Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 228.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Kaykovusning qobusnoma asarining tarbiyaviy tadbirlarning tashkil

Sotib olish
Kaykovusning qobusnoma asarining tarbiyaviy tadbirlarning tashkil MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................... I BOB UNSURULMAOLIY KAYKOVUS VA UNING “QOBUSNOMA” ASARI 1.1 Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot….. 1.2 “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi ……………………...................... 1.3 Ilm o’rganishning ahamiyati haqida …………………………………….... II-BOB KAYKOVUSNING QOBUSNOMA ASARINING TARBIYAVIY TADBIRLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI 2.1 Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati ………… 2.2 Kaykovusning “Qobusnoma” asarida jamiyat taraqqiyotida ilm va kasb- hunarning tutgan o‘rnining aks etishi… ………………………………….. III BOB “QOBUSNOMA” ASARIDAGI PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK G’OYALAR, ULARNING TA’LIM-TARBIYAVIY AHAMIYATI 3.1 “Qobusnoma” bolalarni ma’naviy ahloqiy tarbiyalash vositasi…………... 3.2 “Qobusnoma” da bolalarga kasb-hunar, xulq-odob o’rgatish masalalari….. 3.3 “Qobusnoma” ning pedagogik-psixologik g’oyalaridan ta’lim-tarbiyaviy ishlarda foydalanish…………………..…………………………………….……. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Kirish O’zbek xalqi tarixida qolaversa, Respublikada yashaydigan barcha millatlar tarixida chinakam tarixiy ahamiyatga molik voqea sodir bo’ldi. Mustaqillik erkin xalq bunyod etgan mustaqil davlatning tabiiy bir holatidir. So’nggi yillarda mamlakatimiz hududida Prizidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovichning tashabbusi bilan bir qancha ishlar amalgam oshirildi va oshirilmoqda. Shu munosabat bilan o’zligimizni anglash, qadimiy qadriyatlarimiz buyuk bobokalonlarimizning o’tmishdagi madaniy merosi, nodir qo’lyozma asarlarini o’rganishga tobora qiziqish hozirgi kunimizning dolzarb masalalaridan biriga aylanib bormoqda. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon, milliy qadriyatlari-miz, an’analarimiz, urf-odatlarimiz tiklana boshlandi. Chor Rossiyasi tomonidan Turkiston xalqlarining bosib olinishi natijasida tilimizga, madaniyatimizga milliy an’ana va udumlarimizga eskilik sarqiti deb qaraldi. O’sha paytdan boshlab, Evropacha madaniyat yashash tarzi xalqimiz ongiga singdirila boshlandi. Natijada milliyligimizdan chetlasha boshladik. O’zbek millati farzandlari o’z tarixini, milliy madaniyatini o’rganishdan bebaxra bo’lib qoldilar, ma’naviy jihatdan o’sishga ziyon yetdi. Istiqlol sharofati bilan, dinimiz millatimiz urf-odat, an’analarimiz qadimiy ma’naviyatimiz yana o’zimizga qaytib keldi. Yoshlarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ma’daniy merosdan keng foydalanish milliy ma’daniyatimiz ravnaqida muhim o’rin tutadi. O’tmishdagi ilg’or mutafakkirlarimizning dono fikrlari, o’git, pand-nasihatlari, tafakkur mevalari, ijodiy yutuqlarinio’rganish xalqimizning ma’naviy dunyosini kengaytiradi, yosh avlodning komil inson bo’lib voyaga yetishda muhim vosita bo’lib hizmat qiladi. Shunday ekan, biz ularni ilmiy va amaliy jihatdan chuqur o’rganmog’imiz, ilgari surilgan g’oyalarni anglab yetmog’imiz va yosh avlod ongiga singdirmog’imiz lozim. Shu maqsadda biz, XI asrda yashab o’tgan va o’zining ahloqiy qarashlarini, o’gitlari, pand-nasihatlarini meros qilib qoldirgan, Eron va Markaziy Osiyoda taniqli allomalardan biri, Unsurulmaoliy Kaykovusning pedagogik qarashlarini malakaviy bitiruv ishi mavzusi qilib tanladik. Kaykovusning bizgacha yetib kelgan faqat birgina “Qobusnoma” asari ma’lum. Bu asar Sharq olamida muhim ilmiy-tarbiyaviy va pedagogik ahamiyatga ega ekanligi bilan qadrlanadi. Kaykovus Eronlik yozuvchi bo’lishiga qaramay, uning ijodidan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga taaluqli bo’lgan fikrlar, qarashlar, nasihatlar o’rin olgan. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda o’zbek xalqi oldida turgan ma’naviyatni tiklashda Kaykovusning fikrlari, o’gitlari, qarashlari ham muhim o’rin tutadi, albatta. Bitiruv ishimizda uning fikrlarini tahlil qilib, o’rganib hozirgi davrda uning qaysi tomonlaridan qay o’rinlarda foydalanish va qo’llash yo’llarini ko’rsatgan. Kurs ishining maqsadi – Kaykovusning pedagogika sohasida qarashlarini o’rganish, tahlil qilish. Uning kundalik turmushda va oila tarbiyasida, ta’lim- tarbiya jarayonida qo’llanishining nazariy jihatlarini hamda usullarini ko’rsatishdan iborat. Kurs ishining vazifalari bajarish nazarda tutiladi. 1. Kaykovusning yashab o’tgan davr sharoiti va madaniyatini yoritish. 2. Kaykovusning qarashlaridagi pedagogik g’oyalarni aniqlash. 3. “Qobusnoma” ning kundalik turmushdagi, bolalarni tarbiyalashdagi ahamiyatini bayon qilish. 4. Kuzatish va tajribalar asosida bolalarni oilada tarbiyalashda va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash usullarini tahlil qilish. I-BOB. UNSURULMAOLIY KAYKOVUS VA UNING “QOBUSNOMA” ASARI. 1.1. Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga ega. Eramizdan avvalgi bir minginchi yillarda Amudaryoning quyi qismi, Zarafshon vodiysi, Murgob daryosi, Farg’ona vodiysida boshlang’ich madaniyat markazlari vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi IV-V asrlarda bu o’lkalar Eron davlati tarkibiga qo’shib olindi. Zardushtiylik dini shakllandi. Eramizdan avvalgi IV asrlarga kelib O’rta Osiyo Aleksandr Makedonskiy boshliq yunonlar tomonidan bosib olindi. IV asrlardan boshlab zardushtiylik dini Markaziy Osiyo hududida vujudga kelib keng yoyila boshladi. U faqat din bo’lib qolmasdan, o’z davri ma’naviyatining muhim yo’nalishini tashkil etdi. Madaniyati, urf-odati, ahloqi, ta’lim-tarbiyasi kabi masalalarni aks ettirdi. VI-VII asrlarda Markaziy Osiyoning shimoliy tomonida Turk xoqonligi vujudga kelib, Erondagi Somoniylar bilan uzoq vaqt kurash olib bordi. Uning ta’siri Markaziy Osiyo xalqlarida kuchaya bordi, o’lkada qadimgi turk tili keng yoyildi. Bu davrdagi ma’naviyat, axloq, ma’rifat, ta-lim-tarbiya haqidagi fikrlar “Go’ro’g’li”, “Alpomish” dostonlarida o’z aksini topdi. VII asrlarda Arabistonda shakllangan islom dini VIII asrga kelib Markaziy Osiyoda keng tarqatildi. Markaziy Osiyo arablar tomonidan bosib olindi. Islom dinining asoschisi (570- 633) Muhammad payg’ambar bo’lib, uning ta’limoti uqaddas kitob “Qur’on” da o’z ifodasini topdi. “Qur’on” da ahloq odob iymon, insonni ulug’lash, jamiyatga hizmat qilish, oilani mustahkamlash, ota-onaga hurmat kabi masalalar ravshan aks etdi. Ismoil Al-Buxoriy, Imom al-Xajjoj, Muhammad at-Termiziy, Imom Dovud Sulaymon, Axmad ibm Shu’ayb to’plagan hadislar ham ta’lim-tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi. VIII asrning oxiri IX asr boshlarida arab halifaligining markazi Bag’dodda ilm-fan rivojlandi. Ilmiy markaz akademiya tashkil etilib, barcha musulmon o’lkalar jumladan, Markaziy Osiyoda ham olim, fozillarni to’pladi. Muso Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Javxariy kabi olimlar katta faoliyat ko’rsatdi. IX asr oxiriga kelib Markaziy Osiyoda Samoniylar hukmronligi shakllandi. Keyin Toxiriylar, Xorazmshohlar, G’aznaviylar davlati faollik ko’rsatdi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida shuhrat qozondi. Markaziy Osiy feodal davlatlari, boshqa musulmon davlatlar bilan yaqindan aloqada bo’ldi. Yerli olimlar boshqa o’lkalarga borib ilm olish, muloqat qilish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Islom va uning huquqshunoslik sohalari rivojlandi. IX-XII asrlar davomida Markaziy Osiyo jahonga Xorazmiy, Farg’oniy, Beruniy, Ismoil Jurjoniy, Marg’iloniy, Zamaxshariy, Mahmud Qoshg’ariy kabi ulkan olimlarni taqdim etdi. Bu davrda yashagan mutafakkir olim, shoirlarning asarlarida ta’lim-tarbiya va axloq-odobga oid pedagogik fikrlar, insonparvarlik, bilimga e’tiqod, xalq manfaatini himoya qilish, ma’naviyatini ulug’lash, komil inson va yetuk jamoaga erishish kabi masalalar yoritildi. Bag’doddagi Bayt ul xikma Akademiyaning nufuzli rahbarlardan Muso al-Xorazmiy “Al Jabr va Al-muqobola”, “Astronomiya jadvali”, “Musiqa haqida risola” asarlari bilan mashhur bo’ldi. Imom Buxoriyning “Saxix al Buxoriy” asari, Farobiyning “Aql haqidagi risola ”, “Logikaga kirish”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, Ibn Sinoning “Kitob ash- shifo”, “Kitob at-tib”, “Donishnoma” asarlari va boshqalar Markaziy Osiyo nomini jahonga mashhur qildi. Markaziy Osiyo adabiyot sohasida ham dunyo madaniyatida o’chmas iz qoldirgan nomlar Rudakiy Dakikiy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Xojib kabilar bilan mashhur bo’ldi. Bu davr badiiy adabiyotida shoirlar fors, turk va arab tillarida ijod etdi. Ular o’z asarlari bilan adabiyot tarixida, turk adabiyotining so’nggi rivojida o’chmas iz qoldirgan. Shu davrda yashab ijod etgan Unsurulmaoliy Kaykovus Ibn Iskandar 412 xijriy yilda milodiy 1021-22 Kasbiy dengizining janubiy qirg’og’ida Gilod qabilasiga mansub bo’lgan mayda feodal oilasida tug’iladi. Uning bobosi G’arbiy Eron podshohi Shamsulmaoliy Kobus o’z zamonidagi feodal tabaqa uchun zarur bo’lgan hamma ilmlarni o’rgandi. Ayniqsa, u adabiyot va shoir edi. Fors, arab tilida she’rlar yozardi, hamma klassik arab tilida tuzilgan “Normalar” asarining muallifi bo’ldi. U o’z atrofida mashhur ilm, adabiyot, san’at ahllarini to’pladi va Jurjonni yirik adabiy markazga aylantirdi. Mashhur o’zbek olimi A. Beruniy Raydan qaytib kelib, Qobus huzurida Jurjonda yashadi va Qobusning hurmatiga sazovor bo’ldi, ilmiy asarlar yaratdi. / Qobusnoma 86 y. 6 bet / Qobusning hurmatiga nabirasi Kaykovus ham zamonasini ancha ma’lumotli, ziyolisi edi. U musiqa va tibbiyot ilmiga g’oyat ishtiyoq bilan qaradi. Toxiriylar zamonida yaratilgan pedagogik asarlarni o’qib chiqdi. Madaniy shaharlar, mamlakatlarda bo’ldi. Buxoro, Samarqand, Xorazm o’lkasiga boradi, olimlar bilan suhbatlashib asarlarni o’rganadi, tanishib chiqadi. Hosir Xisravning ta’lim-tarbiyaga oid “Saodatnoma”, “Rushnomalar” asari diqqatini tortadi. / Qobusnoma 86 y. 6 bet /. Kaykovus yashab o’tgan davr X-XI asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda o’zbek elati Eron tillari gruppasidagi tilda so’zlovchi kichik to’da bo’lib emas, Mavorounnaxrning asosiy aholilaridan biri edi. / O’zbek adabiyoti tarizi H. Mallayev 65 y. 88 bet/. Bu davrlarda o’zbeklar “Turklar” o’zbek tili esa turk tili deb yuritdilar. Bu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlar vujudga keldi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etdi. IX-X asr o’rtalarida taraqqiy etgan somoniylar davlati XI asr boshlarida tanazzulga uchraydi. Kaykovusning bobosi Kovus ham Samoniylar dinastiyasi bilan yaqin edi, ularning shon-shavkati yurishlarida ishtirok etardi. Vushmagir o’g’li Shamsulmaoliy Qobus uyg’ur xonlaridan bo’lgan Ilikxonning qo’shini ustidan ikki marta g’alaba qildi. Ammo bu Qobus Samoniylar honadonini tiklay olmaydi. / G. Vamberi. Buxoriy yoxud Mavorounnaxr tarixi 24 y. 145 bet/. Bu vaqt Qobus Sabuk tagining yordami bilan Tabaristonni zabt qiladi va shu o’lkada hukmdor bo’ldi. Jurjonni poytaxtga aylantiradi. Kaykovus o’z sinfining, tabaqasining yirik namoyondasi, o’z davrining niqobisiz feodalligidir. O’z-o’zidan shunday savol tug’iladi-ki, Kaykovus Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kiradimi? Yo’q, u Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kirmasada, lekin shu yerda ijod qilgan va Markaziy Osiyo xalqi tomonidan uning ijodi keng miqyosda o’rganiladi. Uning fikrlaridan, ta’lim-tarbiyaga oid qarashlaridan o’qitish jarayonida foydalaniladi. Akademik Qori Niyozov o’z asarlaridan birida shunday deydi: “Markaziy Osiyo xalqlari qadim davrdan boshlab, Eron, Hindiston, Xitoy, Sibir, Sharqiy Yevropa, Kavkaz xalqlari bilan iqtisodiy-siyosiy va madaniy tomondan mustahkam aloqada bo’lganlar bunda Markaziy Osiyoda mahalliy xalq va qo’shni xalqning madaniyat sohasidagi muvaffaqiyatlari bir-biri bilan chatishib ketdi va sintezlashtirildi”. Kaykovus bilan bir davrda yashab ijod etgan Markaziy Osiyolik olim, shoirlardan quyidagilarni shoir Muhammad Bustiy, Abdibakr Rubobiy, Abdunasr Lukariy kabi sozanda xofizlar Rudakiy-Dakikiy, Unsuriy, Firdavsiy, Yusuf Xos Hojib kabi shoir yozuvchilarning nomlarini alohida ta’kidlab o’tish mumkin. Kaykovus shular qatorida, umuninsoniy masalalarini o’z ichiga olgan axloqiy-ta’limiy asri “Qobusnoma” ni yaratdi. Xulosa shuki X-XII asrlarda markaziy Osiyo xalqlari madaniy xayotda juda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Makaziy Osiyo xalqlarning ozodlik harakati, natijasida arab xalifaligi hokimiyatning yemirilishi, yirik feodal davlatining vujudga kelishi o’zbek, tojik va boshqa xalqlarning tashkil topish jarayonining kuchayishi, feodal ishlab chiqarish munosabatlarning rivoji, qishloq xo’jaligi shaharlar hayoti turli xalqlar bilan madaniy aloqalarning o’sib borishi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining taraqqiyotiga manba bo’ldi. Ijtimoiy siyosiy hayotdagi ko’p o’xshashliklar, iqtisodiy- madaniy aloqalar deyarli bir xil va umumiy bo’lgan arabiy til va boshqa sabablar bu davrdagi tojik, eron, ozarbayjon xalqlarining badiiy adabiyotini ma’lum darajada mushtarak adabiyotiga aylantirish. Bir-biri bilan adabiy aloqa va hamkorlik zaminida yetishgan yozuvchilar o’z xalqlarining kitobxonlarigagina emas, balki jahon xalqlari kitobxonlariga ham manzur bo’lib, ularning klassik yozuvchilari qatoridan o’rin olgan. 1.2. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi. Markaziy Osiyo xalqlari axloqshunoslik sohasida boy an’anaga ega. Ahloqiy fikrlar “Avesto” diniy axloqiy kitobida, qadimgi turk bitiklarida va boshqa yozma manbalarda o’z ifodasini topgan. Ulardan tashqari o’zbek xalqi o’rtasida keng tarqalgan pandnomalar, o’gitlar, odobnomalarda xalq pedagogikasida allomalar merosidan axloqqa keng o’rin berilgan. Kaykovus qalamiga mansub bo’lgan “Qobusnoma” asari Sharqda keng tarqalgan axloqiy- ta’limiy asar, fors-tojik yirik yodgorligi, XI asrning ko’zga tashlanib turgan manbalaridan hisoblanadi. Ilmiy tarbiyaviy va pedagogik tomondan kitobxonlar diqqatini jalb qilgan muhim bu asar 1082-83 milodiy (475 xijriy) yillarda fors tilida yozilgan. Bu asarni Kaykovus o’g’li Gilonshohga bag’ishlab yozgan. “Sana 475 da boshladim” deb ma’lumot beradi u asarida. Bu javobdan u 63 yoshda bo’lib, ancha keksayib qolgan edi. U asarini hayoti davomida ko’rgan bilganlari, tajribalar asosida yaratdi. Asar avval “Nasihatnomai Kaykovus” deb nomlangan. “Qobusnoma” uning o’zbekcha tarjimasidir. Asarning Qobusnoma deb atalishining sababi uning umuman Qobusga aloqasi haqida eslatilmaydi. Pedagogika tarixi K.Hoshimov 116 bet. Qobusnoma Sharqda xususan, Eronda ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra, pand-nasihat tarzida yozilgan bo’lib, bir necha asrlardan beri xalqlarni, jumladan yoshlarni hayotga ilmiy-amaliy faoliyatga tayyorlashda ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmoqda. U bir necha yirik, taniqli asarlar qatorida turadi. Jumladan, mashhur hind masali “Kalila va Dimna” Nizomulkning “Siyosatnoma” Nosir Xisravning “Saodatnoma”, “Rushnoinoma”, “Qutadg’i bilig” kabi asarlar jumlasiga kiradi. Asar rus va g’arb sharqshunoslarining olimlari va pedagoglarining diqqatini jalb etdi. Bu olimlar asarni diqqat bilan o’rgandilar, o’z tillariga tarjima qildilar. Masalan, 1702-1705 yillarda turk tillariga 1786-1787 yil Muhammad Siddiq Rashidiy tomonidan uyg’ur tiliga, taxminan 1860 yil Ogahiy tomonidan o’zbek tiliga, 1881 yil K.Nosiriy tomonidan tatar tiliga, fransuz tiliga, 1811 yili nemis tiliga o’girildi. Bu millatlar ham asarni o’z ona tillarida diqqat bilan o’rgana boshladilar. Oktabr to’ntarilishidan keyin “Qobusnoma” ga qiziqish yanada kuchaydi. Sharqshunos olim Bergels tomonidan 1953 yilda ikkinchi marta rus tiliga tarjima qilindi. Asar doim sharqshunos olimlarning diqqat markazida bo’lib o’tdi. U murakkab yo’lni bosib o’tdi. Sho’ro mafkurasi davrida asarda faqat hokim sinf axloqi targ’ib qilingan deb baholandi. Asarning qimmati faqat uning badiiy-adabiy til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi. Lekin har qanday nazar bilan qaralmasin, asar o’zini oqladi. U yuqorida nomlari tilga olingan axloq-odobga doir bo’lgan buyuk asarlar qatorida, Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Unda asosan X asrda paydo bo’lgan yoshlar jamoasi juvonmardlik tarbiyasi ifodalangan. 1.3 Ilm o’rganishning ahamiyati haqida. Ilm sahroda do’st hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik damlarida yo’ldosh, baxtiyor daqiqalarida rahbar, qayg’uli onlarida madadkor, odamlar orasida zebu- ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda quroldir deydi ilm haqida Hadisi Sharifda (Ilm – arabcha o’qish, o’rganish, hayotiy tajribalar asosidagi bilmlar, malakalar majmui, ikkinchi ma’nosi fan). Insoniyat nimaga erishgan bo’lsa, bilim tufayli erishgan. Ilm ahli bilimni ziyoga tenggi yo’q javohirga o’xshatib, u insonni yuksaltiradi, deydi. Limning ahamiyati afzalligi, uni egallash yo’llari haqida har bir yozuvchi, alloma, shoir o’z fikrini bayon etgan. Odamzod naslining ulug’ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli ne-ne tugunlarni yechishga qodir. Idrok va bilim egasi bo’lgan har bir kishi sharafli. (Ma’naviyat darslari 56 bet S.Nishonova 1994) sarvari olam dunyoni yaratar ekan uni bilim bilan bezaydi. Payg’ambarimiz Muhammad Sallolohu A.B davrlarida ham ilmga etibor berilgan. Buni islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni sharifda va Hadislarga ko’rishimiz mumkin. Masalan: - Beshikdan qabirgacha ilm izla. – ilm olish har bir muslim va muslimalar uchun qarzu – faysdir. - Garchi Xitoyda bo’lsa ham ilmga intilishinglar, chunki ilm olishga harakat qilish har bir muminga farzdir. - Bir soatgina ilm o’rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa uch oy tutilgan ro’zadan afzaldir kabi hadislar bekorga aytilmagan. Hamma taniqli kishilarning tanilishiga sabab ilmdir. Butun Sharqda tanilgan alloma bobokalonlarimiz Beruniy, Ibn Sino, Farobiy, Navoiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg’oriy, Ahmad Yugnakiylar ilm haqida o’z fikrlarini asarlarida bayon etadilar. Masalan: Biz ulardan qisqacha keltiramiz. Yusuf Xos Xojibning Bilishni buyuk bil, o’quvni ulug’ Shu ikkov ulg’vor kishini to’liq Bilim va zakovat juda ezgu kuch. Agar topsang ishlat, va ko’klarga uch. (Qutadg’u bilik “Yulduzcha” T.1990.11- 12-92-93 bet). Ahmad Yugnakiy Bilik birla bir nur saodat yo’li. Bilik saodat yo’lini birla Bilik birla olim yukor yo’qladi Biliksizlik erni chukardi kuydi (Pedagogika tarixi. K. Hoshimov T. o’qituvchi 1995 yil 136- bet). A. Navoiy Ilmli kishini qiyinchilikni yengib o’tadi. Ilmni o’ziga tayanch qilib olsa, u hech qachon hor bo’lmaydi. Ilmning vazifasi inson baxt saodatiga qilishdir. (Pedagogika tarixi. K. Hoshimov 1995 y. t. O’qituvchi. A.Jomiy) Ilm yo’liga qadam qo’y, chunki shu yo’l farovon, Ammo umringning yo’li g’oyatda qisqa biron. Har bir kishiga bo’lmas, qayta yashash muyassar, Egalla sen bilimni mangu turar muqarrar. (Pedagogika tarixi K.Hoshimov 95 yil. O’qituvchi). Barcha mana shu allomalar, ilm ahllari qatorida Kaykovus ham o’zining “Qobusnoma” asarida ilm va uning fazilatlari egallash yo’llari haqida tajribadan kelib chiqib, o’z fikrlarini bayon etgan. Asarning 31-bobi “Ilm talabi va qozigarlik zikriga nomli bo’limida ilmning ahamiyati, xususiyatlari, ilm egallash yo’llari, ilm bilan bog’liq hunarlar” haqida gapiradi. Kaykovus ilmni 3 toifaga ajratadi. 1. Biron kasb-hunarga bog’liq ilm 2. Ilm bilan bog’liq kasb-hunar 3. Hayr vadololatga taaluqli odat Birinchi toifaga tabiblik, munajjimlik, muhandislik, yer o’lchash, shoirlik … va hokazolarni kiritadi. Ikkinchisiga musiqa asboblari ustasi, hayvonlar tabibi, binokor ustalarini kiritib har qanday usta bo’lsa ham bu boradagi ilmni bilmasa, hech ish qila olmasligini ta’kidlaydi. U ilm olish yo’liga kirgan toliblarga ya’ni o’quvchilarga quyidagicha yo’llanma beradi. “Ilm tolib bo’lsang parxezgar va konib (qanoatli) bo’lgil. Ilmni just bekorchi, turmushni dushman tutgil. Sohibi toshqin sabrli og’ir (va sabk ruh) hursand harakatchan) bo’lgin kech, yotgil va erta turgil, kitob va daroga xaris) qiziquvchan) bo’lgil, ishlash malul ) g’amgin,xafa bo’lmagil, xifz (yodlash) etgil, takror qilg’il haqshunos ( rost to’g’ri) bo’lgil, xarna eshitsang yod qilg’il, taqlidga rozi bo’lmagil, kitob, qalam, qalamtarosh va boshqa narsalaringni hamisha yoningda saqlagil, o’zga narsani also yodingga keltirmagil. Oz so’zlagil va uzoqni o’ylagil. Har bir tolibi ilm bu sifatda bo’lsa tez fursatda zamonning yagona kishisi bo’lur” deb o’qtiradi. Bundan kelib chiqib, aytish mumkinki o’sha davrlarda o’quvchilar, toliblar ma’lum bir qoida-qonunlar asosida ishlar olib borganlar. Hozirda amalda qo’llanilayotgan o’quvchilar qoidalarining ildizlari o’sha davrlardayoq vujudga kelgan. Bu biz Qobusnomadan oldin ham mavjud bo’lgan hadislarda uchratamiz. “Ilmni yod olish, ulamolarga jim turib quloq solishning ma’qulligi” haqida aytiladi. (Hadis 1kitob 45 bet). Asarda ilm o’rgatuvchi, ya’ni o’qituvchining ilm olish va o’rgatish yo’lidagi sifatlari, qoidalari quyidagicha talqin etiladi: “Ey farzand mufti (ilmdor) bo’lsang, diyonatli bo’lgil. Xifzning va dars o’qishing ko’p bo’lsin, ikki yozdik bo’lmog’i tan va libosingni pok tutgil va hozir javob bo’lgil. Hech narsaga to andisha qilmaguncha javob bermagil. O’z taqlidingga mone’ bo’lmagil va kishining taqlidi bilan ham ish qilmagil”. O’z rayingni baland qilgil, jonkuyarlik bilan so’zlamagil. Muridlaring orasida ta’sirli so’z aytgil, toki so’zingni eshitib ular na’ra ursinlar. Kursining stol minbar ustida sust va sovuq so’zlik bo’lib o’ltirmagil muridlaring ham sust bo’lurlar. Hamisha mutaxarrik (harakatchan) bo’lgil. Bu fikrlardan bo’lajak yosh o’qituvchilarning kasbiy sifatlarini shakllantirish muhimdir. Kaykovusning yuqoridagi fikrlari ayni paytda ham juda mos keladi. II-BOB KAYKOVUSNING QOBUSNOMA ASARINING TARBIYAVIY TADBIRLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI 2.1 Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati Kaykovusning o ’ zi ta ’ kidlaganidek , butun bir asar oxirgi bobda ta ’ rif berilgan javonmardlar tarbiyasiga bag ’ ishlangan . Kaykovus «... barcha fikr va tushunchalarim sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, har hunar va har peshakim bilur edim, hammasini qirq to’rt bobda bayon etdim», deyish bilan har bir yoshning aqliy , axloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog’langan holda kamolga yetkazish yo’llari va usullarini bayon etgan. Kitobda javonmardlar egallashi zarur bo’lgan quyidagi yo’nalishlarda ta’lim-tarbiya berish nazariyasi ko’zda tutilgan: 1. Bilim olish haqida. 2. Hunar va turli kasb egalari haqida. 3.Turmush va xulq-odob qoidalari haqida. 4. Jismoniy yetuklik haqida. Chunki har bir javonmard uchun tan, jon, havas va maoni, ya’ni ham sipohiylik , ham ma’rifat, ham donishmandlikka ega bo’lish zarur bo’lib, bu xislatlar ana shu yuqoridagi to’rt yo’nalishda zikr etilgan. Kaykovus Pifagor aytgan quyidagi o’n xislatni har bir kishi o’zida tarkib toptirishini ta’kidlaydi. Bular: o’zidan zo’r kishi bilan urishmaslik; hasadchi kishi bilan birga jamoat o’rtasida o’tirmaslik: riyokor, ikki yuzlamachi kishi bilan do’st bo’lmaslik: yolg’onchi kishi bilan muomala qilmaslik: baxil bilan suhbatda bo’lmaslik; g’ayr, dushman kishi bilan sharob ichmaslik; xotinlar bilan bir erda o’tirmaslik; kishilarga sir aytmaslik ; biror kishi aybingni aytsa, shu aybni yo’qotishga harakat qilish; biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha yomonlamaslik ; muxtoj bo’lgan odamni gina, qahr bilan qo’rqitmaslik; gunohkorning gunohini avf etish; kichiklarga mehribon bo’lish; bir ishni ikki kishiga buyurmaslik kabi hayotiy tavsiyalarni keltiradiki , inson o’z hayotida har bir daqiqada bunday hatti harakatlarga duch keladi Kaykovusning “Qobusnoma” asarida jamiyat taraqqiyotida ilm va kasb- hunarning tutgan o‘rnining aks etishi. Kaykovus “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati. Kaykovus 412 xijriy yilda (milod 1021-1022) tug’ilgan. Uning avlodlari g’ilon qabilasidan bo’lib, Tabaristonda (hozirgi Kaspiy dengizining janubidagi xudud) yashaganlar. Ammo biz Kaykovus haqida batafsil ma’lumotlarga ega emasmiz. Kaykovus o’z hayoti davomida ko’rgan-bilganlari asosida o’zining buyuk "Qobusnoma" asasarini yaratdi. Kitobni u o’g’li G’ilonshoxga bag’ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltmish yoshlarda edi. "Qobusnoma" SHarqda, xususan Eronning o’zida ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra pand-nasixat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir necha asrlardan beri halqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlashda , ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmokda. "Qobusnoma" murakkab yo’lni bosib o’tdi. SHo’ro mafkurasi davrida [asarning. insonni aqliy, ahloqiy tarbiyalashdagi ahamiyati xokim sinf axlokini targ’ib qilish deb baholandi. Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-xunarni ulug’lovchi, bilimlarni egallash haqidagi fikrlari , diniy qarashlari siyosiy nuktai nazaridan koralanadi. Asarning qimmati faqat uning adabiy-badiy, til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi. "Qobusnoma” asariga davr va shart-sharoitlar, siyosiy qarashlar ta’sirida qay darajada soya tashlanmasin , bu asar mashhur xind asari "Kalila va Dimna", Nizom ul-Mulkning "Siyosatnoma”, Nosir Hisravning "Saodatnoma”, Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig", Maxmud Qoshg’ariyning "Devonu lugatit turk" , "Sa’diyning "Guliston", Axmad Yugnakiyning "Xibatul xaqoyik", Alisher Navoyining "Maxbub ul-kulub", Voiz Koshifiyning "Ahloqiy muxsiniy", Davoniyning "Ahloqi Jaloli" kabi ahloqiy-ta’limiy asarlari bilan bir katorda Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini shakllantirishda muhim o’rinni egallaydi. Shuningdek, mazkur bobda Kaykovus aql haqida ham fikr bildirib inson qobiliyatining bir xil emasligini, inson aqlining tug’ma, azaliy aql (tabiy aql) va kasbiy aql, ya’ni muktasib (o’rganilgan aql kabilariga bo’linishini bayon etadi. Kasbiy aqlni donish derlar , deydi. 2.3 Kaykovusning “Qobusnoma” asarida jamiyat taraqqiyotida ilm va kasb-hunarning tutgan o‘rnining aks etishi. Kaykovusning o’zi ta’kidlaganidek, butun bir asar ana shu oxirgi bobida ta’rif bergan juvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlangan. Kaykovus unda "... barcha fikr va tushunchalarimni sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, ham xunar va har peshakim bilur edim, hammasini qirk to’rt bobda etdim", deyish bilan har bir yoshning aqliy , ahloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog’lagan holda kamolga yetkazish yo’llar usullarini bayon etgan. Kitobda juvonmardlar egallashi zarur bu, quyidagi yunalishlarda ta’lim-tarbiya berishrish nazarda tutilgan: 1. Kaykovus bilim olish haqida. 2. Xunar va turli kasb egalari haqida. 3. Turmush va xulq-odob qoidalari haqida. 4. Jismoniy yetuklik haqida. Kaykovus "Qobusnoma" asarida jismoniy tarbiyaga ham katta e’tibor zgan. Zero, Kaykovusning "Qobusnoma" asari XI asrda yuzaga kelgan yirik tarbiyaviy asardir. Bunda o’sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, ahloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog’liq faoliyat turlari: otda yurish, merganlik, suvda suish , harbiy mashqlar san’ati, ifodali o’qish, hatotlik san’ati, she’r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo’lish, shatranj va nard uyinini bilish kabilar ham o’z ifodasini topgan. Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga tayyorlashda xar tomonlama kamolga yetkazishning nazariy masalalarini amaliy faoliyatga tatbiqi nuktai nazaridan ifodalashi bilan hamma zamonlarda , xar qanday tuzumda ham o’z qimmatini yuqotmadi va amaliy hayot dasturi sifatida o’z o’rniga ega bo’ldi. Kasbiy ma’naviyatda xulq-atvor madaniyati va xodimning tashqi ko’rinishi Insonning xulq-atvor madaniyati uning tarbiyasiga bog’liq. Voyaga etganlar milliy madaniyatning tashuvchisidir. Ular bolani o’zlariga o’xshatishga harakat qilishadi. Bola nutqni va kattalarning xatti-harakatlarini nusxalashtiradi va jamiyatning bir qismiga aylanadi. Xulq madaniyati, ilmiy atama sifatida, shaxsning axloqiy va axloqiy tamoyillari aks ettirilgan barcha xatti-harakatlarning umumiyligini anglatadi. Ushbu kontseptsiya insonning ichki va tashqi madaniyatining barcha sohalarini o’z ichiga oladi: jamoat joylaridagi xattiharakatlar, odob-axloq qoidalari, kundalik hayot, boshqa odamlar bilan munosabatlar, qiziqishlar va ehtiyojlar tabiati, gigiena, shaxsiy vaqtni tashkil qilish, estetik did, pantomima, yuz ifodalari, nutq madaniyati. Shaxsning xulq-atvor madaniyati uning axloqiy, estetik va ma’naviy qiyofasini tavsiflaydi. Bu inson o’zi yashayotgan jamiyatning qadriyatlarini qanchalik egallaganligi va qabul qilganligini va ulardan mohirona foydalanganligini ko’rsatadi. Har birimiz o’zimizni axloq qoidalari va o’zimizni tutadigan madaniyatimiz va bizni o’rnini bosadigan kishilarga rioya qilishimiz shart. Jamiyatda o’zini tutish qoidalari odamga juda yoshligidan singdirilishi kerak. Faqat bu holatda bola kelajakda o’z mahoratidan mohirona foydalana oladi. omon odatlarni begona o’tlar bilan solishtirish mumkin. Ular tegishli nazorat va tartib bo’lmagan joylarda o’sadi. Juda erta yoshda, chaqaloq allaqachon qanday qilib yurishni va o’z tanasini boshqarishni bilganida, ba’zi sanitariya-gigienik qobiliyatlarni va boshqalarga (nafaqat kattalarga, balki boshqa bolalarga) hurmatni shakllantirishni boshlash kerak. Uch yoshga kelib, bola mustaqil ravishda echinishi va kiyinishi kerak. Bu vaqtda unga kiyim-kechak va poyafzallarni qanday tutishni o’rgatish kerak. U yaxshilab o’ralgan yoki osilgan va joyida bo’lishi kerak. Bu ko’rinadigan darajada oson emas. Ota-onalar beparvo nazorat qilishlari va chaqaloqni boshqarishlari kerak. Natijada, bola o’ziga va narsalariga g’amxo’rlik qilish odatiga ega bo’ladi. Xulq- atvor madaniyati tishlarni yuvish, qo’llarni yuvish va yuvish qobiliyatini ham o’z ichiga oladi. Bolani bunga ko’niktirish juda oson. Boshida u sizning yordamingiz va nazoratingizga muhtoj bo’ladi. Ota-onalar o’zlarining misollari bilan bolaga boshqalar bilan qanday aloqa qilishni ko’rsatishi kerak. Olti yoshga kelib, bola salomlashishi, xayrlashishi, minnatdorchilik bildirishi va jim turishi kerak, agar kerak bo’lsa, eslatmalarsiz. Bolalar uchun yaxshi xulq-atvor maktabga borishni boshlaganda ayniqsa muhimdir. Chaqaloq butunlay yangi hayotni boshlaydi. U ko’p qoidalarni o’rganishi kerak. Bularga quyidagilar kiradi: darslarga o’z vaqtida kelish, to’g’ri o’tirish, ish joyini tartibda saqlash, qichqirmaslik, qo’lingizni ko’tarmaslik va o’qituvchilarga to’g’ri murojaat qilish. Bu ko’nikmalarning barchasi keyingi hayotda bolaga foydali bo’ladi. Ular har kuni o’qituvchilar tomonidan ishlab chiqariladi. Muvaffaqiyatli birlashtirish uchun ota-onalarning ishtiroki talab qilinadi. Biroq, qoidalarni bilish etarli emas, ularga rioya qilish kerak. Aynan shu odamlar madaniy deb ataladi. Xulq-atvor madaniyati - bu shaxsning rivojlanish darajasidan dalolat beruvchi va uning jamiyatga uyg’un ravishda moslashishiga yordam beradigan o’ziga xos qobiliyat va odatlar to’plami. Xatti-harakatlarning dastlabki qobiliyatlari bolalarda ongsiz yoshda ham rivojlanadi. Shu sababli, yosh ota-onalar uchun ularning xatti-harakati va hayot madaniyati haqida g’amxo’rlik qilish juda muhimdir. Nazorat va aniqlik bilan uyg’unlikda shaxsiy misol albatta ijobiy natija beradi. Yaxshilikka o’rgatish hech qachon kech emas. Biror narsani sog’insangiz ham, qo’lga olish uchun har doim imkoniyat bor. Unutmangki, yomon odatni yo’q qilishga uni jalb qilishdan ko’ra qiyinroq. Sabr-toqatli bo’ling va bir daqiqaga maqsaddan og’mang. Siz o’zingizni ham, bolangizni ham nazorat qilishingiz kerak bo’ladi. Bu oson ish emas, lekin siz albatta engishingiz mumkin. “Madaniyatli bo’lish” - bu nimani anglatadi? Tashqi va ichki madaniyatlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq emas, ba’zida ular birbiriga ziddir. Shunday qilib, qo’pol va qo’pol xatti-harakatlar bilan mashhur bo’lgan kishi boy ma’naviy dunyo va mukammal ta’limning egasi bo’lishi mumkin. Va aksincha, muloyim va xushmuomala o’rtoq oxirgi so’zga rioya qilgan holda bo’sh, nodon, kasbiy va axloqsiz bo’lishi mumkin. Xulq-atvorning tashqi madaniyati bu shaxsning uning atrof-muhit bilan o’zaro ta’siri. Bu dunyo bilan - hamkasblar, do’stlar, qarindoshlar bilan aloqada, odob-axloq qoidalariga va boshqa ijtimoiy normalarga rioya qilishda namoyon bo’ladi. Jamiyat bilan aloqa qilishga tayyorgarlik (gigiena, kiyim tanlash, tashqi ko’rinishingizni tartibga solish) ham ko’rib chiqiladi! Tashqi madaniyatni sun’iy va yuzaki narsa deb o’ylamaslik kerak. U bolaligidanoq ta’lim, mashg’ulot, aloqa jarayonida so’riladi. Bizdagi ko’plab harakatlar dasturlashtirilgan va biz muayyan xatti-harakatlar normalariga rioya qilishdan tortinmaymiz - biz salom aytamiz, yuvamiz, rahmat, ishlaymiz, yo’l beramiz, yordam beramiz. Jamiyat bilan barkamol o’zaro ta’sir ko’pgina tabiiy va tabiiy ravishda sodir bo’ladi, chunki u deyarli tug’ilgandan boshlab emlanadi. Bu o’ziga xos “hayotiy qoidalar” - oqsoqollarni hurmat qilish, xushmuomalalik va xushmuomalalik, mas’uliyatli, qo’pol bo’lmaslik, kechikmaslik, ruxsat so’rash va h.k. Ideal holda, tashqi va ichki madaniyatlar bir-birini eng yaxshi tarzda to’ldiradi va uyg’un ravishda ta’kidlaydi. Ruhning go’zalligi, yuqori axloqiy me’yorlar, axloq va ta’lim vizual pardoz, barkamol nutq va boshqalarga xushmuomala munosabatda bo’lishi kerak. Haqiqatan ham yaxshi inson har tomondan chiroyli ekaniga ishonish ajablanarli emas. Tashqi qiyofa shaxsning ichki madaniyatidan kelib chiquvchi jismonan sog’lomlik, tananing bekamu ko’stligi, xatti- harakatlarning yengil va nafisligi, kiyim-bosh va aft-angorning pokiza va ozodaligi hamda ularning o’zaro mutanosibligi, aniqrog’i, tana va kiyimning o’zaro uyg’unligidir. Inson tashqi qiyofasining ko’rkamligini belgilaydigan omillar quyidagilardan iborat: – jismonan sog’lomlik va inson tanasining bekamu ko’stligi; – qaddi-qomatning tik va ixchamligi, harakatchan va xushbichimligi; – yurish, qadam tashlash, oyoq olishning to’g’ri, chaqqon, yengil va nafisligi; – tananing kiyim, ust-bosh bilan mutanosibligi; – aft-angor va kiyim-boshning pokizaligi, ozodaligi va boshq. Odamning tashqi qiyofasiga qarab, uning ichki dunyosi, kasbi- kori, yoshi, fe’l-atvori, jamiyatda tutgan o’rni, tarbiya ko’rgan-ko’rmaganligi to’g’risida dastlabki ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Jismoniy jihatdan sog’lom va go’zal bo’lish uchun ichki ishlar idoralarining har bir xodimi quyidagilarga e’tibor berishi kerak: birinchidan, shaxsiy ozodalik, ya’ni badan, yuz-qo’l, soch va shu kabilarni toza tutishi kerak. Buning uchun har bir xodimning shaxsiy buyumlari – alohida sochig’i, dastro’moli, sovuni, tarog’i erkaklarning ustarasi, ayol xodimlarning atir-upasi, tirnoq olgichi, oynasi va boshqa narsalari bo’lishi lozim. O’zgalar narsalaridan foydalanish odobga ham, gigiyena qoidalariga ham to’g’ri kelmaydigan xunuk ish hisoblanadi; ikkinchidan, yuz insonning ichki dunyosini aks ettiruvchi ko’zgu ekanligini unutmagan holda, uni har doim yuvib turish, soqolni olish, mo’ylabni tartibga keltirish, yuzning tiniqligini saqlash, ajinlar bosishiga, yara-chaqalar chiqishiga qarshi davolash hamda peshonani, burunni tirishtirib yurmaslik choralarini ko’rish lozim. Umuman olganda, ichki ishlar idoralarining hammaning nigohi tushib turadigan, forma kiygan xodimi yuzi xushro’y, yoqimli bo’lishi va undan «nur yog’ilib turishi» kerak. Shuni unutmaslik lozimki, yuzdagi xunuklik, badbasharalik odamlarni qochiradi; uchinchidan, tishning, og’iz bo’shlig’ining tozaligiga e’tibor berish lozim. Chunki tishdagi illatlar va og’iz bo’shlig’idagi kasallik insondan yoqimsiz hid kelishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun kasal tishlar davolanishi, yo’q tishlar o’rniga sun’iy tishlar qo’yilishi kerak. III Bob. “Qobusnoma” asaridagi pedagogik-psixologik g’oyalar, ularning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati. 3.1. “Qobusnoma” bolalarni ma’naviy axloqiy tarbiyalash vositasi. O’zbekiston mustaqilligi tufayli mamlakatimiz hayotida katta o’zgarishlar ro’y bermoqda. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanib, buyuk allomalarimizning hayot faoliyatiga bo’lgan qiziqishlari ortib bormoqda. O’zbek xalqining milliy urf-odatlari, ayniqsa, ma’naviyatlarimizning asosi bo’lgan insoniy fazilatlar qayta tiklanmoqda. “Vatanimiz azaldan tafakkur xazinasiga unitilmas hissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning ma’naviyati, ezgu fazilatlari, Sharq falsafasi va Islom ta’limoti bilan uzviy rivojlanadi. Davlatimiz shu falsafaga uyg’un holda Naqshbandiy, Yassaviy, Buxoriy, Termiziy, Ulug’bek, Bobur singari mutafakkirlarimizning dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi lozim”. Buyuk mа’rifаtpаrvаr Аbdullа Аvlоniy «Turkiy gulistоn yohud ахlоq» аsаridа ахlоq «insоnlаrni yaхshilikkа chаqiruvchi, yomоnlikdаn qаytаruvchi bir ilmdur», - dеydi. Аynаn ахlоq, uning ijtimоiy аhаmiyati hаqidа mа’lumоt bеruvchi mаzkur mаnbаdа аllоmа yaхshi vа yomоn хulqlаrgа to’хtаlib o’tаdi 1 . Аllоmаning nuqаti nаzаrichа, yaхshi хulqlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: fаtоnаt (аql), diyonаt (e’tiqоd), nаzоfаt (pоklik vа tоzаlik), g’аyrаt, riyozаt (sаvоb ishlаr), qаnоаt, shifоаt, ilm, sаbr, hilm (yumshоq tаbiаt) intizоm, nаfs mе’yori, vijdоn, vаtаnni suymаk, hаqqоniyat, nаzаri ibrаt, iffаt, hаyo, idrоk vа zаkо, hifzi lisоn (til vа аdаbiyot), iqtisоd, viqоr (g’urur), muhаbbаt, аvf (kеchirimli bo’lish). Bu 1 Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yohud ahloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992 . хislаtlаr mа’nаviy-ахlоqlilikning аsоsiy sifаtlаri sаnаlаdi. Ulаr аsоsidа Vаtаngа muhаbbаt vа sаdоqаt, mеhnаtgа ахlоqiy munоsаbаt, o’z аtrоfdаgilаrgа ахlоqiy yondаshuv, shuningdеk, hаr bir o’quvchining o’zi vа shахsiy хulq-аtvоrigа munоsаbаtni qаrоr tоptirilаdi. Аbdullа Аvloniy yomоn хulqlаr sirаsigа quyidаgilаrni kiritаdi: g’аzаb, аysh-ishrаt, jаhоlаt, sаfоhаt (umri vа mоlini bеkоrchi nаrsаlаrgа sаrf etish), hаmоqаt (o’zbilаrmоnlik, mаnmаnlik), аdоlаt (dаngаsа, yalqоv), hаsоsаt (tа’mа, hirs), rаhоvаt (g’аyrаtsizlik), аnоniyyat (хudbin, mutаkаbbir, mаnmаn), аdоvаt (kеk sаqlаsh), nаmimаt (chаqimchilik), g’iybаt, hаqоrаt, jibоnаt (qo’rqоqlik), hаsаd, kizb (yolg’оn), nifоq, tа’mа, zulm vа bоshqаlаr. O’quvchilаrdа ijоbiy sifаtlаrni tаrbiyalаsh ulаrning sаlbiy хislаtlаrdаn hоli bo’lishlаrigа yordаm bеrаdi. Bu esа dаstlаb o’quvchilаrgа хulq-оdоb mе’yorlаri vа qоidаlаrini аnglаsh vа shахs оngini shаkllаntirishgа dоir mеtоdlаr аsоsidа аmаlgа оshirilаdi. Bungа bаdiiy vа ilmiy-оmmаviy аdаbiyotlаrni o’qish, kinоfilьm vа spеktаkllаrni tоmаshа qilish, mахsus tаshkil etilgаn mа’nаviy-mа’rifаt kunlаridа turli mаvzulаrdа suhbаtlаr tаshkil etish nаtijаsidа ахlоqiy tushunchаlаr vа хulq-оdаtlаr pаydо bo’lа bоshlаydi. O’quvchilаr o’zlаri vа bоshqаlаrning хаtti-hаrаkаtlаrini bаhоlаy bоshlаydilаr. Buning uchun turli mа’nаviy-ахlоqiy mаvzulаrdа o’tkаzilаdigаn suhbаt vа munоzаrаlаrdа o’quvchini fikr yuritish, o’ylаshgа yo’nаltirish muhim аhаmiyatgа egа. Mаsаlаn, «Do’stimiz Kаmоl qаngdаy qilib nаrkоmаnlаr dаvrаsigа tushib qоldi?», «Siz erkinlik dеgаndа nimаni tushunаsiz?», «Zаmоnаviylik – bu nimа?» kаbi mаvzulаrdаgi suhbаt, bаhs vа munоzаrаlаr o’quvchilаrni o’ylаsh, fikr yuritishgа yo’llаydi, ulаrdа sаlbiy хislаtlаrdаn sаqlаnish, yaхshi оdаtlаrni o’rgаnishgа bo’lgаn intilish vа qiziqishlаri tаrkib tоpа bоshlаydi. Ulаrning, аyniqsа, o’z хаtti-hаrаkаtlаrini bаhоlаshgа bo’lgаn intilishlаri vа ishоnch, e’tiqоdlаri shаkllаnаdi. Dеbаt, munоzаrа vа suhbаtlаr mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyaning eng dоlzаrb muаmmоlаrigа bаg’ishlаnishi zаrur. Bundа o’quvchilаrni qiziqtirish vа ulаrni jоnli mulоqоtgа undаsh muhimdir. O’quvchi fаоliyatini tаshkil etish vа хulq-оdоbni shаkllаntirish mеtоdlаridаn mаshqlаntirish, o’rgаtish, pеdаgоgik tаlаb qo’yish jаmоа fikrini hisоbgа оlish, tоpshiriqlаr bеrish, tаrbiyaviy vаziyatlаr hоsil qilish vа bоshqа mеtоdlаrdаn fоydаlаnish sаmаrаli nаtijаlаr bеrishi mumkin. Lеkin o’quvchilаrni fаоl, mаqsаdgа yo’nаltirilgаn fаоliyatgа jаlb etmаsdаn turib, ахlоqning birоr turigа mоs tаrbiyalаb bo’lmаydi. Bundа mаshqlаntirish muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Mаshqlаntirish аsоsidа shахsning u yoki bu ахlоqiy хislаti shаkllаnаdi vа аmаliy fаоliyatgа аylаnаdi. Rаg’bаtlаntirish mеtоdlаrigа mukоfоtlаsh vа mа’qullаsh kiritilаdi. Bugungi kundа shаrtnоmаlаr tuzish, o’z-o’zini shаkllаntirishgа dоir shахsiy dаsturlаrni lоyihаlаsh, o’quvchilаrni qiziqishlаrigа ko’rа tаbаqаlаshtirish mоnitоringi, tеstlаr, jаrimаlаr (bаll hisоbidа) kаbi tаrbiyaning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаridаn fоydаlаnish hаm ijоbiy ntijаlаrgа оlib kеlmоqdа. Hоzirgi dаvrdа yoshlаr o’rtаsidа tоbоrа оmmаviylаshib bоrаyotgаn «Zаkоvаt», «Intеllеktuаl ring», «qizlаr dаvrаsi», «O’ylа, izlа, tоp!» kаbi o’yinlаr hаm mаzmun, hаm mоhiyati, hаm mеtоdik jihаtdаn o’quvchilаrning mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyasidа muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа. O’quvchilаrni mа’nаviy-ахlоqiy jihаtdаn shаkllаntirishdа sаmаrаli shаkl, mеtоd vа vоsitаlаrdаn fоydаlаnish bоy milliy mаdаniy, tаriхiy vа pеdаgоgik аn’аnаlаr, urf-оdаtlаr vа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа аsоslаnаdi. Bu bоrаdа tаrbiya jаrаyonidа o’quvchining ахlоqiy, ijоdiy, mа’nаviy, jismоniy jihаtdаn shаkllаntirishgа qаrаtilgаn innоvацiоn mеtоdlаr sаmаrаli nаtijаlаr bеrаdi. Bundаy tаrbiya o’quvchilаrdа vоqеаlаr rivоjini оldindаn ko’rа bilish, o’zini rеаl vоqеlikdа аnglаsh, kеlgusi hаyot yo’lini to’g’ri bеlgilаsh, ахlоq, e’tiqоd, ishоnch, ахlоqiy qаdriyatlаrni to’g’ri аnglаsh, ijtimоiy hаyotdа turli vаziyatlаrdа to’g’ri qаrоr qаbul qilishgа yo’llаydi. Аyniqsа, bаhslаshish, ishоntirish trеninglаridа o’quvchi- yoshlаrning fаоlligi, lidеrlik sifаtlаri, jаmоаdа ishlаsh ko’nikmаlаri shаkllаnаdi. O’zgаlаr fikrini hurmаt qilish, ishоntirish, o’z fikrini аsоslаsh, munоzаrаdа qаtnаshish mаhоrаti pаydо bo’lаdi. SHuningdеk, mulоqоt mаdаniyati, his-tuyg’ulаrini jilоvlаy оlish, fikr yuritish mаhоrаti shаkllаnаdi. O’z ishigа mаs’uliyat hissini shаkllаntirib, ijоdiy tаsаvvurini rivоjlаntirаdi, mа’nаviy-ахlоqiy tаdbirlаrni lоyihаlаshtirish, ko’ngilоchаr, tаshhisli, ishchаn vа hаrаkаtli o’yinlаr, ziddiyatlаrni hаl etishning turli uslublаri (tаnqid usullаri – ruhlаntiruvchi, tа’nаli, umidli, qiyosiy), rаg’bаtlаntiruvchi (tаnqid, vаziyatni yumshаtuvchi, ginа, tаnbеh bеruvchi tаnqid_ - bulаrning bаrchаsini insоnpаrvаrlik g’оyalаri аsоsidа оlib bоrish ijоbiy nаtijаlаr bеrаdi. Аqliy tаrbiya vа ilmiy dunyoqаrаshning аsоsiy bеlgilаri vа mоhiyati . SHахs dunyoqаrаshining shаkllаnishidа аqliy tаrbiya muhim o’rin tutаdi. Аqliy tаrbiya shахsgа tаbiаt vа jаmiyat tаrаqqiyoti to’g’risidаgi bilimlаrnii bеrish, uning аqliy (bilish) qоbiliyati, tаfаkkurini shаkllаntirishgа yo’nаltirilgаn pеdаgоgik fаоliyat bo’lib, uni sаmаrаli yo’lgа qo’yish аsоsidа dunyoqаrаsh shаkllаnаdi. Bugungi kundа O’zbеkistоn Rеspublikаsidа yoshlаrgа аqliy tаrbiyani bеrishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilmоlqdа. 1997 yildа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining IX sеssiyasidа qаbul qilingаn O’zbеkistоn Rеspublikаsining «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnuni vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» mаzmunidа hаm yuksаk mа’nаviy vа ахlоqiy tаlаblаrgа jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdrni tаrbiyalаsh dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri ekаnligigа urg’u bеrilаdi. YUksаk mа’nаviy vа ахlоqiy tаlаblаrgа jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdr bo’lib еtishish mаvjud ilmiy, shuningdеk, kаsbiy bilimlаrni puхtа egаllаsh dеmаkdir. Binоbаrin, chuqur bilimlаrgа egа bo’lish tаbiiy hаmdа ijtimоiy jаrаyonlаrning mоhiyatini аnglаsh, ulаrning ijоbiy vа sаlbiy jihаtlаrini ko’rа vа bаhоlаy оlishgа imkоn bеrаdi. Аqliy tаrbiya o’quvchilаrni ilm-fаn, tехnikа, tехnоlоgiya hаmdа ishlаb chiqаrish sоhаlаridа qo’lgа kiritilаyotgаn yutuqlаr bilаn tаnishtirish, ulаrdа ijоdiy, erkin, mustаqil fikrlаsh ko’nikmаlаrini hоsil qilishgа zаmin yarаtаdi. Аqliy tаrbiya jаrаyonidа quyidgi vаzifаlаr hаl etilаdi: 1. Tаrbiyalаnuvchilаrgа ilmiy bilimlаrni bеrish. 2. Ulаrdа ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirishgа nisbаtаn оngli munоsаbаtni qаrоr tоptirish. 3. Mаvjud bilimlаrdаn аmаliyotdа fоydаlаnish ko’nikmа vа mаlаkаlаrini tаrkib tоptirish. 4. Bilimlаrini dоimiy rаvishdа bоyitib bоrishgа intilish tuyg’usini shаkllаntirish. 5. Bilimlаrni o’zlаshtirishgа yordаm bеrаdigаn psiхоlоgik qоbiliyatlаr (nutq, diqqаt, хоtirа, tаfаkkur, ijоdiy хаyol) vа хususiyatlаr (аniq mаqsаdgа intilish, qiziquvchаnlik, kuzаtuvchаnlik, mustаqil fikrlаsh, ijоdiy tаfаkur yuritish, o’z fikrini аsоslаsh, mаvjud mа’lumоtlаrni umumlаshtirish, guruhlаshtirish, mаntiqiy хulоsаlаr chiqаrish vа hоkаzоlаr)ni rivоjlаntirish. Аqliy tа’lim vа tаrbiya birligi аsоsidа shахsdа tаfаkkur (ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаrning оngdа to’lаqоnli аks etishi, insоn аqliy fаоliyatining yuksаk shаkli) rivоjlаnаdi. Mаnbаlаrning ko’rsаtishichа, аqliy tаfаkkurning mаvjud dаrаjаsini bеlgilаsh bir qаdаr murаkkаb bo’lib, quyidаgi bеlgilаrgа ko’rа аniqlаnishi mumkin: 1. Ilmiy bilimlаr tizimining mаvjudligi. 2. Mаvjud ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirib оlish jаrаyoni. 3. Fikrlаsh ko’nikmаsigа egаlik. 4. Bilimlаrni egаllаshgа bo’lgаn qziqish hаmdа ehtiyojning yuzаgа kеlgаnligi. Аqliy tаfаkkur uzоq muddаt hаmdа tinimsiz izlаnish nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. Uning shаkllаnishidа ilmiy qаrаsh vа e’tiqоd o’zigа хоs o’rin tutаdi. Ilmiy qаrаsh (yunоnchа « idea »- g’оya, tаsаvvur, tushunchаlаr yig’indisi) - muаyyan hоdisа, jаrаyonning mоhiyatini yorituvchi, ilmiy jihаtdаn аsоslаngаn fikr, g’оya bo’lib, u shахs tоmоnidаn mаvjud ilmiy bilimlаr tizimi puхtа o’zlаshtirilgаndа, bilimlаrni bir-biri bilаn tаqqоslаsh, sоlishtirish, prеdmеt, hоdisа yoki jаrаyon mоhiyatini tаhlil qilish nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. O’quvchilаrni ijоdiy fikrlаshgа o’rgаtish, iхtirоchilik ko’nikmаlаrini shаkllаntirish ulаr tоmоnidаn ilmiy izlаnishlаrni оlib bоrish vа mа’lum ilmiy qаrаshlаrni ilgаri surilishigа zаmin yarаtаdi. Аqliy tаrbiyani sаmаrаli tаshkil etish shахsdа ilmiy tаfаkkurning yuzаgа kеlishini tа’minlаydi. Ilmiy tаfаkkur – insоn аqliy fаоliyatining yuksаk shаkli sаnаlib, ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаr, jаrаyonlаrgа nisbаtаn ilmiy yondаshuvni аnglаtаdi. E’tiqоd dunyoqаrаsh nеgizidа аks etuvchi ijtimоiy- fаlsаfiy, tаbiiy, iqtisоdiy, huquqiy, mа’nаviy-ахlоqiy, estеtik hаmdа ekоlоgik bilimlаrning tаkоmillаshgаn ko’rinishi; muаyyan g’оyagа chеksiz ishоnch bo’lib, uning shаkllаnishi bir nеchа bоsqichdа kеchаdi. Birinchi bоsqichdа ulаr bеqаrоr vа vаziyat tаqоzоsigа ko’rа o’zgаruvchаnlik хususiyatini kаsb etаdi. Ikkinchi bоsqichdа mа’nаviy-ахlоqiy qаrаshlаrning bаrqаrоr tаmоyillаrigа аylаnаdi. Mаvjud tаlаb, jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn ахlоqiy qоidаlаrdаn chеtgа chiqish qiyin, ziddiyatli vаziyatlаrdа оngli hаrаkаtni tаshkil etish, irоdаviy sifаtlаrgа tаyangаn hоldа ish ko’rish tаqоzо etilаdi. Uchinchi bоsqichdа e’tiqоd bаrchа vаziyatlаrdа hаm ustuvоr mа’nаviy-ахlоqiy tаmоyil bo’lib qоlаdi. O’quvchi tоmоnidаn o’zlаshtirilgаn ilmiy bilimlаr hаyotiy munоsаbаtlаr jаrаyonidа kеng qo’llаnilgаndа, ulаrning аsl mоhiyati chuqur his qilingаn vа аnglаngаndаginа e’tiqоdgа аylаnаdi. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv аsаrlаridа yoshlаrning bilimli, yuksаk tаfаkkur egаsi bo’lish bоrаsidаgi qаrаshlаr muhim o’rin egаllаgаn bo’lib, ulаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini jаmiyat tаrаqqiyotini tа’minlоvchi оmil ekаnligigа аlоhidа urg’u bеrilаdi. CHunоnchi, «... ilmu mа’rifаt insоnni yuksаklikkа ko’tаrаdi. XXI аsrdа, mеn ishоnаmаn, mаdаniyat uchun, ilmu mа’rifаt uchun jоnini bеrаdigаn vа buni hаyotining аsоsiy mаqsаdi qilib qo’yadigаn yangi аvlоd pаydо bo’lаdi. Biz аnа shu аvlоd uchun yashаyapmiz. Biz аnа shu оlijаnоb mаqsаdlаrni оdаmlаr оngigа singdirish uchun hаrаkаt qilаyapmiz. Biz kutаyotgаn аvlоd mаnа shu bоylikni dunyodаgi eng kаttа bоylik dеb bilsа, hаyotini shungа bахshidа etsа, bilingki, оdаmzоd yorug’ kunlаrgа erishishi muqаrrаr» 1 . SHаrq mutаfаkkirlаri o’z аsаrlаridа bilish hаmdа insоn аqliy tаfаkkuri mаsаlаlаrigа аlоhidа o’rin bеrgаn. Хususаn, Аbu Nаsr Fоrbiy insоn tоmоnidаn bоrliqni аnglаnishi, tаbiаt sirlаrini аnglаshidа ilm- fаnning rоlini hаl qiluvchi оmil sifаtidа bаhоlаydi. Аllоmаning fikrichа, insоn tаnаsi, miyasi, sеzgi оrgаnlаri u tug’ilgаndа mаvjud bo’lgаn bo’lsа, аqliy bilimi, mа’nаviyati, ruhiyati, intеllеktuаl vа ахlоqiy sifаtlаri, хаrаktеri, dini, urf-оdаtlаri, mа’lumоti tаshqi оlаm, ijtimоiy muhit 1 Karimov I. A.Barkamol avlod orzusi //Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, R. Ahliddinov, H. Saidov. – Toshkent, Sharq nashriyoti-matbaa konserni, 1999. – 57-bet. tа’siridа, оdаmlаr bilаn tаshkil etаyotgаn munоsаbаtlаri jаrаyonidа shаkllаnаdi. Аbu Nаsr Fоrоbiyning e’tirоfichа, insоn аqli, fikri uning ruhiy jihаtdаn yuksаlishining mаhsulidir. Insоn bilimlаrni o’zlаshtirаr ekаn, bоrliqdа tirik mаvjudоtning yarаtilish tаriхigаchа bo’lgаn mа’lumоtlаrni o’zlаshtirа оlаdi, ulаrni yarаtаdi, ilmiy jihаtdаn аsоslаydi. Аllоmаning mаzkur fikrlаrini dаvоm ettirgаn hоldа Аbu Rаyhоn Bеruniy quyidаgilаrni ilgаri surаdi: «Insоn nаrsа vа hоdisаlаrning fаqаt tаshqi sifаti hаmdа хususiyatlаri hаqidа bilim оlmаy, bаlki tаfаkkuri, аqli tufаyli nаrsа vа hоdisаlаrni tаqqоslаydi, bir-biri-bilаn sоlishtirib ko’rаdi, o’z bilimlаrining chinligini аniqlаydi» 2 . Mutаfаkkir, shuningdеk, оdаmlаr tоmоnidаn bilimlаrni o’zlаshtirilib bоrishi yangi bilimlаrning yarаtilishigа оlib kеlishini аytаdi: «Ilmlаr ko’pdir. Ulаr zаmоni iqbоlli bo’lib, turli fikr vа хоtirаlаr ulаrgа qo’shilib bоrsа, ko’pаyadi. Оdаmlаrning ilmlаrgа rаg’bаt qilishi, ilmlаrni vа ilm аhllаrini hurmаtlаshi o’shа iqbоlning bеlgisidir. (Аyniqsа) hukmrоn kishilаrning ilm аhlini hurmаt qilishi turli ilmlаrning ko’pаyishigа sаbаb bo’lаdi» 1 . Аbu Аli ibn Sinо o’z аsаrlаridа bilim tushunchаsigа shаrh bеrish bilаn birgа bilimning chuqur o’zlаshtirilishi dоnishmаndlik ekаnligini аlоhidа qаyd etаdi: «Ilm nаrsаlаrning insоn аqli yordаmi bilаn o’rgаnilishidir. Bilim dеb esа, nаrsаlаrni idrоk qilishgа аytilаdi. Bu 2 1 Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. III jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1966. – 7-bet. 1 2 Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. II jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1965. –125-bet. shundаyki, insоn аqli uni хаtо vа yo’ldаn tоymаsdаn turib ungа erishishi kеrаk bo’lаdigаn nаrsаdir. Bоrdiyu, bu dаlillаr оchiq-оydin bo’lsаyu, isbоtlаr chinаkаmigа bo’lsа, u hоldа bungа hikmаt – dоnishmаnlik dеyildi» 2 . Y u suf Хоs Hоjibning «qutаdg’u bilig» («Sаоdаtgа bоshlоvchi bilim») аsаri tа’bir jоiz bo’lsа, bilimning mоhiyati, uning ijtimоiy hаyotdаgi аhаmiyati, insоn kаmоlоtini tа’minlаshdаgi rоli, yozuvliklаrni bаrtаrаf etuvchi vоsitа ekаnligi to’g’risidаgi qоmus sаnаlаdi. Аllоmаning fikrichа, bilimli bo’lish ezgu ishlаr tаntаnаsini tа’minlоvchi gаrоv bo’lib, uning yordаmidа hаttо оsmоn sаri yo’l оchilаdi: Hаmmа ezguliklаr bilim nаfi tufаylidur, Bilim tufаyli, go’yo ko’kkа yo’l tоpilаdi. Ushbu fikrlаrni ifоdа etgаndа аllоmа nаqаdаr hаq edi. Zеrо, оrаdаn to’qqiz-o’n аsr vаqt o’tgаch, insоn nаfаqаt оsmоngа uchа оldi, bаlki kоinоtni hаm zаbt etishgа muvаffаq bo’ldi. Bаhоvuddin Nаqshbаndiy tаriqаtidа аvliyolik kuch-quvvаtini ezgulikkа, ilm-mа’rifаtni rivоjlаntirishgа yo’nаltirish еtаkchi o’rin tutаdi. Binоbаrin, ilm-mа’rifаt zulm vа bid’аtdаn fоrig’ bo’lish yo’lidir. Аllоmа tоmоnidаn ilgаri surilgаn «Хilvаt dаr аnjumаn», «Sаfаr dаr vаtаn» g’оyalаri mаvjud bilimlаrni suhbаt hаmdа аmаliyot yordаmidа o’zlаshtirish mаqsаdgа muvоfiqligigа ishоrаdir. Zеrо, bаhs- 2 3 O’zbek pedagogikasi antologiyasi //Tuzuvchi -mualliflar: Hoshimov K., Safo Ochil. – Toshkent, O’qituvchi, 1995. – 137-bet. munоzаrаlаrdа, dоimiy izlаnishlаrdа hоsil bo’lgаn ilm puхtа vа mustаhkаm bo’lаdi. Аlishеr Nаvоiy bilimlаrni izchil, uzluksiz o’zlаshtirish zаrurligini uqtirаdi. SHuningdеk, ilm o’rgаnish mаshаqqаtli yumush bo’lib, uni o’rgаnishdа аyrim qiyinchiliklаrni еngib o’tishgа to’g’ri kеlishi, bu yo’ldа chidаmli, qаnоаtli, bаrdоshli bo’lish оrqаliginа mukаmmаl bilimgа egа bo’lish mumkinligini tа’kidlаydi. 3.2. “Qobusnoma”da bolalarga kasb-hunar, xulq-odob o’rgatish masalalari. Mehnatsevarlik insonning butun hayoti va faoliyatida amalgam oshadigan jarayondir. Xalol mehnat kishi hayotining mazmunini tashkil etadi. Xalol mahnat bilan tirikchilik qilish va yashahs inson hayotining oily bezagidir. Shu bois donolar “Mehnat kishilik jamiyatining eng zarur shartidir” deb bejiz aytmaganlar. Buyuk alloma Baxouddin Naqshbandiyning “Dil ba yoru-dast ba kor” nomli mashxur hikmati bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Zoti Oliyning o’zlari bunga qattiq amal qilib kelganlar. U kishi talabalarni madrasaga qabul qilish paytida biror kasbing bormi? Deb so’rar ekanlar. Hunarsiz odam o’qishga qabul qilinmagan. Buning sababini Naqshband shunday izohlagan: “Agar kishining hunari bo’lsa, u bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi bilimni kun kechirishga sarflaydi, halol mehnatni unitadi”, deydi. Qadimdan ota-onalarimiz bola tarbiyasida mehnatga o’rgatishga, kasb- hunarga qiziqtirishda alohida e’tibor berganlar. Farzandlarini layoqati, qobiliyatiga qarab tarbiyalaganlar. Shu o’rinda har bir ota-ona farzandning qaysi kesb egasi bo’lishiga jiddiy e’tibor berish. “Inson kasb-kori uning husni” deyishadi. Dehqonchilik, bog’dorchilik, tikuvchilik, naqqashlik, ganch-o’ymakorlik, duradgorlik, zardo’zlik kabi kasblar bir necha asrlardan buyon xalqimiz mehnat faoliyatidan keng o’rin olgan. “Kasb muayyan bilim va mahorat talab etadigan mehnat faoliyati turidir. Unga umumiy yoki maxsus ma’lumot hamda amaliy tajriba yo’li bilan erishiladi. Kaykovus o’z tabaqasi farzandlarining mehnatiga qobiliyatsiz ekanligini, mehnatsiz na ilm, na ma’rifatga erishishi mumkinligini o’Zining hayotiy tajribasi orqali tushundi va o’g’li Gilonshoxni mehnat qilishiga, hunar o’rgatishga chaqirdi. Kaykovus yoshlarda xar-xil kasb egasi bo’lishini, xilma-xil hunar egallashni tavsiya qiladi, ya’ni u xalqqa hunar va kasbni harbiy kishiga harbiy ilmlarni so’vga suzishni, ot minishni, chavgon urishni, kamon tanlashni o’rganishni tavsiya qiladi. “Hunarni o’z vaqtida o’rgansak, agar bir soatni bekor o’tkazmasang, agar dono kishi hozir bo’lmasa, hunarni nodondin o’rgangil, har vaqtda ko’ngil ko’zi va aql nazari bilan nodonga boqsang, uning nopisandidan ishlarin ko’rib undan parxez qilursan”. Kaykovus o’zining yaxshi fazilatlar va hunar sababli bolang qadr va martabasi borligini bilib, yanada avvalgi kishini haqiqiy hunarmand deb biladi. U jamiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning ham zarurligini ta’kidlaydi: “Agar kishi har qancha oily nasab va asl bo’lsayu ammo hunari bo’lmasa, u haloyiqning izzat - hurmatidan noumid bo’lur. Ulug’lik aql va bilim bo’ladur, nasl bilan emas: otni senga ota-onang qo’ymishlar sen unga garra bo’lmagil, ammo sen humar bilan bir nomga ega bo’lgil ” deydi u. Shuning uchun asarda turli kasb egalari ulug’lanadi. Kaykovus kasb-hunar o’rganishni bilim olish bilan qo’shib olib borishni tavsiya qiladi. Fanni amaliyot bilan o’zviy aloqada deb qaraydi. Kaykovusning bu qarashlari o’sha davrning ilg’or qarashlaridan sanaladi. Asarda munajjimlik, yer o’lchash, musiqa tibbiyot sohasidagi kasb egalarining faoliyati ilmiy nuqtai nazardanyoritiladi. Ayniqsa tibbiyot ilmga oid qarashlari bo’lganligidan dalolat beradi. Uning turli kasb- hunar vakillari haqidagi fikrlari amaliyotga tadbiq etishga o’ta muhimligi bilan diqqatga sazovar. Masalan: “dabirlik va kotiblik zikrida” nomli 39- bobda. “Ey farzand, agar dabir) ish yurituvchi ) va kotib bo’lsang, yozma nutqni yaxshi egallagin, xatni yaxshi bilgil va ko’p yozmoqni odat qilgil, toki yaxshiroq moxir bo’lgaysan”, deydi. U ham yozishda ( nasriy kofiya ) rioya etish har bir so’zni yoqimli, tushunarli qisqa yozish, zukko va sezgir bo’lishni takidlaydi. Xatni istioralar, ibratli fikrlar bilan boyitgil deb maslahat beradi. U kotiblikning shartlari haqida gapirib, har doim podshoh ( rahbar, boshliq ) huzurida hozir bo’lishi har bir qilinadigan ishni yaxshi anglab olish, kerakligini aytadi. Har bir ishni tekshirib, kuzatib turish, biror ishni yoddan chiqarmaslik, xabarsiz qolmaslikni o’qtiradi. Har daqiqa ish bilan mashg’ul bo’lish, barcha hisob kitob ishlarini vaqtida bajarish kotibning vazifasi deb biladi u. “Podshohning sirini aytmagil va har bir ishdan podshohni ogoh qilgil” – deydi. Xattotlikning ulug’ hunar ekanligini o’qtirib, lekin bu hunarda hech qachon soxtalik, pastkashlik qilmaslikni, sir saqlay bilishni, yolg’on xabar yetkazmaslikni maslahat beradi. Unig kasb hunarga oid “Dehqonchilik va bozor peshalari bayoni ” zikrida nomli 43 bobi ham diqqatga sazovor. U avvalo dehqonchilik ilmini egallash mazkur ishda yerni tarbiya qilish, tezkor va g’ayratli bo’lishni ta’kidlaydi. Boshqa hunarlar kabi bunda ham rostgo’y bo’lish, baxillikdan qochish kabi xislatlarga ega bo’lishga undaydi. Ayniqsa uning bozor bilan bog’liq kasb-hunar kishilarga bergan o’gitlari qiziqarli. Masalan: “Bozor xalqi bila bozori bo’lgil. Toli va tarozini rost qilgil. O’z aqchang haqida ikki dil va ikki hamyon bo’lmagil. Sheriklaringga hiyonat qilmagil, har peshakim qilsang unga hiyla qilmagil va hamisha hamma ishingni birdek qilgil. Agar moldor bo’lsang, muhtojga qarz bermoqni g’animat bilgil” – deb to’g’ri ta’kidlaydi. Bu pandlar ham hukmdorga, ham oddiy fuqaroga barobar zarur hisoblanadi. Bu bilan u yoshlarda mehnatsevarlikni, mehnatkash insonga hurmat tuyg’usini tarbiyalaydi. Jismoniy mehnat bilan ham aqliy mehnat kabilar bilan shug’ullanish lozimligini bayon etadi. Kaykovus “Vazirlikning shart va rasmlari zikrida” nomli 40 bobda vazirlarning ishi, faoliyati, ular amal qilishi kerak bo’lgan axloq- odob, hulq – atvor qoidalari haqida gapirib o’tadi. “Ey fazand agar vazirlik mansabiga yetsang, turli hisobot yo’llarini, muomila tarkibini yaxshi o’rganib olgin, podshohga (davlat boshlig’i) hamma vaqt to’g’ri yo’llarni bayon qilgil, insoflik bo’lgil” deb o’qtiradi. U vazifasidan foydalanib, barcha molni uyiga tashimaslikni, arzimas narsalarga nazar solmaslikni, mol yig’ishni hohlasa vayron mamlakatlarni obod qilib daromad topishini aytadi. “Bilgilki, jahonni lashkar bila, lashkarni zar bila, zarni obodonlik bila, obodonlikni aql- insof bila qo’lga kirgussa bo’lur. Demak, aql – insofdan g’ofil bo’lmagil” – deydi. Yolg’on farmon chiqarmaslikni, o’z so’zini ulug’ tutushni, o’z farmoniga xilof ish qilmaslikni ta’kidlaydi. “Sipoxsoralik shartlari va odatlari zakrida” nomli 41- bobda “Ey farzand, agar sipoxsolar bo’lsang, lashkaringga exson ko’rgazgil ham o’z tarafingdan ham podshoh tomonidan ularga yaxshilik rasmini tutgil. Hamisha haybatlik bo’lgil va urush qilmoq tarikan bilgil” – deb bayon etadi. U o’z fikrini urushda bir qadam ham orqaga chekinmaslikni, doim olg’a bosish, oldinga harakat qilish kerak deb biladi. Qo’shin boshlig’i har doim lashkarga xush so’z, xush muomilada bo’lishni suv, nonni birgalikda baham ko’rishni maslahat beradi. Kaykovus 42- bobda podshohlik (davlat boshlig’i) haqida gapirar ekan “ey farzand, agar podshoh bo’lsang, porso (xudojo’y, yomon ishlardan saqlanuvchi) bo’lgil va ko’zingni qo’lingni haloyiqning ayol va atrofidan (xotin bolachaqalari) yiroq tutgil. Pok va imonli bo’lgilki, bu poklikdur”, deydi. Davlat va o’zining shaxsiy ishlarini ham aql yuzasidan bamaslahat o’ylab sabr – toqat bilan, natija va oqibatini ko’z oldiga keltirib amalgam oshirishni aytadi. Hamisha rostgo’y kam gapiruvchi bo’lishni talab qiladi. “Hamisha lutf va qaramni odat qilgil, lekin siyosatlik bo’lgil”- deb o’qtiradi. Uning fikricha, kimgaki ish buyursa ya’ni vazifa tayinlovchi shu vazifaga munosib kishini tayinlashi kerak. Agar ish bilmagan kishiga rahbarlik qilishni topshirsa, u ish bilmasligidan o’z manfaatini o’ylash harahatiga tushadi. Podshohdagi olti hislatni u alohida ta’kidlaydi haybat, adil, saxovat, muxofazat, muloyimlik, rostgo’ylik podshoh bo’lsang bu ishlarga ehtiyot bo’lgil va olam podshoxlarning holidan shundog’ xabardor bo’lib turgilki ularning nafas olganlaridan ham xatto g’ofil bo’lmagil undan so’ng o’z viloyating va lashkar holidin ham ogoh bo’lgil deb tushuntiradi. Kaykovus o’z asarida hayotiy va amaliy masalalarni keng ochib beradi. Uning kundalik turmushdagi xulq- odob qoidalariga oid fikrlari asarning “Mazax” (hazil) qilmoq, shart – ranj (shaxmat) va nard o’ynamoq zikrida, “Shikorga” (ov) chiqmoq zikrida, “Chavgon o’ynamoq zikrida” shuningdek ovqatlanish, dam olish, hammomga borish, mehmondorchlik, sharob ichishga bag’ishlangan boblarida bayon qilingan bo’lib, ular hozirgi paytda ham ahamiyatini yo’qotmagan. Bunday xulq- odob qoidalari inson kamolotini ko’rsatuvchi sevgi namoyon bo’ladi. Alloma bu masalalarni o’z turmushida ko’rgan, uchratgan, boshidan kechirgan va shular asosida jam qilgan. Bu hayotiy muammolarni Kaykovus hikoyalar, maqolalar, donishmandlarning hikmatli so’zlari vositasida isbotlaydi. Shuning uchun ham “Qobusnoma” IX asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asarlar qatoriga kiradi. Kaykovus “Sharob ichmak” nomli II bobga sharob (aroq, mast qiluvchi ichimlik) ichishning qoidasi, chegarasi va adog’i haqida so’z yuritadi. “Ey farzand, bilgilki senga sharob ich deb aytmasman, ammo ichma deb ham aytmasman, negaki yosh yigitlar qari kishining so’zi bilan yigitlik vaqtining ishlarini tark etmaslar. Kaykovus yoshlarga sharobni iloji boricha ichmaslikni maslahat beradi. Bu bilan ham haq taoloning, ham ota-onaning, ham xalqning xushnudlikni qozonasan” deb o’qtiradi. Lekin majlislarda do’stlaring senga sharob ichirmasdan qo’ymaydi. Bunday xollarda sharob ichishning rasmini yodingdan chiqarmagil deydi. Sharobni haddan ziyod ichmaslikni, taom yegandan so’ng agar tashna bo’lsa uch martagacha iste’mol qilishni, lekin asr nomozidan so’ng icha boshlashni o’qtiradi. “Chunki mast bo’lganingni hech kim ko’rmaydi va hech kim uyaltirmaydi” deydi. “Sharobxo’rlikdan ikki narsa hosil bo’ladi: yoki be’morlik, yoki devonalik. Nahor paytidagi ichishning zarari bexad ekanligini aytadi va juma kuni ichmaslikni odat qil, bundan sening nafsing, tomirlaring, ko’zing, aqliy ruhiy tanang osoyish topar” deb maslahat beradi. Mehmondo’stlik xalqimiz tarixida ming yillardan beri o’rin olib kelayotgan an’analardan biri. Ahloq va nafosat manbai hisoblangan. Mehmondo’stlikda do’stlik, o’rtoqlik, odamgarchilik, insonparvarlik, poklik kabi odob qoidalari buloq bo’lib qaynaydi. Mehmondo’stlik o’zbek xalqining oliy fazilati, mehmon kelganda o’zlari kambag’al bo’lsa ham mehmon oldiga choy damlab, uyda bor masalliqdan biror taom tayyorlash o’zbek xalqining odati bo’lgan. Mezbon oilasidagi kamchiliklar, yetishmovchiliklar to’g’risida og’iz ochmagan, o’zini xushchaqchaq, o’zini dilkash ko’rsatgan. Mana shu mehmondo’stlik odobi haqida “Qobusnoma” ga quyidagi fikrlarni uchratamiz. 3.3. “Qobusnoma” ning pedagogik-psixologik g’oyalaridan ta’lim – tarbiyaviy ishlarda foydalanish . Qobusnomadan boshlang’ich sinflar ta’lim tarbiya jarayonida foydalanish katta ahamiyatga ega. Undagi g’oyalar o’zini hayotiy realligi aniq va sodda tilda yozilganligi, bolalar ongidan mustahkam o’rin oladi deb o’ylayman. Kaykovus o’z fikrlarini o’zi guvoh bo’lgan voqea hodisalar, hikoyat va rivoyatlar bilan isbotlab bergan. Shunday bo’lishiga qaramay, hozircha bu asarning g’oyalari boshlang’ich sinf darsliklarida “Do’st tutmoq zikrida” nomli bobida qisqagina parcha keltirgan xolos. Albatta “Qobusnoma” dagi g’oyalarni dars jarayonida eksprement o’tkazmasdan, samaradorlik darajasini aniqlamay turib uni darsliklarga kiritib tashlash mumkin emas. Hozircha “Qobusnoma” faqat pedagogic sohadagi adabiyotlarda, darsliklardagina urin berilgan. Masalan: (Pedagogika tarixi. Toshkent 1995 yil) (“O’zbek pedagogikasi antologiyasi”. “Toshkent 1995 yil”). “Ma’naviyat darslari” Toshkent 1995 yil) O’zbekistonda ijtimoiy- falsafiy fikrlar bilan tarixidan lavhalar). Pedagogika tarixidan xrestomaniya. Toshkent 1995 yil) va boshqa adabiyotlarda Kaykovus va uning asaridagi g’oyalari atroflicha taxlil qilib o’rganiladi. Men pedagogik va davlat amaliyoti jarayonida bu asardagi pedagogik g’oyalarning boshlang’ich sinflarda qo’llanish usul va yo’llarini o’rgandim, kuzatdim, tajribada sinab ko’rdim. Men ishlayotgan Yakkabog’ tumanidagi 29- umumiy o’rta ta’lim maktabining 3 –A sinfida 25 ta o’quvchi bo’lib, 12 ta o’g’il bola 13 ta qiz bola bor. Avvalo men ularning shu paytgacha do’stlik haqidagi tushuncha ta’savurlarni bilish uchun quyidagicha yozma savol javobni o’tkazdim. a) Do’stlik deganda nimani tushunasiz? b) Do’stingiz bormi? Uning qaysi tomoni sizga yoqadi? v) Qanday kishilarni do’st deb bilasiz? Ularning 80 % 1- savolga “Men do’stlik deganda yaxshilik qilishni tushunaman” deb bir gap bilan javob beribdi. 1- Do’stlik deganda yaxshilikni tushunaman 2- Do’stlikni deganda ahllikni tushunaman 3- Do’stlik deganda o’rtog’imni tushunaman. 4- Do’stlik deganda o’rtog’imga yaxshilik qilishni tushunaman. Ikkinchi savol: ko’pchilik o’quvchilar yaxshi kishilarni yolg’on gapirmaydigan, ishonchli kishilarni do’st deb bilishlarini aytganlar. Masalan: 1. So’zida turadigan, yolg’on gapirmaydigan kishilarni do’st deb bilaman. 2. Yaxshi tomonlari bor gaplarini hech kimga aytmagan kishilarni do’st deb bilaman. 3. Urushmaydigan, mehribon kishilarni do’st deyman. 4. Yaxshi muloyim gapiradigan kishilarni do’st deb bilaman. 5. Ishonchli kishilarni do’st deb bilaman. Ulardan mana shunday javoblarni olgach, odobnoma darsida “Qobusnoma” dagi do’st tutish odobi haqidagi bobidan foydalanib ularga do’stlik haqida gapirib berdim. Shuni alohida ta’kidlashim kerakki, asardagi g’oyalarni bolalarning yosh va individual xususiyatlarini bilish darajasini tushunish qobilyatlarini hisobga olgan holda jiddiy, soda lekin ilmiy tarzda misollar, rivoyatlar orqali tushuntirdim, savol- javob orqali bilimlar mustahkamlandi. Kelgusi darsda ulardan o’tilgan mavzusini mustahkamlash sifatida yuqoridagi tema mavzu yuzasidan yozma ravishda savollar berib javoblar oldim. Bunda o’quvchilarning 90 % do’stlik deganda do’stiga xiyonat qilmaslikni tushunaman deb fikr bildirganlar. Ularning javoblaridan namunalar: 1. Do’stlik deganda xiyonat qilmaslik, yomon kunlarda yordam beradigan kishilarni tushunaman. 2. Do’stlik deganda xiyonat qilmslik, do’stiga yaxshi munosabatda bo’lishini tushunaman. 3. Do’stlik deganda do’stining, dugonasining aybini yashirib hech kimga aytmaydigan kishini tushunaman. 4. Mening dushmanimni o’zini dushmani deb bilgan kishini do’st deb bilaman. 5. Do’sti yo’q paytda uning yonida turgan kishini do’st deyish mumkin. 6. Ilmi, so’zining ustidan chiqadigan, rahmdil kishilarni do’st deb bilaman. 7. Yaxshilikka yaxshilik qiluvchi va yomonlikka ham yaxshilik qiluvchilarni do’st desa bo’lur. 8. Aybini boshqalarga eshittirmasdan o’zimga aytadigan kishilarni do’st deb bilamanl. Shu tariqa javob olgach, men olingan ikki holatdagi javoblarni o’qib chiqib solishtirdim. Natijada shunday xulosaga keldim. XULOSA Kaykovusning “Qobusnoma” asari XI asrda yaratilgan bo’lishiga qaramay, unda ilgari surilgan g’oyalar, pand-nasihatlar, axloq-odob qoidalari hozirga qadar ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Uning ta’limotini o’rganish, undan umuminsoniy tarbiya sohasida foydalanishi shu kunning talabiga aynan mos keladi. Biz malakaviy bitiruv ishimizda Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy sharoit hamda madaniy muhitni yoritdik. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi, ahamiyati unda ilgari surilgan g’oyalar, targ’ib qilingan masalalar bayon etildi. Uning pedagogika sohasidagi qarashlari ya’ni ilm olish masalalari asarning hozirgi davrda ma’naviy-axloqiy tarbiya samaradorligini oshirishdagi roli, kasb-hunar egalarining odob-axloq normalari, ularning bir-biri va atrofdagilar bilan muomila munosabat masalalari kundalik turmush jarayonida rioya qilish kerak bo’lgan axloq chegarasi masalalari o’rganildi, tahlil etildi. Asarning oila tarbiyasida va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanilishining nazariy jihatlari hamda ommaviy usullari ko’rsatiladi. Maqsaddan kelib chiqqan holda tadqiqot o’tkazildi. Asrni o’rganish jarayonida Kaykovusdan avval yashab ijod etgan allomalarning ham qarashlari o’rganildi, bundan keyin yashagan va yashab kelayotgan ilmi ahllarining fikrlari bilan taqqoslanildi. Shulardan kelib chiqib, asarning tarbiyaviy qimmati, uning hayotiy real voqealarini qamrab olganligida degan hulosaga kelindi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent “O’zbekiston” 1992 yil. 2. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim to’g’risidagi qonun. Toshkent 1997 yil. 3. I.A.Karimov O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent “O’zbekiston” 1995 yil 4. I.A.Karimov. Barkamol avlod O’zbekistonning poydevori. Toshkent 1997 yil 5. Vamberi X. Buxoro yoxud Movarounnxr tarixi. Toshkent. G’.Gulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1990 yil 6. Ziyoyev G. Yuz bir hadis. Toshkent “Mehnat” 1999 yil 7. A.Zunnunov. O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. Toshkent “Fan” 1995 yil 8. Umum Ismoil-Al Buxoriy Xadis. Toshkent Qomuslar bosh tahririyati. 1- 2 kitoblar. 1996 yil 9. Milliy qadriyatlar va tarbiya. Ilmiy to’plam. Qarshi 1996 yil. 10. U.Mahkamov. Axloq-odob saboqlari. Toshkent “Fan” 1994 yil 11. Alisher Navoiy. Hayratul abror. Toshkent. G’.g’ulom nomidagi adabiyot va san’ati nashriyoti 1974 yil. 12. Kaykovus. “Qobusnoma”. Toshkent “Meros” nashriyoti 1992 yil 174 bet. 13. Nizomiddin Qori bin mulla Xusayn. Axloq ilmi. Qarshi “Nasaf” 1993 yil 14. S.Nishonova. Ma’naviyat darslari. Toshkent “O”qituvchi” 1994 yil 15. Pedagogika tarixidan xerstomaniya. Tuzuvchi-muallif Xasanboyeva. Toshkent “O’qituvchi 1993 yil” 16. Zohid. Muxtasar. Toshkent “Cho’lpon” 1994 yil. 17.Pedagogika Minavvarov A.Q. tahriri ostida. Toshkent: "O'qituvchi" 1997.

Kaykovusning qobusnoma asarining tarbiyaviy tadbirlarning tashkil

MUNDARIJA

KIRISH...............................................................................................................

 

I BOB UNSURULMAOLIY KAYKOVUS VA UNING “QOBUSNOMA” ASARI

  1. Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot…..

1.2 “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi ……………………......................

1.3 Ilm o’rganishning ahamiyati haqida …………………………………….... 

II-BOB KAYKOVUSNING QOBUSNOMA ASARINING TARBIYAVIY TADBIRLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI

         2.1 Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati…………

  1.  Kaykovusning “Qobusnoma” asarida jamiyat taraqqiyotida ilm va kasb-hunarning tutgan o‘rnining aks etishi……………………………………..

III BOB “QOBUSNOMA” ASARIDAGI PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK G’OYALAR, ULARNING TA’LIM-TARBIYAVIY AHAMIYATI

3.1 “Qobusnoma” bolalarni ma’naviy ahloqiy tarbiyalash vositasi…………...

3.2 “Qobusnoma” da bolalarga kasb-hunar, xulq-odob o’rgatish masalalari…..

3.3 “Qobusnoma” ning pedagogik-psixologik g’oyalaridan ta’lim-tarbiyaviy ishlarda foydalanish…………………..…………………………………….…….

XULOSA 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 

 

 


 

Kirish

  O’zbek xalqi tarixida qolaversa, Respublikada yashaydigan barcha   millatlar tarixida chinakam tarixiy ahamiyatga molik voqea sodir bo’ldi. Mustaqillik erkin xalq bunyod etgan mustaqil davlatning tabiiy bir holatidir. So’nggi yillarda mamlakatimiz hududida Prizidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovichning  tashabbusi bilan bir qancha ishlar amalgam oshirildi va oshirilmoqda. Shu munosabat bilan o’zligimizni anglash, qadimiy qadriyatlarimiz buyuk bobokalonlarimizning o’tmishdagi madaniy merosi, nodir qo’lyozma asarlarini o’rganishga tobora qiziqish hozirgi kunimizning dolzarb masalalaridan biriga aylanib bormoqda.

  O’zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon, milliy qadriyatlari-miz, an’analarimiz, urf-odatlarimiz tiklana boshlandi. Chor Rossiyasi tomonidan Turkiston xalqlarining bosib olinishi natijasida tilimizga, madaniyatimizga milliy an’ana va udumlarimizga eskilik sarqiti deb qaraldi. O’sha paytdan boshlab, Evropacha madaniyat yashash tarzi xalqimiz ongiga singdirila boshlandi. Natijada milliyligimizdan chetlasha boshladik. O’zbek millati farzandlari o’z tarixini, milliy madaniyatini o’rganishdan bebaxra bo’lib qoldilar, ma’naviy jihatdan o’sishga ziyon yetdi. 

  Istiqlol sharofati bilan, dinimiz millatimiz urf-odat, an’analarimiz qadimiy ma’naviyatimiz yana o’zimizga qaytib keldi. Yoshlarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ma’daniy merosdan keng foydalanish milliy ma’daniyatimiz ravnaqida muhim o’rin tutadi. O’tmishdagi ilg’or mutafakkirlarimizning dono fikrlari, o’git, pand-nasihatlari, tafakkur mevalari, ijodiy yutuqlarinio’rganish xalqimizning ma’naviy dunyosini kengaytiradi, yosh avlodning komil inson bo’lib voyaga yetishda muhim vosita bo’lib hizmat qiladi. Shunday ekan, biz ularni ilmiy va amaliy jihatdan chuqur o’rganmog’imiz, ilgari surilgan g’oyalarni anglab yetmog’imiz va yosh avlod ongiga singdirmog’imiz lozim. 

Shu maqsadda biz, XI asrda yashab o’tgan va o’zining ahloqiy qarashlarini, o’gitlari, pand-nasihatlarini meros qilib qoldirgan, Eron va Markaziy Osiyoda taniqli allomalardan biri, Unsurulmaoliy Kaykovusning pedagogik qarashlarini malakaviy bitiruv ishi  mavzusi qilib tanladik. Kaykovusning bizgacha yetib kelgan faqat birgina “Qobusnoma” asari ma’lum. Bu asar Sharq olamida muhim ilmiy-tarbiyaviy va pedagogik ahamiyatga ega ekanligi bilan qadrlanadi. Kaykovus Eronlik yozuvchi bo’lishiga qaramay, uning ijodidan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga  taaluqli bo’lgan fikrlar, qarashlar, nasihatlar o’rin olgan. 

Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda o’zbek xalqi oldida turgan ma’naviyatni tiklashda  Kaykovusning fikrlari, o’gitlari, qarashlari ham muhim o’rin tutadi, albatta. Bitiruv ishimizda uning fikrlarini tahlil qilib, o’rganib hozirgi davrda  uning qaysi tomonlaridan qay o’rinlarda foydalanish va qo’llash yo’llarini ko’rsatgan. 

  Kurs ishining maqsadi – Kaykovusning pedagogika sohasida qarashlarini o’rganish, tahlil qilish. Uning kundalik turmushda va oila tarbiyasida, ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanishining nazariy jihatlarini hamda usullarini ko’rsatishdan iborat. 

  Kurs ishining vazifalari bajarish nazarda tutiladi. 

  1. Kaykovusning yashab o’tgan davr sharoiti va madaniyatini yoritish.

  2.  Kaykovusning qarashlaridagi pedagogik g’oyalarni aniqlash.

  3. “Qobusnoma” ning kundalik turmushdagi, bolalarni tarbiyalashdagi ahamiyatini bayon qilish.

  4. Kuzatish va tajribalar asosida bolalarni oilada tarbiyalashda va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash usullarini tahlil qilish.

 

 

 

 

 

 

 

 

I-BOB. UNSURULMAOLIY KAYKOVUS VA UNING “QOBUSNOMA” ASARI.

1.1.  Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot.

  Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga ega.  Eramizdan avvalgi  bir  minginchi yillarda Amudaryoning quyi qismi, Zarafshon vodiysi, Murgob daryosi, Farg’ona vodiysida boshlang’ich  madaniyat markazlari vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi IV-V asrlarda bu o’lkalar Eron davlati tarkibiga qo’shib olindi. Zardushtiylik dini shakllandi. Eramizdan avvalgi IV asrlarga kelib O’rta Osiyo Aleksandr Makedonskiy  boshliq yunonlar tomonidan bosib olindi.  IV asrlardan boshlab zardushtiylik dini  Markaziy Osiyo hududida vujudga kelib  keng  yoyila boshladi. U faqat din bo’lib qolmasdan, o’z davri ma’naviyatining muhim yo’nalishini tashkil etdi. Madaniyati, urf-odati, ahloqi, ta’lim-tarbiyasi kabi masalalarni aks ettirdi.

  VI-VII asrlarda Markaziy Osiyoning shimoliy tomonida Turk xoqonligi vujudga kelib, Erondagi Somoniylar bilan uzoq vaqt kurash olib bordi. Uning ta’siri Markaziy Osiyo xalqlarida kuchaya bordi, o’lkada qadimgi turk tili keng yoyildi. Bu davrdagi ma’naviyat, axloq, ma’rifat, ta-lim-tarbiya haqidagi fikrlar “Go’ro’g’li”, “Alpomish” dostonlarida o’z aksini topdi. VII asrlarda Arabistonda shakllangan islom dini VIII asrga kelib Markaziy Osiyoda keng tarqatildi. Markaziy Osiyo arablar  tomonidan  bosib  olindi. Islom dinining  asoschisi  (570-633) Muhammad payg’ambar bo’lib,  uning ta’limoti  uqaddas kitob  “Qur’on” da o’z ifodasini topdi. 

Sotib olish