• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 43.0KB
Покупки 8
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Keys-stady texnologiyalari va ulardan foydalanish

vaziyatlarning kirib kelishi kuzatiladi, ta’limiy munozara esa “hayot haqidagi suhbat”ga aylanadi. Ammo ayni paytda keys - stadi ta’lim texnologiyasi o‘qituvchining kasbiy kompetentligini oshirish vositasi bo‘lib, ta’limning tarbiyaviy, ta’limiy va tadqiqotchilik funkstiyalarini birlashtirishga xizmat qilishi mumkin. Ushbu metodning samaradorligini oshiruvchi yana bir omillardan biri uning boshqa ta’lim metodlari bilan oson birikishidadir. II.Bob. Keys-stadi ta’lim tizimining kategorial apparati 2.1 Keys-stadi ta’lim tizimining kategorial apparati Keys-stadi ta’lim tizimining kategorial apparati. Tegishli metodning kategorial apparatini shakllantirish undan foydalanishning samaradorligini sezilarli darajada oshirish imkoniyatini beradi hamda ta’lim jarayonida metodning texnologizastiyasiga yo‘l ochadi. Keys - stadi ta’lim texnologiyasining asosiy tushunchalari qatoriga “vaziyat” va “analiz”, bu ikki tushunchaning uyg‘unlashuvidan kelib chiqqan “vaziyat analizi” kiradi. Falsafa nuqtai nazardan “vaziyat” atamasi o‘z ichiga bir qator kontekstlarni birlashtiradi. Shuning uchun, ushbu atama yuqori darajadagi barqarorsizlik bilan tavsiflanuvchi va o‘z tarkibida bir qator ziddiyatlarga ega bo‘lgan muayyan holat sifatida izohlanishi mumkin. Vaziyat aksariyat hollarda o‘zgarish moyilligiga ega bo‘lib, uning o‘zgarishi ushbu vaziyatda ishtirok etuvchi insonlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyat insonlar ta’siriga nisbatan ochiq bo‘lib, insonlarning xatti-xarakatlari esa bu vaziyatda o‘z maqsadlariga erishishlari va qiziqishlarini qondirishlariga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyatlar shunday ijtimoiy tizimlarda “paydo bo‘ladi”ki, ularda xulq - atvorning qattiq determinastiyasi kuzatilmaydi, ijtimoiy sohada ko‘plab ijtimoiy kuchlarning o‘rtasida o‘zaro ta’sir, raqobat va kurash mavjud bo‘ladi. Shu tufayli vaziyatlar analiziga asoslangan har qanday metod kabi keys-stadi ta’lim texnologiyasi plyuralizm, o‘z-o‘zini anglash va jamoaviylik, ayni paytda mustaqillikni taqozo ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Bunga albatta, ta’lim tizimining demokratlashuvi va modernizastiyalashuvi, pedagogik kreativlikka ochilgan keng yo‘l, ularda progressiv tafakkur uslubini hamda pedagogik etika, pedagogik faoliyat motivastiyasini shakllantirishi ham misol bo‘la oladi 1 . Keys - stadi ta’lim texnologiyasi tarkibidagi keysdagi harakatlar tavsif ko‘rinishida berilishi mumkin, bunda talabadan ushbu tavsifni anglash, ya’ni tavsiflangan vaziyatning natijalari, effektivligi yuzasidan mushohada yuritish talab etiladi. Aks holda ular muammoning echimlari sifatida taklif etiladi. Har ikkala holatda ham amaliy harakatlar modelini ishlab chiqish ta’lim oluvchilarning kasbiy fazilatlarini shakllantirish vositasi sifatida xizmat qiladi. V.Ya. Platov keys-stadi texnologiyasining quyidagi afzal va boshqa ta’lim texnologiyalaridan ajralib turuvchi jixatlarini belgilaydi: 1. U yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy tizim modelining mavjudligi hamda ushbu model holatining muayyan vaqt birligi ichida ta’hlil etilishi; 2. Muammo yechimini aniqlashga jamoaviy tarzda erishish; 3. Muammoning yechimida turli alternativalarning mavjudligi. Yagona yechimning mantiqan mavjud emasligi; 4. Muammo yechimini izlashda yaxlit maqsad; 5. Faoliyatni baholashning guruhiy tizimining mavjudligi. Ushbu o‘ziga xosliklar va boshqa omillar ta’sirida keys - stadi ta’lim texnologiyasi ta’lim tizimi sharoitida keng tarqalmoqda. Ammo ushbu metodning ta’lim tizimida samarali qo‘llanishida bir qator murakkabliklar ham kuzatiladi. Eng avvalo ular pedagog kadrlarning tegishli metodning metodologik asosiga yuzaki yondashuvi natijasida vujudga keladi. Ko‘pincha, keys - stadi ta’lim texnologiyasi ostida ta’lim tizimiga “sohta”vaziyatlar, boshqacha aytganda “hayotiy” erishishni kafolatlaydi, o‘quvchi ta’lim - tarbiyaning yakunida egallagan bilimlarni faol amalga oshiruvchisiga aylanadi. SHunday qilib, pedagogik texnologiya ilmiy konsepsiyaga asoslangan, maqsadni belgilash va unga erishishda ijtimoiy, didaktik, ruhiy - pedagogik, falsafiy nazariyaga suyangan, vazifa, faoliyat, natija yaxlitligi. Muvaffaqiyatini ta’minlaydigan, ta’lim - tarbiyaning loyihalangan jarayoni tamoyillari, prinsiplari, metodlari, vositalarining o‘zaro hamkorligidagi birligidir. 1.2. Keys-stadi ta’lim texnologiyasini ta’lim jarayonida qo‘llanishi haqida umumiy tushuncha. Keys-stadi inglizcha “case” - aniq vaziyat, “stadi” – ta’lim so‘zlarining birikuvidan hosil qilingan bo‘lib, aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil etish va ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarga erishishga asoslangan ta’lim metodidir . Keyslar metodi ( Case method ) yoki keys-stadi ( case-study ), aniq vaziyatlar analizi (tahlili) metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilli materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda real vaziyatlarni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma-bosqich, ma’lum bir algoritm asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi. Ushbu metod dastlab 1924 yilda Garvard biznes maktabi ( Harvard Business School )da qo‘llangan. Garvard biznes maktabining o‘qituvchilari biznes yo‘nalishidagi aspirantura bo‘limi uchun to‘g‘ri keladigan darsliklarning mavjud quyidagilarni kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. - ta’lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o‘quvchilar bilan qayta ishlab chiqish; - tizimli yondashuv asosida talabalarning o‘qish - bilish faoliyatini tasvirlaydigan ta’lim jarayoni loyihasini tuzish; - ta’lim maqsadi real, aniq diagnostik bo‘lishi va o‘quvchining bilim o‘zlashtirish sifatini ob’ektiv baholash; - ta’lim jarayonining tuzilishi va mazmunini yaxlitligi, o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sirda bo‘lishi; - ta’lim shakllarini optimallashtirish (qulaylashtirish); - ta’lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining o‘zaro ta’sirini hisobga olish; - ta’lim maqsadlarini ko‘zlagan etalon asosida o‘quvchilarning kuzatiladigan, o‘lchanadigan xarakterlari shaklida juda oydinlashtirish; - talabaning faolligiga tayanib o‘qitish; - bilim o‘zlashtirish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlab, kuzatib borish; - shakllantiruvchi va izohlovchi baholar; - belgilangan mezonlarga binoan test vazifalarini bajarish; - ta’limning kafolatlanganligi; - ta’lim samaradorligining yuqoriligi; - majmuaga keltirishni nazarda tutadi. Uning yana bir xususiyati shundaki, ilmiy asoslangan, yaxshi loyihalangan pedagogik texnologiya o‘qituvchi mahoratidan qat’iy nazar ko‘zlangan maqsadga bo‘yicha maxsus keyslar ishlab chiquvchi Garvard biznes maktabi, Virjiniya universitetining Darden maktabi, Michigan universitetidagi Ross biznes maktabi, Richard Ivey biznes maktabi, Osiyo menejment instituti, Hindiston menejment instituti, Ahmedobod va Kong universitetidagi Osiyo keys tadqiqot markazlari mavjud. Dissertatsiya ishining birinchi bobida shuningdek keyslarning o‘rganilish manbalari ham tahlil qilingan. Keys-stadi texnologiyasi hozirgi kunda ta’lim fanlarni o‘qitishda innovatsion texnologiya sifatida ta’lim tizimida samarali qo‘llanilishida samarali ishlar rejasi asosida tashil etilmoqda. Hozirgi ta’lim tizimidagi samarador o‘qitish texnologiyasi - bu muammoli o‘qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy- tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o‘qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Muammoli o‘qitish jarayonida talabaning mustaqilligi o‘qitishniig reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o‘sib boradi. Hozirgi pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o‘qitishning turli tarif va tavsiflar bor. Bizningcha, nisbatan to‘liq va aniq ta’rif M.I.Maxmudova tomonidan berilgan bo‘lib, unda muammoli o‘qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari (tahlil, umumlashtirsh) hisobga olingan o‘rgatish va dars berish usullarini qo‘llash qoidalari va talabalarning tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarining (muammoli vaziyat, bilishga bo‘lgan qiziqish va talab...) tizimi sifatida izohlanadi. Muammoli o‘qitishning mohiyatini o‘qituvchi tomonidan talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil atadi. Bu esa bilimlarni o‘zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi. shaxsga yunaltirilgan ta’lim deb qarash mujassamlashgan. Zero, mustaqillik va demokratik rivojlanish yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning bosh vazifasi ham ta’lim oluvchilarning ma’naviy - axloqiy tarbiyalashdan iboratdir. Ma’lumki, o‘quv jarayoni texnologik tayyorgarlikning asosi hisoblanib barcha operatsiyalar, o‘qitish jarayoni orqali amalga oshiriladi. SHunga ko‘ra, professor N.Avliyoqulovning ta’biricha “Texnologiyani” o‘qitish jarayoniga joriy etish pedagogik texnologiyaning vazifalaridan biri hisoblanadi”. Bu qarashlarning barchasida yangi pedagogik texnologiyalarga o‘qitishning zamonaviy uslubi deb anglash mavjud. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiyaga o‘qitishning bir yangi uslubi, shakli yoki boshqarish uslubi sifatida qarash unchalik mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi, chunki pedagogik texnologiya tushunchasini o‘quv jarayonini tashkil qilish, boshqarish, baholash, tahlil qilish jarayonlarining bir yoki bir necha sohasini, bosqichlarini qamrab oladigan, ilmiy - amaliy asoslangan yondashuv, texnik va informatsion uslublar tizimlari deb atash bir oz mantiqqa yaqin bo‘ladi. SHuni e’tirof etish joizki, “YAngi pedagogik texnologiyalar” termini hali standartlashtirilmagan, uning mohiyati ilmiy jihatdan to‘liq ochib berilmagan mahsuli, taraqqiyot omili va ta’lim islohotlarining kuchi sifatida unga ta’riflar berilgan. Bu ta’riflarda ma’lum darajada pedagogik texnologiyaning mohiyati, mazmuni, uning davr bilan hamnafaslik tomonlari echimini topa olgan. Endi mazkur ta’riflarni qo‘rib chiqamiz. Xalqaro tashkilot YUNESKOning ta’rifiga ko‘ra “Pedagogik texnologiya - bu, ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyatini hamda ularning o‘zaro ta’sirini inobatga olib, o‘qitish va bilish, o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo‘llashning tizimli metodidir” (YUNESKO). Bu ta’rifda pedagogik texnologiyaning ko‘p jihatlari ochib berilgan bo‘lib asosan ta’lim - tarbiya jarayoniga yakka xolda emas, balki tizimli yondashish asos qilib olingan. o‘rgatadi. Nazariy bilimlarni o‘rganish davomida keys-stadi texnologiyasi ta’lim jarayoniga nisbatan yaqinda kirib keldi va pedagoglar tomonidan faoliyatga keng joriy qilinmoqda. Keys-stadi texnologiyasi asosini ta’lim jarayoniga joriy etishda, o‘quvchilarning kasbiy faoliyati bilan bog’liq vaziyatlar va ularning tahlili tashkil qiladi. Bo‘lg’usi kasbiy faoliyat bilan bog’liq vaziyatlarni chuqur o‘rganish natijasida nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligini ta’minlaydi. O‘quvchilar muayyan vaziyatlarni har tomonlama o‘rganadilar. O‘z navbatida ular faol fikrlaydilar, nazariy mashg’ulotlarda o‘zlashtirilgan bilimlarni mustaqil o‘rganish davomida to‘plangan ma’lumotlari bilan taqqoslaydilar, shaxsiy tajribalariga murojaat qiladilar. Turli vaziyatlarni hamkorlikda yoki mustaqil ravishda tahlil qilish va qayta ishlashlari davomida qo‘shimcha ma’lumotlarga nisbatan zarurat mavjudligi dissertatsiyaning dolzarbligi hisoblanadi. Kurs ishinig maqsadi: Ta’lim muassasalarida keys-stadi ta’lim texnologiyasi usuli asosida o‘qitish metodikasini ishlab chiqish ta’lim jarayoniga tadbiq etish. Kurs ishinig vazifalari: Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: keys stadi usulini qo’llash asosida o’qitish metodikasidan, ushbu ta’lim tizimini o’qitishda xamda talabalarning bilim va ko’nikmalarini shakillantirishda samarali foydalanish mumkin. - keyslarning ilmiy darajalarini, foydalanilayotgan adabiyotlar zahiralarini aniqlash; - keyslarning ijobiy yechimlar bilan boyitish yuzasidan takliflar ishlab chiqish; 2. Aksiologik tahlil u yoki bu manba hodisalarini oldindan rejalashtirilgan maqsadlar asosida tahlil qilishni nazarda tutadi. Bunday tahlilning asosiy maqsadi jamiyatdagi hodisalarni tafovutlarni o‘rganishdir. Aksiologik tahlil uslubi amaliy faoliyatda hozirgacha qo‘llanilmagan. 3. Prognostik tahlil kelgusida sodir bo‘luvchi muammoli vaziyatga xos yechimlarni bashorat qiladi. O‘zining mazmuniga ko‘ra bu tahlil oldindan bashorat qilish tahlili deyiladi. Bu tahlil qilinayotgan muammoli vaziyatlarning bo‘g‘usi jarayonini bilishga undaydi. 4. Keys–stadi uslubidan foydalanishda vaziyatga xos tahlil asosiy ahamiyatga egadir. Bu tahlilda muammoli vaziyatdan kelib chiqgan holda maqsad va vazifalar, yechimga olib boruvchi usullar belgilab olinadi. 5. Tavsiyalar beruvchi tahlil, bunda muammoli vaziyatga nisbat yechim emas tavsiyalar ishlab chiqiladi. Keltirilgan tavsiyalar orqali vaziyatdagi muammolar hal qilinadi. Keys-stadi texnologiyasi bilan ishlash jarayonida amalga oshiriladigan vazifalar: - muammoli vaziyatni tizimlashtirishni amalga oshirish, ular tipologiyasi, tasnifi, natijasi, yechim yo‘llarini aniqlash; - texnologiyaning vazifasini, muammoli vaziyatni qurshab olgan tashqi va ichki muhit bilan hamkorlikdagi harakatlarini aniqlash; - muammoli vaziyatning kelib chiqish, sabab-oqibatlarni o‘rganish; - muammoli vaziyatning faoliyat mazmunini oldindan tashxis qilish, ijobiy yechimlarni ishlab chiqish; - muammoli vaziyatga xos prognostik tahlilni amalga oshirish ; - muammoli vaziyatlarda keltirilgan shaxslarga nisbatan tavsiyalar ishlab chiqish; Bunday yondashuvda o‘quvchi shaxsining ustivorligi, ta’limning o‘quvchi shaxsini faol shakllantirishga xizmat qilishi esdan chiqarib qo‘yilayapti. Mana shu kamchilikni birinchilardan bo‘lib V.P.Bespalko payqadi va uni to‘ldirishga harakat qiladi. Uning ta’biricha: “Pedagogik texnologiya - bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan xolda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir”. Bu ta’rifda pedagogik texnologiya pedagogik jarayonning shunday mexanizmlarining umumlashgan texnologik asboblari tarzida qayd etiladiki, unga inson salohiyatidan qat’iy nazar ushbu asboblar oldindan tuzilganligi va loyihalanganligi tufayli shaxsning shakllanish jarayonini kafolatlay oladi. Demak, ta’lim - tarbiya jarayoni pedagogik texnologiya asosida ko‘rilsa, barcha pedagogik mexanizmlar ishlab chiqarish korxonasidagi texnologik xarita singari, bola shaxsining shakllanishi uchun poydevor yaratib shaxsiy fazilatlar (bilim, iqtidor, malaka, tarbiya) shakllana boradi. Bu ta’lim jarayoniga texnologik yondashuvning hosilasidir. O‘quv jarayonining pedagogik texnologiyasi g‘oyasini ko‘tarib chiqqan rus pedagoglaridan biri M.V.Klarin pedagogik texnologiyani ta’riflab shunday yozadi: “Pedagogik texnologiya - o‘quv jarayoniga texnologik yondashgan holda, oldindan belgilab olingan maqsad, mazmun, yo‘nalish, ko‘rsatgichlaridan kelib chiqib, o‘quv jarayonini loyihalash va tizimli yondashishdir”. Ushbu ta’rifdan shu narsa ma’lumki, o‘quv maqsadlariga erishish va yaxshi natijani qo‘lga kiritishning muhim sharti o‘qitish texnologiyasining mexanizmi bo‘lgan o‘quv jarayonini loyihalash va ta’limga tizimli yondoshishdir. Ta’limga tizimli yondashish g‘oyasi ko‘tarilgandan so‘ng asta- sekinlik bilan pedagogik texnologiyaning mohiyat - mazmuniga ma’lum aniqliklar kiritila borildi. SHunday yo‘nalishda rus olimlaridan biri B.M. Monaxov pedagogik texnologiya mohiyatini “.....avvaldan rejalashtirilgan maqsadlar asosida natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo‘lgan tartibli amallar tizimi deb fikr Ushbu ta’rifga mazmun va mohiyat nuqtai nazaridan yaqin ta’rifni fikrimizcha Yapon pedagogi, olim T.Sakamoto izohlagan. Uning fikricha “Pedagogik texnologiya - bu majmuali fikr yuritish metodini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir majmuaga keltirishdir” Mazkur, yuqoridagi ikki ta’rif, shubxasiz tayanch so‘zlar “tizimli yondashuv” va “majmuali yondashuv” asosiy, pedagogik texnologiya mazmunini anglatuvchi tayanch so‘zlar bo‘lib, ta’riflardagi boshqa barcha so‘zlar tizim sifatida pedagogik texnologiya mohiyatini tavsiflaydi. Xuddi mana shu sistemali, majmuali yondashuv pedagogik texnologiyani boshqa texnologiyalardan ajratib turadi va ta’lim maqsadlari, ta’lim – tarbiya mazmuni, o‘qitish va metodlari hamda ta’lim natijalarini oldindan kafolatlashni o‘zaro bog‘liqda va aloqadorlikda nazarda tutib, nazorat qilish va baholashni amalga oshiradi. Aynan mana shu xususiyat an’anaviy ta’limda etishmaydi, Masalan, an’anaviy ta’limda o‘qitish jarayoni o‘quv axborotlarini eshitish, esda saqlashga mo‘ljallangan bo‘lib, bunda talabaning aktiv faoliyati, operatsiyalarni mustaqil bajarishi, tashkilotchiligi, boshqaruvchiligi esdan chiqarib qo‘yilgan. YOyinki, ma’lum o‘quv yurtida, har bir o‘quv predmetining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘zga fanlardan farqli tomonlari hisobga olinma yo‘llarni nazorat qilish va baholashni ma’muriyat tomonidan bir xil metodda amalga oshirish qoyida bo‘lib qolgan. Pedagogik texnologiyaning mohiyat - mazmunini o‘rganish, unga davr fan - texnika, xudud xususiyatlaridan kelib chiqib yondashish faqat uzoq xorijda emas, balki mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH)da ham amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyani ta’lim jarayoniga tadbiq etish g‘oyasini Rossiyada birinchilardan bo‘lib V.P.Bespalko amalga oshirdi. Ma’lumki, G‘arb va SHarq olimlarining fikrlariga ko‘ra pedagogik texnologiyada belgilangan dastlabki maqsad va mazmun asosida o‘quv jarayoni rejalashtiriladi, uni amalga oshirish loyihalari ishlab chiqiladi, natija kafolatlanadi. L.M.Fridman va x.k.) larning ta’riflari ham mavjud: - pedagogik texnologiya – o‘quv jarayoniga texnologik - tizimli yondashuv;  pedagogik texnologiya – maqsad, (vazifa) faoliyat natijalarining yaxlitligi va muvaffaqiyatini ta’minlashni loyihalashtirish;  pedagogik texnologiya – ta’lim - tarbiyani eng qulay imkoniyatlarini yaratishga qaratilgan o‘quv jarayonining shakl, metod va vositalarining o‘zaro hamkorligidir. YUqoridagi ta’riflar orasida eng mukammali, pedagogik texnologiyaning mohiyat - mazmunini to‘liq ochib beradigani nazarimizda YUNESKO bergan ta’rifdir. Zero, ta’lim - tarbiyada kam kuch va vaqt sarflab yaxshi natijalarni tezroq qo‘lga kiritish uchun barcha imkoniyatlar - texnik vositalar, o‘qituvchi mahorati, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi iqtidori, salohiyatini inobatga olish shu kunning talabidir. Ma’lumki, ilmiy - texnikaviy taraqqiyot nafaqat mamlakatimizdagi ishlab chiqarishning ko‘p sonli tarmoqlariga, balki ma’naviy - ma’rifiy, ijtimoiy gumanitar va madaniy sohasiga ham ilg‘or texnologiyalarni tadbiq etishni taqozo qilmokda. SHu boisdan O‘zbekistonlik olimlar ham boshqa mamlakatlardagi hamkasblari singari ta’lim - tarbiya jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish bo‘yicha birmuncha nazariy va amaliy ishlarni amalga oshirdilar hamda oshirmokdalar. Zamonaviy pedagogik texnogiyalarning mohiyat mazmunini oydinlashtirishga bo‘lgan urinishlar respublikamizda 1993 yildan boshlandi. SHu yili Buxoroda “Ta’lim-tarbiya jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish” mavzusida ilmiy - amaliy anjuman o‘tkazildi. Mazkur anjumanda “Pedagogik texnologiya”ga ta’lim jarayonining texnik vositalari majmui sifatida qaralayotganligi reproduktiv ta’lim olish ekanligi to‘g‘risida so‘z bordi va reproduktiv ta’lim har qanday ta’limning zaruriy komponenti hisoblanib, u aniq jarayonga ishtirok etish malakalariga ega bo‘lishlari lozim bo‘ladi. Buni faqat oliy ta’limning o‘qitish jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish orqali, bo‘lajak mutaxassislarda yuksak kasbiy malakalarni shakllantirish mumkin. SHu bois mazkur muammo respublikamiz olimlarining diqqat markazida turibdi. Mazkur mavzu doirasida mamlakatimizda maqolalar, qo‘llanmalar, risolalar nashr etilmokda. Ilmiy pedagogik adabiyotlarni o‘rganishi va tahlil qilish, shundan dalolat bermoqdaki, ayni vaqtda “yangi pedagogik texnologiyalar” tushunchasini ham nazariy, ham amaliy jihatdan o‘zining yagona bir ta’rifi, mazmunining echimiga kelgan emas. “Pedagogik texnologiya” tushunchasining tarixiy shakllanishi va rivojlanishida turlicha yondashishlar sodir bo‘lgan. Pedagogika fanlari doktori professor Nurali Saidaxmedov ushbu sohaning etakchi mutaxassisi sifatida muammoni yoritayotgan olimlarning g‘oyalarini fikrli ravishda 3 guruhga ajratib, quyidagicha izohlaydi: - ba’zi olimlar masalaga “pedagogikadagi zamonaviy yo‘nalish” deb an’anaviy yondashadilar va o‘z imkoniyatlari doirasidagi muammoga ilk bor qo‘l uradilar (X.Abdukarimov, K.Zaripov, T. Nazarov, U.Nishonaliev); - boshqa guruh tarafdorlari ta’limning bugungi ahvoliga qayg‘uradilar va uni inqirozdan qutqaruvchi kuch, texnologiyalashtirish deb qaraydilar (I.YA.Lerner, F.Fradkin, Dj. Bruner, T.Sakamota); - uchinchi guruh olimlari texnologiyalashtirishni ob’ektiv jarayon deb yangicha sifatiy muammolarni echish uchun ta’limning evolyusion bosqichga ko‘tarilish shartlaridan biri ekanligini e’tirof etadilar. (V.P.Bespalko, M.V.Klarin, M.Klark, T.A.Ilina). Ko‘rib chiqilgan barcha yo‘nalishdagi qarashlarda an’anaviy pedagogik texnologiyadan ma’lum darajada chekinish va pedagogik texnologiyaga texnik rivojlanish taraqqiyoti nuqtai nazaridan qarash g‘oyasi mavjudligi seziladi. SHuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarga shaxsni rivojlantirish jarayoni yuritib, “Pedagogik texnologiya – bu o‘quv jarayonining texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turg‘unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining sub’ektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi” deb ta’riflaydi. Ta’lim maqsadini aniqlash o‘quv biluv faoliyatini optimallashtirish nuqtai nazaridan ham pedagogik texnologiyaga ta’riflar berilgan. SHulardan biri I.YA.Lernerning ta’rifidir. Uning fikricha “Pedagogik texnologiya - o‘quvchilar harakatlarida aks etgan o‘qitish natijalari orqali ishonchi anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi”. XX-asrning 90-yillarida Rossiyada “Pedagogik texnologiya” tushunchasi birmuncha kengaytirilib talqin qilina boshlandi. Unga qadar pedagogik texnologiya faqat o‘qitish jarayonini texnologiyalashtirish misolida qaralgan bo‘lsa, endi o‘quv - tarbiya jarayonini tezlashtirish asosida ko‘rish va tarbiya maqsadi, mazmuniga mos keladigan metodlar, vositalar hamda materiallarni tanlash bevosita hamda bilvosita pedagogik texnologiyani loyihalashdagi tarbiyachi - o‘qituvchi faoliyatiga xos hujjatlari aspektida qurildi. SHundaylardan biri akademik B.T.Lixachevdir. Uning fikricha: “Pedagogik texnologiya - bu maxsus tanlab olingan o‘quv tarbiya vositalari (sxemalar, chizmalar, diagrammalar) shakllari, metodlarini aniq anglatadigan psixologik pedagogik ko‘rsatmalar yig‘indisidir”. Bunda texnologik jarayon o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilidigan axloqiy bilim, ko‘nikma, malakalar hamda shaxsiy xususiyatlarning shakllanishini ta’minlovchi vosita sifatida ishtirok etadi. Bu davrda pedagogik texnologiyaga oid fikrlar, g‘oyalar V.Go‘zeev, V.A.Selastenin, I.Volkov, M.CHoshanov, CH.YUdit, V.Pityukovlarning kitoblarida bayon etilib, ularda pedagogik texnologiya o‘quv - tarbiya jarayonini texnologiyalashtiruvchi omil nuqtai - nazaridan qo‘rib chiqilgan. Bulardan tashqari yana bir guruh psixolog - pedagog olim (N.F.Talizina, YU.N.Kulyutkin, 13. Bayb ое va A. “Mustaqil ta’lim о lish t ех n о l о giyasi va kasbga yo‘-naltirilganlik” “Kasb-hunarta’limi” J. 2005-yil 5-s о ni. Internet saytlar: 1. ww.pedagog.uz 2. ww.ziyonet.uz . 3. www.metodiki.ru 4. www.ta’lim.uz 5. www.pedagog.uz Ma’lumki, o‘qitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va qoidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayonni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal qilishda ob’ektiv qonuniyatlari didaktik tamoyillarga tayanadi. Muammoli vaziyat muayyan pedagogik «vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o‘ziga xos o‘qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, o‘rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o‘qitishda muammoli vaziyat shunchaki «fikr yo‘lidagi kutilmagan to‘siq» bilan bog‘langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o‘zlashtirilgan bilim izlari yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog‘liq emasligini ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog‘lanmasa, aqliy mashaqat muammoli bo‘lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo‘lgan vazifa, masala bo‘yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab etadi. 2.1. Ta’lim jarayonida keys-stadi texnologiyasidan foydalanishning pedagogik ahamiyati. Keys-stadi ta’lim jarayonida talabalarni, guruhlarni, voqealarni qayta-qayta tahlil qilish, muhokama qilinayotgan muammoga bog‘liq holda rivojlantiruvchi omillarni ta’kidlab berishdir. Keysda bayon qilingan va ta’lim oluvchilarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq tarzdagi yechimi variantlarini izlashga yo‘naltirilgan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan ma’lum bir vaziyatli tahlil etilishi ta’lim harakatlarda yechim topishiga asoslanadgan ta’lim uslubidir. Ta’lim ta’lim jarayonida keys-stadi metodi - vaziyat yechimlarini orasidan ma’qbul variyatini tanlay olish; - ma’lumotlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlash; - muammoni yechish texnologiyalarini tashkiliy bosqichlarini ishlab chiqish; - muammoli vaziyatni yechimini guruh bilan birgalikda hal qilish; Keys-stadi texnologiyasining asosiy tarkibi sabab va oqibatdir. Sabab texnologiyaning dastlabki qismi bo‘lsa, oqibat uning yakunlovchi qismidir. Keysni tahlil qilish jarayonida sabab va oqibatni to‘g‘ri shakllantira olish asosiy o‘rini egallaydi. Sabab va oqibat tahlili muammolarning kelib chiqish manbalarini o‘rganishdan boshlanadi, ular hodisalar orasidagi bog‘lanishlarni aniqlaydi. Sabab va oqibat tahlili quyidagilarni o‘z ichiga oladi. - muammoli vaziyatning ob’ektini va predmentini shakllantirish; - vaziyatlarning sabab va oqibatlarini aniqlashda tayanch ilmiy-tadqiqot manbalarni bo‘lishi; - sabab va oqibat orasidagi bog‘lanishlarni aniqlash; - o‘rganilayotgan muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish; Muammoli vaziyatni yechimini topishda turli-xil tahlil qilish usullaridan foydalaniladi. 1. Pragmatik tahlil u yoki bu manbalarni, jarayonlarni, hodisalarni tahlil qilishda ko‘proq ijobiy nuqtai-nazarlarda hisobga olishni nazarda tutadi. Pragmatik tahlilning asosiy tushunchasi ijobiy yechimlarni topish bilan baholanadi. Bu tahlil bir qancha boshqichlarda amalga oshiriladi. - keysda keltirilgan manbalar, jarayonlar vazifalaridan kelib chiqgan holda fikrash; - keyslarning mazmundorligini aniqlash; - muammoli vaziyatni tahlil qilish, muvofaqqiyatsizliklarning sabablarini o‘rganish; Kirish Pedagogik texnologiyalarga asoslangan ta’lim jarayonida o‘qituvchi faoliyati va o‘quvchi faoliyati doirasi aniq belgilanadi, ta’limni tashkil etishning aniq texnologiyasi ko‘rsatiladi. Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik texnologiyalarini ta’lim jarayoniga joriy etish, ta’lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi kuning ehtiyojiga aylanadi. Darhaqiqat, zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayoning unumdorligini oshiradi, talabalarning mustaqil fiklarash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishlarni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini rivojlantiradi. Shu sabab ham bugungi kunda ta’lim tizimizda innovatsion pedagogik texnologiyalar faol qo‘llanilib kelinmoqda, ayni vaqtda bu o‘quv jarayoning yangicha ruhda shakllanishiga imkoniyat yaratmoqda. O‘quv jarayonlarini kuzatadigan bo‘lsak har bir dars jarayoni o‘z navbatida ma’lum bir texnologiyalarga asoslangan holda o‘tkazilmoqda. Bu o‘z navbatida o‘qituvchi va talaba faolliyatini yanada jadallashtirmoqda va mustaqil faoliyatga undamoqda. Aynan bu jarayonlarni amalga oshirishda amaliy vaziyatlarni hal qilishda keys - stadi texnologiyasi ham muhim ahamiyatga egadir . Keys-stadi texnologiyasi muammoli vaziyatlarning yechimini topishga asoslangan texnologiya hisoblanadi. Keys-stadi texnologiyasi asosan iqtisod fanlarini o‘qitishda qo‘llanilgan. So‘ngra bu texnologiya boshqa fanlarni o‘qitishda ham foydalanilgan. Keys-stadi texnologiyasi asosan amaliy darslarni o‘qitishda qo‘lanilib boriladi va talabalarni shaxsiy va kasbiy faoliyatda yuzaga keluvchi vaziyatlarga oldindan tayyorlaydi, bilim, ko‘nima, malakalar hosil qilishga o‘quv predmeti doirasida kishilarning tajribasini o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lib, talabalarda ma’lum bilim va ko‘nikmalar “asosini” shakllantirgandan so‘ng produktiv (mahsulli) va ijodiy tadqiqiy ta’lim metodlariga o‘tish mumkinligi turli olimlar tomonidan qayd etildi. Respublikada pedagogik texnologiyani ta’lim - tarbiya jarayoniga tadbiq etish va uni fan sifatida e’tirof etishni birinchilardan bo‘lib pedagog olimlardan B.L.Farberman, N.S.Sayidaxmedov, M.Ochilov, O.Roziqov, X.Abdukarimov, T.Nazarova, K.Zaripov, B.Ziyomuhammedov va boshqalar talqin qildilar. Bular tomonidan pedagogik texnologiyaning mazmun mohiyatini aniqlashtirish, uning xududga mos variantini yaratish, ta’limni texnologiyalashtirish vositasida o‘quvchi shaxsini shakllantirish, o‘qituvchi pedagogik mahoratini yuksaltirish masalalari ko‘tarilib chiqildi. B.L.Farbermanning fikriga ko‘ra, “Pedagogik texnologiya - ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv bo‘lib pedagogikada ijtimoiy - muxandislik ong ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart holda olib, uning optimal loyihasini tuzib chiqish bilan bog‘liq ijtimoiy hodisasidir”. Ma’ruzamizning birinchi paragrafida biz “texnologiya” tushunchasining mohiyati ustida to‘xtalib uning ishlab chiqarish uslublari, tayyorlash metodlaridan iborat hunar fani deb ta’riflagan edik. Darhaqiqat, ishlab chiqarish texnologiyasi ma’lum ashyolarga ishlov berish, ularni qayta ishlash metodlari tavsifini bildiradi. O‘qitish texnologiyasi esa ta’lim oluvchilarga ta’lim tarbiya berish va ularning ongiga tafakkurini, dunyoqarashini rivojlantirib berish hunari, san’ati va metodlari majmui to‘g‘risidagi ta’limoti degan ma’noni anglatadi. Masalaga shu nuqtai nazardan yondashilganda O‘zbekistonda pedagogik texnologiyani o‘quv tarbiya jarayoniga olib kirish zarurligini targ‘ib qilgan va ilmiy asoslangan olimlardan N.Sayidaxmedovning pedagogik texnologiyaga bergan ta’rifi mantiqqa to‘g‘ri keladi. Uning fikricha: “Pedagogik texnolgiya - bu o‘qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o‘qitish (tarbiya) Keys-stady texnologiyalari va ulardan foydalanish Reja: Kirish I.Bob. Keys-stadi ta’lim texnologiyasini ta’lim jarayonida qo‘llanishi haqida umumiy tushuncha. 1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyati va mazmuni 1.2. Keys-stadi ta’lim texnologiyasini ta’lim jarayonida qo‘llanishi haqida umumiy tushuncha. II.Bob. Keys-stadi ta’lim tizimining kategorial apparati 2.1 Keys-stadi ta’lim tizimining kategorial apparati 2.2. Ta’lim jarayonida keys-stadi texnologiyasidan foydalanishning pedagogik ahamiyati. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar bosqichma - bosqich amalga oshirilishi to‘g‘risida fikr yuritgan olimlardan biri B. Ziyomuhammedov va SH. Abdullaevalardir. Ularning fikricha “Pedagogik jarayon majmuini muayyan vaqt mobaynida bosqichma - bosqich amalga oshirilishi – pedagogik texnologiya deyiladi”. SHunga ko‘ra ”Pedagogik texnologiya - bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, oldindan belgilangan kishi ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini majmui sifatida qo‘rib, uni tashkil qiluvchi qismlari bo‘lgan o‘qituvchi (pedagog)ning o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchi(talaba)larga ma’lum bir sharoitda muayyan ketma - ketlikda ko‘rsatgan ta’sirini nazoratga tutuvchi va ta’lim natijasini baholab boruvchi texnologiyalashgan ta’limiy tadbirdir”. Mazkur ta’rifda shu narsa ko‘zga tashlanadiki, pedagogik texnologiya ta’lim tarbiya jarayonini bir butunlikda ko‘radi, ta’limning maqsadi, mazmuni, o‘qitish metodlari va vositalarini bilim beruvchi va bilim oluvchilarni majmuiga keltirishni, o‘qitish bosqichlarini loyihalashni, uning borishini nazorat qilish, natijani kafolatlashni ham majmuaga keltirishni nazarda tutadi. Uning yana bir xususiyati shundaki, ilmiy asoslangan yaxshi loyihalangan pedagogik texnologiya o‘qituvchi mahoratidan qat’iy nazar ko‘zlangan maqsadga erishishni kafolatlaydi, o‘quvchi ta’lim tarbiyaning yakunida egallagan bilimlarni faol amalga oshiruvchisiga aylanadi. SHunday qilib, pedagogik texnologiya ilmiy konsepsiyaga asoslangan maqsadni belgilash va unga erishishda ijtimoiy, didaktik, ruhiy-pedagogik, falsafiy nazariyaga suyangan vazifa, faoliyat, natija yaxlitligi, muvaffaqiyatini ta’minlaydigan, ta’lim - tarbiyaning loyihalangan jarayoni, tamoyillari metodlari, vositalarining o‘zaro hamkorlikdagi birligidir. SHu o‘rinda ikkinchi masalaning xulosa sifatida pedagogika fanlari doktori, professor M.Ochilovning fikriga qo‘shilgan holda pedagogika nazariyasi va amaliyotida tan olingan va ilmiy nazariy jihatdan asoslangan, pedagogik olimlar bildirgan fikrlarni tahlil qilib, pedagogik texnologiyaning mohiyat - mazmuniga I.Bob. Keys-stadi ta’lim texnologiyasini ta’lim jarayonida qo‘llanishi haqida umumiy tushuncha. 1.1. Pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyati va mazmuni. lozim. “Texnologiya” so‘zi 1872 yilda qo‘shma, yunoncha, ya’ni “texnos” – san’at, mahorat va “logos” - fan so‘zlaridan olinib, “mahorat fani" ma’nosini, “O‘zbek tilining” 1981 yilda nashr etilgan izohli lug‘atida esa “ishlab chiqarish protsesslari, metod va vositalari xaqidagi bilimlar majmui” degan ma’noni anglatadi. Buni pedagogika faniga ko‘chirib, “pedagogik texnologiya” deb izohlaydigan bo‘lsak, unda “ta’lim - tarbiya qoidalari, metodlari shakl va vositalari xaqidagi bilimlar majmui” degan ma’no kelib chiqadi. CHunki “Pedagogika” bu ta’lim - tarbiya demakdir. SHunday qilib, “pedagogik texnologiya” bu ta’lim - tarbiya jarayonining qoidalari, metodlari, shakllari, vositalarining mukammaligini anglatuvchi bilimlar yig‘indisi yoki san’atidir. Zero, har bir o‘qituvchi, o‘qitish va tarbiyalashning qoida, shakl, metod, vositalarini mukammal, san’at darajasida bilsa, shunga qarab o‘qish jarayonini tashkil qilsa, o‘quvchini mustaqil o‘qishga, mustaqil fikrlashga, mutolaa qilishga o‘rgatadi va ko‘zlangan maqsadga erishadi. SHunday qilib, “YAngi pedagogik texnologiya” bilimli bo‘lishni, iste’dodni rag‘batlantirishni nazarda tutgan, o‘quv tarbiya jarayonini san’at, mahorat darajasiga ko‘tarishga imkon yaratadigan, ta’lim sohasidagi barcha islohotlarning harakatlantiruvchi kuchidir. “Pedagogik texnologiya” tushunchasiga berilgan ta’riflar. Ma’lumki, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o‘tib borishi tufayli ishlab chiqarishning barcha jabxalari uchun ishbilarmon, o‘z kasbini mukammal biladigan tadbirkor, tashabbuskor mutaxassislar tayyorlash talab etiladi. Bunday mutaxassislar zamonaviy texnika, uning ishlash texnologiyasi bilan qurollangan bo‘lishlari va bu vositalari yordamida o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni”. Bu ta’rifda pedagogik texnologiya shaxs sifatlarini shakllantirish uchun o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan maqsadga erishish tizimi loyihasi deb qaraladi. Darhaqiqat har bir loyiha ilmiy asoslangan holda va texnologik talablarga javob bergan takdirdagina shaxs rivojlanishini hamda o‘quv tarbiya jarayonining amalga oshishini ta’minlay oladi. Pedagogik olim K.Zaripov pedagogik texnologiyani pedagogik mahorat, pedagogik ijod, ijodiy faoliyatning mahsuli deb qarab pedagogik texnologiya yordamida ta’lim jarayonidagi xato, kamchiliklarni mavxumini loyihalashtirib, uni asta - sekinlik bilan voqe’likka aylantirish deb qaraydi va bu tushunchani shunday ta’riflaydi: “Pedagogik texnologiya izchil va ketma - ket amaliy faoliyatga, ta’lim- tarbiya jarayoniga avval rejalashtirilgan maqsadni amalga oshirish va ma’lum loyihani pedagogik tizim amaliyotiga qo‘llashdir”. M.Ochilov pedagogik texnologiyani ta’lim jarayoniga tizimli texnologik yondashuv; ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish (identifikatsiyalash), natijani kafolatlash, faoliyatni ob’ektiv baholash deb qarab “pedagogik texnologiya” tushunchasiga shunday ta’rif beradi: “Pedagogik texnologiya - tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob’ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarining o‘zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan metod va metodlar majmuidir.” Pedagogika fanlari doktori, professor N.N.Azizxo‘jaevaning ta’rifi quyidagicha: “Pedagogik texnologiya - pedagogik faoliyatni bosqichma - bosqich amalga oshirib, ta’lim va shaxsning barkamol bo‘lishi taraqqiy etishga qaratilgan maqsadga erishish tizimining loyihasidir”. Pedagogik texnologiyaga pedagogik jarayonning majmui sifatida qaralib uni manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Matn qisqa yoki keng hajmda bo‘lishi mumkin. 6. Keysning maqsadlarini to‘g‘riligini, ishlash samarasini eksperimentlar guruhi bilan birgalikda ko‘rib chiqish. O‘quv amaliy soatda qo‘llash mumkin bo‘lgan tayyor keysni oldindan sinovdan o‘tkazish va samaradorligini oldindan bashorat qilish. 7. Keysni yakunlovchi xulosasini tayyorlash. Keysning yakuniy xulosasini tuzish, qo‘llanilgan vaziyatning ma‘qbul yechimlarini oldindan tuzib chiqish. 8. Keysdan foydalanish uchun uslubiy tavsiyalar tayyorlash, talabalar uchun o‘quv vazifalarni oldindan ishlab chiqish, texnologiyani qo‘llash uchun qulay sharoit yaratish. O‘quv fanining bo‘limlarini o‘qitishda keys-stadi texnologiyasidan foydalanish qo‘llaniladigan muammoli vaziyatlar talabada qiziqish uyg‘otishi uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak. - qiziqarli, talabalar uchun aniq va oddiy tilda yozilishi; - ijobiy, namunaviy misollar bilan birgalikda salbiy ko‘rsatkichlarning ifodalanishi; - tanlangan talabalar kontigentini mavjud talabalar soniga mosligi, yechim uchun zarur bo‘lgan axborotlar keltirilganligi; Muammoli vaziyatlar modulini tuzish jarayonida muammoni aniqlash va guruhlashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda keltirilgan vaziyat yechimi, murakkab va dolzarb mavzular asosida qurilgan bo‘lishi zarurdir. Keys-stadi texnologiyasidagi muammoli vaziyatlarni tahlil qilishda talabalarning quyidagilarga e’tiborli bo‘lish, yechim sari yo‘l topishda yordam beradi. - muammoli vaziyat talabidan kelib chiqib uni shakllanish bosqichlarini aniqlash; - vaziyat aks etgan vaqt va zamon chegarasini aniqlash; - muammoli vaziyat tasnifi, turini aniqlash; F О YDALANILGAN ADABIYOTLAR. I. O’zbekiston Respublikasining qonunlari: 1. O‘zb е kist о n R е spublikasining “Ta’lim to‘g’risida”gi Q о nuni “Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” - T., “Sharq”, 1997 yil, 20-29 betlar 2. O‘zb е kist о n R е spublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»” to‘g’risidagi Qonuni. “Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” -T., “Sharq”, 1997 yil, 31-61 betlar 3. O‘rta maxsus kasb-hunarta’limining Davlat Ta’lim standartlari. T., 20 b. II.O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari: 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16-fevraldagi “Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish to‘g’risidagi” 25 sonli qarori J. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari to‘plami -T., 2006- №2 -13 10-11b. 5. “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirishning Davlat umummilliy dasturi” to‘g’risidagi Prezident Farmoni “Ta’lim taraqqiyoti”J. 2004, 3 son, 26 b. III. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari: 6. Karim о v I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” -T., “Ma’naviyat”, 2008 y, 173 b. 7. Karim о v I.A. “Barkam о l avl о d - O‘zb е kist о n taraqqiyotining p о yd е v о ri” - T., “O‘zbekiston”, 1997 y, 62 b. 8. Karimov. I.A. “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” -T., “O‘zbekiston” , 1992y, 78 b. 9. Karim о v I.A. “Bizdan о z о d va о b о d Vatan q о lsin”-T., “O`zb е kist о n”, 1994y, 299 b. IV. Darslik va o’quv qo’llanmalar: 10. Asqarova O‘. “Pedagogikadan amaliy mashqlar va masalalar” - T., “Istiqlol”, 2008, 111b. 11. Alim о v Х .M. “Aqliy hujum”. Ta’lim va tarbiya. J.-Toshkent:2006-yil, 2-s о ni. 12. Ashur о va D, Yuld о `sh е v Z. “Ta’lim tizimida inn о vatsi о n va a х b о r о t t ех n о l о giyalarini qo`llash – zam о n talabi” “ Х alq ta’limi” J. – T о shk е nt: 2006, - № 1. – B. 16-17. paytda bu vaziyatning tavsifida nafaqat u yoki bu amaliy muammo, balki shu muammoni echish natijasida egallanishi zarur bo‘lgan bilimlar kompleksi aktuallashishi ham kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, muammoning o‘zi mohiyatan echimga ega bo‘lmaydi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining Rossiya ta’lim tizimiga kirib kelishi XX asrning 70-80 yillariga to‘g‘ri kelsada, amalda ushbu texnologiyaning ta’lim tizimi sharoitida ommalashuvi XXI asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Rossiyada ushbu metodni ishlab chiqish va asoslashga G.A. Bryanskiy, Yu.Yu. Ekaterinoslavskiy, O.V. Kozlova, Yu.D.Krasovskiy, V.Ya. Platov, D.A. Pospelov, O.A. Ovsyannikov, V.S. Rapopport va boshqalar hissa qo‘shdilar. Ayni paytda O‘zbekiston ta’lim tizimiga ham keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’lim texnologilari qatorida kirib kelgan va bugungi kunda eng samarador metodlardan biri hisoblanadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi – bu ta’limdagi metodik yangilik bo‘libgina qolmay, balki uning ta’lim tizimida keng ishlatilishi zamonaviy ta’lim tizimidagi vaziyatga ham bog‘liq. Aytish mumkinki, ushbu texnologiya asosan yangi bilim, ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Keys - stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) talabalarning professionalizastiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivastiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, tasvirlash va tushunitirish ko‘rinishida qo‘llanilishi mumkin. Ikkinchi turi sabablarni o‘rganish orqali asos bo‘la oladigan prinsiplarni izlab topish uchun qo‘llaniladi. Keys-stadi texnologiyasi talaba faoliyatini faollashtiruvchi, o‘quv jarayonini bahs-munozaralarga aylantiruvchi, bir so‘z bilan aytganda muammoli vaziyatlarga nisbatan yangi ijobiy yechimlarni tug‘ilishiga ko‘maklashuvchi ta’lim texnologiyasidir. Bu texnologiya uzoq davrlar davomida shakllanib, bugungi ta’lim tizimiga kirib keldi. Keys-stadi texnologiyasi ham boshqa ta’lim texnologiyalari kabi bugungi ta’lim tizimida o‘z o‘rniga egadir. Keys–stadi texnologiyasini qo‘llashda uni tashkil qilish bosqichlariga katta e’tibor qaratish lozim. Negaki har qanday nazariy jihatdan puxta qurilgan texnologiyani, amaliy faoliyatda to‘g‘ri tashkil qilinmasa u o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Keys-stadi texnologiyasini qo‘llashda ta’lim ta’lim jarayonida ta’lim maqsadlarni to‘g‘ri qo‘ya olish ustuvor masalardan biridir. Keys-stadi texnologiyasini tashkil qilishda navbatdagi asosiy bosqichlarni ajratib berish maqsadga muvofiqdir. 1. Keysning didaktik maqsadini shakllantirish. Bu bosqichning tarkibida chaqiriqqqacha qadar boshlang’ich tayyorgarlik fanining ta’lim ish asosalari bo‘limining o‘qitishda keys-stadi metodini kiritish, shu fanning bo‘limlarini, mavzularini aniqlash, texnologiyaga mos vaziyatlarni tashkil qilish, maqsad va vazifalarni shakllantirish kabilar kiradi. 2. Muommali vaziyatlarni aniqlash. O‘quv amaliy soat mavzularidadan kelib chiqib vaziyatlarni tanlab olish. 3. Keysning dastur xaritasini tuzish. Ya’ni tanlab olingan muammoli vaziyat asosida keysning qo‘llanish bosqichlarini texnologik xaritada aks etirish. 4. Keys modulini tanlash yoki tuzish. Bu jarayonda muammo uchun ma’lum bir modul tanlab olinadi va shu asosda uning tuzilmasi tuziladi. 5. Keysda qo‘llaniladigan matnini yozish. Keys matni yozishda o‘rganilgan etadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining yana bir bazaviy kategoriyasi bu “analiz”dir. Analiz kategoriyasi ob’ektni hayolan bo‘laklarga bo‘lish yoki ilmiy tadqiq etish sifatida tushunilishi mumkin. Analizning turli klassifikastiyalari mavjud bo‘lib ommaviy analiz tasnifini quyidagicha belgilaymiz: tizimli analiz, korrelyastion analiz, faktorli analiz, statistik analiz va b. Umuman olganda aytish mumkinki, analizning ushbu barcha turlari keys -stadi texnologiyasi doirasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, bu holatning texnologiyaning imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Keys-stadi vaziyatni anglash, tafakkur qilish jarayonida amalga oshishi mumkin bo‘lgan bir qator analitik faoliyat turlari ishtirok etishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida o‘qituvchidan yuqori darajadagi metodologik madaniyatni talab etadi. Keys-stadi texnologiyasining ta’lim ta’lim jarayonida asosiy maqsad o‘quv guruh talabalarining bilim olish jarayonini faollashtirish, mavjud muammoli vaziyatlarni hal qilish orqali ularning ilmiy–ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iboratdir. Shuningdek, texnologiya talabalarning bilim, ko‘nikma, malakalarini hamkorlikda qo‘llashga, taklif qilingan yechimlarni tahlil qilish orqali muqobil yechimini izlashga o‘rgatuvchi ta’lim texnologiyasidir. Birinchi bobda keys-stadi texnologiyasining vujudga kelish tarixi haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek keys-stadi texnologiyasining vujudga kelishida qadim yunon maktablarining ahamiyati kattaligi ko‘rsatilib o‘tilgan. Umuman olganda keys-stadi texnologiyasi ilk marotaba 1870 yilda Garvard biznes maktabida qo‘llanila boshlangan. “Muammo” (situatsiya) atamasiga keladigan bo‘lsak, ushbu so‘z ko‘proq tibbiyot va huquqshunoslik sohalarida qo‘llanilib kelingan, ta’lim tizimida bu so‘z yangicha talqin qilinadi. Keys-stadi texnologiyasi asosan iqtisod fanlarini o‘qitishda qo‘llanilib kelingan. Amaliy iqtisodiy masalalarni yechishda qo‘llaniluvchi bu texnologiya keyinchalik barcha sohalarda foydalanilib borilgan. Shuningdek hozirda dunyo emasligini tez anglaydilar. Ushbu masalani echish uchun biznes maktabining o‘qituvchilari tomonidan qo‘yilgan dastlabki qadam etakchi biznes amaliyotchilaridan intervyu olish hamda mana shu menejerlarning faoliyati, unga ta’sir etuvchi omillar yuzasidan batavsil xisobot yozish bo‘ldi. Ma’ruza tinglovchilariga u yoki bu tashkilot to‘qnash kelgan konkret vaziyat ta’rifi ushbu vaziyat tahlil qilinishi va mustaqil ravishda yoki jamoa bo‘lib munozara tashkil etish vositasida uning echimi topilishi uchun berilardi. Keys metodi biznes yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarida keng targ‘ib etiladi. Kun sayin ushbu texnologiyaning tarafdorlari ortib bormoqda. XX asrning 50 yillaridan boshlab biznes-keyslar G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ommalashadi. Evropaning etakchi biznes maktablari INSEAD, LBS, HEC, LSE, ESADE va boshqalar keys-stadi ta’lim texnologiyasi vositasida dars beribgina qolmay ushbu keyslarni yaratishda ham faol ishtirok eta boshlaydilar. 2000 yillarning ikkinchi yarmidan boshlab keys-stadi ta’lim texnologiyasiga qiziqish ortib boradi – oliygohlar qoshida turli to‘garaklar (Keys klublar)tashkil etila boshlaydi. Bundan tashqari turli tashkilotlar keys-stadi yuzasidan bellashuvlar va boshqa tadbirlarni uyushtira boshlaydilar (masalan,Changellenge>>, FutureToday). 1909 yildan 1919 yilgacha bo‘lgan davrida keys metodi asosida ta’lim quyidagi sxema asosida tashkil etilgan: amaliyotchi talabalarga aniq vaziyatni bayon etish, undan so‘ng ushbu vaziyat analizini berish va nihoyat muammo echimini aniqlash va isbotlash ko‘rsatmasi berilar edi. Eng birinchi keyslar to‘plami 1921 yilda (Dr. Copeland, Dean Donhman tomonidan) chop etilgan edi. 2000 yillarning birinchi yarmidan boshlab chet el oliy o‘quv yurtlarida tabiiy fanlar va texnik fanlarni o‘qitishda keys - stadi texnologiyasidan foydalanish tendenstiyasi kuzatilib, hozirgi kunda keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’limning etakchi usullaridan bo‘lib qoldi, eng umumiy tarzda keys - stadi texnologiyasining mohiyati quyidagicha izohlanishi mumkin: ushbu texnologiya vositasida o‘quvchi (talaba)ga real hayotiy vaziyatni anglash taklif etiladi, ayni - muammoli vaziyat faoliyatini aks etiruvchi dastur ishlab chiqish; Keys - stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning tahlili talabalarning professionalizastiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jihatdan o‘sishiga xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivastiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Bunga albatta, ta’lim tizimining demokratlashuvi va modernizastiyalashuvi, pedagogik kreativlikka ochilgan keng yo‘l, ularda progressiv tafakkur uslubini hamda pedagogik etika, pedagogik faoliyat motivastiyasini shakllantirishi ham misol bo‘la oladi.

Keys-stady texnologiyalari va ulardan foydalanish

Купить