Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	71.2KB
Покупки	6
Дата загрузки	16 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi ” mavzusida
yozgan
KURS ISHI
Talaba: 403 -guruh talabasi
Yovqocheva Sadoqat
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
_______ P.Nabiyeva
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________
TOSHKENT – 2024
1

Talabaning F.I.SH. Yavqocheva Sadoqat
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 403- guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : “Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva
A’zolar:
_________________ __________
_________________ __________
_________________ __________

MUNDARIJA
2

KIRISH………………………………………………………………………….4
I.BOB. KELISHIK QO’SHIMCHALARINI O’QITISHDA INTERFAOL
METODLARDAN FOYDALANISH…………………………………………...5
1.1. Kelishik kategoriyasi ………………………………………………..….....8
1.2. Grammatik va leksik ma’no munosabati . ………………………….................12
I. BOB. GRAMMATIK MA’NO TURLARI……………………………….…..16
2.1 Grammatik kategoriya haqida………….. .………….….……….………22
2.2 . Morfologik kategoriya turlari …………………………..………………26
XULOSA ……………………………………………………………………...….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..33
KIRISH
3

Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi kunda fan, madaniyat, axborot
texnologiyalari jadallik bilan rivojlanib borayotgan mamlakatimizda ta’limni
rivojlantirish eng asosiy masalaga aylanib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 avgust) da qabul qilingan hamda
bugungi kunda g’oyalari amaliyotga keng ko’lamda muvaffaqiyatli tatbiq
etilayotgan O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” mazmunida barkamol shaxs va malakali
mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining mohiyatini to’laqonli ochib
berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim
jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga
jahon ta’limi darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirishi
lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning uchinchi bosqichi (2005 va undan keyingi
yillar)da “... ta’lim muassasalarini moddiy resurs, kadrlar va axborot bazalarini
yanada mustahkamlash, o’quv-tarbiya jarayonini yangi o’quv-uslubiy majmualar,
ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan to’liq ta’minlash” kabi dolzarb vazifalar
ijobiy hal etilmog’i lozim. Mazkur vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishida yana
bir omilning mavjudligi, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagog-
o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarining mohiyatidan
xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari,
shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror
topishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchilarning ona tili va adabiyot fani
asoslarini o’qitishda yo’naltirilgan mashg’ulotlar jarayonini noan’anaviy
shakllarda tashkil etish, ta’lim jarayonini mukammal andoza asosida loyihalashga
erishish, mazkur loyihalardan oqilona foydalana olish ko’nikmalariga ega bo’lishi
ta’lim oluvchilar tomonidan nazariy bilimlarning puxta, chuqur o’zlashtirilishi,
ularda amaliy ko’nikma va malakalarning hosil bo’lishining kafolati bo’la oladi.
Kurs ishining vazifasi. Kurs ishining mavzusidan kelib chiqqan holda
“O’zbek tilshunosligida sinonimiya hodisasining o’rganilishi « mavzusini rejalar
asosida batafsil o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va
4

foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Asosiy qismda uchta reja orqali
mavzu yoritilgan.
I.BOB. KELISHIK QO’SHIMCHALARINI O’QITISHDA INTERFAOL
5

METODLARDAN FOYDALANISH
Bugun til, adabiyot kirib bormagan biror soha yo’q, har bir fan, albatta, ona tili
bilan uzviy bog’liq. Ushbu fanga o’quvchini qiziqtirish, rejada berilgan mavzularni
to’liq o’zlashtirilishini ta’minlash pedagogning vazifasi sanaladi. Pedagog
kutilayotgan natijaga erishish uchun avvalo darsni rejalashtirishi yoki
loyihalashtirishi lozim bo’ladi. Darsni loyihalashtirishda quyidagi tavsiyalarni
berib o’tamiz. Pedagogik jarayonni loyihalashda: 1. Pedagogik faoliyat mazmunini
tahlil qilish; 2. Natijalarni oldindan ko’ra bilish; 3. Rejalashtirilgan faoliyatni
amalga oshirish loyihasini yaratish kabi vazifalar bajariladi. Bu bosqichda
o’qituvchining mustaqil, shu bilan birga o’quvchi bilan hamkorlikda o’quv
jarayonining mazmuni, vositalarini belgilash asosida loyihalashtirilgan faoliyati
yetakchi o’rin tutadi. Loyihalar predmet va uning yo’nalishiga ko’ra bir-biridan
farqlanadi. Quyida kelishlar haqida ma’lumotlarni tahlil qilgach darsni ushbu
mavzuda qiziqarli loyihalash usullari taqdim qilinadi. Dastlab, kelishiklar haqida
fikr-mulohazalar yuritamiz. Bosh kelishik. Bosh kelishik boshqa kelishiklarga zid
holda ko’rsatkichsizdir. Bu kelishikdagi so’zlar kim? nima? qayer? kabi
so’roqlardan biriga javob bo’ladi. Bosh kelishik otning bosn shakli bo’lib, u egalik,
ko’plik qo’shimchalari bilan qo’llanganda ham o’z mohiyatini yo’qotmaydi: kitob,
kitoblar, kitobim. Bosh kelishikdagi so’z boshqa so’zlar bilan quyidagicha ikki
turdagi munosabatga kirishadi: a) mikrosintagmatik munosabatli barqaror
birikmalar hosil qilishda ishtirok etadi: 1.Qo’shma so’zlar yasalishida ularning
tarkibiy qismi sifatida ishtirok etib, tobe munosabatli mikrosintagmatik butunlik
hosil qiladi: toshko’mir, oshqozon, jigar rang, kul rang, tamom bo’lmoq, hayron
bo’lmoq, qaror qilmoq, va’da bermoq. 2.Bosh kelishikdagi ot takroriy (teng
munosabatli mikrosintagmatik aloqada) qo’llanib, o’z lug’aviy ma’nosidan
tashqari miqdoriy ortiqlik, kuchaytirish kabi qo’shimcha ma’no bo’yoqlariga ega
bo’ladi: ombor-omor g’alla, guruh-guruh odam, quchoq-quchoq gul. b)
makrosintagmatik munosabatni shakllantirishda ishtirok etadi 1. Gapda ega
vazifasini bajaradi: Oltin o’tda, odam mehnatda bilinadi. Toshkentdo’stlik shahri.
6

2. Kesim yoki uning ot qismi vazifasini bajaradi: Mustaqillik-buyuk ne’mat.
Hunarlining qo’li-gul. Anvarning akasi fermer ekan. 3. Izohlovchi vazifasini
bajaradi: Majlisda professor Mamatov nutq so’zladi. 4. Sifatlovchi vazifasida
qo’llaniladi: Asfalt yo’ldan mashinalar g’iz-g’iz o’tib turar edi. 5. Bosh
kelishikdagi otlar bilan, uchun, uzra, haqida, to’g’risida ko’makchilari bilan
birgalikda vositali to’ldiruvchi vazifasida keladi: Ona o’g’ilchasini oq choyshab
bilan o’radi. 6. Payt bildiruvchi otlar bilan birikib, hol vazifasida kelishi mumkin:
Shu kuni Odilbek mehmon kutmoqda edi. 7. Bosh kelishikdagi ot yakka yoki
birikmali holda atov gap vazifasini bajaradi: Kuz. Izg’irin shabada hushtak chalib
turibdi 8.Undalma vazifasini bajaradi: Chimxo’rsan-da, qizim, shu ham osh
yeyishmi? (A.Qod.) Qaratqich kelishigi. Narsaning shu kelishikdagi otdan angla-
shilgan boshqa narsaga qarashli ekanini bildiradi va kimning? Nima-ning?
qayerning? so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Qaratqich kelishi-gining asosiy
morfologik ko’rsatkichi –ning: ishning samarasi, uyning jihozi, dalaning havosi.
She’riyatda –n, -im shaklida ham ishlatiladi: Har bolam ufurgan nafasin atri-
she’rimning eng yetuk, eng yaxshi satri (G’.G’.). O’zbekiston-vatanim manim
(A.O.). Men, sen kabi kishilik olmoshlaridan keyin –ing tarzida qo’shiladi:
Men+ing, sen+ing. Qarluq lahjasiga kiruvchi markaziy shahar shevalarida,
so’zlashuv nutqida –ni shaklida ham ishlatiladi va tushum kelishigi bilan
shakldoshlikka ega bo’ladi: Yomonni bir qilig’i ortiq. Qaratqich kelishigidagi so’z
ko’pincha egalik affiksini olgan ot bilan birikadi. Bunda qaratqich kelishigidagi
so’z qaratqich, egalik affiksini olgan ot esa qaralmish deb nomlanadi. Qaratqich
kelishigi belgili va belgisiz ishlatiladi. U belgili qo’llan-ganda qarashlilik ma’nosi
ta’kidlanib, aniq anglashilib turadi: daraxt-ning ildizi, Dehqonlarning hayoti.
Belgisiz qo’llanganda esa qaratqich va qaralmish asosida anglashilgan qarashlilik
ma’nosi umumiy, mavhum bo’ladi. Bunda so’zning qaratqich kelishigida ekanligi
qaralmish-dagi egalik affiksi orqali anglashilib turadi: daraxt ildizi, dehqonlar
hayoti. Ba’zan qaratqich ham, qaralmish ham belgisiz qo’llanilib, so’zlar
o’rtasidagi sintaktik aloqa mazmun orqali anglashiladi: O’z yerni qo’yib Hind sori
yuzlandim, Yo rab, netayin, ne yuz qaroliq bo’ldi (Bobur.). Bu kelishik leksik va
7

grammatik ma’nolar talabiga ko’ra quyidagi hollarda belgisiz ishlatilishi mumkin:
1.Qaratqich kelishigidagi so’z mavhum ot bo’lganda: vijdon amri, hayot mazmuni,
kuy sehri, umr savdosi, til birligi. 2.Qaralmish payt ma’nosini anglatuvchi so’z
bo’lganda: tush vaqti, tong mahali, yoz chog’i, ko’klam payti. 3.Qaratqich tur-nav
ma’nosini bildirganda: bug’doy uni, chigit yog’i, cho’l qovuni, mahalla markazi,
yoshlar markazi, kamolot tashkiloti. 4. Qaratqich qaratqich bilan bog’langanda:
madaniyat rivojining shartlari, O’zbekiston madaniyatining negizi kabilar shular
jumlasidan-dir. Gapda qaratqich kelishigidagi so’z qaratqichli aniqlovchi vazifasini
bajaradi: Bu yerdan hovlining bog’cha va polizning qarovsizligi yana ham
yaqqolroq ko’rinar edi (A.Q). Qaratqich kelishigidagi so’z belgili va belgisiz
shaklda ba’zi ko’makchilar bilan munosabatga kirishib, ular bitta sintaktik
vazifani, ya’ni to’ldiruvchi yoki hol vazifasini bajaradi: Erkak qaddi to’g’risidagi
gapi mening uchun ham yangilik (A.Q).Ovqat orqasidan choy berildi (A.Qod).
Olimxon kavak orasiga kirib ketdi (O). Tushum kelishigi. Ish-harakatni o’ziga
qabul qilgan narsani anglatib, kimni? nimani? qayerni? so’roqlaridan biriga javob
bo’ladi. Tushum kelishigining asosiy ko’rsatkichi –ni bo’lib, mazkur kelishik bilan
shakllangan so’z hamma vaqt o’timli fe’l bilan birikadi: hayotni tushunmoq,
vazifani bajarmoq, bahorni his qilmoq, dalani aylanmoq. She’riy nutqda tushum
kelishigi –n shaklida ishlatiladi: Tinim yo’q, har nafas sep yozar, bahor yozib o’z
tugunchagin (H.O.). Tushum kelishigi men, sen olmoshlaridan so’ng va mumtoz
she’riyatda –i shaklida ishlatiladi: Men+i tanimay, sen+i tanibdi. Adl qulog’ila
eshit holim+i (Muqimiy.). Tushum kelishigi belgili va belgisiz ishlatiladi. Atoqli
va shaxs bildiruvchi otlar, egalik affiksini olgan turdosh ot, aniqlovchi olgan ot,
harakat nomi, olmosh, son, sifat, ravish va boshqa otlashadigan so’zlar tushum
kelishigi bilan turlansa har doim belgili bo’ladi: Navoiyni oldim qo’limga (H.O.).
Yo’lchi titroq qo’llari bilan Gulnorning sochlarini asta siladi (O.). Egilgan boshni
qilich kesmas. Bo’linganni bo’ri yer. (Maqol) Tushum kelishigidagi so’z, asosan,
bir turdagi narsani ifoda qilib, uni ta’kidlash lozim bo’lmaganda belgisiz
qo’llanadi: «Eshon hey» degani esa «Hovliga borib ayt, nozik mehmon olib
kelaman»degani bo’lar ekan (A.Q). Shoirlari g’azal yozadi, botirlari kanal qazadi
8

(H.O). Tushum kelishigining doim belgisiz ishlatilishi, ma’no kasb etmoq, farzand
kutmoq, quloq solmoq singari turg’un birikmalarda ham uchraydi. Tushum
kelishigidagi so’z gapda vositasiz to’ldiruvchi vazifasini bajaradi: Umrini ilmga
bag’ishlagan odam abadiy umrga erishadi. O’n sakkizga kirgan odam olamni ming
xil jilvada ko’radi…(S.A). Jo’nalish kelishigi. Ot orqali ifodalangan narsaning
harakat yo’nalgan o’rin, vaqt, sabab yoki ish-harakatning bajarilishida vosita
ekanligini anglatadi. Jo’nalish kelishigining affiksi –ga bo’lib, k yoki g undoshi
bilan tugagan o’zakka –ka, q yoki g’ undoshlari bilan tugagan o’zakka esa - ga
tarzda qo’shiladi: uy+ga, ish+ga, jamiyat+ga, kitob+ga, oila+ga; bezak+ga-
bezakka, barg+ga-barkka, bog’+ga-bog’ga, qishloq+ gaqishloqga kabi. Jo’nalish
kelishigi affiksi she’riyatda va o’g’uz lahjasida –a shaklda ham uchraydi: Lozim
siza har tilni biluv ona tilidiyek, Bilmakka ani g’ayrat eting foydayi kondur (Avaz
O’tar.). Bu kelishik affiksi ko’rsatish olmoshlariga qo’shilganda n undoshi
orttiriladi: bu+n+ga, shu+n+ga, u+n+ga. Jo’nalish kelishigi, asosn, belgili
ishlatiladi. Uning belgisiz ishlati-lishi juda kam uchraydigan hodisalardan bo’lib,
harakat yo’nalgan o’rin ifodalanganda belgisiz ishlatilishi mumkin. Masalan: bozor
bormoq, boshini quyi solmoq, past ketmoq kabi sanoqli o’rinlardagina belgisiz
ishlatiladi.
9

1.1.Kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi (qisq. KK) morfologik
kategoriyalar sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U EK bilan
birgalikda sintaktik shakllarning so’z birikmasiga xos guruhmi tashkil etib, gapga
xos kesimlik katego- riyasidan farqlanadi. KKning UGMsi «sintaktik
qunlmalarda oldingi so’zni keyingi so’zga bog’lash»dir. Bu bilan u EK ga
qarama-qarshi tursa, ko’makchilar, fe’lning o’zgalovchi katego- n
yasi,
bog’lovchilar va ko’makchilarga yaqin turadi. Ammo ular- dan farqli jihatlarga
ega. Ko’makchilardan morfologik ko’rsatkich vi 0
shimcha) ekanligi bilan
farqlanadi. Ko’makchilar grammatik ITla
no ifodalash, so’zlarni bir-biriga bog’lash
vazifasini bajarsa-da, ula
r leksik birliklar hisoblanadi. O’zgalovchi kategoriya
shakllan- dan barcha mustaqil so’zlarni sintaktik aloqaga kiritish, so’zlarning
lug’aviy ma’nosiga ta’sir etmasligi bilan ajraladi. Holbuki o’zgalovchi
kategoriyasi faqat fe’lga xos va fe’llarning lug’aviy ma’nosiga ta’sir etishi bilan
lug’aviy-sintaktik mohiyatga ega. Shuning uchun ular «fe’l kelishiklari» deb
ham yuritiladi. Bog’lov- chilardan esa tobe aloqa uchun xizmat qilib, so’z
birikmalariga xosligi hamda grammatik ko’rsatkich (qo’shimcha) ekanligi bilan
farqlanadi.
KK olti shaklli sistema bo’lib, ularning har biri o’ziga xos ma’noviy va
sintaktik xususiyatlar yaxlitligidan iborat. KK shakllan sistemasi quyidagi
jadvalda aks etgan ( 2-jadval ).
M Kelishikla
ming nomi Qo
‘shimchas Misollar
1 Bosh kelishik -0 Kitob, yaxslu, o ‘n,
2 Qaratqich
kclishigi -ning Kitobning,
yaxshining,3 Tushum
kelishigi -ni Kitobni,
yaxshini, o ‘nni,4 Jo’nalish
kelishigi -ga Kitobga,
yaxshiga, o ‘nga,5 O’rin-
payt -da Kitobda, yaxshida, o
‘nda, menda, borishda6 CHiqishi
kelishigi -dan Kitobdan,
yaxshidan, o ‘ndan,
Bosh kelishik. Bosh kelishik (qisq. BK) 0 shaklli bo’lib, Lining mohiyati
10

boshqa kelishiklarga qarama-qarshi qo’yilish asosida belgilanadi. BK dagi
so’zshakl gap tarkibida tobe mavqe-dagi istagan gap bo’lagi, so’z yoki gap
kengaytiruvchisi bo’lib kela oladi. Misollar:
Ega: Derazamning oldida bir tup o’rik oppoq bo’lib gulladi. (H.Olim.)
Aniqlovchi: Bilim - baxtkaliti. (Maq.)
To’ldiruvchi: Ko ‘rpangga qarab oyoq uzat. (Maq.)
Hoi: Ship etdi, Shibirg’on ketdi. (Top.)
Darslik va qo’llanmalarda BK kesim vazifasidagi so’zni ham
shakllantiradi deyiladi: Otam - o’qituvchi. Dil qulfi - til kabi- Biroq bunda
o’qituvchi, til so’zshakllari kesim vazifasida bo’lib,
boshqa bo’laklarga mutlaq hokimdir. KKning sintaktik mohiyati
es a «sintaktik
qurilmalarda oldingi so’zni keyingi so’zga bog’lash»dir. Bu mohiyat nuqtayi
nazaridan kelishiklarga munosabatda bo’ladigan bo’lsak, kesimda bosh
kelishikni qidirish mantiqsizdir. Chunki, a) kesimlik kategoriyasi tarkibi murakkab
bo’lsa-da, unda kelishik shakli mavjud emas; b) KK umumtur- kumiy kategoriya
ekan, unda kesim vazifasidagi barcha mustaqil so’zlarda kelishikni qidirishga
to’g’ri kelgan bo’lur edi; v) KK sintaktik mohiyati «oldingi so’zni keyingi so’zga
bog’lash» ekan, kesim eng oxirgi so’z bo’lib, undan keyin bog’lanadigan birlik
y
O ’q; g) ayrim tadqiqotlarda bunday paytda kelishik ma’nosi va vazifasi o’ta
darajada kuchsizlashadi, deyiladi. Aslida bunda kuchsizlashish shu darajadaki,
kelishik mohiyati mutlaqo voqelan- maydi - «ko’rinmaydi». Bu esa ushbu
pozitsiyada kelishikni qidirmaslikni taqozo qiladi.
Tilshunoslar turkiy tillarda «bosh kelishikdagi so’z gapning xohlagan
bo’lagi bo’lib kela olishi»ni ta’kidlashadi. BK ning bu xususiyati boshqa
kelishiklaming o’rnini almashtira olishi bilan belgilanadi. Ammo bu imkoniyat
chegaralangan. KK sistema si ikki mikrosistemadan iborat: BK, qaratqich kelishigi
(qisq. QK), tushum kelishigi (qisq. TK) va jo’nalish kelishigi (qisq. JK), O’rin-
payt kelishigi (qisq. O’PK), chiqish kelishigi (qisq. ChK). BK birinchi
mikrosistemaga mansub bo’lganligi uchun uning QK va TK ni almashtirishi
11

bemaloldir. JK, O’PK va CHK ga nisbatan bu imkoniyat nihoyatda
chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyin - ikki kun keyin, qishloqqa ketdi -
qishloq ketdi, oqshomda ketdi - oqshom ketdi.
Qaratqich kelishigi. QK uch xil qo’llanadi: kitobning varag’i, mening
uyim, qoshin qarosi. QK ko’rsatkichini olgan so’z qaratqich, u bog’langan so’z
qaralmish deyiladi. Qaratqich-qaralm ish munosabati ancha barqaror bo’lib, bu
QK ko’rsatkichining so’z birikmasidagi o’rni ancha barqarorligi bilan
belgilanadi.
QK shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so’z Birikmasi hosil
qilmaydi, balki so’zning ajralmas qismiga aylanadi. QK ni olgan so’z EK ni olgan
so’z bilan birga qo’llanadi. Bunday qur ilishli so’z birikmalari [QKdagi ism +
EKdagi ism] so’z bir ikmasi umumiy qolipining voqelanishidir. QK ning
keltirilgan uch xil ko’rinishi nutq ko’rinishj bog’lanuvchi so’zlarning lug’aviy
ma’nosiga bog’liq ravish yuzaga chiqadi.
Tushum kelishigi. TK ham bir necha morfologij; ko’rsatkichga ega: -
Hi, -n, -i. TK dagi so’z faqat fe’l bilan bog’lanadi. Fe’llar TK dagi so’zga
munosabatiga ko’ra, ikkig
a ajraladi: o’timli fe’llar va o’timsiz fe’llar. TK ham
ko’p hollarda BK bilan o’rin almashadi: kitobni o ‘qidi - kitob o ‘qidi, olmani
edi- olma edi. TK bilan shakllangan so’z gap tarkibida so’z kengay- tiruvchisi -
to’ldiruvchi vazifasini bajaradi: Novdalarni bezab g ‘unchalar tongda aytdi
hayot otini. (H.Olim.)
Kelishiklarning belgili/belgisiz qo’llanilishi masalasi munozaralidir. Biz
KK dagi so’z uyushganda oldingi so’zshakl lardagi kelishiknigina belgisiz
deyish tarafdonmiz. Masalan: Salim, Karim va Halimni ko’rdim (belgisiz TK).
Opalarim va akalarimning dardluri bir dunyo (belgisiz QK). Na sada
daraxtlari osti, na machitlar, na doim bazm qiziydigan gavjumda biror sharpa
eshitasiz (belgisiz O’PK). (J.Abd.)
Jo’nalish kelishigi. JK ko’rsatkichi -ga. JK semantikasiga yo’nalganlik,
xoslik, tenglashtirish kabi ma’no turlan xos. Bu ma’nolar birikuvchi
so’zlaming xususiyatidan kelib chiqib o’zgarib ketaveradi: ukamga olmoq,
12

maktabga bormoq. Birinchi birikmada «atalganlik» ma’nosi uka va ol, ikkinchi
birikmada «yo’nalganlik» ma’nosi maktab va bormoq so’zlarining lug’aviy va
grammatik ma’nosiga bog’liqdir. JK UGMdagi kategorial ma’no esa «olding- gi
so’zni keyingi so’zga hoi va to’ldiruvchi vazifasida bog’- lash»dir.
O’rin-payt kelishigi. O’PK ko’rsatkichi -da. O’PK KK UGMsini
«oldinggi so’zni keyingi so’zga hoi va to’ldiruvchi vazifasida bog’lash»
tarzida xususiylashtiradi. O’PK va JK «yo’nalganlik» va «o’rinlashganlik»
yondosh ma’nolari bilan farqlanadi.
O’PK ning BK bilan o’rin almashishiga misol: Sitora 1998 yil (da)
tug’ildi. Bunday almashish kam uchraydi. O’PK qo’llani- shida so’zda makon,
zamon, obuekt, vosita kabi ma’nolar yuzaga chiqadi: 1. Munira
kompyuterdayozdi (vosita). l.Vodiylarniyayov kezganda, Bir ajib his bor edi
menda (payt). (H.Olim.) Hammasi
aaddas kitoblarda aytilgan (makon).
CHiqish kelishigi. ChK yagona ko’rsatkichga ega: -dan. Qo’shimcha
ko’rsatish olmoshlariga qo’shilganda bir n tovushi rttiriladi: u+dan=undan,
shu+dan=shundan. Aytilganidek, BK bilan CHK ning o’rin almashishi
nihoyatda cheklangan: nondan
n o-non eng, choydan iching-choy iching kabi.
CHK dagi so’z gap tarkibida hoi, to’ldiruvchi, ega, kesim vazifasida keladi.
Ega va kesim vazifasida kelganda CHK mohiyati voqelanmagandek
tuyuladi. Misollar: Munirada shu kitoblardan bor. Hijolati vazifani
bajarmaganidan. E’tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: Munirada shu
kitoblardan (bir nechtasi) bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan(dir). Birinchi
gapda aslida bir nechtasi so’zshakli ega, ikkinchi gapda -dir (turur) kesim bo’lgan.
CHK TK bilan ham o’rin almashishi mumkin. Bunda semantikada farq
seziladi: nondan eng-nonni eng, choydan iching- choyni iching. ChKning QK bilan
o’rin almashishida ham shunday hoi kuzatiladi: o ‘quvchilardan biri - o
‘quvchilarning biri.
Eslatma. Darslik va grammatikalarda har bir kelishikning yigirma-o’ttiz
ma’no turi keltiriladi. Warning aksariyati KK UGMsiga xos bo’lmagan,
13

birikuvchi so’zlarning lug’aviy va grammatik ma’nosiga bog’liq hodisalardir.
Shu boisdan har bir kelishik mohiyatini KK UGMdagi kategorial ma’no -
«oldinggi so’zni keyingi so’zga bog’lash» zotiy mohiyatini qay tarzada
xususiylashtirishidan qidirmoq lozim.
Eslatma. Turkiy tillarda kelishiklarning semantik va vazifaviy jihatlarini bir-
biridan alohida va har xil mikrosistema- larga keskin bo’lib o’rganib bo’lmaydi,
chunki bu tillar kelishik- larining ma’no va vazifasi dialektik birlikda yashaydi,
kelishik larning turli funksiyasi bir-biriga turli belgilari bilan qarama-qarshi
qo’yiladi. Masalan, JK, O’PK va CHK bir xil - hoi va to’ldiruvchi vazifasida kela
oladi. Biroq ular bu vazifani turlicha bajaradi.
14

1.2. Grammatik va leksik ma’no munosabati
Ma’lumki, grammatik ma’no ifodalashning turli vositalari mavjud. Masalan,
fonetik, leksik, morfologik va sintaktik usullar shular jumlasidandir. Demak,
grammatik ma’noni faqat so’z yoki so’z- shaklga nisbat berish ma’qul emas.
Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birliklar grammatik aharniyat kasb etishi
mumkin.
Grammatik ma’no deganda til (fonetik, leksik, morfolo gik va sintaktik)
birliklarning bevosita nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma’nolari
tushuniladi. Ta’rifni qisq’acha sharhlaymiz. Ko’rinadiki, ta’rifda uch muhim
unsur mavjud. Ular quyidagilar: a) grammatik ma’noning barcha til birliklariga
xosligi; b) bevosita(!)nutqni shakllantirishi; v) umumlashma va abstraktligi.
Keyingi mavzularning birida grammatik ma’no ifodalash usullari haqida
fikr yuritganimizda siz grammatik ma’no ifodalash ning barcha til birliklariga
xosligini anglab yetasiz.
Grammatik ma’noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni
tushunish lozimki, lisoniy birliklar grammatik ma’nodan xoli qilinsa, u nutqqa
tayyor bo’lmay qoladi. Masalan, bola leksemasining lug’aviy ma’nosi nutqqa
grammatik ma’no vositasida kiradi. lining kelishik, son, subuektiv baho, hokim
yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo’lagi ekanlik grammatik ma’nolari lisoniy sathda
yo’q. Demak, leksema lug’aviy ma’nosi ustiga ana shu grammatik ma’nolar
qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Shu boisdan birorta til birligi grammatik
ma’nodan xoli bo’lolmaydi.
G r a m m a t i k m a ’ n o n u t q d a t o ’ g ’ r i d a n - t o ’ g ’ r i voqelanaveradi. Bunga
morfologik shakllaming grammatik ma’nolari asosida amin bo’lish mumkin.
Grammatik ma’no umumlashma tabiatga ega deganda unmg juda ko’p lisoniy
birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan, «ot», «sifat»,
«son» grammatik m juda katta miqdordagi so’zlar uchun umumiydir. Lug’aviy
ma’/ (semema) har bir leksemada o’ziga xos va yakka, xususiy bo’lsa, grammatik
ma’no bir tipdagi juda ko’p leksemalar uchun umumiy-dir. Yoki [WPm - kesimlik
ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi] smtaktik qolipining o’ng tomoni
15

uning grammatik ma’nosi bo’lib, u chap, ya’ni shakliy tomoni bilan birgalikda
o’zbektilidagi barcha nutqiy gaplar uchun umumiydir.
Grammatik ma’nonining abstraktligi deganda uning bevo- sita kuzatishda
berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, biz hozirgma keltirgan [WPm -
kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakl langan atov birligi] sintaktik qolipining
grammatik ma’nosi ko’zga tashlanib turgan til birliklari orqasiga yashiringandir.
Grammatik ma’no morfologik sathda so’zlarning umumiy ma’nosi bo’lmish
so’z turkumlari (masalan, otlarda umumiy pred-metlik, fe’llardagi jarayonlilik),
shuningdek, har bir so’zshaklning ma’lum bir morfologik kategoriya doirasida
qarama-qarshi qo’yiluvchi ma’nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik)
sifatida yuzaga chiqsa, sintaksis doirasida predikativlik, so’z birik-masidagi hokim
va tobe uzvlarning, gap bo’laklanning, gapning tema-rematik uzvlarining bir-binga
o’zaro munosabati sifatida namoyon bo’ladi. Keng ma’noda so’z yasalish
hodisasi ham grammatik ma’noga daxldor. Chunki yasalish natijasida so’zning
turkumlardagi o’mi o’zgarib ketadi. Bu esa ularning yangi grammatik tabiat
kasb etganligini ko’rsatadi. Masalan, aql so’zi «ot», «mavhum ot» grammatik
ma’nolariga ega. Undan -li so’z yasovchi shakli vositasida sifat yasalishi bilan,
albatta, grammatik ma’noda ham katta o’zgarish yuz berdi. Ko’rinadiki, birorta
lisoniy birlik (bir planli bo’lgan fonetik birliklardan tashqari) grammatik
ma’nodan xoli bo’lolmaydi. Faqat mustaqil leksemalardagina lug’aviy va
grammatik ma’no dialektik bog’liqlikda bo’ladi. Sintaktik qoliplar, yordamchi
leksemalar va grammatik shakllarda faqat grammatik ma’no mavjuddir.
Grammatik ma’no grammatik shakllanmagan leksemalar- ning lisoniy
mohiyatida mavjud bo’lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qoliplar
yordamida ifodalanishi ham mumkin. Masalan, kitoblar so’zshaklvning «turdosh
ot» grammatik ma’nosi boshqa barcha turdosh otlarda bo’lgani kabi uning zotida
mavjud, «ko’plik» ma’nosi esa ma’lum bir shakl (-lar) yordamida
ifodalangan. Kitobni o ‘qimoq birikuvidagi kitob so’zining «tobe
u zv» grammatik
ma’nosi unga lisoniy sintaktik qolip asosida «yopishtirilgan».

16

II BOB. Grammatik va leksik ma’no munosabati.
Bolalar qiziqarli kitobni o’qiydilar gapini olaylik. Aytilganidek, mustaqil so’zlar
o’zida bir vaqtda leksika va grammatikani birlashtiradi. Bolalar so’zida ikki xil
ma’no anglashilib turadi: a)lug’aviy ma’no («borliqdagi odam jinsiga mansub
bo’lgan, yosh jihatdan voyaga etmagan shaxsni yoki voyaga etgan kishining
farzandi, avlodi»); b)turdosh ot, ko’plik son bosh kelishik, ega vazifasida. Bu
so’z leksik va grammatik ma’nonini o’zida birlashtirgan. Shuning uchun
‘so’zlar grammatik va leksik birlik sifatida so’z turkumlariga guruhlanadi. Bunda
guruhlash, avvalo, leksik asoslarda, ya’ni ularning lug’aviy ma’nolariga
asoslangan holda amalga oshiriladi, guruhlashmng yuqori bosqichida u grammatik
xarakter kasb etadi. Masalan, o ‘qituvchi, doktor, ishchi, injener otlari bir butun
holda «kasb otlan» lug’aviy guruhini tashkil etadi va bu leksik asosdadir. Chunki
bu so’zlar boshqa guruh otlaridan farqli o’ziga xos, qandaydir ayricha
grammatik xususiyatga ega emas. Lekin bu otlarning boshqa tur otlari bilan
birlashib hosil qilgan katta guruhi, deylik, turdosh otlar atoqli otlardan farqli
grammatik xususiyat-larga ega. Masalan, turdosh otlar birlik va ko’plikda
qo’llanadi, atoqli otlar esa asosan birlikda qo’llanadi. Shuning uchun otlarning
atoqli va turdosh otlarga ajratilishi grammatik ahamiyatga egadir. Deylik, narsa-
buyum otlari va o’simlik otlari orasida grammatik farqlar bo’lmaganligi sababli bu
bo’linish leksik tabiatlidir. Chunki bu ikki guruhga kiruvchi so’zlar turlanish, son,
tuslanish va boshqa grammatik omillarga bir xil munosabatda bo’ladi. So’z
grammatik birlik sifatida morfologik ma’nolar tizimiga egadir. Shunga ko’ra
grammatik ma’nolarni quyidagi tiplarga bo’lish mumkin: a) ma’lum bir
turkumga kiruvchi so’zlarning ular qaysi morfologik shaklda bo’lishidan qat’i
nazar barchasi uchun birday tegishli bo’lgan grammatik ma’nolar (masalan,
otlarda predmetlik, sifatlarda belgilik, fe’llarda jarayon ); b) bir turkumdagi biror
guruhning qanday grammatik shaklda bo’lishidan qat’i nazar barcha
so’zlariga xos bo’lgan ma’no (masalan, ozaytirma daraja sifatning faqat rang
bildiruvchi turlariga xos); v) biror turkumdagi ma’lum bir so’zlar- ning ma’lum
bir shakldagi turigagina xos bo’lgan grammatik ma’no (masalan, o’zlik
17

olmoshiga kelishik qo’shimchasi faqat egalik qo’shimchasidan keyin
qo’shiladi, olmoshning boshqa turlarida bunday hoi kuzatilmaydi, yoki -yap
qo’shimchali aniq hozirgi zamon shakli III shaxsda -di shakli bilangina voqelana
oladi).
GM turlari. UGM, OGM, XGM haqida. Grammatik shakllarning fahmiy
his qilinadigan alohida ma’nolari xususiy grammatik ma’no deyiladi. Masalan,
egalik qo’shimchalan umuman “keyingi so’zni oldingi so’zga bog’lash”
mohiyatiga ega. Bu umumiy grammatik ma’no (qisq.UGM) bo’lib, u, masalan,
nutqiy birlik bo’lgan Salimning kitobi birikuvida “kitob so’zim Salim so’ziga
bog’lash”, daftarning varag’i birikuvida esa avaraq so’zini daftar so’ziga
bog’lash» tarzida xususiylashgan. Bu tipdagi ma’nolar tilshunoslikda xususiy
grammatik ma’no (qisq.XGM) termini bilan yuntiladi. UGM lisoniy tabiatli
bo’lib, lisoniy birliklarga xos barcha belgilarga, XGM esa nutqiy ma’no bo’lgan-
ligi uchun nutqiy birliklarga xos belgilarga ega (Bu haqda «Hozirgi o’zbek adabiy
tili» kursining “Kirish” qismida tanishgansiz.). UGM umumiy, mavhum,
zaruriy, barqaror, invariant, uzual, ijtimoiy bo’lsa, XGM bu belgilarning aksi
bo’lgan xususiylik, aniq, tasodifiy, beqaror, okkozional, individual kabi belgilarga
ega.
UGM va XGM xususiyatlarini idrok etish uchun barcha borliq hodisalarida
umumiy yashash qonuniyati bo’lgan umumiylik va xususiylik tushunchalari
munosabatim yaxshi bilish lozim.
Biz ko’ra oladigan, seza oladigan, o’lchay oladigan narsa- larning barchasi
xususiylikdir. Hovlimizda o’sib turgan har bir daraxt xususiylikka misol bo’la
oladi. Biroq ongimizda umuman daraxt tushunchasi ham bor. Umuman
daraxtning mohiyati “tana- sidan shoxlanuvchi yirik o’simlik” dir. Umuman
daraxt ko’rib bo’l masligi, sezib bo’lmasligi, o’lchab bo’lmasligi, mevali-
mevasizligi, katta-kichikligi noaniqligi bilan muayyan daraxtdan farq qiladi.
Umuman daraxt abstrakt tushunchadir. U borliqdagi daraxtlarning o’sishi,
rivojlanishi, kesilishi, qurishi yoki yonib ketishiga befarq holda ongimizda
o’zgarmay, bir xil turaveradi. Bu umumiylikning barqarorlik, o’zgarmaslik
18

belgisidir. Demak, xususiylik sifatidagi muayyan daraxt o’zgaruvchan, o’tkinchi,
atrof-muhitga bog’liq, takrorlanmas bo’lib, barcha belgilari bilan umuman
daraxtga zid turadi. Shu o’rinda xususiy daraxtning takrorlanmasligiga diqqatni
qaratmoqchimiz. Bir daraxt qurisa, uni qayta ekib, o’stirib bo’l- maydi. O’rniga
ekilgan daraxt esa uning takrori emas, balki yangi daraxtdir. Umuman daraxt o’z
belgilarini har bir yangi daraxtda takrorlayveradi. Masalan, biz yuqonda keltirgan
«tanasidan shox lanuvchi yirik o’simlik» umumiyligi har bir xususiy daraxtda
ko’ri- nish beradi. Umuman daraxt bitta, xususiy daraxtlar esa cheksizdir.
Umumiyliklar mayda-chuyda ahamiyatsiz belgilarga befarqdir. Masalan,
xususiy daraxtning katta-kichikligi, yosh- qariligi, mevali-mevasizligi,
madaniyligi yoki yowoyiligi umumiy daraxt uchun ahamiyatsizdir. Zero, uning
mohiyati “tanasidan shoxlanuvchi yirik o’simlik” bo’lib, bunda biz hozirgina
sanagan belgilardan xususiy daraxtga xos birortasi ham yo’q.
UGM va XGM munosabatini xuddi shunday idrok etmoq lozim bo’ladi.
Nutqiy birliklarda turli lisoniy umumiyliklarning belgilari
mujassamlanganligi, qorishganligi kabi, XGMlar ham o’zida o’zi mansub UGM
zarralari bilan birgalikda boshqa lisoniy zotlarning zarralarini ham o’zida
birlashtirgan. Masalan, egalik qo’shimcha- sining u kitob so’zini Salim so’ziga
bog’lash” XGMsida “keyingi so’zni oldingi so’zga bog’lash” UGMsi ko’rinishi
bilan birgalikda “qarashlilik” ma’nosi, shuningdek, Salim va kitob leksemalarining
(umumiyliklari) zarralari qorishgan holda yuzaga chiqqan.
Grammatik ma’no so’zning grammatik shakli bilan va undan xoli holdagi
holatidan, ya’ni o’zak-negizidan anglashilgan-ligi kabi UGM va XGMlar ham
ikki xil tabiatlidir. Masalan, “predmetlik” ot turkumining, “jarayonlilik” fe’l
turkumining, “belgi” sifat turkumining grammatik shaklsiz ifodalanadigan
UGMsidir. Bu Salimning kitobidir gapidagi kitob so’zinmg “Salimga tegishli
o’qish uchun mo’ljallangan predmetni ifoda- lovchi turdosh ot” ma’nosi bu
so’zning grammatik shaklsiz ifodalanadigan XGMsidir.
UGM va XGM grammatik shakllarda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi.
Har bir grammatik kategoriyaning ma’nosi uning shakllarining ma’nosiga
19

nisbatan UGMdir. Masalan, barcha kelishik shakllari uchun umumiy bo’lgan
“oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash” ma’nosi kelishik
kategoriya sining UGMsidir. Bu kategorial umumiylik alohida shakllarning
ma’nosiga nisbatan belgilanadi. Boshqacha aytganda, kelishik kategoriyasining
yuqorida aytilgan UGMsi uning tarkibiga kiruv chi 6 ta kelishik shaklining
ma’nosidan sintezlanadi, ya’ni keltirib chiqariladi. Har bir kelishik shaklinmg
ma’nosi undan quyidagi ma’nolarga nisbatan UGM hisoblanadi. Masalan,
qaratqich kelishi gining UGMsi oldingi ism turkumiga kiruvchi so’zni keyingi
ism turkumiga kiruvchi so’zga bog’lashdir. UGM har doim ham quyi
ma’nolarga nisbatan olinadi. Masalan, kelishik kategoriyasi UGMsi
quyidagi kelishiklarning ma’nosiga nisbatan olinsa, har bir kelishikning UGMsi
undan quyidagi bu kelishik UGMsining «parchalari»ga nisbatan olinadi.
Chunki ota farzandiga nisbatan ota, otasiga nisbatan farzand bo’lganligi kabi
kelishik kategoriyasi UGMsi haqida gap ketayotganda har bir kelishikning
ma’nosiga nisbatan UGM termini qo’llanilmaydi. Kategoriya va shakl ma’no si
hamda uning xususiy ko’rinishi haqida bahs ketganda ularni qanday baholash
muammosi ham bor. Bunda dialektikaning umumiylik-maxsuslik-alohidalik
kategoriyasiga metodologiya sifatida tayanish lozim bo’ladi. Tilshunoslikda
grammatik ma’noga nisbatan bu umumiy grammatik ma’no-oraliq
grammatik ma’no(qisq.OGM)-xususiy grammatik ma’no tarzida tatbiq
etilgan. Misol sifatida tushum kelishigi shakli ma’nosini olaylik. Kelishik
kategoriyasining «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga
bog’lash» , tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz
to’ldiruvchi sifatida bog’lash» va tushum kelishigining muayyan nutq parchasi
bo’lmish kitobni o’qimoq birikuvida voqelangan «kitob so’zini o’qimoq
so’ziga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» nutqiy ma’nosi
yaxlitlikda olinganda UGM-OGM-XGM munosabatidadir. Kelishik
kategoriyasining «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash»
ma’nosi tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz
to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosiga nisbatan UGM maqomida bo’lib,
20

tushum kelishigining muayyan nutq parchasi bo’lmish kitobni o’qimoq
birikuvida voqelangan «kitob so’zini o’qimoq so’ziga vositasiz to’ldiruvchi
sifatida bog’lash» nutqiy ma’nosi XGMdir. Tushum kelishigining «oldingi ismni
keyingi fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosi esa UGM va
XGM orasida turganligi hamda ularni bog’lovchi bo’g’in bo’lganligi uchun OGM
maqomidadir. OGMning mavqei nisbiy-dir. Masalan, kelishik kategoriyasining
UGMsi e’tibordan soqit qilinsa va fikr faqat tushum kelishigi va uning quyi
ma’nolan haqida ketsa, mazkur OGM UGM sifatida qaraladi. Tushum
kelishigining zikr etilgan XGMsi e’tibordan soqit qilinib, so’z kelishik
kategoriyasi va tushum kelishigi munosabati xususida ketsa, bunda OGM ushbu
UGMga nisbatan XGM sifatida ham qaralishi ham mumkin.
Demak, borliq hodisalari umumiylik-maxsuslik-xususiylik (alohidalik)
munosabatida bo’lganligi kabi grammatik ma’no ham umumiy grammatik
ma’no-oraliq grammatik ma’no-xususiy grammatik ma’no ko’rinishlanga ega.
GM tarkibi. Kategorial, yondosh va hamroh ma’no. Grammatik ma’no tarkibi
murakkabdir. Masalan, son kategoriya sining UGMsi predmetning miqdoriy va
sifatiy tavsiflarini berishdan lborat, bu umumiy kategorial ma’no son
kategoriyasining [0] shaklida «miqdoriy aniqlik-noaniqlik va sifatiy
bo’linmaslik», [- lar] shaklida «miqdoriy noaniq ko’plik va sifatiy bo’linuvchan va
bo’linmaslik» kabi har bir shaklga ixtisoslashgan ko’rinishlarga ega bo’lib, ularni
sifat va miqdor kabi turlarga ajratish mumkin. Son kategoriyasining nomidan
ma’lumki, u miqdor ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisadir
Shuningdek, uning UGMsida «noaniq», «aniq», «sifat», «bo’linuvchan»,
«bo’linmas» kabi unsur- lar bevosita kategoriya markazidagi «miqdor» unsuriga
bevosita daxldor emas. Biroq «bevosita daxldor emaslik»ni u UGMdan tashqari
deb tushunmaslik kerak. Chunki, deylik, [-lar] shakli miqdor (ya’ni ko’plik)
ifodalar ekan, u bir paytning o’zida o’z- ° zidan yuqorida zikr etilgan
«bo’linuvchanlik - bo’linmaslik», noaniq» kabi belgilarini ham lfodalab
yuboradi. Demak, son ^tegoriyasi shaklida miqdor belgisi har doim sifat belgisi
bilan ba
qamti yashaydi, u bilan dialektik bog’lanishda turadi. Boshqacha a
ytganda,
21

miqdor belgisi hech qachon sifat belgisisiz yuzaga c
hiqmaydi. Nutqda bu
ma’nolardan birining kuchayishi boshqa sining susayishiga, boshqasining
kuchayishi birinchisining susayi shiga olib keladi. Masalan, Do’konda suvlar bor
gapida [-lar] shakli miqdony belgi ham (ya’ni «ko’plik»), sifatiy belgi ham
(«bo’linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi ustuvorhk
kasb etib, miqdor belgisi kuchsizlanganhgi sezilib turadi. Lekin baribir
«ko’plik» yuzaga chiqmoqda. Ma’lum bo’ladiki, grammatik shakl UGMsi
tarkibiy qismlaridan biri uning mohiyati bo’lsa (masalan, sonda «miqdor»),
boshqalari unga yondosh, mohiyatga mansub bo’lmagan, biroq u bilan dialektik
yaxlitlik kasb etgan ma’nodir (masalan, sonda «bo’linuvchanlik»). Shuning
uchun grammatik shakl UGMsi tahlilida kategorial ma’no va unga yondosh
hodisalar farqlanadi.
Kategorial va yondosh ma’no har bir grammatik shaklda mavjud.
Grammatik shakllar nutqda ba’zan UGMsida bo’lmagan ma’nolarni ham
voqelantiradi. Masalan, biz ko’rib o’tgan [-lor] shakli nutqda «hurmat»
ma’nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma’no shaklning UGMsi tarkibiga
kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi ham mumkin.
Bunday ma’no hamroh ma’no deb yuritiladi. Demak, kategorial ma’no shaklning
mohiyati va UGMning asosidir. Yondosh ma’no UGMga kirsa-da, mohiyat
tarkibiga kirmaydi. Hamroh ma’no esa shakl mohiyatiga ham, UGM tarkibiga
ham kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1. Aqllari bormi? - ukasiga istehzoli
kuldi Salim. U kishining Jikrlari bizga ma ‘qul. Birinchi gapda aqllari
so’zshaklining [-lari] egalik qo’shimchasida «kesatish» ma’nosi ham (aslida
aqling), «II shaxs, birlik» ma’nosi ham anglashilmoqda. «Kesatish», umuman.
egalik kategoriyasi UGMsi daxldor emas. Lekin «II shaxs birlik» ma’nosi bu
kategoriyamng [- (i)ng] shakliga xos kategorial ma’no bo’lib, [-lari] shakli bu
ma’noni ifodalash uchun xoslangan va UGM ko’rinishiga vaqtincha
«yopishgan» tajalli hisoblanadi. Uning bunday xususiyatga egaligi ushbu
«noqulay» ifodalovchi bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy sharoit, bog’liq
qurshov talab qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Zero, gapdan muallif gapi
22

$(«ukasiga istehzoli kuldi Salim») olib tashlansa, [-lari} shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh ma’no uqilmay qoladi. UGM nutqiy ma’no bo’lmish XGMlarni bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi. Bunda XGMdagi o’zi mansub UGMga tegishli bo’lmagan barcha begona tajallilar idrokiy yo’l bilan e’tibordan soqit qilinadi. Quyida [- moqda] hozirgi zamon davom fe’li shakli va umuman zamon kategoriyasinmg UGMsini bosqichli tiklash namunasini beramiz. 1-bosqichda [-moqda] shaklining turli matniy va uslubiy hollarda qo’llanishini tahlil etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma’no turlari, ya’ni XGMlari aniqlanadi. Shakl XGMlariga misollar keltiramiz. \.Suv egatlarda jildirab oqmoqda. l.Umr o’tmoqdadir. 2. Zamin aylanmoqda mag’rur tebranib. Shakl 1- misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda «ish- harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» XGMlarini voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni yana ortib boradi. Biroq umumlashtirish uchun bizga ushbu XGMlar etarli. Ular orasidagi umumiylik «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining ifodasi» bo’lib, XGMlarning qolgan unsurlari farqlardir (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda esa badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar e’tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Farqlar shu bosqich uchun qiymatga ega bo’lsa, bir xilliklar yuqori bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 2-bosqichda [-moqda] qo’shimchali zamon shakli birmchi bosqich xulosalari asosida [-(a)y] qo’shimchali hozirgi-kelasi zamon, [-yap] qo’shimchali aniq hozirgi zamon, [-yotir] qo’shim chali hozirgi zamon shakli kabi barcha hozirgi zamon turlari bilan munosabatlarda ko’rilib, shu asosda [-moqda], [-yotir], [-yap], [- ( a )y] qo’shimchali hozirgi zamon shakllarining mohiyati - UGMlari ochiladi. Keyingi bosqich uchun farqlar e’tibordan soqit qilinib, ulardagi 23$ $bir xillik(umumiylik)lar ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo’ladi. 3-bosqichda awalgi bosqich xulosalari asosida hozirgi zamon shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi zamon shakllari umumiyligi bilan aloqa- munosabatlari, o’xshash va farqh jihatlari oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi bosqich uchun bir xillik(umumiylik)lar ahamiyatli bo’ladi. 4-bosqichda oldingi bosqich xulosalan asosida «sodir bo’lmagan va bo’layotgan harakat-holat»ni lfodalovchi o’tgan zamon shakli bilan munosabatlan tekshirilib, hozirgi-kelasi va o’tgan zamon shakllarining UGMlari ochiladi. 5-bosqichda 4-bosqich xulosalan asosida hozirgi, kelasi va o’tgan zamon shakllari ma’noviy xususiyatlari bilan munosabat- larini aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlan tiklanadi. Xususiylikdan umumiylikka qarab yo’naltirilgan bu tadqiq jarayonida har bir bosqichga o’tish bilan xususiyliklarning zamiri- dagi UGMga chuqurlashib boriladi. Chunki [-moqda] qo’shimchali zamon shaklinmg nutqiy voqelanishlarida zamon kategoriyasi LJGMsiga xos hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko’rinishinmg hozirgi zamon UGMsi ko’rinishchasiga mansub running bevosita kuzatishda berilishini ko’ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar UGMlari zarralari mavjud bo’ladi. Shuning uchun [- moqda] qo’shimchali zamon shaklining ziddiyatlari va UGMsi faqat 2-bosqichdagina ochilishi mumkin. 3- bosqichda [-moqda] va [-(a)y\, [-yap-] qo’shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari sifatida emas, balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi. Bu pog’ona qancha yuqorilasa, xususiy ko’rinish-lar shunchalik katta guruhlarga birlashib, o’z mustaqilliklarini yo’qotib, umumlashib boraveradi. Shu boisdan grammatik shakl-larning ma’noviy xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi bosqichda olib borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. 24$

So’zshakl va uning asosiy tiplari: nol shakl, sintetik, analitik, aralash,
juft va takroriy shakilar. Leksema nutqqa chiqqanda, albatta, grammatik
shakllangan bo’ladi. Grammatik shakllanmagan so’z nutqda bo’lmaydi. Men
sarguzasht kitoblami sevib o’qiyman gapidagi so’zlarga diqqat qilaylik. Men
olmoshi ongda leksema sifatida hech qanday grammatik shaklga ega emas.
yiroq-iroq qisqaruvlari fonetik tejamga misol. Olib ber-ober, bizim-bizning,
sizing- sizning kabilar morfologik qisqaruvga misoldir. Olib ber-ober, bizim-
bizning, sizing- sizning tejalishlari nutqiy qisqaruvdir.
Tejam o’z maqomiga ko’ra yo lisoniy, yo nutqiy bo’lishi mumkin.
Masalan, jo’nalish kelishigi shakli dastlab -qaru ko’rinishida bo’lgan, bugungi
kunda u qisqarib, -ga shakliga kelib qolgan. Bu tejamning lisoniylashuvidir. Olib
ber-ober, bizim- bizning, sizing-sizning tejalishlari nutqiy qisqaruvdir. Chunki,
masalan, sizing so’zshaklidagi -ing lisonda -ning shaklida yashaydi.
Tilshunoslikda faqat nutqiy qisqaruvlarnigina tejam sifatida tan olishga moyillik
kuchii.
Tejam o’z mohiyatiga ko’ra nutqiy aloqani osonlashtirish- ga xizmat qiladi,
biroq axborot sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Grammatik kategoriya. Kategoriya atamasi tilshunos- Hkka falsafadan
kirib kelgan termindir. U falsafada «obyektiv borliq va bilishdagi mohiyatan
ko’proq qonuniy aloqa va munosa- batlarni aks ettiruvchi umumiy tushuncha»
tarzida ta’riflanadi. Falsafada ham, tilshunoslikda ham kategoriya bir xil
narsani ataydi, ya’ni kategoriya uchun juftlik va yakkalik xos bo’lishi shart.
Falsafada juftlikni sabab-natija, mohiyat-hodisa, butun qism, yakkalikm borliq,
miqdor, makon tashkil etsa, tilshunoslikda kategoriya atamasi ostida zidlangan
ikkilik (son kategoriyasi) yoki ko’plik (kehshik kategoriyasi) tushuniladi.
Bugungi tilshunosligimizda grammatik kategoriya atamasi ostida, asosan,
morfologik kategoriyalarni tan olish ustuvorlik qiladi. Umuman, sintaktik
kategoriyalar ham grammatik kategoriya sifatida qaralsa-da, xususiy hollarda,
ya’ni sintaktik tekshirishlarda kategoriya tushunchasi e’tiborga molik ahamiyat
kasb etmaydi. Bunga qo’shilib bo’lmaydi.
25

Butun uchun qismlar va ular orasidagi munosabat, sistema uchun element va
ularni birlashtiruvchi aloqalar shart va zarur bo’lganligi kabi grammatik
kategoriya (qisq.GK) uchun ham (biz aym paytda morfologik hodisalar haqida
so’z yuntayotganimiz tufayli grammatik kategoriya atamasi ostida m orfologik
katego- riyalarni riazarda tutamiz) aloqa va aloqada turuvchi birliklar zarur.
Muayyan zotiy ma’no umumiyligi ostida birlashgan va o’zaro zotiy
ma’noning parchalanishi, xususiylashuvi asosida zidlanadigan shakllar sistemasi
GK hisoblanadi. GK grammatik shakllarning oddiy arifmetik yig’indisi emas,
balki ma’lum bir turdagi shakllar ning zotiy ma’no asosidagi barqaror
munosabatlari tizmasidan jborat bo’lgan yangi bir butunlikdir. Bunda umumiylik
va farqlar z o t i y m a ’ n o asosida bo’lishi lozim. Bum yorqin idrok etish uchun
kelishik kategoriyasi va ravishdoshlarni grammatik katego riya tushunchasiga
munosabat nuqtayi nazaridan kuzatish etarli.
Ma’lumki, kelishiklaming zotiy mohiyati «oldingi mustaqil so’zni keyingi
mustaqil so’zga tobelab bog’lash»dir. Bu zotiy mohiyat faqat ana shu
morfologik ko’rsatkichlar tizimiga xosdir. Har bir kelishik ushbu zotiy ma’noni
o’ziga xos tarzda xususiy- lashtirib, bu xususiylashmasi bilan bir-biriga zidlanadi.
Masalan, qaratqich kelishigi «oldingi ismni keyingi ismga», tushum kelishigi
«oldingi ismni keyingi fe’lga» xususiylashmasiga ega. Bu xususiy- lashmalar zotiy
ma’noning parchalanishlari bo’lish bilan birga mazkur kelishiklaming farqlovchi
belgilari hamdir. Demak, har bir kelishikka xos «parcha» kelishik zotiy
mohiyatining xususiylash masi, zidlamsh esa ana shu parchalar asosida. Ravishdosh
shakllan esa «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosiga ega. Biroq ravishdosh
shakllariaro farqlar o’zga kategoriyalar ma’nolarining ushbu shakllardagi
tajallilari evazigadir. Masalan, -gani ravishdosh shak- lidagi «maqsad» ma’nosi
mayl kategoriyasining ushbu shakldagi tajallisidir, yoki -gach shaklidagi «payt»
ma’nosi zamon katego riyasi ma’nosimng mazkur ko’rsatkichdagi tajallisidir.
Agar shakllari «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosining parchalanishi asosi da
zidlansa edi, ravishdoshni alohida kategoriya sifatida baholash lozim bo’lur edi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, grammatik kategoriya va un ga mansub
26

grammatik shakl o’zaro pog’onali, butun-bo’lak munosabatlarda bo’ladi. Bu esa
biror grammatik shaklning qay sidir grammatik kategoriyaga mansub bo’lmasligi
mumkin emasligin i ko’rsatadi. To’g’ri, ayrim kategoriyalarda moddiy lfodash
grammatik shakl bitta bo’ladi. Moddiy ko’rsatkichi bitta bo’lgan
kategoriyalarda muayyan morfologik formani yasovchi asosning o’zi nol
ko’rsatkichli bo’lib, ikkinchi morfologik shaklni tashkil qila di. Masalan, otning
son kategoriyasida shunday holni ko’ramiz.
Bunda biriik son nol shaklli grammatik ko’rsatkich bo’lib, u ushbu shakliy
va shunga muvofiq ma’noviy mohiyati bilan -lar shakliga ziddiyatda turadi.
Sifatlardagi oddiy va qiyosiy daraja shakllarj ham fikrimizni dalillaydi.
Darsliklar va akademgrammatikalarda -niki, -dagi, -dek, gacha birliklarini
goh nokategorial shakl yasovchi, goh so’z yasovchi sifatida qarash hollari uchrab
turadi. Agar ular grammar shakl bo’lsa, ularning ziddi ham nol shaklli birliklar
bo’lib, birga. likda grammatik kategoriyalarni tashkil etadi. Bu
tilshunosli gimizda nol shakl bilan bog’liq o’rganilishi lozim bo’lgan muam modir.
Demak, nokategorial grammatik shakl bo’lishi mumkin emas. Shuning uchun
grammatik shakllarni kategorial va nokate gorial kabi turlarga ajratish va zid
qo’yish ilmiy asosli emas. Shunday qilib grammatik kategoriyaga quyidagicha
ta’rif berish mumkin. Bir umumiy grammatik ma’no tagida birlashuvchi, shu
asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma’noning parchalanishi asosida inkor
qiluvchi shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi.
O’zbek tilshunosligida tilimizdagi quyidagi GKlar mavjudligi tan
olinadi:
Nisbat kategoriyasi.
O’zgalovchi kategoriyasi.
Harakat tarzi kategoriyasi.
Bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi.
Son kategoriyasi.
Daraja kategoriyasi.
Kelishik kategoriyasi.
27

Egalik kategoriyasi.
Kesimlik kategoriyasi.
GKlar ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisalar bo’lganligi sababli turli
tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimini keltiramiz:
1.Kategoriya shakllarining ma’noviy tarkibiga ko’ra. 2.Morfologik
kategoriyalarning so’z turkumlari yoki gap bo’laklariga xosligiga ko’ra. 3.MK
sintaktik qobiliyatining yo’nalishiga ko’ra. Birinchi tasnifga muvofiq, GKlar
sodda va murakkab 50 kategoriyalarga bo’linadi. Nisbat, son sodda kategoriyalar
sifatida qaraladi. Chunki ularda ma’no sodda bo’lib, ularda faqat o’zlariga
tegishli bo’lgan ma’nolarni ajratamiz. Chunonchi, son kategoriya-sining ma’nosi
miqdoriy va sifatiy belgilarning ma’lum yig’indisi- dan iborat bo’lsa, kelishik
kategoriyasi tobelikni lfodalaydi. Daraja kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini
ko’rsatsa, nisbat katego riyasi fe’l anglatgan bajaruvchining miqdor va sifat
jihatdan tavsifini beradi. Bu soddalik, albatta, nisbiydir. Chunki grammatik ma’no
tarkibi kategorial, yondosh va hamroh ma’nolardan iboratli-gi bunday hukm
chiqarishga yo’l bermaydi. Biroq bu kategoriya- larda mavjud ma’nolardagi
yondosh va hamroh ma’nolar boshqa bir morfologik kategoriyaga emas, balki
umuman boshqa qaysidir sathga tegishlidir.
Murakkab kategoriyalar shakllarida ma’no murakkab bo’lib, ularda boshqa
kategoriyalarga mansub ma’nolar ham mujassam- lashgan bo’ladi. Egalik,
o’zgalovchi, harakat tarzi, kesimlik ana shunday GKlardandir. Masalan, egalik
kategoriyasida uch xil ma’no mujassamlashgan bo’ladi:
a)lisoniy (so’zlarni bir-biriga bog’lash) va nolisoniy (bor- liqdagi bir
narsa/shaxsning ikkinchi bir narsa/shaxsga mansubiligi) munosabatni ifodalash;
b)shaxs ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh);
v)son ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh).
Kesimlik kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda tasdiq/inkor, mayl-
zamon, shaxs-son va zamon ma’nolari birlash- gan va ular bitta qo’shimchada
yoki bir necha qo’shimchada yuzaga chiqadi. Masalan, olmani ol gapida ol
28

so’zshakli tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, biriik son va hozirgi zamon
m
a’nolarini voqelantirib kelmoqda va bular nol shakl bilan rtoaalanmoqda.
Kitobni olmadingiz gapida inkor ma’nosi -ma qo shimchasi bilan, mayl va
zamon ma’nosi ~di shakli bilan, ko plik ma’nosi -iz shakli bilan
ifodalanmoqda.
O’zgalovchi kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda av
’shdosh, sifatdosh
va harakat nomi shakllari ma’nolari yondosh ma
’nolar sifatida bir butunlikni
tashkil etadi.
So’z turkumlari yoki gap bo’laklariga xosligi jihatidan
MKlar lkkiga bo’linadi: leksik-morfologik va funksional-morfolo- gik
kategoriyalar. Leksik-morfologik kategoriyalar so’zlarning ayrim guruhlariga,
ya’ni trkumlarga xos bo’lib, ular sirasiga nisbat, harakat tarzi, bo’lishli-
bo’lishsizlik, o’zgalovchi, son, subuektiv munosabat, qiyoslash, daraja
kategoriyalari kiradi. Kelishik, egalik, kesimlik funksional-morfologik
kategoriyalardir. Chunki kesimlik kategoriyasi kesim vazifasida keluvchi barcha
so’zlarga xos. Kelishik kategoriyasi so’z binkmasidagi tobe uzv vazifasida
keluvchi so’zlarni shakllantirsa, egalik kategoriyasi qaratuvchili birikmalardagi
hokim a’zoni shakllantiruvchi grammatik katego-riyadir. An’anaviy o’zbek
tilshunosligida kelishik va egalik katego- riyasining ot turkumiga, shaxs-son
kategoriyasining fe’lga xosligi uqtirilar edi. Bu ham, albatta, asossiz emas.
Chunki kelishik va egalik kategoriyasi ko’rsatkichlari ko’p hollarda otlarni
shakllan tirsa, kesim vazifasida kelishga asosan fe’llar xoslangan. Fe’l fe’l
bo’lganligi uchun emas, balki kesim vazifasida kelganligi uchun tuslanadi. Ot esa
ot bo’lganligi uchun emas, balki tobe a’zo vazifa sida kelganligi uchun turlanadi.
Chunki so’zlarning turkumlarga ajralishidagi dastlabki asos ularning sintaktik
vazifasidir. «Awalo gap bo’laklari farqlangan va, shunga muvofiq, so’z turkumlari
ajratilgan» (I.I.Meshchaninov). Demak, kelishik va egalik katego- riyasini faqat
otga, kesimlik kategoriyasini faqat fe’lga bog’lab qo’yish ularning
lmkoniyatlarini sun’iy ravishda toraytirib ko’rishdir.
29

MKlar sintaktik qobiliyatlarining yo’nalishlariga ko’ra tasnifida «birin-
ketinlik», ya’ni grammatik kategoriyalar sintaktik qobiliyatlarining «oldingisi
bilan» va «keyingisi bilan» sifatida belgilanishi nazarda tutiladi. Masalan,
kitobning so’zshaklidagi - ning o’zidan keyin egalik shaklini olgan ot kelishi
shartligini, kiiobi so’zidagi -i bu so’zshakldan oldin qandaydir qaratqich
aniqlovchi bo’lishi zarurligini ko’rsatadi. O’zbek tilida egalik, nisbat,
o’zgalovchi, kesimlik, qiyoslash, son kategoriyalari so’zshaklning «oldingisi
bilan» aloqalarini ko’rsatsa, kelishik va o’zgalovchi kategoriyasining ravishdosh
va sifatdosh shakllari so’zshaklning «keyi ngi si bi l an» al oqasi ni l f odal aydi .
O’ zgal ovchi kategoriyasining harakat nomi shakli hamda subuektiv baho
kategoriyasi bu jihatdan mo»tadildir.
Avvalgi mavzularda aytilganidek, aloqa-munosabat (sintaktik)
kategoriyalari so’z turkumlariga emas, balki gap bo’laklariga, so’zlarning
sintaktik mavqeiga xosdir. Aniqrog’i, so’z ma’lum bir turkumga xos bo’lganligi
uchun emas, balki qaysi gap bo’lagi vazifasida kelayotganligiga, gapda qanday
sintaktik vazifa bajarayotganligiga qarab aloqa-munosabat shakllarini qabul qiladi.
Biroq bunda so’z turkumlarining ko’proq qaysi gap bo’lagi vazifasiga
xoslanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ot turkumi ko’proq tobe
mavqeda kelib, ega, to’ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Kesim
vazifasida kelishga esa fe’l turkumi xoslangan, Shuning uchun bu bir qarashda
kelishiklar otlarga, kesimlik shakllari esa fe’lga xosdek tasawur uyg’otadi. Bu
grammatik illyuziyadir. Aslida barcha mustaqil so’z turkumlarining barcha gap
bo’laklari vazifasida kela olishi haqidagi «aksioma» mazkur shakllarning so’z
turkumlariga munosabatmi yaqqol namoyon qiladi.
So’z turkumlarining gap bo’laklari vazifasiga xoslanishi turlicha ekan,
aloqa-munosabat shakllarining ularning har biridagi voqelanishi o’ziga xosdir.
Quyida har bir bir so’z turkumi misolida bu o’ziga xosliklar tahlil etiladi.
Aloqa-munosabat shakllarining fe’llarda voqelanishmi kesimlik
kategoriyasidan boshlash maqsadga muvofiq. Zero, fe’l kesim vazifasida kelishga
eng ko’p xoslangan so’z turkumidir.
30

Kesimlik kategoriyasi. Ma’lumki, kesim gap bo’lagi sifatida dunyodagi
barcha tillaming sintaktik sistemasida alohida °’rin tutadi. Uning mavqei turkiy
tillarda, ayniqsa, muhim.
Turkiyshunoslikda ham, o’zbek tilshunosligida ham kesim lik kategoriyasini
maxsus morfologik kategoriya sifatida ko’rsatish Ul
»f bo’lmoqda. Zero, u aloqa-
munosabat shakllari sirasida to’liq sintaktik funksiya bajarishi bilan ajralib turadi.
Turkiy tillaming a
sosiy xususiyati shundadir. Chunki aloqa-munosabat
kategoriya-» a
ri sirasidagi kelishik va egalik so’zlami bog’lashga xizmatqilsa
ko’p hollarda gap bo’laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so’zlarga
alohida sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo’laklarini
shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu belgiga
to’liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap bo’laklarini
belgilamaydi, balki faqat so’zlarning sintaktik munosabatini ko’rsatadi. Kelishik
kategoriya si bu belgiga majhul munosabatdadir. Chunki, masalan, o’rin-payt
kelishigidagi so’z hoi vazifasida ham, boshqa vazifada ham bo’lishi
mumkin. Qiyoslang: Akam shaharda yashaydi {shaharda - hoi). Shaharda
yashaydigan akam keldi {shaharda - aniqlov- chimng tarkibiy qismi, hoi
emas). Bosh kelishikdagi so’z ega vazifasida ham {Akam keldi), egadan
boshqa vazifada ham {Akam o’qigan kitob) kela oladi. Shuningdek, jo’nalish,
o’rin-payt, chiqish kelishiklari ham muayyan gap bo’lagini shakllantirmaydi.
Kesimlik kategoriyasining ma’nolari murakkab bo’lib, ular quyidagilardir:
a) tasdiq/inkor ma’nosi;
b) mayl-munosabat ma’nosi;
v) zamon ma’nosi;
g) shaxs ma’nosi;
d) son ma’nosi;
e) kesimm shakllantinsh va uni gapnmg egasi va hoi bilan
bog’lash. Demak, kesimlik kategoriyasida beshta ma’noviy xususi-
yat va bir sintaktik vazifa mujassamdir. Ko’rinadiki, «tasdiq/inkor,
mayl-munosabat, zamon, shaxs, son, ma’nosini ifodalab, kesimm
31

shakllantirish va uning gap kengaytiruvchilari (ega, hoi) ga sintak
tik munosabatini ko’rsatish» kesimlik kategoriyasining UGMsini
tashkil qiladi. Kesimlik kategoriyasi shakllari uchun shaxs, son, zamon, mayl-
munosabat, tasdiq/inkor ma’nolarini yaxlit ifodalash xos bo’lib, bu ma’nolar
bir qo’shimcha bilan ham, bir necha qo’shimcha bilan ham ifodalanishi
mumkin. Masalan, kitobni o’qi gapida o’qi so’zshakli ikkinchi shaxs, birlik,
hozirgi-kelasi zamon, tasdiq ma’nolari voqelangan bo’lib, bitta nol shakl bilan
yuzaga chiqqan. Otam - ishchi gapida ham shunday hoi kuzatiladi. Kitobni
o’qimadingiz gapida shaxs ma’nosi -ing, son ma’nosi -iz, inkor ma’nosi -ma,
zamon ma’nosi -di shakli bilan alohida-alohida ravi sh da ifodalangan.
EK ning UGMsi kategorial va yondosh ma’nolar asosida bir necha
OGMlarga ajraladi:
«Qarashlilik/mansublik»: Ilhomning kitobi, bolaning otasi, qo ‘yning boshi.
«Foil-harakat»: Adibaning kulishi, sening qarishing.
«Aniqlanmishni aniqlovchiga bog’lash»: qovun bozori, go ‘sht do ‘koni.
Bu OGMlarning har biri bog’lanayotgan so’zlarning xususiyatlariga bog’liq
ravishda qator XGMlarda yuzaga chiqishi mumkin: bolaning otasi, gulning bargi,
Mohigulning kitobi, qizlarning bittasi. Masalan, bola va ota orasida qarindoshlik
munosabati bo’lganligi sababli ulaming ilbdalovchilari bo’lgan
la va ota so’zlari egalik shakli bilan bog’langanda XGM rindoshlik» tj
O ’i
a( jj_
Ilhomning kitobi birikuvida uch xil XGM mzaga chiqadi: «Ilhom yozgan kitob»,
«Ilhomga qarashli kitob», «Ilhom haqidagi kitob».
EK ning ikkinchi OGMsi bog’liq qurshovda - aniqlanmish vazifasida
harakat nomi, sifatdosh, ba’zan fe’llardan yasalgan otlar kelgan so’z birikmalarida
voqelanadi. Bunday birikmalarda aniqlanmish harakat-holat ma’nosida,
qaratqichli aniqlovchi esa foil/subuekt ma’nosiga ega bo’ladi: Sitoraning kelishi,
Muniraning aytgani kabi.
EK ning uchinchi OGMsi so’z binkmalari tuzish, so’zlararo sintaktik
aloqani o’rnatish uchun xizmat qiladi. Misollar: Astrobodning bir kuni biryilga
32

teng. (Oyb.) Oygulningyo ‘qligidan
bo’ldi.
EK shakllarining sintaktik vazifa bajarishi - otli birikmalar hosil qilish
vazifasi asosida tadqiqotchilar turkiy tillar so’z birik- malari tizimida ham, gap
qurilishida ham alohida qurilish - possesiv (qarashlilik) qurilishi mavjudligim
qayd etadilar va possesiv qurilish nominativ qurilishga qarama-qarshi qo’yiladi.
Haqiqatan ham, istagan turdagi gap qaratuvchi binkma variantiga ega bo’lishi
mumkin: qizlardan bitta - qizlarning bittasi, molga qul - molning quli, vatan
uchun kurash - vatan kurashi, qizil gul - gulning qizili.
EK ning sintaktik funksiyasi ayrim so’zlar tarkibida butunlay so’nib
ketadi: kechasi, o ‘mi, qaysi kabi.
33

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, kelishiklar kategoriyasini sintaktik parallellizm deb yuritish
biroz noaniqlik tug’diradi, chunki parallellizm leksik sathda variantlilikni
ifodalasa, sintaksisda, yuqorida kelishik kategoriyalarini ko’rib o’tganimizdek,
parallel sintaktik strukturali gaplarni ham ko’rsatadi. Shuning uchun, mazmuniy
parallellizm atamasi o’zini to’la oqlamaydi. Kelishik affikslari otning boshqa
so‘zlar bilan grammatik aloqasini ta’minlovchi eng faol kategoriyalardan
hisoblanadi. Shu bois bu kategoriyaga mansub bo‘lgan affikslar nutqiy jarayonda
o‘zaro hamda boshqa turli til birliklari bilan ma’nodoshlik munosabatlariga ham
ega bo‘ladi. Xususan, bunday ma’nodoshlik munosabatini quyidagi kelishiklarda
kuzatish mumkin: 1. Qaratqich kelishigi va u asosida hosil bo‘lgan birikmalar
quyidagi vositalar bilan sinonimik munosabatga kirishadi: 1) chiqish kelishigi
bilan ma’nodoshlik munosabatiga ega bo‘ladi. Bunda qaratuvchi qaratqich
kelishigida kelsa qarashlilik ma’nosi ta’kidlanadi, chiqish kelishigida kelganda
qarashli bo‘lgan narsadan ulush, qism, bo‘lak ajratiladi: Markaziy gazetalarning
biri- markaziy gazetalardan biri, Mehmonlarning kattasi- Mehmonlardan kattasi.
Misollardan ko‘rinadiki, chiqish kelishigi qaratuvchi vazifasida kelganda bu
kelishik affikkisi ko‘plik shaklidan keyin qo‘shiladi hamda qaralmish sifatida
ko‘pincha miqdor yoki belgi bildiruvchi so‘z ishlatiladi; 2) ba’zi birikmalar
tarkibida o‘rin belgi shaklini hosil qiluvchidagi affiksi bilan ham ma’nodoshlik
hosil qilishi mumkin: Sening irodang - sendagi iroda. 2. Makon va zamon
kelishiklari nomi bilan umumlashtiruvchi tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish
kelishiklari o‘zaro sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan: Chopar tezgina otini (otiga)
mindi. Karvon uzoq vaqt cho‘lni (cho‘lda) kezib yurdi. Mehmon piyolaga quyilgan
choyni(choydan) ho‘pladi. Keksalar hovuz yonida (yoniga) to‘planishdi. O‘ylamay
aytgan gapimga (gapimdan) pushaymon bo‘ldim. Shu yo‘lda (yo‘ldan) qat’iy yurib
maqsadga yetdik. 3. Mazkur kelishiklar ma’no va vazifasiga ko‘ra bosh
kelishikdagi so‘z bilan birikkan ko‘makchilar bilan ham sinonimik munosabatda
bo‘ladi: kamchiliklarnikamchiliklar to‘g‘risida gapirishib oldik, sizga-siz uchun
oldim, shu yo‘ldan-shu yo‘l bilan boriladi, telefonda-telefon orqali gaplashdik.
34

Bizningcha, sintaktik sinonimiya ma’nosida mazmundoshlik atamasi qo’llansa va
sintaktik sinonimiyani hosil bo’lishiga xizmat qiluvchi birliklar, ya’ni grammatik
shakllar – bog’lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi vositalar leksik sinonimiyani
hosil qiladimi, sintaktik sinonimiyanimi , qayta tekshirib ko’rish lozim. Ushbu
mavzu bo’yicha ko’p izlanish kerak, negaki katta mavzu bu sinonimiya mavzusi.
Shu sababli maktab o’quvchilariga ham Yoshi va fikrlashidan kelib chiqqan holda
mavzularni darsliklarga kiritish lozim deb o’ylayman. Shundagina ular
qiynalmasdangina mavzuni chuqurroq o’zlashtirishi mumkin.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008.
2. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi.
3. T.,1992.
4. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya
5. muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son.
6. 5. Rahmatullayev Sh. «O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993.
7. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish
8. qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son
9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I.,
10. Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980.
36

Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi

Купить

Информация о документе

Продавец

Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi

Похожие документы