to’lov qaydnomai, pul
berish to’g’risida ariza, schyotlar va b.) bo’yicha beriladi.
Kassadan pul rahbar va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar
tomonidan imzolangan hujjatlar bo’yicha beriladi. Agar kassa chiqim orderlariga
4

ilova qilinadigan pul berish to’g’risidagi hujjatlarda rahbarning imzosi bo’lsa,
kassa chiqim orderlariga imzo qo’yish shart emas.Kirim kassa orderlari, uning
kvitansiyalari va kassa chiqim orderlari buxgalter tomonidan aniq qilib yoziladi.
Bu hujjatlarda xech qanday o’chirish yoki to’g’rilashga ham yo’l qo’yilmaydi.
Korxonada ishlamaydigan shaxslarga pul berishda ularning shaxslarini
tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat talab qilinadi , kassa chiqim orderning pul
olganligi to’g’risida imzo qo’yiladigan joyida taqdim etilgan hujjatning
ma’lumotlari ko’rsatiladi.Ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag’lar uchun naqd
pul bankdagi hisob-kitob schyotidan pul chek daftarchasiga asosan olinadi.Pul
chek daftarchasi hisob-kitob schyotidan unda ko’rsatilgan naqd pulni berish
to’g’risida korxonaning bankka bergan buyrug’i bo’lib hisoblanadi. Ish haqi,
pensiya nafaqa, mukofotlar to’langanda har bir oluvchiga kassa chiqim orderi
tuzilmasdan to’lov qaydnomai bo’yicha to’lanadi. Ish haqi tarqatilgandan so’ng
to’lov qaydnomai bo’yicha umumiy to’langan summaga buxgalter kassa chiqim
orderi tuzadi
Kassadagi naqd pul mablag'larini inventarizatsiya qilish - bu kassa
operatsiyalarining to'g'riligini nazorat qilish uchun amalga oshiriladigan majburiy
tartib. Kassa apparatini inventarizatsiya qilish tartibi bir qator xususiyatlarga ega,
biz bugungi maqolada batafsil ko'rib chiqamiz.Kassaga ega bo'lgan va unda kassa
va pul hujjatlari saqlanadigan xo'jalik yurituvchi sub'ektlar kassani vaqti-vaqti
bilan inventarizatsiya qilishlari shart.
Tashkilotlar va tadbirkorlar quyidagi maqsadlarda kassani inventarizatsiya
qiladilar:kassa operatsiyalarini amalga oshirishning to'g'riligini tekshirish (orderlar
va kassa kitoblarining to'liqligi va to'g'ri to'ldirilganligi, operatsiyalarning aks
ettirilganligini tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va boshqalar);joriy
buxgalteriya hisobining haqiqatini nazorat qilish (naqd pullarning haqiqiy
qoldiqlarining balansda aks ettirilgan ma'lumotlarga muvofiqligi);hisob-
kitoblardagi xatolarni aniqlash (hisob-kitoblarning matematik to'g'riligini
5

tekshirish);naqd pul va pul hujjatlarining saqlanishini nazorat qilish;kassirlar va
menejerlarning (kassir boshlig'i, katta kassir va boshqalar) javobgarlik qoidalariga
rioya etilishini tekshirish.
Kassaning rejalashtirilgan inventarizatsiyasi normativ-huquqiy hujjatlarda
belgilangan hollarda amalga oshiriladi, uning shartlari va qoidalari tashkilotning
buxgalteriya siyosatida va boshqa qo'shimcha ma'muriy hujjatlarida oldindan
tasdiqlangan.
6

I.BOB: PUL MABLAG’LARI HARAKATI VA ULARNING
BUXGALTERIYA HISOBIDAGI HUJJATLASHTIRILISHI TIZIMI…
1.1. Kassa kirim va chiqim orderi, kassa kitobi
Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari
yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibini
belgilaydi. Tashkilotlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, shuningdek fuqarolaming
tadbirkoriik faoliyatini amalga oshirishi bilan bogiiq holda ular ishtirokidagi hisob-
kitoblar naqd pulsiz tartibda amalga oshiriladi. Ko‘rsatib o‘tilgan shaxslar
o‘rtasidagi hisob-kitoblar, agar qonunda boshqacha tartib belgilab qo‘yilgan
bo‘lmasa, naqd pulda ham amalga oshirilishi mumkin 1
.
Tashkilotlaming xorijiy valyutadagi kassa operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi
hududida xorijiy valyuta bilan kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga muvofiq
amalga oshiriladi 2
. Tashkilotlar bankdan olgan naqd pullami qaysi maqsad uchun
olgan boisalar, undan faqat o‘sha maqsadda foydalanishlari shart.
Kassa operatsiyalari birlamchi hisob hujjatlari (kassa kirim orderi va kassa chiqim
orderi) asosida rasmiylashtiriladi. Tashkilotlar kassasiga naqd pullar buxgalteriya
hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxsning imzosi
qo'yilgan Kassa kirim orderi bo‘yicha qabul qilinadi. Hujjat quyidagi xo‘jalik
operatsiyalarini aks ettiradi:
- xaridorlardan to‘lov;
- chakana savdo tushumini qabul qilish;
- hisobdor shaxs tomonidan foydalanilmagan pul mablag'ini topshirganda;
- xodim tomonidan pul mablag‘i qaytarganda;
- mol yetkazib beruvchi tomonidan pul mablag‘larini qaydarganda;
- bankdan naqd pul m ablagiari olinganda;
- kontragentlar bilan kredit va qarzlar bo‘yicha hisob-kitob qilinganda;
1
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2015 yil 22 iyulda 2687-son bilan ro‘yxatga olingan nizom
2
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1999 yil 22 yanvarda 611-son bilan ro‘yxatga olingan nizom
7

- boshqa pul m ablagiarini kirim qilinganda.
Operatsiyalarning turlari operatsiya rekvizitida belgilab qo‘yiladi. Tashkilotlar
kassasidan naqd pullar buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini
amalga oshiruvchi shaxsning imzosi qo‘yilgan Kassa chiqim orderi bo‘yicha
chiqim qilinadi. Hujjat quyidagi xo‘jalik operatsiyalarni aks ettiradi:
— mol yetkazib beruvchilarga to ‘lov;
— xaridorlarga pul mablag‘lar qaytarilganda;
— hisobdor shaxslarga pul mablag‘lari berilganda;
— qaydnomalar bo‘yicha xodimlarga pul mablagM berilganda;
— bankka naqd pul mablag‘lari topshirganda;
— kontragentlar bilan kredit va qarzalar bo‘yicha hisob-kitob qilinganda;
— pul mablag'lari inkassa qilinganda;
— deponentlashtirilgan ish haqi berilganda;
— boshqa pul mablag‘lari chiqim qilinganda.
Kassa kitobi hisobot shakli bo‘lib, unda barcha naqd pul mablag'larning harakati
aks ettiriladi. Foydalanuvchi hisobot shakiigai kassa kitobi va kassir hisobotini
pechat qilishi mumkin. Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga
oshirish qoidalariga binoan kassir bu ishlarni har kun amalga oshirishi lozim va
quyidagi ketmaketlikda amalga oshiriladi:
1. Kun oxirida kassir yakunlangan kun uchun kassa kitobi hisobot shaklining
ikki varog‘ini (kassa kitobi va kassir hisoboti) pechat qiladi. Ular bir-biriga
mos keladi
2. Barcha dastlabki hujjatlar ilova qilingan holda, kassir ikkala varog‘ini bosh
buxgalterga taqdim etadi va u esa, ikkala varoqqa imzo qo‘yadi va kassirga
kassa kitobini qaytarib beradi.
3. Kassir hisobot davrida to‘plangan kassa kitobi varog'ini jamlaydi va tikadi
Kassa operatsiyalarini olib borish tartibi. Tashkilotlarning pul mablag’lari
naqd pul shaklida kassada, bank hisobvaraqlarida pul hujjatlari shaklida, berilgan
8

akkreditivlarda va ochiq maxsus hisobvaraqlarda, chek daftarchalarida va
boshqalarda saqlanadi.
P ul mablag’lari buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari:
- ushbu mablag’lar va ularning harakati bo’yicha operatsiyalarni to’g’ri,
to’liq va o’z vaqtida hisobga olish;
- pul mablag’lari va pul hujjatlarining mavjudligi, ularning xavfsizligi va
maqsadli ishlatilishini nazorat qilish;
- kassa, hisob-kitob va to’lov intizomiga rioya etilishini nazorat qilish;
mablag’lardan yanada oqilona foydalanish imkoniyatlarini aniqlash.
Pul mablag’larini kassada saqlash va xarajat qilish tartibi Markaziy bank
tomonidan tasdiqlangan “ Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini
amalga oshirish Qoidalari” (Markaziy bank qarori 16.05.2015, №12/17, O’zR
Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan 22.06.2015 yil № 2687 ) da
belgilangan va “ O’zbekiston Respublikasida banklar tomonidan naqd pul
muomalasiga doir ishlarni tashkil etish to’g’risidagi Yo’riqnoma” (Markaziy bank
qarori 24.02.2018, №7/14, O’zR Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan
01.05.2018 yil № 3003 ) da belgilangan .
Tashkilotlarning xorijiy valyutadagi kassa operatsiyalari O’zbekiston
Respublikasi hududida xorijiy valyuta bilan kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga
(AV ro’yxat raqami 611, 1999 yil 22 yanvar) muvofiq amalga oshiriladi.
Tashkilotlar o’z pul mablag’larini banklarda saqlashi shart.
Tartibga muvofiq, tashkilotlar o’z majburiyatlari bo’yicha hisob-kitoblarni
banklar orqali naqd pulsiz shaklida amalga oshirishi, yoki O’zR qonun hujjatlariga
muvofiq, Markaziy bank tomonidan belgilangan naqd pulsiz to’lovlarning boshqa
shakllaridan foydalanishi mumkin. Lekin ayrim hollarda hisob-kitoblar kassa
orqali naqd pul berish yo’li bilan ham amalga oshiriladi.
Tashkilotlar bankdan olgan naqd pullarni qaysi maqsad uchun olgan
bo’lsalar, uni faqat o’sha maqsadda foydalanishlari shart.
Tashkilotlar ish kuni oxirida o’z kassalarida qolgan naqd pul mablag’larini
belgilangan limit doirasida saqlashi mumkin. Kassadagi naqd pul qoldig’i limitini
9

belgilash va tushum hisobidan xarajat qilish har yili yanvar oyida tashkilotlar va
banklar o’rtasidagi kelishuvga asosan buyurtma-hisob-kitobga muvofiq amalga
oshiriladi.
Belgilangan limitlar tashkilotning naqd pul aylanmasidan kelib chiqqan
holda, yil davomida qayta ko’rib chiqilishi mumkin. O’rtacha kunlik naqd pul
tushumi eng kam oylik ish haqi summasiga etmaydigan tashkilotlar uchun limit 2
yil muddatga belgilanadi.
1.2. Pul hujjatlari. Avans hisoboti
Buxgalteriya hisobining avtomatlashtirilgan tizimini yuritishda pul hujjatlaridan
foydalaniladi. Pul hujjatlar IS dasturida 5015 “Pul hujjatlari”, 5025 “Xorijiy
valyutadagi pul hujjatlari” schyotida olib boriladi. Schyotlarda pul hujjatlarning
turiga qarab summada va miqdorda uning hisobi olib boriladi.
Pul hujjatlari haqida axborotlar Pul hujjatlari ( Денежные документы )
ma’lumotlar bazasida menyu Kassada olib boriladi. Pul hujjatlarini qayd qilishda
Pul hujjatlarning kirimi hujjati tayinlangan. Hujjatda quyidagi xo‘jaIik
operatsiyalar aks ettiriladi:
- mol yetkazib beruvchilardan kirim qilinganda;
- hisobdor shaxslardan kirim qilinganda;
- boshqa kirim qilishlar.
Pul hujjatlari berilganligini qayd qilish uchun Pul hujjatlar chiqimi hujjati
tayinlangan. Hisobdor shaxsga pul hujjatlari berilganda menyu Kassa - Pul
hujjatlarni berish ma’lumotlar bazasida beriladi.
O ‘zbekiston Respublikasi hududidagi xizmat safarlari to‘g‘risida yo‘riqnomag
amuvofiq xizmat safari deb ishchini tashkilot, muassasa, birlashma, korxona
rahbarini farmoyishi bo'yicha, o‘zining doimiy ish joyidan tashqarida xizmat
10

topshirig‘ini bajarish uchun boshqa joyga, m a’lum bir muddatga yuborilishi (borib
kelish) tushuniladi. atlarni berish m a’lumotlar bazasida beriladi 3
.
Tashkilotni tarkibiga kiruvchi filiallar (shaxobchalar), uchastkalar va boshqa
bo‘linmalar boshqa erda joylashgan hollarda doimiy ish joyi bo‘lib mehnat
shartnomasida belgilangan ishlab chiqarish bo‘linmasi hisoblanadi. Doimiy ishi
yo‘lda yoki ko‘chib yurish bilan bog‘liq bo'lgan, yoxud doimiy harakatlanuvchi
tusga ega bo‘lgan ishchilarni xizmat yuzasidan borib kelishlari xizmat safari
hisoblanmaydi. Xizmat safarida bo‘lgan ishchilarga ular yuborilgan korxonalardagi
ish vaqti rejimi va dam olish vaqtlari taalluqli bo‘ladi. Xizmat safari vaqtida
foydalanilmagan dam olish kunlari, boshqa dam olish kunlari xizmat safaridan
qaytganda tiklanmaydi.
Agar ishchi ataydan dam olish yoki bayram kunlarida ishlash uchun xizmat
safariga yuborilgan bo‘lsa, ushbu kunlarda ishlagani uchun amaldagi
qonunchilikka muvofiq kompensatsiya to‘lanadi. Agar ishchi ma’muriyatni
farmoyishiga binoan xizmat majburiyatini bajarish uchun dam olish kunida xizmat
safariga ketsa, unga xizmat safaridan qaydgach belgilangan tartibda boshqa dam
olish kuni beriladi.
Xizmat safariga ketish va xizmat safaridan qaytish kunlarida ishga chiqish
masalasi ma’muriyat bilan kelishilgan holda hal qilinadi. Xizmat safariga
yuborilgan ishchini xizmat safarida bo‘lgan muddatida va yo‘lda bo‘lgan
muddatda ish joyi (lavozimi), ishbaylar uchun o‘rtacha ish haqi yoki mansab
maoshi yoki ishchilarni boshqa toifalari uchun stavkalari saqlanib qoladi. Xizmat
safariga yuborilgan ishchining ish haqi uning iltimosiga ko‘ra u yuborilgan
korxonaning schyotiga jo'natiladi.
O‘rindoshlik bo‘yicha ishlayotgan shaxs xizmat safariga yuborilganda uning
o‘rtacha ish haqi uni xizmat safariga yuborgan tashkilotda saqlanadi. Agar xizmat
safariga bir vaqtni o‘zida ham asosiy ham o‘rindoshlik ishi bo'yicha xizmat
safariga yuborilganda ish haqi har ikkala mansab bo‘yicha saqlanadi, xizmat
3
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2003 yil 29 avgustda 1268-son bilan ro‘yxatga olingan nizom
11

safariga haq to‘lash bo‘yicha xarajatlar esa xizmat safariga yuboruvchi
tashkilotlami o‘zaro kelishuviga binoan taqsimlanadi.
Xizmat safariga yuborilgan ishchiga turar joy ijarasi bo'yicha, xizmat safari joyiga
borish va ish joyiga qaytish xarajatlari qoplanadi, shuningdek sutkaliklar to ‘lanadi.
Xizmat safari bilan bog‘liq bo'lgan qo'shim cha xarajatlar (telefonda gaplashish,
telegraf xarajatlari va boshqalar) xizmat safariga yuborilgan shaxsda ushbulami
tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo'lgan taqdirda to'lanadi.
Xizmat safariga yuborilgan joyga borish va doimiy ish joyiga qaytish bilan bog‘liq
bo'lgan y o ‘l xarajatlari xizmat safariga yuborilgan shaxsga quyidagi miqdorlarda
qoplanadi: umumiy foydalaniladigan transportni barcha turlarida yurish (taksidan
tashqari) qiymati; transportda yo'lovchilarni majburiy davlat sug'urtalash bo'yicha
to'lovlar; yo'lda yurish hujjatlarini oldindan sotish bo'yicha, samolyot va
poezdlarda joylarni bronlash xizmatlari bo'yicha tasdiqlovchi hujjatlar mavjud
bo'lgan taqdirda haq to'lash; agar ular aholi yashaydigan hududdan tashqarida
joylashgan bo'lsa, umumiy foydalaniladigan transport bilan (taksidan tashqari)
stansiyagacha, sohilgacha (pristangacha), aeroportgacha yetib olish xarajatlari.
Istisno tariqasida (kechki poezd, umumiy foydalaniladigan transport yo'q bo'lgan
taqdirda) tashkilot rahbariga taksida yurganlik uchun haq to'lash huquqi beriladi.
Y o'lda o'rin-ko'rpa buyumlaridan foydalanganlik uchun xarajatlami tasdiqlovchi
hujjatlarni taqdim etmasdan haq to'lashga ruxsat beriladi. Y o'l hujjatlari yo'q
bo'lgan taqdirda korxona rahbariga har bir aniq holat bo'yicha xizmat safariga
yuborilgan ishchini yo'l xarajatlariga haq to'lash masalasini yechish huquqi
beriladi. Bunda, yo'l xarajati bo'yicha qoplanadigan summa xizmat safariga temir
yo'l orqali borish qiymatidan ortiq bo'lmasligi, lekin yo'lovchilarni aviada tashish
tariflarini 30 %dan ko'p bo'lmasligi kerak.
Xizmat safarida va yo'lda bo'lgan vaqt uchun sutkalik xarajatlar xizmat safariga
yuborilgan ishlarga jam oa shartnomalari, jam oa kelishuvlari va mehnat
shartnomalarida ko'zda tutilgan miqdorlarda, lekin quyidagi miqdorlardan kam
12

bo'lmagan holda belgilanadi (respublika bo'yicha o'rnatilgan eng kam oylik ish
haqiga nisbatan koeffitsiyentlarda): Toshkent shahrida, shaharlar - viloyatlar
markazlarida - 0,1; boshqa shaharlar va aholi yashaydigan punktlarda - 0,08.
Ushbu ko'rsatilgan xarajatlarni qoplash haqiqatda qilingan xarajatlarni hujjatlar
bilan tasdiqlashsiz amalga oshiriladi. Xizmat safari joyidagi turar joyni ijaraga
olish bo'yicha xarajatlar xizmat safariga yuborilgan ishchini kelish va ketish
kunlari bo'yicha haqiqatdagi xarajatlar bo'yicha (lyuks-nomerlardan xonalardan)
tashqari), jumladan mehmonxonalarda ko'rsatiladigan qo'shimcha xizmatlar
(joylarni bronlash, dazmoldan foydalanish, saqlash kamerasidan, televizor,
muzlatgich, idish-tovoq, aloqa xizmatidan foydalanish)ga haq to‘lash bo‘yicha
xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo‘lgan taqdirda qoplanadi.
Agar, mehmonxonalarni lyuks-nomerlarida (xonalarida) yashaganligini
tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilganda, turar joy xonasini ijaraga olish bo'yicha
haq to‘lash ushbu nomerni (xonani) qiymatini 70% miqdorida amalga oshiriladi.
Turar joy xonasini ijaraga olganlikni tasdiqlovchi hujjatlar yo‘q bo‘lgan hollarda,
xarajatlar har bir sutka uchun belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorini 2 %
miqdorida qoplanadi.
Xizmat safariga yuborilgan ishchiga shuningdek istisno tariqasida, tasdiqlovchi
hujjatlar mavjud bo'lganda, tashkilot rahbarining ruxsati bilan havo, temir yo‘l, suv
va umumiy foydalanishdagi avtomobil transportida bagajni olib o‘tish bilan bog'liq
xarajatlar qoplanadi. Xizmat safariga yuboriladigan ishchiga xizmat safariga
ketishdan oldin ko‘zda tutilgan miqdorlarda sutkalik, yo‘l xarajatlari, turar joy
xonasini ijaraga olish xarajatlari chegarasida pul ko‘rinishidagi avans (bo‘nak)
toianadi. Ishchi xizmat safaridan qaytgan kundan e’tiboran uch kun mobaynida
avans (bo‘nak) hisobotini taqdim qilishi shart. Ushbu hisobotga belgilangan
tartibda rasmiylashtirilgan xizmat safari guvohnomasi va xizmat safarida haqiqatda
qilingan xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinadi.
13

Hisobdor shaxslar o‘z qarzlarining toianishi menyu Kassa-Avans hisoboti hujjatida
aks ettiriladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar 6970 “Hisobdor shaxslar bilan
hisobkitoblar” schyotida amalga oshiriladi
1.3. Pul mablag‘lari va valyuta operatsiyalari hisobining vazifalari
Kompaniya buxgalteriyasida barcha to‘lov va hisob-kitob operatsiyalari amalga
oshiriladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda pul mablagMari hisobini to‘g‘ri va
aniq tashkil qilinishi hamda uni takomillashtirish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biri hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriyasi,
odatda, barcha to‘lov va hisob-kitob muomalalarini amalga oshiradi hamda ushbu
muomalalarni qonunlarga muvofiq, o ‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish ustidan
nazoratni amalga oshiradi 4
.
Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalarning pul mablag‘lari, xoh u o‘z mablag‘i
bo‘lsin, xoh qarzga olingan bo‘lsin, kassada saqlanuvchi pul qoldiqlari va oborotda
foydalaniladigan tushumning bir qismidan tashqari, uning bankdagi hisob-kitob
schyotida saqlanishi lozim. Bank korxonaning hisobvaraqlaridan pulni o‘tkazish va
berish to‘g‘risidagi hamda bank qoidalari va bank bilan korxona o‘rtasidagi
shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa muomalalarni o‘tkazish haqidagi
farmoyishlarini bajaradi.
Hisob-kitob muomalalarini bank orqali o‘tkazish korxonalarning o‘zlari belgilagan
ish haqi fondlariga, xizmat safarlari va xo‘jalik xarajatlari limitlariga rioya
qilishlarini har tomonlama nazorat qilish, korxonaning davlat byudjeti bilan
soliqlar, yig‘imlar bo‘yicha o‘z vaqtida hisob-kitob qilishini, mol yetkazib
beruvchilarning hisobvaraqlari va to‘lov talabnomalariga o‘z vaqtida haq to‘lashni
kuzatib borish, korxonaga turli maqsadlar uchun, muayyan ta’minot hisobidan
4
Financial and Managerial Accounting, 12e, 2014. (Pages: 62–63
14

ssudalar berish va mazkur ssudalarning belgilangan muddatda qaytarilishini
kuzatish va hokazolar imkonini beradi.
Buxgalteriya hisobi oldida pul mablag‘lari, to‘lovlar, hisobkitoblar va kreditlarni
hisobga olish borasida quyidagi asosiy vazifalar belgilangan:
—  korxonaning pul mablag‘larini samarali boshqarish maqsadlari uchun zarur
axborot bilan ta’minlash;
—  mazkur sharoitlarni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar talablariga rioya
etgan holda naqd pulsiz o‘tkazishlar va naqd pullar vositasida zarur to‘lovlar
va hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirish;
—  hisob registrlarida to‘lov va hisob-kitob muomalalari pul mablag‘larining
mavjudligi hamda harakatini to‘liq va tezkor aks ettirish, zero korxona pul
mablag‘larining harakati korxona amaliy faoliyatining asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi;
—  pul mablag‘laridan korxonada ishlab chiqilgan limitlar va smetalarga
muvofiq foydalanishning amaldagi qoidalariga rioya qilish;
—  pul mablag‘lari va o‘zaro hisob-kitoblar holatining inventarizatsiyasini
tashkil etish hamda belgilangan muddatlarda o‘tkazish;
—  kassada, banklardagi hisob-kitob, valyuta va boshqa hisobvaraqlarda pullar
mavjudligi va butligini nazorat qilish;
—  qisqa muddatli investitsiyalar bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida
hisobga olish.
Bosh buxgalter xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari bilan birgalikda quyidagilarni
ta’minlashi kerak: kelib tushayotgan barcha pul mablag‘larining to‘liq hisobi,
shuningdek, boshqa xizmatlar rahbarlari bilan birgalikda debitorlik qarzlarini
undirish va kreditorlik qarzlarini uzish, to‘lov intizomiga rioya etish, pul
mablag‘lari, to‘lovlar bo‘yicha o‘zaro hisob-kitoblar va majburiyatlar holatini
belgilangan muddatlarda inventarlash, amaldagi qonunchilikka muvofiq undirish
mumkin bo‘lmagan, da’vo qo‘zg‘ash muddati o‘tib ketgan qarzlarni buxgalteriya
balanslaridan o‘chirish.
15

Kompaniyalarning naqd va naqdsiz ko‘rinishdagi pul mablag‘larini samarali
boshqarish uchun zarur axborotlar bilan to‘plash va o‘rganish.
Yuridik shaxslarning pul mablag’larining tashkil topishi, saqlanishi va ulardan
foydalanish tartibi O’zR Markaziy banki boshqaruvi tomonidan nazorat qilinadi.
2015 yil 16 mayda MB tomonidan tasdiqlangan va 2015 yil 22 iyunda Adliya
Vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan "Yuridik shaxslar tomonidan kassa
operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari"da batafsil yoritib berilgan.
Pul mablag’larining qaysi manbalardan tashkil topishi va ularning sarflanishi
alohida ahamiyatga ega. Bu boradagi masalalar “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi”
O’zRning Qonuni asosida ishlab chiqilgan O’zR 9-son BHMS “Pul oqimi
to’g’risidagi hisobot”ida aniq ko’rsatib o’tilgan.
“Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari” da
barcha yuridik shaxslar quyidagilarga amal qilishi shart:
- mulkchilik shaklidan qat’iy nazar pul mablag’larini bank muassasalarida
saqlashlari shart;
- yuridik shaxslar o’rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshiruvchi fuqarolar ishtirokidagi hisoblashlar faqat bank muassasalari orqali
hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur;
- bank muassasasidan olingan naqd pullar qaysi maqsadlar uchun olingan bo’lsa,
o’sha maqsadlargagina sarflanishi mumkin;
- tashkilot o’z kassasida faqat bank muassasasi rahbari tomonidan tashkilot rahbari
bilan kelishilgan holda belgilangan limit chegarasida naqd pul saqlashi mumkin;
- tashkilot o’z kassasida limitdan ortiqcha naqd pullarni faqat mehnat haqi,
stipendiya, mukofot, nafaqa berish vaqtida 3 kun muddatda saqlashi mumkin;
- savdo va xizmat ko’rsatish sohalaridan kelib tushgan tushumlarni mehnat haqi,
pensiya va nafaqalarni to’lash uchun sarflash ta’qiqlangan;
16

- xizmat safarlari uchun beriladigan pul mablag’i o’sha hududda belgilangan sarf-
xarajatlar me’yorida bo’lishi zarur;
- sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida qaytarilishi va naqd pul
olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga bo’nak hisoboti topshirishi shart.
Pul mablag’larining saqlanishi va ularning to’g’ri foydalanish javobgarligi korxona
rahbari va buxgalteriya zimmasiga yuklatiladi. Ular kassa va bank muoamalalari
qoidalariga rioya qilishi va ularni belgilangan qat’iy tartibda to’g’ri
rasmiylashtirishlari zarur. Pul mablag’lari korxona iqtisodiyotida alohida ahamiyat
kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo’lganligi bois korxona mablag’lari
bir vaqtning o’zida aylanishning barcha bosqichida bo’lishi mumkin. Chunki
ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida pul mablag’lari u yoki bu
miqdorda sarflanadi. Shuning uchun ham korxonada doimo ma’lum miqdorda pul
mablag’larini bo’lishi talab etiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi ko’p jihatdan
ularning to’lov qobiliyatiga bog’liqdir.
Ma’lumki, to’lov qobiliyatining mazmuni eng avvalo bo’sh pul mablag’larining
mavjudligi bilan tavsiflanadi. Chunki pul mablag’lari eng yuqori likvidlikka ega
bo’lgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun ham, korxonalarda mavjud bo’lgan
bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanish uchun ularni aylanmaga kiritish
alohida ahamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul mablag’larining asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Pul qiymat o’lchovi bo’lib - bu tovar qiymatining ma’lum qiymatdagi pul
summasiga tengligini ko’rsatadi va bu esa o’z navbatida tovar qiymatining o’lchov
birligi hisoblanadi. Pulda ifodalangan tovar qiymatining bahosi narx hisoblanadi.
Qiymat o’lchovi vazifasi asosan narx orqali amalga oshiriladi. U korxona ishlab
chiqqan tovarning qiymati bozor yoki preyskurant (shartnoma) bahosi uchun asos
bo’ladi va mamlakatning milliy valyutasi hamda uni boshqa mamlakatlar
valyutalariga tenglashtirilgan holda aks ettiriladi.
17

2. Korxonalarning pul mablag’lari muomala jarayonida ishlab chiqarish jarayoni
uchun zarur bo’lgan resurslarni sotib olish va ko’rsatilgan xizmat, bajarilgan ish
hajmlari uchun to’lov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona hamma zarur resurslarni
sotib olishi va barcha to’lovlarni amalga oshirishi mumkin. U xo’jalik sub’ektlari
o’rtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal o’lchovdir.
3. Pul jamg’arish vositasini bajarganda boylik to’plashga xizmat qiladi. Albatta,
pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik
to’plashning eng qulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul qadrli
bo’lishi kerak. Respublikamizning milliy valyutasini qadrli bo’lishini ta’minlash
mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Korxonalarning bankdagi milliy va xorijiy valyuta hisob raqamlarida
saqlanayotgan pul mablag’lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki ular banklarning aktiv operatsiyalarini
jonlanishini ta’minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish
jarayonidagi aylanishini tezlashtiradi va u bunda birdaniga ikkita muhim vazifani
bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish yo’li
bilan pulning aylanishini va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki
mahsulot va yalpi milliy daromadni o’sishini ta’minlaydi. Ikkinchidan esa,
korxonaning milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlaridagi pul
mablag’larini ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilganligi uchun bank o’z
mijozlariga ma’lum miqdorda haq ham to’laydi.
Shunday qilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga
xizmat qilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma’lum miqdorda daromad
keltirishdan iboratdir.
Pul t o’ lov vazifasini h am bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar,
pudratchilar va bosh q a x izmat k o’ rsat u vchi x o’ jalik sub’ektlariga , davlat byudjeti
va byudjetdan tash q ari fondlarga b o’ lgan q arz majburiyatlarini to’lab berish
vazifasini bajaradi.
18

Pul mabla g’ larining korxona i q tisodiyotida tutgan o’ rni ni mustahkamlash, pul
mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida buxgalteriya h isobi va korxona
bosh q aruv apparatini tegishli ma’lumotlar t o’ plami bilan ta’ m inlash talab etiladi .
Buning uchun esa pul mabla g’ lari h isobining oldida q uyidagi asosiy vazifalar
turadi:
- korxona pul mablag’larini samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bilan
ta’minlash;
- pul muomalalarini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan tartiblarga
rioya qilgan holda to’lov va hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirish;
- hisob registrlarida pul mablag’larini naqdligi va harakatlarini o’z vaqtida aks
ettirish;
- pul mablag’larining belgilangan maqsadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga
amal qilinishini nazorat kilish;
- pul mablag’larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda o’tkazilishini
ta’minlash va o’zaro hisob-kitoblar, muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik
qarzlarini to’lanishini nazorat qilish;
- kassadagi, milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlarida saqlanayotgan
pul mablag’larining saqlanishini nazorat qilish;
- pul resurslarining harakat oqimini bashoratlash va maqbullashtirish bo’yicha
tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Ushbu masalalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag’laridan
samarali foydalanishni ta’minlovchi boshqaruv qarorlarini qabul qilish
imkoniyatini yaratadi. Albatta, yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun pul
mablag’larining buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil qilish zarur bo’ladi. Buning
uchun esa, korxonalarda mavjud mablag’larni turkumlash alohida ahamiyatga
egadir.
19

II.BOB: PUL OQIMLARINI BUXGALTERIYA JIHATDAN TIZIMLI
TAHLIL QILISH VA NAZORAT MEXANIZMLARINI
SHAKLLANTIRISH…
2.1. Kassa muomalalarini va operatsiyalarini hisobga olish
Xo‘jalik yurituvchi subyekt kassasidan naqd pulni olish va berish bilan bog‘liq
bo‘lgan muomalalar kassa muomalalari deb yuritiladi. O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan
kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari”ga asosan tashkil qilinadi va
yuritiladi. Kassa operatsiyasi bu kompaniyadagi naqd pul bilan bog‘liq bo‘lgan
operatsiyalarni majmuasidir 5
.
Har bir xo‘jalik subyekti naqd pulda hisob-kitoblarni amalga oshirish maqsadida
o‘z kassasiga ega bo‘lishi lozim. Naqd pul bilan hisob-kitoblarni amalga
oshirmaydigan tashkilotlar kassa xonasiga ega bo‘lishlari talab etilmaydi. Kassa
xonasi alohida ajratilgan bo‘lishi, eshiklari esa operatsiyalarni amalga oshirish
vaqtida ichkaridan qulflanishi shart. Kassa ishiga aloqador bo‘lmagan shaxslarning
ushbu xonaga kirishi man etiladi.
Xo‘jalik subyektidagi barcha naqd pullar va boshqa qimmatliklar yonmaydigan
metall shkaf (seyf)larda saqlanadi. Ular ish kuni tugaganidan so‘ng, kalit bilan
qulflanadi va unga kassirning muhri bosiladi. Xo‘jalik subyektiga tegishli
bo‘lmagan naqd pullar va boshqa qimmatliklarni kassada saqlash taqiqlanadi.
Kassir o‘zi qabul qilib olgan barcha qimmatliklarning but saqlanishi uchun to‘liq
moddiy javobgar hisoblanadi. Kassirning ishga tayinlanganligi to‘g‘risida buyruq
chiqarilganidan so‘ng, tashkilot rahbari kassirni Qoidalar bilan tanishtiradi va u
bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuzadi.
Kassir o‘ziga topshirilgan ishni boshqa shaxslarga ishonib topshirishi taqiqlanadi.
5
Financial and Managerial Accounting, 12e, 2014. (Pages:66)
20

Kassir kasalligi yoki boshqa sababga ko‘ra vaqtincha ishda bo‘lmagan hollarda
unga biriktirilgan barcha qimmatliklar darhol tashkilot rahbari hamda buxgalteriya
hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs va boshqa
xodimlardan tarkib topgan komissiya ishtirokida ishni qabul qilayotgan shaxs
tomonidan qayta sanaladi. Bu haqda dalolatnoma tuzilib, komissiya a’zolari
tomonidan imzolanadi.
Kassa muomalalarining buxgalteriya hisobi 5010 “Milliy valyutadagi pul
mablag‘lari” schyotida yuritiladi. Mazkur schyot xo‘jalik yurituvchi subyekt
kassalarida turgan pul mablag‘lari va ularning harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi hisob-kitoblar, shuningdek fuqarolarning
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi bilan bog‘liq holda ular ishtirokidagi
hisob-kitoblar naqd pulsiz tartibda amalga oshiriladi. Xo‘jalik subyekti bankdan
olgan naqd pullarni qaysi maqsad uchun olgan bo‘lsalar, uni faqat o‘sha maqsadda
foydalanishlari shart.
Korxona kassasiga naqd pullar:
 bank kassasidan - bank cheki asosida;
 aholiga tovarlar, ishlar, xizmatlarni realizatsiya qilish natijasida olingan
naqd pul tushumi shaklida;
 korxona kassasiga boshqa naqd pul tushumlari shaklida kelib tushishi
mumkin.
Xaridorlardan naqd pul olayotganda korxona:
 fiskal xotirali nazorat-kassa mashina (NKM)larini qo‘llashi;
 xaridorlarga undan naqd pul qabul qilinganligini tasdiqlaydigan chek berishi
shart.
O‘zbekiston Respublikasida faqat O‘zbekiston Respublikasi hududida foydalanish
uchun ruxsat berilgan, Fiskal xotirali nazorat-kassa mashinalarining davlat
21

reestriga kiritilgan NKM modellaridan foydalanish mumkin. Har qanday apparat
“O‘zstandart” agentligi yoki u akkreditatsiyalagan organ tomonidan
sertifikatlanishi va muvofiqlik sertifikatiga ega bo‘lishi kerak. Ilgari ishlatilgan
NKMdan foydalanish taqiqlanmagan. Albatta, bunday NKM soliq organlaridagi
avvalgi hisobdan o‘chirilishi kerak, bu haqda DSI apparatning ro‘yxatdan o‘tkazish
kartasida maxsus belgi qo‘yadi. Har qanday – yangi yoki ishlatilgan – NKMni
qo‘llashni boshlashdan avval uni savdo shoxobchasi joylashgan joydagi soliq
organida ro‘yxatdan o‘tkazish va ro‘yxatdan o‘tkazish kartochkasini olish kerak.
KM savdo shoxobchasi joylashgan joydagi soliq organida ro‘yxatdan o‘tkaziladi.
Agar savdo shoxobchalari bir nechta bo‘lsa, joylashgan joydagi DSIda ro‘yxatdan
o‘tkazilgan alohida kassa apparati bilan har bir savdo shaxobchasi jihozlanishi
kerak.
Soliq organlari 5 ish kuni mobaynida taqdim etilgan hujjatlarning ishonchliligini
tekshiradilar, mazkur NKMning fiskal xotirasiga kirishni kodlashtiradilar va uni
plombalaydilar. NKM plombalarining butligi uchun shaxsan korxona rahbari javob
beradi. Ish kuni oxirida kassir NKM bo‘yicha kundalik hisobotni olishi va kassir-
operatsiyachining nazorat-kassa daftarini (uni kassa daftari bilan chalkashtirmaslik
kerak) albatta to‘ldirish shart.
Korxona kassasiga naqd pullarni qabul qilish kassa kirim orderi (KO-1)bilan
amalga oshiriladi. U ikki qismdan iborat: kirim orderi (blankning chap qismi) va
unga oid kvitansiya (o‘ng qismi). Kassa kirim orderini buxgalteriya yozib beradi
va bosh buxgalter yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan imzolanadi.
Kassa orderlarini olish vaqtida kassir:
• ularda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini
amalga oshiruvchi shaxsning imzosi borligini, kassa chiqim orderida
esa tashkilot rahbari yoki vakolatli shaxsning ruxsat berganligi
haqidagi imzosi mavjudligini;
• hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini;
22

• hujjatlarda qayd etilgan ilovalarning mavjudligini tekshirishi shart.
Ushbu talablarga rioya qilinmagan bo‘lsa, kassir hujjatlarni belgilangan tartibda
rasmiylashtirish uchun buxgalteriyaga qaytaradi. Kassa orderlari kassaga
topshirilguniga qadar tashkilot buxgalteriyasi tomonidan tegishli ravishda “Kassa
kirim orderlarini qayd etish daftari”da va “Kassa chiqim orderlarini qayd etish
daftari”da ro‘yxatga olish lozim. Ish haqini to‘lashga doir to‘lov qaydnomalariga
rasmiylashtirilgan kassa chiqim orderlari u to‘langanidan so‘ng ro‘yxatga olinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar kassasidan naqd pullar chiqim kassa orderlari (KO-
2) asosida yoki tegishlicha rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar (to‘lov
vedomostlari, pul berish to‘g‘risidagi arizalar, to‘lovnoma va boshqalar)ga asosan
beriladi. Bu hujjatlarda chiqim kassa orderi rekvizitlari tushirilgan shtamp izi
bo‘lishi lozim. Naqd pul olish uchun to‘ldirilgan hujjatlarda xo‘jalik yurituvchi
subyekt rahbari va bosh buxgalterning yoki ular vakolat bergan shaxslarning
imzosi bo‘lishi kerak.
1-jadval
Kassa kirim orderlarini qayd etish daftari
T/r Kimdan olindi Maqsadi Miqdori (summa) Sana
2-jadval
Kassa chiqim orderlarini qayd etish daftari
T/r Kimga berildi Maqsadi Miqdori (summa) Sana
Chiqim kassa orderlariga ilova qilinadigan hujjatlar, arizalar, to‘lovnomalar
(schyotlar) va boshqalarda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining ijozat beruvchi
imzosi bo‘lgan hollarda chiqim kassa orderlarida rahbar imzosi bo‘lishi shart emas.
23

Xo‘jalik yurituvchi subyektning xodimlari ro‘yxatida turmaydigan shaxslarga pul
tuzilgan shartnomalar asosida har bir shaxs uchun alohida yoziladigan chiqim
kassa orderi bo‘yicha beriladi.
Kassir pulni faqat chiqim kassa orderida yoki uning o‘rnini bosuvchi hujjatda
ko‘rsatilgan shaxsga beradi. Ayrim hollarda pul ko‘rsatilgan tartibda
rasmiylashtirilgan ishonchnoma asosida olinadigan bo‘lsa, chiqim orderi matnida
pul oluvchining familiyasi, ismi, otasining ismidan keyin pul olish uchun ishonch
bildirilgan shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi yozib qo‘yiladi. Agar pul
vedomosti bo‘yicha berilayotgan bo‘lsa, pul olinganini tasdiqlovchi imzo oldidan
kassir “Ishonchnoma asosida” deb yozib qo‘yadi. Ishonchnomani kassir olib qoladi
va chiqim kassa orderiga yoki ishonchnomaga tikib qo‘yadi.
Kassa limiti – bu sizning kassangizda doimo turishi mumkin bo‘lgan pul
miqdoridir. U har yili yanvar oyida korxonalar va banklar o‘rtasidagi kelishuvga
asosan belgilanadi va har qanday paytda naqd pul aylanmasidan kelib chiqqan
holda yil davomida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Agar korxonaning o‘rtacha
kunlik naqd pul tushumi eng kam oylik ish haqi summasiga yetmaydigan bo‘lsa,
limit 2 yil muddatga belgilanadi.
Kassir kassa kirim va chiqim orderlari asosida kassa daftarini yuritadi, unda
tashkilotning barcha kelib tushgan va berilgan naqd pullari hisobga olinadi. Kassa
daftaridagi varaqlar oldindan raqamlangan, tikilgan va tashkilot muhri bilan
muhrlangan (korxonada muhr mavjud bo‘lgan taqdirda) bo‘lishi lozim. So‘nggi
varaqda varaqlar soni, rasmiylashtirilgan sana ko‘rsatiladi va rahbar hamda bosh
buxgalter imzosi qo‘yiladi. Kassa daftaridagi yozuvlar qoraqog‘oz vositasida 2
nusxada yoziladi. Bunda varaqlarning birinchi nusxalari kassa daftarida qoladi,
qirqiladigan ikkinchi nusxasi esa kassirning hisoboti hisoblanadi. Varaqlarning
ikkala nusxasi bir xil raqam bilan raqamlanadi.
Kassir kassa daftariga yozuvlarni har bir kassa orderi bo‘yicha pullar olingandan
yoki naqd pullar tarqatilgandan keyin darhol kiritadi. Har ish kuni oxirida kassir:
24

 bir kunlik operatsiyalar hisobini chiqaradi;
 kassadagi naqd pullar qoldig‘ini keyingi ish kuniga o‘tkazadi;
 ikkinchi qirqiladigan varaqni kassirning hisoboti sifatida kassa kirim va
chiqim hujjatlari bilan birgalikda buxgalteriyaga kassa daftariga imzo
qo‘ydirgan holda topshiradi.
Agar kuniga unchalik katta bo‘lmagan operatsiyalar (umumiy summasi eng kam
oylik ish haqining bir baravari miqdorigacha) amalga oshirilsa, kassir
buxgalteriyaga hisobotlarni 3-5 kunda bir marta topshirishi mumkin. Elektron
kassa daftari va kassir hisobotining varaqlari yil boshidan boshlab o‘sib borish
tartibida raqamlanib, elektron tarzda amalga oshiriladi. Ammo yil yakunida daftar
baribir bosmadan chiqarilishi, varaqlarning umumiy soni rahbar hamda bosh
buxgalter imzosi bilan tasdiqlanishi, tashkilot muhri bilan muhrlanishi lozim
bo‘ladi.
Kassirning ishlov berilgan hisoboti asosida buxgalteriyada 5000 hisobvarag‘ining
krediti bo‘yicha 1-jurnal-orderda va debeti bo‘yicha 1- vedomostda kassa
muomalalarining hisobi yuritiladi. Kassa operatsiyalarini aks ettiruvchi
buxgalteriya o‘tkazmalari:
Bankdagi hisobraqamdan pul mablag‘lari kassaga kelib tushdi (ish haqi, nafaqa,
mukofotlar va shu kabilarni berish uchun):
 Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”;
 Kredit 5110 “Hisob-kitob schyoti”.
Hisobdor shaxslar tomonidan ishlatilmagan oldin olingan bo‘naklarning
qaytarilishi aks ettirildi:
 Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”;
 Kredit 4200 “Xodimlarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar”.
Mahsulot, tovar, ish va xizmatlarning naqd pulga sotilishi aks ettirildi:
25

 Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”;
 Kredit 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”;
 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”;
 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar”.
Pul mablag‘larining kassadan bankdagi hisob-kitob schyotiga o‘tkazilishi aks
ettirildi:
 Debet 5110 “Hisob-kitob schyoti”;
 Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”.
Hisobdor summalarning berilishi aks ettirildi:
 Debet 4200 “Xodimlarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar”;
 Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”.
Hisoblangan mehnat haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar (mukofot va shu
kabilar) berilishi aks ettirildi:
 Debet 6710 “Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar”;
 Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”.
Puli berilgan holda sotilgan tovarlarning qaytarib olinishi aks ettirildi:
 Debet 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”;
 Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”.
Korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘larining mavjudligi va
harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish 5110 “Hisob-kitob schyoti”da
amalga oshiriladi. Pul o‘tkazish yo‘li bilan (naqd pulsiz) hisob-kitoblar bo‘yicha
mablag‘lar:
 ishlar, tovarlar, xizmatlar uchun haq to‘lash;
 qarz va kreditlar;
 ustav fondiga hissalar va hokazolar tarzida kelib tushadi.
26

 naqd pul mablag‘lari hisobraqamga korxona kassasidan:
 naqd pul tushumi qabul qilinganidan keyin;
 ish haqini deponentlash, pul mablag‘larini hisobdor shaxslardan qaytarish va
boshqa shunga o‘xshash vaziyatlarda kelib tushadi.
5110 “Hisob-kitob schyoti”ning debeti bo‘yicha korxonaning hisob-kitob
schyotiga pul mablag‘larining kelib tushishi aks ettiriladi. 5110 “Hisob-kitob
schyoti”ning kreditida korxonaning hisob-kitob schyotidan pul mablag‘larining
hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bank ko‘chirmasini tekshirish natijasida
korxonaning hisob-kitob schyoti debeti yoki kreditiga xatolik bilan olib borilgan
summalar 4860 “Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar” yoki 6960 “Da’volar
bo‘yicha to‘lanadigan schyotlar” bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Pul mablag‘lari harakatini aks ettirganda buxgalteriya hisobida hisobvaraq debeti
bo‘yicha qoldiq va kirim, hisobvaraq krediti bo‘yicha–chiqim hisobga olinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt buxgalteriyasi hisob-kitob schyotidan ko‘chirma va
unga ilova qilingan hujjatlarni har tomonlama tekshirgandan so‘ng, hujjatlar qayta
ishlanadi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo‘llovchi xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda hisob-kitob schyotining krediti bo‘yicha yozuvlar 2-jurnal-
orderga, debeti bo‘yicha yozuvlar esa 2- vedomostga yozib boriladi. Jurnal-order
va vedomostga yozuv bankdan olingan ko‘chirma va unga ilova qilingan hujjatlar
asosida yoziladi. Jurnal-order va vedomostning oylik jami summasi “Bosh
kitob”ga ko‘chiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi va chet mamlakatlar hududidagi banklar schyotlaridagi
chet el valyutasidagi pul mablag‘larining naqdligi va harakati to‘g‘risidagi
axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
5210 “Mamlakat ichida valyuta schyotlari”;
5220 “Chet eldagi valyuta schyotlari”;
27

5210 “Mamlakat ichida valyuta schyotlari” va 5220 “Chet eldagi valyuta
schyotlari” schyotlarining debetida valyuta schyotlariga pul mablag‘larining kelib
tushishi, kreditida esa pul mablag‘larining hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bank
ko‘chirmasini tekshirish natijasida aniqlangan korxonaning valyuta schyotining
debeti yoki kreditiga xatolik bilan o‘tkazilgan summalar 4860 “Da’volar bo‘yicha
olinadigan schyotlar” yoki 6960 “Da’volar bo‘yicha to‘lanadigan schyotlar”
schyotlari bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobida valyuta schyoti bo‘yicha operatsiyalar bank ko‘chirmalari va
ularga ilova qilinadigan pulli hamda hisob-kitob hujjatlari asosida aks ettiriladi.
Valyuta kursi — chet el valyutalarining O‘zbekiston Respublikasining Markaziy
banki belgilagan so‘mga doir narxi. Valyuta mablag‘larining analitik hisobi chet el
valyutasidagi pul mablag‘larini saqlash uchun banklarda ochilgan har bir schyot
bo‘yicha yuritiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar balansning valyuta moddalarini har oyi hisobot
oyining oxirgi sanasi va xo‘jalik operatsiyalarni amalga oshirish sanasida
Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta baholashni amalga oshiradi. Baholash va kurs
farqlarini aniqlash maqsadida balansning valyuta moddalariga quyidagilar kiradi:
a) kassadagi, bankdagi depozit va ssuda schyotlaridagi valyuta mablag‘lari, shu
jumladan akkreditivlar;
b) chet el valyutasidagi pul hujjatlari;
c) chet el valyutasida ifodalangan qisqa muddatli va uzoq muddatli
investitsiyalar;
d) chet el valyutasida ifodalangan debitorlik va kreditorlik qarzlar, kreditlar va
pul qarzlar.
Chet el valyutasi deganda O‘zbekiston milliy valyutasi – so‘mdan farq qiladigan
har qanday valyuta tushuniladi. Korxonalarga bir bankda – muayyan chet el
valyutasida faqat bitta valyuta hisobvarag‘ini ochishga ruxsat berilgan.
28

2.2. Kassadagi naqd pullarni inventarizatsiya qilish va natijalarni
rasmiylashtirish tartibi
Kassa inventarizatsiyasi bir oyda bir marta o‘tkazilib, unda haqiqatda bo‘lgan pul
mablag‘lari sanaladi. Hech qanday hujjatlar yoki tilxatlar naqd pul qoldig‘iga
kiritilmaydi. Hisoblab chiqish albatta kassir hozirligida amalga oshiriladi.
Kassirning kassada mazkur korxonaga tegishli bo‘lmagan pul mablag‘lari va
boshqa boyliklarning borligi to‘g‘risida bayonotlari e’tiborga olinmaydi.
Inventarizatsiyalash paytida nafaqat seyfdagi, balki umuman butun kassa
xonasidagi qimmatliklarning hisobi yuritilishi sababli ushbu joyda o‘zining shaxsiy
pullarini saqlashga ruxsat etilmaydi.
Kassa daftaridagi yozuvlarning hujjatlar bilan asoslanganligi ham tekshiriladi. Ular
to‘g‘ri rasmiylashtirilgan kirim va chiqim kassa orderlari bilan tasdiqlanishi kerak.
Kassa daftarini elektron (dasturiy) uslubda yuritiladigan tashkilotlarda hujjatlarga
ishlov berish tizimining to‘g‘ri yuritilishi tekshiriladi. Kassa inventarizasiyasini
o‘tkazish muddatlari kompaniyaning xususiyatidan kelib chiqan holda mustaqil
belginaladi 6
.
Tekshirishni amalga oshirish jarayonida buxgalter quyidagi tartibga rioya qilishi
kerak:
 kassani tekshirish kassir ishtirokida amalga oshiriladi;
 kassani tekshirish paytida barcha kassa jarayonlari to‘xtatiladi. Agar xo‘jalik
yurituvchi subyektda bir nechta kassa mavjud bo‘lsa, o‘tkazish holida
buxgalter barcha kassalarni muhrlaydi. Kassa kaliti kassirda,muhr esa bosh
buxgalterda qoladi;
 kassadagi naqd pullar va qimmatbaho qog‘ozlar kassir va bosh buxgalter
ishtirokida birma-bir sanab chiqiladi. Pullar qanday holda bo‘lishidan qat’iy
nazar, to‘liq sanab chiqilishi lozim. Bank o‘ramidagi pullar ham o‘ramidan
6
Carl S. Warren, James M. Reeve, Jonathan E. Duchac.
29

olib, sanaladi. Sanash tugagach, dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada
kassadagi pullar belgilari bo‘yicha alohida ko‘rsatiladi va ularning to‘liq
summasi yoziladi. Dalolatnomaga taftish hay’ati, bosh buxgalter va kassir
imzo chekadi. Kassa xarajat orderi bilan rasmiylashtirilmagan turli xildagi
tilxatlar, vedomostlar va schyotlar tekshirish jarayonida hisobga olinmaydi;
 kassadagi sanalgan pullarning va qimmatbaho qog‘ozlarning hammasi shu
xo‘jalik yurituvchi subyektga tegishli hisoblanadi, chunki boshqa xo‘jalik
yurituvchi subyektlar va shaxslarning pullari va qimmatbaho qog‘ozlarini
xo‘jalik yurituvchi subyekt kassasida saqlash taqiqlanadi;
 kassadagi kamomad yoki ortiqcha pul mablag‘lari to‘g‘risidagi ma’lumotni
auditor dalolatnomada yoritadi, pul mablag‘larining pul mablag‘i yoki kam
chiqishi sabablari to‘g‘risida kassirdan tushuntirish xati oladi. Kamomad
summasi yoki suiiste’mol qilingan pul miqdori haddan ziyod bo‘lsa,
buxgalter bu haqda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariga xabar beradi;
 kassani tekshirish vaqtida kassadagi qimmatbaho qog‘ozlar (aksiyalar,
obligatsiyalar, sertifikatlar), yoqilg‘i-moylash TMZlarini olish talonlari,
qat’iy hisobot blankalari, dam olish uylari, sihatgohlarga yo‘llanmalar va
boshqa pul hujjatlari miqdori dalolatnomada ko‘rsatiladi.
Kassani inventarizatsiyalash natijalari “Naqd pul mablag‘larini inventarizatsiyalash
dalolatnomasi”da aks ettiriladi. Unda inventarizatsiyalash kunida qimmatliklarning
inventarizatsiyalash natijasi bo‘yicha haqiqatdagi qoldig‘i va hisob ma’lumotlari
bo‘yicha qoldig‘i ko‘rsatiladi. Kamomad yoki ortiqcha naqd pul aniqlanganda
dalolatnomada uning summasi va paydo bo‘lish sabablari ko‘rsatiladi.
Dalolatnomani inventarizatsiyalash komissiyasi a’zolari va moddiy javobgar shaxs
imzolaydilar.
Dalolatnomaning bir nusxasi tashkilot buxgalteriyasiga topshi-riladi, ikkinchi
nusxasi moddiy javobgar shaxsda qoladi. Moddiy javobgar shaxslar almashganda
dalolatnoma uch nusxada tuziladi. Ortiqcha pul mablag‘lari kirim qilinishi,
30

kamomad esa aybdor shaxsdan undirilishi kerak. Inventarizatsiya natijalari o‘z
vaqtida buxgalteriya hisobvaraqlarida aks ettiriladi:
Ortiqcha pullar chiqqanda, ushbu summa kassaga qaytadan kirim qilinadi:
 Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”;
 Kredit 9390 “Boshqa operasion daromadlar”.
Kamomad aniqlanganida:
 Debet 4730 “Moddiy zararni qoplash yuzasidan xodimlarning qarzi”;
 Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”.
Kamomad summasini kassir bevosita kassaga to‘laganida:
 Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”;
 Kredit 4730 “Moddiy zararni qoplash yuzasidan xodimlarning qarzi”.
Kamomad summasi kassirning ish haqidan ushlab qolinganida:
 Debet 6710 “Xodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisoblashishlar”;
 Kredit 4730 “Moddiy zararni qoplash yuzasidan xodimlarning qarzi”.
2.3. Bankdagi maxsus hisobraqamlardagi pul mablag’larining hisobi
O‘zR hududi va chet mamlakatlardagi akkreditivlar, chek daftarchalari, boshqa
to‘lov hujjatlaridagi (veksellardan tashqari) pul mablag‘larining mavjudligi va
harakati to‘g‘risida, shuningdek maqsadli moliyalashtirish (tushumlar) pul
mablag‘larining alohida saqlanadigan qismining harakati to‘g‘risidagi axborotni
umumlashtirish quyidagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi:
 5510 “Akkreditivlar”;
 5520 “Chek daftarchalari”;
 5530 “Boshqa maxsus hisobvaraqlar”.
31

Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar. Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitob qilinganida
mijozning (mablag‘larni to‘lovchining) topshirig‘i bilan va uning ko‘rsatmalariga
muvofiq akkreditiv ochgan bank (bank-emitent) mablag‘larni oluvchi yoki u
ko‘rsatgan shaxs hujjatlarni taqdim etgan va akkreditivda nazarda tutilgan boshqa
shartlarni bajargan taqdirda to‘lovni amalga oshirish majburiyatini oladi.
Akkreditivning amal qilish muddati va u bo‘yicha hisob-kitob qilish tartibi
mablag‘larni to‘lovchi bilan mablag‘larni oluvchi o‘rtasidagi shartnomada belgilab
qo‘yiladi. Shartnomada yana quyidagilar bo‘lishi kerak:
- mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankning nomi;
- akkreditivning turi va uni bajarish usuli;
- akkreditiv ochilganligi haqida mablag‘larni oluvchini xabardor qilish usuli;
- akkreditiv bo‘yicha mablag‘lar olish uchun mablag‘larni oluvchi tomonidan
taqdim etiladigan hujjatlarning to‘liq ro‘yxati va aniq tavsifi;
- tovarlar jo‘natilganidan (xizmatlar ko‘rsatilgan, ishlar bajarilganidan) keyin
hujjatlarni taqdim etish muddatlari, ularni rasmiylashtirishga qo‘yiladigan
talablar. Akkreditiv quyidagi turlarga bo‘linadi:
- qoplangan (deponentlangan) akkreditiv;
- qoplanmagan akkreditiv.
Qoplangan akkreditiv ochilgan taqdirda, mablag‘larni to‘lovchiga xizmat
ko‘rsatuvchi bank uni ochish vaqtida mijozning o‘z mablag‘larini yoki unga
berilgan kreditni mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankning
majburiyatlari amal qilib turadigan butun muddatga mablag‘larni oluvchiga xizmat
ko‘rsatuvchi bank ixtiyoriga o‘tkazishi shart.
Qoplanmagan akkreditiv ochilgan taqdirda, mablag‘larni to‘lovchiga xizmat
ko‘rsatuvchi bank mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka
akkreditivning butun summasini mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi
bankning mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankda yuritilayotgan
hisobvarag‘idan o‘chirish huquqini beradi. Qoplangan va qoplanmagan
32

akkreditivlar chaqirib olinadigan va chaqirib olinmaydigan shaklda bo‘lishi
mumkin.
Akkreditivda uning chaqirib olinmasligi nazarda tutilmagan bo‘lsa, bunday
akkreditiv chaqirib olinadigan akkreditiv hisoblanadi. A
kkreditivlar banklar tomonidan ko‘zda tutilmagan holatlar bo‘yicha alohida balans
hisobvaraqlarida va “Mijozlarning akkreditivlar bo‘yicha depozitlari” 22602 balans
hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Mablag‘larni oluvchi uchun unga xizmat
ko‘rsatuvchi bankda akkreditivlar bo‘yicha alohida depozit hisobvaraqlar ochiladi.
Chaqirib olinadigan akkreditiv mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank
tomonidan mablag‘larni oluvchi bilan oldindan kelishilmasdan o‘zgartirilishi yoki
bekor qilinishi mumkin.
Akkreditivning chaqirib olinishi mablag‘larni to‘lovchiga xAkkreditivlar bo‘yicha
hisob-kitoblar, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilab qo‘yilgan
bo‘lmasa, naqd pulsiz tartibda amalga oshiriladi. Akkreditivni boshqa shaxslar
nomiga qayta rasmiylashtirish ta’qiqlanadi.
Mablag‘larni to‘lovchi akkreditiv ochish uchun unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka
shartnomani ilova qilgan holda ikki nusxada akkreditivga ariza bilan murojaat
qiladi. Bunda arizaning:
- birinchi nusxasi – to‘lovlar amalga oshirilgandan so‘ng bankning kunlik
hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi;
- ikkinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan
ko‘chirmaga ilova qilinadi.
Akkreditiv summasi bir vaqtning o‘zida ko‘zda tutilmagan holatlar balans
hisobvarag‘iga kirim qilinadi. Akkreditiv bo‘yicha shartnomada mazkur
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi NIZOM”ning
75-bandida nazarda tutilgan ma’lumotlar bo‘lmagan taqdirda, mablag‘larni
to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan akkreditiv ochilmaydi.
33

Akkreditivda nazarda tutilgan summa elektron to‘lovlar tizimi orqali mablag‘larni
oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankning hisobvarag‘iga mijozning arizasiga asosan
o‘tkaziladi. Bunda bank akkreditivda nazarda tutilgan summa mablag‘larni
oluvchining hisobvarag‘iga kelib tushganligi haqida uni xabardor qiladi. Elektron
to‘lovlar tizimi orqali kelib tushgan akkreditivga arizalar bank tomonidan ikki
nusxada chop etilib, uning bir nusxasi bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib
qo‘yiladi, ikkinchi nusxasi “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari”
(1-kartoteka) 90962 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi.izmat ko‘rsatuvchi bank
uchun hech qanday majburiyatni vujudga keltirmaydi.
Akkreditiv bo‘yicha qisman to‘lovlar amalga oshirilgan taqdirda, mablag‘larni
to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank amalga oshirilgan qisman to‘lovlarni ko‘zda
tutilmagan holatlar balans hisobvarag‘idan hisobdan chiqarib boradi.
21-sonli BHMSga muvofiq 5510 “Akkreditivlar” hisobvarag‘ida akkreditivdagi
pul mablag‘lari hisobga olinadi. Akkreditivga pul mablag‘larini o‘tkazish 5510
“Akkreditivlar” hisobvarag‘ining debetida va 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”,
5210 “Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”, 5220 “Chet eldagi valyuta
hisobvaraqlari” va boshqa hisobvaraqlarning kreditida aks ettiriladi. 5510
“Akkreditivlar” hisobvarag‘i bo‘yicha akkreditivga hisobga olingan pul
mablag‘lari ularning ishlatilishi bo‘yicha (bank ko‘chirmalariga asosan), 6010
“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan hisobvaraqlar”ning
debetiga hisobdan chiqariladi.
Akkreditivdagi ishlatilmagan mablag‘lar, bank tomonidan ular qaysi
hisobvaraqdan o‘tkazilgan bo‘lsa, shu hisobvaraqlarga qayta tiklanganda 5510
“Akkreditivlar” hisobvarag‘ining krediti, 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”, 5210
“Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”, 5220 “Chet eldagi valyuta
hisobvaraqlari” va boshqa hisobvaraqlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. 5510
“Akkreditivlar” hisobvarag‘i bo‘yicha analitik hisob korxona tomonidan qo‘yilgan
har bir akkreditiv bo‘yicha alohida yuritiladi.
34

Bank plastik kartochkasi (BPK) - bank tomonidan emissiya qilingan,
personalizatsiyalangan, to'lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o‘z saqlovchisiga
bank hisobvarag'idagi mablag'lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq
orqali naqd pulsiz hisob-kitoblami (to'lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul
mablag‘larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bank plastik kartasi.
BPKlardan jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd
pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va
bankomatlardan naqd pul mablag‘larini olishda foydalaniladi.
Xalqaro BPKJar vakoJatli bankJar tomonidan muomalaga chiqariladi va ularga
xizmat ko‘rsatiladi. BPKlarga xizmat ko'rsatish bo‘yicha tuziladigan shartnoma
quyidagi ma’lumotlarni o ‘z ichiga olishi shart:
- taraflarning nomi;
- shartnoma predmeti;
- taraflarning huquqlari va majburiyatlari;
- taraflarning javobgarligi;
- hisob-kitoblarni amalga oshirish shartlari;
- shartnomaning amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari;
- nizolami hal qilish tartibi;
- taraflarning yuridik manzili.
BPKlar personalizatsiya qilingan taqdirda, unda quyidagi rekvizitlar ko‘rsatilishi
shart:
- identifikatsiyalovchi ma’lumotlar (BPKning seriyasi vatartib raqami);
- bank-emitentining unikal kodi (xos raqami);
- hisobvaraqning tartib raqami va BPK saqlovchisining familiyasi, ismi,
otasining
- ismi (tashkilotning nomi);
- BPKning amal qilish muddati
35

Xulosa
Kassa muomalalari hisobi – korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomini
ta'minlovchi asosiy buxgalteriya hisob turlaridan biri hisoblanadi. Kassa
operatsiyalarini to‘g‘ri tashkil qilish nafaqat pul mablag‘larining harakatini nazorat
qilish, balki moliyaviy xavfsizlik va shaffoflikni ta'minlashning ham zaruriy
omillaridan biridir. Mazkur hisobot turining zamonaviy buxgalteriya tizimidagi
o‘rni, huquqiy tartibga solinishi, hisobga olish tamoyillari va metodikasi ilmiy-
nazariy jihatdan chuqur tahlil etilganida, uning iqtisodiy muomalalar
samaradorligiga bevosita ta’sir qilishi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Birinchidan, kassa muomalalari hisobi qonuniy asosda yuritilishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan
tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar, xususan “Naqd pul operatsiyalarini yuritish tartibi
to‘g‘risida”gi nizom, korxona kassa intizomini belgilovchi asosiy huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Kassa operatsiyalarini belgilangan me'yorlarga asoslangan
holda yuritish, har qanday noqonuniy yoki moliyaviy xatoliklarning oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi. Bu esa, o‘z navbatida, ichki nazorat mexanizmlarining
samarali ishlashini ta'minlaydi.
Ikkinchidan, naqd pul operatsiyalarini hisobga olishda bir qator buxgalteriya
hujjatlari mavjud bo‘lib, ular orqali mablag‘larning kelib chiqishi, harakatlanishi
va sarflanishi aniqlik bilan qayd etiladi. Jumladan, kassa kirim orderi, kassa chiqim
orderi, kassa kitobi, pul mablag‘larini hisobga olish reyestrlari asosiy hujjatlar
sirasiga kiradi. Ushbu hujjatlar orqali pul mablag‘lari harakati huquqiy jihatdan
hujjatlashtiriladi va buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Shuningdek, bu hujjatlar
soliq organlari va ichki audit xizmatlari tomonidan nazorat qilishda muhim asos
sifatida ishlatiladi.
Uchinchidan, kassa hisobi bo‘yicha yuritiladigan amaliy jarayonlar doirasida
moliyaviy intizomga rioya etish, ruxsat etilgan limitlardan ortiq pul mablag‘larini
kassada saqlamaslik, kirim va chiqim hujjatlarini bir vaqtning o‘zida va aniq qayd
36

etish, hisobni kompyuterlashtirish kabi chora-tadbirlar hisob ishlarining aniqligini
oshiradi. Bugungi raqamlashtirish davrida ko‘plab tashkilotlar buxgalteriya
dasturlaridan (1C: Buxgalteriya, SAP, QuickBooks va boshqalar) foydalanib, kassa
operatsiyalarini avtomatlashtirish orqali inson omiliga bog‘liq xatoliklarning oldini
olmoqda.
To‘rtinchidan, kassa muomalalari hisobi faoliyat samaradorligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Xususan, pul mablag‘lari oqimining to‘g‘ri nazorat qilinishi, likvidlik
darajasining saqlanishi va zaxiralarning optimal boshqarilishi — bularning
barchasi tashkilotning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun kassa harakatining shaffofligi
soliq va nazorat organlari bilan bo‘ladigan munosabatlarda ishonchli asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Beshinchidan, kassa operatsiyalarini to‘g‘ri tashkil qilish va yuritish, moliyaviy
hisobotlarda naqd pul mablag‘larining holati va harakatini aniq aks ettirish,
tashkilotning moliyaviy holatini tahlil qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi.
Xususan, pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot (Cash Flow Statement)da aynan kassa
hisobining o‘z o‘rni mavjud. U orqali tashkilotning naqd mablag‘lari bilan bog‘liq
operatsiyalar tahlil qilinadi, bu esa investitsiya qarorlarini qabul qilishda foydali
bo‘ladi.
Kassa operatsiyalarini hisobga olishda quyidagi hujjatlar asosiy rol o‘ynaydi:
 Kassa kirim orderi: Naqd pul mablag‘lari kassaga kirim qilinganida
rasmiylashtiriladi.
 Kassa chiqim orderi: Naqd pul mablag‘lari kassadan chiqim qilinganida
rasmiylashtiriladi.
 Kassa kitobi: Kassa operatsiyalarining kunlik yozuvlari yuritiladi.
 Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro‘yxatga olish jurnali: Kassa orderlari
ro‘yxatga olinadi.
37

O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra,
2024-yil holatiga ko‘ra, korxona va tashkilotlarda lokal tarmoqqa ulangan
kompyuterlar soni ortib bormoqda. Bu esa kassa operatsiyalarini avtomatlashtirish
va raqamlashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Kassa operatsiyalarining to‘g‘ri
yuritilishi ichki nazorat va audit jarayonlarining samaradorligini oshiradi. Kassa
hujjatlari asosida moliyaviy hisobotlar tuziladi va bu hisobotlar asosida
korxonaning moliyaviy holati tahlil qilinadi. Kassa muomalalarining to‘g‘ri
yuritilishi korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Naqd pul
mablag‘larining harakati aniq va shaffof bo‘lishi, moliyaviy intizomni
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Yakuniy xulosa sifatida ta'kidlash lozimki, kassa muomalalari hisobi – tashkilotlar
faoliyatining yurak urishi hisoblanadi. Undagi har bir harakat aniq, ishonchli va
huquqiy asoslangan bo‘lishi lozim. Amaliyotda esa bu jarayonlarning shaffof,
hisobdorlik asosida va zamonaviy texnologiyalar yordami bilan yuritilishi nafaqat
hisobni to‘g‘ri tashkil etishga, balki butun korxona moliyaviy boshqaruvining
yuksalishiga olib keladi.
Shu boisdan, kelgusida buxgalteriya hisobining bu yo‘nalishini yanada
mukammallashtirish, ilg‘or axborot texnologiyalarini joriy etish, xodimlarning
bilimini muntazam oshirib borish, korxonada moliyaviy nazoratni kuchaytirish
orqali kassa muomalalari hisobi ishonchli va samarali yuritilishini ta'minlash
mumkin bo‘ladi.
38

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Darsliklar
 BUXGALTERIYA HISOBI (Texnikum va kasb–hunar kollejlari uchun
darslik, 2023)
 MOLIYAVIY HISOB VA HISOBOT (Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2019)
 Buxgalteriya hisobi – A.A. Karimov, J.E. Kurbanbayev, S.A. Jumanazarov
(Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2019)
2. O‘quv qo‘llanmalar / Ilmiy kitoblar (chet el manbalari)
 Carl S. Warren, James M. Reeve, Jonathan E. Duchac. Financial and
Managerial Accounting, 12e, 2014. (Pages: 62–63, 66, 68)
3. Qonun hujjatlari
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli Farmoni — O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi. (“O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami”, 2017 yil 13 fevral, 6-son, 70-modda)
4. Nizomlar
 O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2015 yil 22 iyulda 2687-son
bilan ro‘yxatga olingan nizom
 O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1999 yil 22 yanvarda 611-son
bilan ro‘yxatga olingan nizom
 O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2003 yil 29 avgustda 1268-son
bilan ro‘yxatga olingan nizom
39

Kassa muammolalari hisobi

Купить