Kichik lirik janrlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	72.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Kichik lirik janrlar

Sotib olish

I.KIRISH. Lirika adabiyotimizning ajralmas qismi.
Mavzuning dolzarbligi. M u s t a q i l l i k a sno s i da , u m u m b a s h a r i y q a d r i y a t l ar g a
t a y a n g a n , g oʻ za l li k -e z g ul i k -a d o l a t t a m o y ill a r ig a a s o s l a n g an a d a bi y o t il m i q ar o r
t o pd i . A d a bi y o ts h un o s l i k i l m i y a n g i - y a ng i t a l qi n v a t a h l i l m e to d l a r i , u su ll a r i
b i l a n o
ʻ z i m koni y a t l ar in i k e n g a y ti r i b b o r m oqd a , i ld i z o t i b , p a l a k
y o z m oqd a .
“Bizni hamisha o ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu
ʻ
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so z bilan aytganda, dunyoqarashi
ʻ
bilan bog liq.
ʻ Bugun zamon shiddat bilan o zgaryapti. Bu o zgarishlarni ʻ ʻ
hammadan ham ko proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o z davrining
ʻ ʻ
talablari bilan uyg un bo lsin. Lekin ayni paytda o zligini ham unutmasin. Biz
ʻ ʻ ʻ
kimmiz, qanday ulug zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo
ʻ
aks-sado berib, o zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan
ʻ
erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan”, - deydi Sh.Mirziyoyev
ta’lim-tarbiya haqida o z nutqida.
ʻ 1
Mustaqil O zbekistonning kelajagi ko p jihatdan barkamol, salohiyatli avlodni
ʻ ʻ
tarbiyalshga bog liq. Ana shunday muhim vazifani amalga oshirish uchun
ʻ
Vataniga, xalqiga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor shaxsni
shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biri bo lib
ʻ ʻ
turadi.Ma’lumki, hozirgi davrdagi tub islohotlar har bir kishidan bilim, salohiyat,
samarali mehnat, madaniyatlilik, yuqori malaka, yuksak onglilik, ijodkorlik,
jamiyat oldida mas’uliyatni his etishni talab etadi.Insonparvarlik, demokratik,
mustaqil davlat quruvchi har bir inson ana shu xislatlarga ega bo lishi zarur.
ʻ
Pedagogika ilmi va amaliyotdan ma’lumki, nazariyadan yo naltirilgan
ʻ
ta’limga qarab borish o quvchining ijtimoiy hayotda o z bilimi va qobiliyatini
ʻ ʻ
1
O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-jild. A-Beshbaliq.- T.,2000.-736 b

namoyish etish imkoniyatini yaratadi.Komil insonni tarbiyalsh maqsadi ta’lim
jarayoniga ijodkorlik bilan kompleks yondashishni taqozo etib , zamonaviy
darslarni tashkil qilishga zamin yaratadi. Binobarin, faqat ijodkorlik va mustaqil
faoliyat muhitida tashkil etilgan ta’lim natijasidagina o quvchida o zligini shaxsʻ ʻ
sifatida namoyish eta olish ko nikmalari shakllanib boradi.
ʻ
Badiiy adabiyotning inson kamolotidagi o rni yuksak ekanligi barchaga
ʻ
yaxshi ayon. Zero, inson ko ngli kechinmalari, nozik va nafis tuyg ulari ifodasi
ʻ ʻ
bo lgan so z san'atining nazokati va sehru jozibasi asrlar osha jilolanib kelmoqda.
ʻ ʻ
Bu narsa mumtoz shoirlarimiz asarlari orqali yanada oydinlashmoqda. O zbek
ʻ
mumtoz adabiyoti xalqimizning ma'naviy mulki, uning hayoti, shuuri, ruhiyati
bilan chambarchas bog liq. Mumtoz adabiyotimizni puxta o rganish, buyuk
ʻ ʻ
san'atkorlarimiz hayoti, shaxsiyati, asarlarini talabalar, o quvchilar qalbiga
ʻ
singdirishning ahamiyati bugungi kunda yanada yorqinroq namoyon bo lmoqda.
ʻ
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganlaridek: “Sharq sivilizatsiyasi
yutuqlarini, o tmish ajdodlarimizning madaniy va ma'naviy boyligini chuqur va
ʻ
har tomonlama o rganishimiz darkor... Buyuk ajdodlarimiz bo lmish mutafakkir,
ʻ ʻ
olimlar, go zallik ijodkorlarining biz uchun yangi bo lgan nomlari va asarlarini
ʻ ʻ
milliy ma'naviyatimiz xazinasiga qaytarish muqaddas vazifamizdir”. Kurs
ishimiznig ham dolzarbligi anashundadir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Har bir lirik janr voqelikni, inson fikr
va his-tuyg ularini o z badiiy ifoda usulari hamda xarakteriga mos tarzda
ʻ ʻ
tasvirlaydi. Lirik tur va uning janrlarini o quvchilarga tushuntirishda ta’limning
ʻ
samarali metodlarini qo llash bo yicha ma’lumot berish kurs ishining bosh
ʻ ʻ
maqsadidir. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
- lirika haqida;
- lirikaning kichik janrlari
- g azal va qit’a munosabati
ʻ
- tuyuq va tajnis haqida umumiy ma’lumot berish.

Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 3 asosiy reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ
II. ASOSIY QISM
1. Lirika haqida umumiy ma’lumot
Lirika (yun., cholg u asbobi) adabiy tur sifatida qadimdan shakllangan bo lib,
ʻ ʻ
o zining bir qator xususiyatlariga egadir.
ʻ Lirikaning belgilovchi xususiyati sifatida
uning tuyg u-kechinmalarni tasvirlashi olinadi. Ya’ni, epos va dramadan farq
ʻ
qilaroq, lirika voqelikni tasvirlamaydi, uning uchun voqelik lirik qahramon ruhiy
kechinmalarining asosi, ularga turtki beradigan omil sifatidagina ahamiyatlidir.
Shu bois ham lirik asarda voqelik lirik qahramon qalb prizmasi orqali ifodalanadi,
yanayam aniqrog i, lirikada kechinmani tasvirlash uchun yetarli miqdordagi
ʻ
voqelik "parchalari", detallargina olinadi.
Lirikaning asosiy obrazi - lirik qahramon (ba’zan u lirik subyekt deb ham
yuritiladi). Ko pincha lirik qahramon deganda muallif tushuniladiki, bu har doim
ʻ
ham to g ri bo lavermaydi. Zero, shoir o zining kechinmalarini tasvirlashi ham,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zganing ruhiyatiga kirgan holda o sha "o zga shaxs" kechinmalarini tasvirlashi
ʻ ʻ ʻ
ham mumkin bo ladi. Bu o rinda yana bir muhim masala shuki, she’rda xatto shoir
ʻ ʻ
o z kechinmalarini tasvirlagan holda ham lirik qahramon bilan real shoir orasiga
ʻ
tenglik alomati qo yib bo lmaydi. Chunki, birinchidan, L.Tolstoy aytmoqchi, inson
ʻ ʻ
qalbida mavjud bo lishi mumkin bo lgan barcha qalblar imkoniyat tarzida
ʻ ʻ
mavjuddir, shunga ko ra va ikkinchidan, shoir o zganing holatiga qirishi, ma’lum
ʻ ʻ
hayotiy situatsiyadagi istalgan insonning kechinmasini his qilishi ham mumkin.
Masalan, Cho lponning "Men va boshqalar" she’ri garchi lirik "men" tilidan
ʻ
berilgan bo lsa-da, uning lirik qahramoni shoir emas, balki o zbek qizining
ʻ ʻ
umumlashma obrazi ekanligi oyday ravshan. Lirik qahramon, epik asar
qahramonlaridan farqli o laroq, noplastik obraz sanaladi. Lirik asarda subyektning
ʻ

noplastik obrazi yaratilgani bois ham u o quvchi tasavvurida tashqi ko rinishi bilanʻ ʻ
gavdalanmaydi, mavhumligicha qoladi, aniqrog i, o quvchi o zini uning o rnida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko radi, uning kechinmalariga turtki bergan holatni his qiladi, ko nglidan kechgan
ʻ ʻ
kechinmalarni o z ko nglida ham kechiradi. Masalan, tubandagi she’rni shu
ʻ ʻ
jihatdan ko zdan kechirishimiz mumkin:
ʻ
Ko ksimga qo yilgan bu boshni endi
ʻ ʻ
Gohida ko z qiyib, gohida qiymay
ʻ
Va buning ustiga seni unutolmay
Yashash axir menga ko p qiyin.
ʻ
"Bora-bora sevib ketarman
Men erimni balki keyinroq",-
Degan xayol bilan yashaysan,
Mendan ko ra senga qiyinroq.
ʻ
She’rni o qigan kitobxon lirik qahramonni - qaysidir sababga ko ra
ʻ ʻ
sevgilisiga yetisholmagan, endilikda o zining oilasida sokin va totuv
ʻ
umrguzaronlik qilayotgan, turmush o rtog ini-da samimiy hurmat qiluvchi va ayni
ʻ ʻ
paytda sevgisini ham unutolmagan odamni tasavvur qiladi, o sha odamning ruhiy
ʻ
holatiga kirib, uning kechinmalarini qalbdan o tkazadi. Yuqorida aytdikki, lirik
ʻ
qahramon bilan real shoir teng emas, ya’ni, shu she’rni yozish uchun shoirning
albatta sevgilisiga yetisholmagan va hamon o sha sevgisini qo msab yashayotgan
ʻ ʻ
odam bo lishi shart qilinmaydi. Fikrimizning yorqin dalili shuki, siz, ya’ni
ʻ
she’rxon, bu holatni his qilasiz, holbuki, unda tasvirlangandek hayotiy holatni real
hayotda boshdan kechirmagansiz, faqat, Tolstoy aytmoqchi, qalbingizda mavjud
bo lishi mumkin bo lgan barcha qalblar imkoniyat tarzida yashaydi.
ʻ ʻ
Shoir va lirik qahramon munosabatini asosga olgan holda biz lirik asarlarni
ikkiga: avtopsixologik va ijroviy lirikaga ajratamiz. Avtopsixologik lirika deganda
lirik qahramon bilan shoir shaxsiyati mos tushgan, ikkalasi bir-biriga yaqin bo lgan
ʻ
she’rlar tushuniladi. Ya’ni, avtopsixologik she’rlarda shoir o z qalbiga murojaat
ʻ
kiladi, o z-o zini ifodalaydi. Agar avtopsixologik lirikaga mansublik uchun shoir
ʻ ʻ

shaxsiyati va lirik qahramon orasidagi yaqinlik(aynan moslik emas)ni kifoya deb
qarasak, u holda lirik asarlarning aksariyati avtopsixologik xarakterga egaligi
ma’lum bo ladi. Shoir shaxsiyati bilan lirik qahramonning mos tushmasligi ochiqʻ
ko rinib turgan she’rlarni ijroviy lirika deb yuritamiz. Bu xil she’rlarning ijroviy
ʻ
lirika deb nomlanishiga sabab shuki, ularda shoir o zga shaxs ruhiyatiga kiradi,
ʻ
go yo uning rolini o ynaydi va asarda uning qalbini suratlantiradi. Shuni yodda
ʻ ʻ
tutish lozimki, mazmun jihatidan ajratiluvchi janrlar (falsafiy, ishqiy, siyosiy va h.)
bularning har biriga birdek singishib ketaveradi (ya’ni, avtopsixologik lirika ham,
ijroviy lirika ham mazmunan falsafiy, ishqiy, siyosiy va h. bo laverishi mumkin,).
ʻ
Ma’lumki, lirik asarlar asosan she’riy nutq shaklida yoziladi, biroq "she’riy asar"
va "lirik asar" tushunchalarini bir-biridan farqlash joiz. Sababki, badiiy adabiyotda
she’riy yo lda yozilsa-da lirikaga aloqador bo lmagan asarlar ham mavjud.
ʻ ʻ
Shuningdek, lirik asar odatan hajmining kichikligi, vaqt hissining "hozir"ligi,
asosan monologik nutq shakliga va ko proq konfliktning ichki turiga (boshqa
ʻ
konflikt turlari genetik jihatdan ta’sir qilgani uchun asarda juda kam ifodalanadi,
ifodalanganda ham bilvosita namoyon bo ladi) egaligi kabi xususiyatlar bilan
ʻ
ajralib turadi.
Lirik turdagi asar ham, tabiiyki, boshqa adabiy turlarga xos xususiyatlarni
qisman o ziga singdiradi. Jumladan, lirik asarda voqelikka oid tafsilotlar (epik
ʻ
element) juda kam bo lib, ular kechinmani ifodalash, uning omillarini ko rsatishga
ʻ ʻ
yetarli miqdordagina olinadi. Ya’ni, o rinda asosiy me’yor — fragment tarzida
ʻ
olingan epik elementlarning lirik qahramon holatini tasavvur qilish uchun
yetarliligi. Shuningdek, lirik asarda yana epik asarga xos voqeabandlik, dramatik
asarga xos dialogik holatlar, o ziga xos "sahna" yaratish hollari ham uchraydi.
ʻ
Biroq har ikki holda ham bu elementlar kechinmani tasvirlash va ifodalashga
xizmat qiladi, ya’ni, lirik asar uchun voqeani yoki "sahna"ni tasvirlash maqsad
bo lolmaydi, ular vosita xolos.
ʻ
Ma’lumki, klassik she’riyatimizda faol ishlatilgan ayrim turg un janrlar
ʻ
(g azal, ruboiy, qasida va b.), shuningdek, xorijiy adabiyotlardan o zlashgan
ʻ ʻ

turg un she’riy shakllar (sonet, rondo, tanka, xokku va b.) hozirgi she’riyatda,ʻ
xususan, o zbek she’riyatida ham oz bo lsa-da qo llaniladi. Buning ustiga
ʻ ʻ ʻ
adabiyotshunos faqat hozirgi adabiyotni o rganish bilan cheklanmaydi, u, ayniqsa
ʻ
nazariy masalalarni o rganish va xulosalar chiqarish jarayonida, umuman jahon
ʻ
adabiyoti materialiga tayanadi. Shunga ko ra, o zbek she’riyatida qo llanilgan
ʻ ʻ ʻ
she’riy janrlarni, bizningcha, tubandagicha janr turlariga ajratish mumkin:
1) shakl xususiyatlariga ko ra (bandning tarkiblanishi, qofiyalanish tartibi va
ʻ
h.) ajraluvchi janrlar: g azal, mustazod,
ʻ tuyuq , ruboiy, tarjiband, tarkibband,
musammatlar.
2) anjumanga mo ljallangan janrlar: nazira, badiha, muammo, chiston
ʻ
(lug z);
ʻ
3) xorijiy adabiyotlardan o zlashgan janrlar: sonet, xokku, tanka, oktava, oq
ʻ
she’r, epigramma va h.;
4) hozirgi she’riyat janrlari: avtopsixologik lirika (uning ko rinishlari sifatida
ʻ
meditativ lirika va intellektul lirika), ijroviy lirika, tavsifiy lirika, voqeaband lirika.
Hozirgi she’riyatda qo llaniluvchi janrlarni yuqoridagicha turlarga ajratar
ʻ
ekanmiz, biz ularning shakl xususiyatlariga, biroq, mumtoz adabiyotdagidan farqli
o laroq, ichki shakl xususiyatlariga tayanamiz. Jumladan, avtopsixologik she’r
ʻ
deganda biz lirik qahramon va shoir shaxsiyati munosabatidan kelib chiqamiz.
Avtopsixologik she’rlarning bir ko rinishi sifatida olingan meditativ
ʻ
lirikaning predmeti shoir ko nglidirki, bunda shoir ko nglidan kechayotgan oniy
ʻ ʻ
kechinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va tushuntirish mushkul tuyg ular
ʻ
ifodalanadi (shu bois ham hozirda buni "ko ngil she’riyati" deb atamoqdalar).
ʻ
Umuman lirikaga xos bo lgan lirik meditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyg uga
ʻ ʻ
yo g rilgan mushohada) meditativ she’riyatning asosini tashkil qiladi.
ʻ ʻ
Shoirning mavjudlikning konkret masalasi - hayot va o lim, inson taqdiri yoki
ʻ
fe’l-atvori, jamiyat va h. masalalar haqidagi mushohadasi asosiga qurilgan she’rlar
intellektual lirika namunasi sanaladi. Intellektual lirikada birmuncha sokinlik,
aytish mumkinki, birmuncha "sovuqqonlik" kuzatiladiki, bu unda aqlning hisdan

ustunligi bilan izohlanishi mumkin. Masalan, A.Oripovning "Umr o tib borarʻ
misoli ertak...", "Ona sayyora", "Nisbiylik" kabi qator she’rlari intellektual lirika
namunasi sifatida ko rsatilishi mumkin.
ʻ 2
Yuqorida aytganimizdek, ijroviy lirikada shoir o zga shaxs ruhiyatiga kirib,
ʻ
o zganing tilidan mushohada yuritadi, natijada o sha o zga shaxs she’rning lirik
ʻ ʻ ʻ
qahramoniga aylanadi. Bu haqda yuqoridagilarga shuni qo shimcha qilish joizki,
ʻ
60-yillardan boshlab, ayniqsa, 70-80-yillar she’riyatida tarixiy shaxslar tilidan
yozilgan ijroviy she’rlarning ko payishi kuzatiladi. Bu narsa, bir tarafdan, milliy
ʻ
o zlikni anglashga intilishning boshlangani bilan, ikkinchi tarafdan, bu xil
ʻ
she’rlarning "so z aytish"ga nisbatan kengroq imkoniyat yaratishi bilan izohlanishi
ʻ
mumkin. Masalan, X.Davron "Abulhay so zi" nomli she’rida olis XY asrda
ʻ
yashagan musavvir Abulhay ruhiyatiga kiradi va uning tilidan yolg onga
ʻ
asoslangan san’at, hayotni bejab ko rsatadigan san’at haqidagi fikrlarini izhor
ʻ
qiladi, ijod erkinligi masalasini ko ndalang qo yadi. Shunindek, Rauf Pafining
ʻ ʻ
"Muktibdoh", "Turkiston yodi" U.Azimning "Brut" she’rlarida ham tarixiy
shaxslar ruhiyatiga ko chish holati kuzatiladi.
ʻ
Aruz vaznidagi she'r shakllari
Aruz she'r tizimida ritmik birliklar. Barmoq vaznidagi misraning aruzda
asosiy ritmik birlik bo la olmaslik sabablari. Bayt (arabcha-uy) haqida ʻ
tushuncha. Bayt aruziy ritmik birlik sifatida. Aruzda misra va bayt
munosabatlari.
Bayt asosiga quriladigan she'r shakllari.
Tuyuq (turkcha-tuymoq, his qilmoq) — turkiy she'riyatga xos janr ekanligi.
Tuyuqning qofiyalanish tartibi. Tuyuqda tajnis (jinsdosh-omonim so zlar)ning ʻ
qo llanishi. Tuyuq vaznlari. Turk-o zbek tiliga xos bo lgan vaznlardan ramal ʻ ʻ ʻ
vazni bahrlarida tuyuqning ko proq yozilishi. Lutfiy va Navoiy tuyuqlaridan ʻ
namunalar.
2
Valixo`jayev B. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.:O`zbekiston,1995

G azal ʻ (arabcha-ayollarga xushomad) — shaklan uch baytdan 19 baytgacha
bo lgan, o ziga xos qofiya tizimiga asoslangan (a — a; b — a; v — a;...) she'r ʻ ʻ
shakli ekanligi. G azalning birinchi bayti matla' (arab-awal), so nggi bayti maqta' ʻ ʻ
(arabcha-so nggi parcha) deb yuritilishi. Maqta'da she'r shoir taxallusining ʻ
keltirilishi. azalni mazmuniga ko ra yakpora (voqeaband) va parokanda kabi  ʻ
turlarga ajratish mumkinligi.
G azal ʻ V—VII asrlarda arab she'riyatida shakllangan janr bo lib, X asrgacha ʻ
qasidaning boshlanish (nasib) qismi sifatida ishlatilganligi. Fors va turk
she'riyatida g azal taraqqiyoti. azalning fikriy-hissiy yo nalishiga ko ra orifona, ʻ ʻ ʻ 
rindona, oshiqona va boshqa turlarga ajratilishi. azalning mumtoz 
namunalaridan misollar keltirish.
Qit'a (arabcha-bo lak) — hajman 2 baytdan 18 baytgacha bo lgan she'r ʻ ʻ
shakli ekanligi. Shakl va qofiya tizimiga ko ra matla'siz va maqta'siz g azal ʻ ʻ
ekanligi. Qifaning mazmuniga ko ra turlari: orifona, rindona, oshiqona. Navoiy ʻ
va Ogahiy qit'alaridan namunalar.
Mustazod (arabcha-orttirilgan)— g azalning bir raisrasiga ayni o sha vaznda ʻ ʻ
yarim misra (ikki rukn) orttirilgan she'r shakli ekanligi. Mustazodning ko pincha ʻ
hazaj bahrida yaratilishi. Mustazodning g azal usulida qofiyalanishi. Mashrab, ʻ
Chokar mustazodlaridan namunalar.
Qasida (arabcha-elchi) — Muayyan tarixiy voqea va shaxsni ulug -lashga ʻ
qaratilgan voqeaband she'r shakli ekanligi. Qasidaning ham g azal tartibida ʻ
qofiyalanishi. Uning 13 baytdan kam bo lmasligi. Qasida turlari, qasidayi holiya, ʻ
qasidayi faxriya, qasidayi bahoriya, qasidayi xazoniya, qasidayi hajviya.
Soqiynoma (may quyuvchi) — odatda, soqiyga xitoban aytiladigan she'r
shakli ekanligi. Bunda may, rand va soqiy obrazlarining ramziy ma'no tashishi.
Soqiynomaning har baytda masnaviy usulida o zaro qofiyalanishi. ʻ
Masnaviy (arabcha-ikkilik) — har baytning ikki misrasi o zaro qofiyalanib ʻ
keluvchi she'r shakli ekanligi. Masnaviyning ma'no va shakl imkoniyatlari

kengligi. She'riy yo l bilan yaratilgan epik va liro-epik asarlar (doston, noma, ʻ
masal va b.)ning masnaviy usulida yozilishi. Masnaviy vazni mutaqorib ekanligi.
Musammat — aruz vaznida misralardan tarkib topgan band asosiga
quriladigan she'r shakli. Har bir she'r bir necha banddan tashkil topgani holda har
banddagi misralar soniga qarab nomlanishi ham joriy etilganligi.
Murabba' (arabcha-to rt) — har bandi to rt misradan iborat she'r shakli ʻ ʻ
ekanligi. Murabba'larning qofiyalanishi. Murabba' shaklining barmoq vaznida
yoziladigan she'r shakllariga yaqinligi. Amiriy va Muqimiy murabba'laridan
namunalar.
Muxammas (arab-besh) — har bandi besh misradan iborat bo lgan she'r ʻ
shakli ekanligi. Muxammasda ham barcha musammatlar kabi birinchi bandning
o zaro qofiyadosh bo lib, qolgan bandlarning so nggi misralari esabirinchi bandʻ ʻ ʻ
bilan qofiyadosh bo lib kelishi. Muxammasning ikki turi: sof muxammas va ʻ
taxmis. Taxmis g azallarga bog lanadigan muxammas ekanligi. ʻ ʻ
Musaddas (arabcha-olti) — har bandi olti misradan iborat bo lgan she'r ʻ
shakli ekanligi. Musaddasning qofiyalanish tartibi. Muddasning ikki turi sof
musaddas va tasdis. Tasdisning o zaro g azallarga bog lanadigan musaddas ʻ ʻ ʻ
ekanligi.
Musabba' (arabcha-yetti) — har bandi yetti misradan iborat bo lgan she'r ʻ
shakli ekanligi. Musabba'ning qofiyalanish tartibi.
Musamman (arabcha-sakkiz) — bandi sakkiz misradan iborat bo lgan she'r ʻ
shakli ekanligi. Musammanning qofiyalanishi.
Muashshar (arabcha-o n) — har bandi o n misradan iborat bolgan she'r ʻ ʻ
shakli ekanligi. Muashsharning qofiyalanish tartibi. Mumtoz adabiyotdagi
mashhur musammatlardan namunalar.
Tarkibband bir necha banddan tarkib topgan she'r shakli bo lib, har ʻ
bandning o ziga maxsus qofiyalanish tizimi mavjudligi. Biroq har bandning ʻ
so nggi misralarining mustaqil qofiyalanishi bilan farqlanishi. ʻ

Tarje'band bir necha banddan tashkil topgan she'r shakli bo lib, birinchi ʻ
qismning oxirgi ikki misrasi har qismning oxirida qaytarilib turishi bilan
farqlanadigan she'r shakli ekanligi. Navoiy va Mashrab tarkibband va
tarje'bandlaridan namunalar.
She'riy san'atlar
1. Lafziy sa n’ atlar. She'riy san'atlarning badiiy nutq go zalligiga asoslangan ʻ
badiyat hodisasi ekanligi. Mumtoz adabiyotda she'riy san'atlar alohida ilm («ilmi
sanoye'» yoki «ilmi bade'») sifatida o rganilishi. She'riy san'atlarning aruziy ʻ
asoslari. She'r san'atlarining turlari: lafziy, ma'naviy va lafziyu ma'naviy kabi
san'atlar.
Lafziy san'atlarning badiiy nutqning tovush jihati bilan bog langanligi. ʻ
Lafziy san'atlarga ko pincha shakl hodisasi sifatida qaralishi. Lafziy san'atlarning ʻ
asosi — «alfozni ma'nig a tobc qilinishi» (Atouloh Husayniy). ʻ 3
Tajnis (arabcha-jinsdosh) — yozilishi va aytilishi bir xil bo lgan ikki misra ʻ
so zlarining bir vazn va qofiyada kelishiga asoslangan san'at turi ekanligi. ʻ
Mulama' (arabcha-har xil) — baytning bir misra bir tilda, ikkinchi misrasi
boshqa tilda yozilishiga asoslangan she'riy san'at turi ekanligi. Fors manbalarida
bu san'atni «shiru shakar» deb ham atalishi. Sharq adabiyotida bunday she'rlar
arab-fors, arab-turk, fors-turk tillarida kelishi.
Muammo (arabcha-yashirin) — bayt tarkibida maxsus qoidalar bilan biror
ismning yashirin kelishiga asoslangan san'at ekanligi. Ayrim manbalarda ushbu
san'atga adabiy janr sifatida qaralishi. Alisher Navoiy muammolari.
Tarix — arab yozuvidagi har bir harf shakllari biror raqamni ifodalangan
holda ularaing qo shilishidan hosil bo lgan so zlar asosida tug ilish, o lim, to y, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
taztga chiqish, bino solish voqealari sanalariga bag ishlanishi. «Abjad hisobi» ʻ
haqida ma'lumot.3
Mirzayev T. Milliy istiqlol mafkurasi va o`zbek adabiyotshunosligi // O`zbek tili va adabiyoti.-1994.-№3.-
B.3-6

Kitobat — arab alifbosidagi harflar shaklidan lirik va epik timsollar tizish
san'ati ekanligi. Kitobat san'ati namunalarining XIV—XV asrlar she'riyatida keng
qo Uanilganligi. Ogahiy va Furqat g azallarida kitobat san'atining faol qo Uanishi. ʻ ʻ ʻ
Muvashshah (arabcha-bezalgan) — g azal yoki muxammas janrida (goho ʻ
masnaviy) yozilgan asarlarning har baytidagi bosh harflarni o zaro tutashtirganda ʻ
biror shaxs yoki hodisaning ismi berilishidir. She'rda yashiringan ismga o sha asar ʻ
bag ishlanishi, mabodo bag ishlanmasa, intizom bed atalishi. Muvashshah ʻ ʻ
san'atining muammo zamirida paydo bo lganligi. ʻ
Tazod (arabcha-qarshi qo ymoq) — o zaro zid tushunchalarni ifo-dalovchi ʻ ʻ
so zlarni qo Uash orqali she'r mazmundorligini oshirish san'ati ekanligi. ʻ ʻ
Qarshilantirish san'atining komil shakli zohiriy emas, balki fikriy qarshilik asosiga
qurilishi.Mazkur she’rda lirik qahramon ruhiyatidan o tkazib berilgan tabiat tasvirida
ʻ
uning kayfiyati, kechinmalari, o y-fikrlari o z aksini topgan. Lirik qahramon o zini
ʻ ʻ ʻ
asirlikdagi bahodirdek sezadi, tun tasviri uning ruhiyatidagi shu sezimni
kuchaytirib ifodalaydi. She’rning kuchi shundaki, lirik qahramonning konkret
holatdagi kayfiyati o quvchi ruhiyatida shunga monand turfa kayfiyatlarni hosil
ʻ
qilishga, shu kayfiyat asosida ko nglidan kechinmalar buhronini, ongidan o y-
ʻ ʻ
fikrlar oqimini o tkazishga imkon beradi. Aslida shoirning tub maqsadi tabiat
ʻ
manzarasini chizishgina emas, shu bois u konkret manzarani hissiy bo yoqlar bilan
ʻ
chizganki, natijada tabiat manzarasi ayni paytda qalb manzarasiga aylangan.
Peyzaj lirikasi tavsifiy she’rlarning bir ko rinishi, xolos. Zero, biror narsa yoki
ʻ
hodisani tavsiflash asosida lirik qahramon kechinmalarini ifodalovchi she’rlarning
bari tavsifiy lirikaga mansubdir. Jumladan, A.Oripovning vatanni tavsiflovchi
"O zbekiston", hazrat Navoiyga bag ishlangan "Alisher", nogoh uchragan go zal
ʻ ʻ ʻ
tavsiflangan "Go zallik" kabi she’rlari ham tavsifiy lirika namunalari sanaladi.
ʻ
Nihoyat, hozirgi she’riyatda ancha keng tarqalgan voqeaband lirika xususida.
Xuddi tavsifiy lirikaga o xshash, voqeaband lirikada voqeani tasvirlash maqsad
ʻ
emas, balki vosita sanaladi. Voqea ortida uni hissiy mushohada qilayotgan lirik

subyekt qalbi akslanadi. Aytish kerakki, voqeaband she’rlarning barini ham lirik
turga mansub asarlar sifatida tushunish unchalik to g ri emas. Qachonki she’rdaʻ ʻ
tasvirlanayotgan voqea his-tuyg ularni ifodalash vositasi bo lsa, baski, sodir
ʻ ʻ
bo lgan voqeaning shunga mos fragmentlari uzib olib tasvirlangan (ya’ni, voqea
ʻ
to laqonli gavdalantirilmasa) bo lsagina voqeaband she’r haqida gapirish mumkin
ʻ ʻ
bo ladi. Masalan, A.Oripovning "Ayol", "Yomg irli kun edi" she’rlarini voqeaband
ʻ ʻ
lirika namunasi desak, uning "Sharq hikoyasi", "Hangoma" asarlari she’riy yo lda
ʻ
yozilgan kichik hikoyatlar, ya’ni, mohiyatan epik xarakterdagi asarlar sifatida
tushunilgani to g riroq bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
2. Lirikaning kichik janrlari.
Fard (arabcha so z bo lib, yakka, yolg iz, toq ma’nolarini beradi) “shoir
ʻ ʻ ʻ
tomonidan ma’lum mavzu va g oyaviy maqsadda ijod qilingan mustaqil she’riy
ʻ
baytdir. Fard bir bayt hajmidagi, shaklidagi she’riy asardir. Unga berilgan janr
atamasi ham baytning yakkaligiga asoslanadi. Binobarin, baytning yakkaligi uning
janriy belgisini ham anglatadi. Shu nomning lug aviy, istiholiy ma’nosida uning
ʻ
ixcham, o ta mo jaz she’r shakli ekanligi ham anglashib turiladi: qisqalik va
ʻ ʻ
siqiqlik unda chuqur mazmunni, pandu hikmat va donolikni ifodalashni taqozo
etadi” (R.Orzibekov. O zbek she’riyati janrlari va poetikasi, II kitob, Samarqand,
ʻ
SamDU nashri, 1999, 4-bet):
Haq yo linda kim senga bir harf o qitdi ranj ila,
ʻ ʻ
Aylamak oson emas haqqin ado ming ganj ila.
(Alisher Navoiy)
Fardni “mufradot”, “fardiyot” deb ham yuritadilar. Turkiyalik olim Tohirul
Mavlaviy, bir bayt qofiyadosh bo lsa (yuqoridagidek) “musarra’”, qofiyadosh
ʻ
bo lmasa (pastdagidek) “fard” deb yuritadi.
ʻ
Xalq og zaki ijodida bu shakl “maqol”, “matal”, “hikmat”, “otalar so zi”
ʻ ʻ
nomlari bilan yuritilgan:

Dunyo chamanining bulbulisen,
Gul shoxida oshiyon etib ket.
(Nodira)
Ikki nafarning ovqati uch nafarga yetadi.
Yaxshi odamning mehmoni ko p bo ladi.ʻ ʻ
(“Otalar so zi”)
ʻ
Bo lar odam yoshida bosh bo lar,
ʻ ʻ
Bo lmas odam qirqida ham yosh bo lar
ʻ ʻ
(“Amir Temur o gitlari”)
ʻ
Bilagi zo r birni yiqar,
ʻ
Bilimi zo r mingni yiqar.
ʻ
(Maqol)
Musallas (arabcha so z, ma’nosi uchlik, uchlama) mumtoz poeziyamizda
ʻ
kam yaratilgan. “Bu shaklning kam qo llanilganining sababi 1-2 juft misradan
ʻ
keyingi 3- misraning qofiya jihatidan toq bo lishidir (aab). Bu holat esa she’rda
ʻ
notamomlikka, fikriy uzilishga sabab bo lishi mumkin” (R.Orzibekov. O zbek
ʻ ʻ
she’riyati janrlari, 52-bet) deb asoslash noo rindir. Bizningcha, uning asosini davr
ʻ
va odamlar ehtiyojidan izlash to g riroq bo lgan bo lardi. Musallas Yevropa
ʻ ʻ ʻ ʻ
adabiyotida “tersina” (it. uchlik), bugungi poeziyamizda “uch chanoq” deb
yuritiladi. Unda poetik olamning obrazi to liq ifodasini topa oladi; bugungi
ʻ
“tezkor” zamonda kishilarning murakkab, ziddiyatlarga to la, shiddatkor, betakror
ʻ
ruhiy dunyolarini borlig icha namoyon etishga qodir kuch-mo jiza bor. Unda olam
ʻ ʻ
mohiyatining, tuyg ular mag zining falsafasi ifodasi, bu ifodaning eng nozik va
ʻ ʻ
judayam ixcham jonli surati mujassam:

Hech bir inson anglamas bizni,
Itdek tepib o tar kiborlar,ʻ
Eh, naqadar baxtsizdir ular.
Rauf Parfi O zturkning bu asaridagi poetik falsafani faqatgina uchlik real
ʻ
ifodalay oladi, uni boshqacha (ruboiy, to rtlik, muxammas...va h.) janrlar kashf eta
ʻ
olmaydi. Bu fikrning isbotini Rauf Parfi, Vosit Sa’dulla, Anvar Obidjon kabi
shoirlarning yetuk uchliklarida ko rsa bo ladi.
ʻ ʻ
Ruboiy (ar. - to rtlik) – “ikki baytli she’r”(Qabul Muhammad) bo lib, uning
ʻ ʻ
yuzaga kelishiga, xalq she’riyatidagi to rtliklar asos bo lgan” (B.Sarimsoqov,
ʻ ʻ
N.Hotamov). Aruz hukmronlik qilgan davrlarda “hazaj bahrining “ahram” va
“ahrab” shajaralaridagi 24 sho bada yaratilgan... uning yetakchi janr belgisi –
ʻ
undagi chuqur mazmunni hazaj bahri vaznlarida ifodalash” (R.Orzibekov)
sanalgan.
“Odatdagi ruboiyning birinchi misrasi tezis, ya’ni shoir keyin isbot etishi
lozim bo lgan fikrning da’vo shaklida o rtaga tashlashidir. Ikkinchi misra antitezis,
ʻ ʻ
avvalgisiga zid, uning aksidek jaranglaydi. Biroq, dastlab qo yilgan tezisning
ʻ
isbotiga xizmat qiladi. Uchinchi misra qofiyasiz bo lib, moddai ruboiyya deb
ʻ
ataladi. Shoir xulosa chiqarishga tayyorlanar ekan, bu guyo asosiy maqsadga,
xulosaga olib keluvchi ko prik burchini o taydi. Nihoyat so nggi misra, maqsadni
ʻ ʻ ʻ
ochiq, ravshan aytib tugatilishi sintezdir. Ruboiy, to rt misraga sig dirilgan butun
ʻ ʻ
bir she’riyat dunyosi, insonning g oyat xilma-xil va juda boy fikr-hislari, “qalb
ʻ
dialektikasi”ning ajoyib tarjimonidir” (M.Yunusov. Barhayot an’analar, T., 1969,
77-bet).
Ruboiy qofiyalanishga qarab ikki xil bo ladi.
ʻ Agar u a-a-b-a tarzida
qofiyalansa xosiy ruboiy, -a-a-a-a tarzida qofiyalansa taronai ruboiy deb
yuritiladi.
Bugungi poeziyamizda ham ruboiylar ko plab yaratilmoqda “... inson
ʻ
hayotida, ichki kechinmalarida yuz bergan eng teran va keskin momentlardagi
mulohaza va fikrlarni quyma satrlarda gavdalantirishi” (A.Hayitmetov. Navoiy

lirikasi, T., “Fan”, 1961, 186 bet) va uning falsafiy mohiyatini g oyatda chuqur vaʻ
qabariqli, ixcham va lo nda aks ettirish hazaj bahridan keyingi yetakchi belgiga
ʻ
aylandi.
Shoirlar majlisi - hislar to foni,
ʻ
O tkir tuyg ularning tinmas bo roni,
ʻ ʻ ʻ
Unda olam tirik, ona-Yer uyg oq,
ʻ
Unga erisholmas dunyo sultoni.
(To lan Nizom. “Uch yuz uch ruboiy”.)
ʻ
Ular (bahr va falsafiylik)ning birbutunligi, ayniqsa, Umar Xayyom
ruboiylarida go zal ifodasini topgan. Xayyom mayni - Allohni ulug laydi, undan
ʻ ʻ
boshqa ishonchi ham, umidi ham, hamdami ham yo q. Uning faryodi ham,
ʻ
tug yoni ham, baxti ham, baxtsizligi ham-o zligining mohiyati falsafasiga aylanib,
ʻ ʻ
quyma satrlarda jilolanaveradi. Ha, “Xayyom ruboiylari foniy bandaning javobsiz
faryodlaridir” (A.Muxtor).
Quloq tuting-a:
May ichsang, oqilu dono bilan ich,
Yoki bir gul yuzli zebo bilan ich.
Oz-oz ich, goh-goh ich, ham yashirin ich,
Ezma, rasvo bo lma, hayo bilan ich.
ʻ
Yoki:
Ichganda, aqldan begona bo lma,
ʻ
Es jo yib, jahlga sen xona bo lma.
ʻ ʻ
Istasang qizil may halol bo lishin,
ʻ

Hyech kimni ranjitma, devona bo lma.ʻ
TUYUQ (ar. – tuslash, tuymoq) – turkiy xal ql ar mumtoz she riyatidagi
ʼ
lirikaning o ynoqi, shoirning so z san’atini yaqqol ko rsatuvchi janrdir.
ʻ ʻ ʻ Tuyuq -
lirik janr . Tuyuq 4 misrali she r
ʼ bo lib, ʻ aruzning ramal bahrida yoziladi; aaba,
ba zan abvb
ʼ tarzida va favqulodda x i llarda - aaaa o lchovida ʻ qofiyalanadi. Tuyuq
so z o yini
ʻ ʻ asosida tajnis qofiyasida beriladi. Tajnissiz tuyuq lar ham bor.
Tuyuq ning dastlabki namunalari xalq og zaki ijodida
ʻ uchraydi. Bizgacha yetib
kelgan t uyuq lar Burhoniddin Sivosiy ( 14-asr ) qalamiga mansub.
"Qutadg u bilig" da ham tajnisli
ʻ to rtliklar ʻ bor, biroq ular mutaqorib bahrida
yozilgan. Alisher Navoiy "Mezon ulavzon" asarida t uyuq ni birinchi marta janr
sifatida belgilab o tgan va shakllantirgan.
ʻ Bobur o zining "Aruz risolasi" asarida ʻ
t uyuq ni turkiy she riyat shakllaridan biri sifatida baholagan.
ʼ
Uning tadqiqotchilaridan R.Orzibekovning ta’kidlashicha:
1) tuyuq “to rt misradan iborat mustaqil va to liq ma’noga ega bir butun asar
ʻ ʻ
ekanligi;
2) ko proq a,a,b,a ba’zan a, a, a, a shaklidagi qofiyalanish;
ʻ
3) xuddi ruboiydagi singari tezis (1-misra), antitezis (2-misra), moddai tuyuq
(3-misra) va sintez (4-misra) kompozitsiyasiga ega bo lishi;
ʻ
4) murabba’ she’rlaridan farqli o laroq so nggi misralarda shoir taxallusining
ʻ ʻ
ko rsatilmasligi kabi xususiyatlari bilan ruboiylarga o xshasa ham, ammo o ziga
ʻ ʻ ʻ
xos yagona vazn-“ramali musaddasi maqsur” (foilotun foilotun foilun)da yozilishi
va shu “vazn bilan o z badaniga noz libosini kiyishi” (A.Jomiy) aksar
ʻ
qofiyalarining tajnisli so zlardan iborat bo lishi bilan farq qiladi” (R.Orzibekov.
ʻ ʻ
O zbek she’riyati janrlari, Samarqand, 1999, 98-bet).
ʻ
Tuyuq hozirgi she riyatda birmuncha boshqacharoq
ʼ nomlarda uchraydi.
Xususan, ozarbayjonlarda bayot, turklarda ma ni,
ʼ turkmanlarda la li. Mumtoz ʼ
adabiyotda Lutfiy , Navoiy, Bobur, 20-asr shoirlaridan G .G ulom
ʻ ʻ , Habibiy ,

Charxiy , Sobir Abdulla va boshqa ijodida t uyuq janrining yetuk namunalari
mavjud.
Tuyuqlar tajnis san’atining ishtirok etishi yoki etmasligiga ko ra: 1) tajnisli vaʻ
2) tajnissiz tuyuqlarga bo linadilar. Garchi bitta vaznda yozilishi shartligi – uning
ʻ
imkoniyatlarini cheklasa-da, shoirning omonimlardan foydalanish mahoratini
to liq namoyon etishi bilan ardoqlidir.
ʻ
Jumladan,
G am yuki to qomatim
ʻ yo qilmadi,
Ohim o tig a falak
ʻ ʻ yoqilmadi,
Qilmadi rahmi mango, xud o zgaga
ʻ
Bilmadimkim, qildimu yo qilmadi.
Ogahiyning tuyug idagi qofiya shaklan bir xil, mazmunan uch ma’noga ega
ʻ
bo lgan “yo qilmadi” so zi asosiga qurilgan, birinchi misrada-qomatni egmadi,
ʻ ʻ
g am yukida qomatim bukilmadi ma’nosida, ikkinchi misrada - ohim o tidan falak
ʻ ʻ
yonmadi ma’nosida, to rtinchi misrada – qilmadi ma’nosida qo llanilgan.
ʻ ʻ
To rtlik
ʻ – ruboiy va tuyuq janri talablari(vazni)ga javob bermaydigan to rt ʻ
misralik barcha she’riy asarlarni to rtlik(qorishiq) janri deb yuritish asoslidir.
ʻ
To rtliklarning mavzu va mundarijasi – hayotning barcha jihatlarini qamrab oladi;
ʻ
ularda bu jihatlar siqiq tarzda poetiklashadi:
Xalqqa ayting, men aslo o lganim yo q,
ʻ ʻ
Yov qo liga taslim ham bo lganim yo q.
ʻ ʻ ʻ
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman.
(Hamid Olimjon)

Mazkur “qorishiq janr”ning Jamol Kamol aytgandek, asosiy belgilari bor.
“Bular: a) lirik ifodaning erkin parvozi; b) kechinmalar doirasiga tushgan eng uvoq
mayda-chuydalarning ham shu ondayoq qayd etilishi v) bevosita nutq-monolog
bilan chuqur suvrat-tasvirlarning almashinib turishi; g) vazn va mulohazalarning
erkin qo llanishi kabi xususiyatlardir”.ʻ
Orzum shul, o chmasin yongan charog ing,
ʻ ʻ
Yulduzday nur sochsin chashming-qarog ing.
ʻ
Magar chinor bo lsang chinorday yasha,
ʻ
Bevaqt uzilmasin biror yaprog ing.
ʻ
(Abdulla Oripov)
Ko rinadiki, bu xil to rtliklar – “universal”lik xususiyatini kasb etadi va
ʻ ʻ
uning tarixi – xalq og zaki ijodidan to hozirga qadar yaratilgan to rtliklarning
ʻ ʻ
barchasini o z ichiga oladi.
ʻ
3. Qit’a va g azal munosabati.
ʻ
O
ʻ zbek mumtoz she’riyati janr e’tibori bilan juda boy va xilma-xildir. Undagi
janrlar faqat shakliy belgilari, paydo bo lish tarixi, taraqqiyot tamoyili yoki mavzu
ʻ
xususiyatlari bilan emas, ifoda usullari, tili, obrazlar tizimi, poetik ruhi jihatidan
ham bir-biridan ajralib turadi.
Har bir lirik janr voqelikni, inson fikr va his-tuyg ularini o z badiiy ifoda
ʻ ʻ
usulari hamda xarakteriga mos tarzda tasvirlaydi. Shuning uchun ularni mohiyat
e’tibori bilan biri ikkinchisiga uncha o xshash bo lmagan, o z-o zicha tugal bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
san’at olami deyish mumkin.
Lirik janrlar tarixi va poetikasiga qiziqish o zbek adabiyotshunosligida
ʻ
keyingi yillarda ancha jonlandi. Ba’zi lirik janrlar haqida u yoki bu san’atkorning
adabiy faoliyati bilan bog liq holda muhim nazariy fikrlar bayon etildi. Ayrim
ʻ
janrlar haqida maxsus ilmiy ishlar yuzaga keldi. Ammo shunga qaramasdan, bu

sohada hali ko pgina jiddiy tadqiqotlarni amalga oshirish kerak bo ladi. Bu gapʻ ʻ
qit’a janriga ham tegishli. To g ri, ushbu janr uzoq zamonlardan beri olimlarning
ʻ ʻ
diqqatini o ziga qaratib keldi. Bu o rinda YE.E.Bertel`s, A.Mirzoev,
ʻ ʻ
A.Hayitmetov, A.Abdug afurov, YO.Is’hoqov, R.Orzibekov, L.Serikova boshqa
ʻ
adabiyotshunoslarning qit’a haqidagi ilmiy qayd hamda maqolalarini eslash
mumkin. Shunga qaramasdan, bu masalaning ayrim tomonlari hali tadqiqga
muhtoj.
Biz esa qit’a va g azal munosabati xususida fikr yuritmoqchimiz.
ʻ
Har bir lirik janrning ikkinchi bir lirik janr bilan u yoki bu shaklda yaqinlik,
aloqadorlik tomonlari bo ladi, albatta. Ammo bu to g rida gapirganda, avvalo har
ʻ ʻ ʻ
bir janrning faqat o ziga xos poetik xususiyat va takomilini e’tiborga olish lozim.
ʻ
Zero, har bir lirik janr badiiy ijod olamida o zining g oyaviy-badiiy vazifasi bilan
ʻ ʻ
tug iladi. Aks hoda janr xilma-xilligi to g risida gap bo lishi mumkin emas.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Odatda, she’r hayotiy zaruriyat, ma’naviy-ruhiy ehtiyojdan dunyoga keladi. Janr
kategoriyasi ana shu ehtiyoj va zaruriyatning turli tarzda shakllanishi, shaklga
munosib mazmun, mazmunga munosib shakl holida ko rinishidir.
ʻ
Ma’lumki, g azal alohida she’riy janr o laroq XII asrdan boshlab fors-tojik,
ʻ ʻ
XIV asrlardan esa, turkiy adabiyotda keng taraqqiy qilgan . G azal uchun asos
ʻ
e’tibori ila oldingi o rinda muhabbat temasi turgan va boshqa g oyalar asosan ana
ʻ ʻ
shu mavzu orqali yoritilgan. G azalning tili va ruhi ko tarinki kayfiyatlar, hayajon
ʻ ʻ
va ehtiroslarni tarannum etishga yo l ochadi. Shuning uchun ma’no va tuyg u
ʻ ʻ
g azalda o zgacha bir ko rk va fusun bilan tazahhur topadi. G azalning tili –
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ngil tili, dard va armon tili. Chunki mumtoz she’riyatimizdagi biror bir lirik janr
ʻ
inson ko ngli va ruhi sir-asrorini g azal darajasida jonli ifodalay olmagan. Matla’
ʻ ʻ
va shoir taxallusi qo llanilgan maqta’ning bo lishi g azalning zarur poetik
ʻ ʻ ʻ
talablaridan hisoblangan. Fikriy va hissiy yaxlitlikka erishish, ya’ni Alisher Navoiy
ta’kidlaganidek, “har mazmunda matla’e voqe’ bo lsa”, “maqta’g acha surat
ʻ ʻ

haysiyatidan muvofiq va ma’ni jonibidin mutobiq”lik , yakporalik o zbekʻ
g azaliyoti uchun xarakterli xususiyat bo lgan.
ʻ ʻ 4
Ma’lumki, lirik janrlar hol va mohiyatiga qarab bir-biridan ajralib turadi.
Shunga asoslanilsa, g azal va qit’a she’riyatning bir-biriga o xshamaydigan ikki
ʻ ʻ
irmog i ekanligi o z-o zidan ravshanlashadi. Bu – masalaning bir tomoni.
ʻ ʻ ʻ
Ikkinchidan, Sharq adabiyotida qit’a janri hali g azalning shakllanish jarayoni
ʻ
boshlanmasdanoq to la takomil topgan. Bu janrning Rudakiygacha bo lgan
ʻ ʻ
davrlardagi shoirlar ijodida keng o rin egallaganligi shundandir. Bu haqda
ʻ
akademik Abdulg ani Mirzoev g azalga bag ishlangan qimmatli risolasida ham
ʻ ʻ ʻ
fikr bildirgan. Shu o rinda ikki narsani alohida ta’kidlash zarurga o xshaydi.
ʻ ʻ
1. O tmishda goho qasida va g azaldan yulib olingan teran mazmunli she’riy
ʻ ʻ
parchalar ilm va adabiyot ahli o rtasida “qit’a” deb atalgan. Biroq bunda istilohiy
ʻ
ma’no ko zda tutilmagan. Bundan tashqari, o zining barqaror nazariy
ʻ ʻ
qonuniyatlariga amal qilinmay yaratilgan kichik hajmdagi lirik she’rlarga ham
qit’a nomi berilgan. Masalan, ruboiynavis shoir ruboiy uchun belgilangan
an’anaviy qonun-qoidalardan chekingan bo lsa, u yaratgan to rtlik mazmunan
ʻ ʻ
qanchalik teran va jozibali bo lmasin, baribir ruboiy emas, “… soddacha “qit’a”
ʻ
deyilgan” . Bunday she’rlarning qit’a deb nomlanishidan qat’i nazar, ularning qit’a
janridagi she’rlar bilan aloqasi yo qligi izohsiz anglashiladi, albatta.
ʻ
2. Klassik shoirlarimiz ba’zan oldin yozilgan qit’alari asosida yangi qasida va
g azallar yaratishgan. Bu fakt ham qit’aning g azal bilan to la uyg un holati
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan, degan g oyani ilgari surishga imkon bermaydi.
ʻ ʻ
Badiiy ijod tajribasidan shunday dalillar ham ma’lum. Masalan, kichikkina she’r
katta bir poemaning yaratilishiga asos bo ladi, biror hikoya zaminida butun boshli
ʻ
qissa dunyoga keladi va h.k. Lekin bu bilan she’r o zining dastlabki she’rlik
ʻ
mohiyatini, hikoya o zining barqaror janr belgilarini yo qotmaydi, aksincha, bir
ʻ ʻ
ma’no ikki janr imkoniyati darajasida o zining badiiy talqiniga erishadi.
ʻ
4
Boltaboyev H. XX asr o`zbek adabiyotshunosligi.-Sharq yulduzi.-1995.-№11

Ma’lumki, Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning podshohlik taxtiga chiqishi
munosabati bilan “Hiloliya” qasidasini yaratgan. Ana shu materialning u yoki bu
qirrasini shoir o zining bir qancha ruboiy va qit’alarida ham yoritib bergan. Biroqʻ
Navoiy har gal bu mavzuga har bir janrning talab va imkoniyatlarini hisobga olgan
holda munosabatda bo lgan.
ʻ
Lirik janrlarning bir-biridan farqli badiiy qonuniyatlari, uzoq yillar adabiyot
va ijodkorlar to plagan ma’lum usul hamda yo llari bo ladi. San’atkor yozuvchi
ʻ ʻ ʻ
buni inobatga olmasligi mumkin emas. Yangi janr – bu doimo hayot materiali yoki
mavjud materialning yangicha ifodasi, ifodaning yangicha usuli, xullas, yangi
shakl va mazmun birligidir. Shoirlar lirik janrlarning hammasida ham bir xil uslub,
bir xil imkoniyat, bir xil ruhiy kayfiyat bilan yoza olmaydilar. Shu o rinda G afur
ʻ ʻ
G ulomning, “Motam vaznida “Gulyor” aytib bo lmaganiday, “Suvoriy”
ʻ ʻ
chalinganida yig lanmaydi. Bu degan so z aytilmoqchi bo lgan mazmunga
ʻ ʻ ʻ
munosib ifoda va shakl tanlash zarur demakdir” , degan so zlarini eslash maqsadga
ʻ
muuvofiqdir. Bugina emas. Ulkan yozuvchilardan biri uzoq yillik adabiy
tajribalarni xulosalab, “janrni biz emas, bizni janr tanlar ekan”, deb yozgandi. Bu
gapdan har bir janrning o z badiiy xususiyatlari, talab va ehtiyojlari bo ladi, ularni
ʻ ʻ
albatta hisobga olish zarur degan xulosa kelib chiqadi. Xuddi shu narsa qit’a uchun
ham to la xosdir.
ʻ
Qit’a (ko pligi muqattaot) arabcha so z bo lib, lug aviy ma’nosi parcha, bo lakdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Istilohda qit’a o zining alohida poetik belgilariga ega, mavzu yo nalishi qat’iy
ʻ ʻ
chegaralanmagan ikki yoki undan ortiq baytli she’r ma’nosini bildiradi.
Eron olimlaridan biri Muhammad Rizo Doyi Javod qit’ani quyidagicha
ta’riflaydi: “Biror narsaning parchasi lug atda qit’a deb ataladi. Adabiy istilohda
ʻ
ikki baytdan kam bo lmagan, o ziga xos qofiya va vaznga ega bo lgan she’rlarga
ʻ ʻ ʻ
qit’a deyiladi. Qit’ada yagona bir maqsad bayon etiladi va u mantiqan intihosiga
yetkaziladi. Qit’aning qofiya xususiyati unda birinchi bayt o zaro qofiyalanmaslik
ʻ
bilan xarakterlanadi” . 5
5
Suvonqulov I. Mumtoz adabiyotni o`rganish mezoni.-Muloqot.-1995.-№3.-B.25-27

Qit’a shakl tomondan ham, mazmun jihatdan ham o ziga xos qator sifatlargaʻ
ega janr. Odatda, qit’aning birinchi bayti qofiyalanmaydi. Uning qofiyalanish tarzi:
ab, vb, db, gb shaklidadir. Bu janr hajm jihatidan konkret chegarani bilmaydi.
Qit’a ikki baytdan boshlab, o n va o ndan ortiq miqdorda bo lishi mumkin. Sharq
ʻ ʻ ʻ
poetikasida kichik hajmdagi qit’alar “ali ul-taloq qit’a”, to rt baytdan ortiqlari esa
ʻ
“qit’ayi kabir” deb nomlangan. “Ali ul-taloq qit’a” – fasohatli, xushbayon va
muxtasar ma’nolarni bildiradi. Shoirlar ko pincha xuddi shu xildagi qit’alarni
ʻ
yozishga intilganlar. Bu masalada shuni aytish lozimki, o zbek adabiyotida
ʻ
umuman to rt baytdan ortiq miqdordagi qit’alar siyrak uchraydi. Bu tasodifiy holat
ʻ
emas, albatta. Chunki, birinchidan, qit’a o zining xarakteri, poetik ruhi bilan
ʻ
ixchamlikka, konkretlikka dohil janr. Ikkinchidan, klassik shoirlarimiz shakl
tanlashda mumkin qadar ixchamlikka intilganlar. Qisqa shaklda katta mazmunni
sig dirishni badiiy mahoratning muhim belgilaridan deb bilganlar. Bundan tashqari
ʻ
qit’a aksar badiha tarzida aytilganini qo shsak, mohiyat yanada oydinlashadi.
ʻ
Klassik lirikadagi janrlarga e’tibor qilinsa, ular tematik yo nalishlari bilan
ʻ
sezilarli darajada bir-birlaridan ajralib turishini payqash qiyin bo lmaydi. Bu
ʻ
xususiyatdan qit’a ham mahrum emas. Tojik adabiyotshunosi B.Sirus yozadi:
“Mazmun jihatdan qit’a g azaldan oz farq qiladi” . Holbuki, qit’a mazmun
ʻ
mohiyati bilan g azaldan keskin farqlanadi. Bu ikki janr orasidagi g oyaviy-badiiy
ʻ ʻ
o ziga xoslik xuddi mana shu nuqtada yanada yorqin, yanada aniqroq namoyon
ʻ
bo ladi.
ʻ
Taniqli sharqshunos Y.E.Bertel`s qit’ani Yaqin Sharqning deyarli barcha
devonlaridagi “… mazmun e’tibori bilan juda boy va qiziqarli bo lim” ekanligini
ʻ
qayd qilgan edi .
Professor A.Haymitmetov esa bu haqda shunday yozadi: “She’rning fors-
tojik va o zbek adabiyotlaridagi bu qadim turi (gap qit’a xususida ketayotir – I.H.)
ʻ
odatda biror voqea va hodisa munosabati bilan yaratilgan ekspromt she’rlarini

eslatadi. Ular ko pincha hayotiy yumor bilan sug orilgan bo lib, shoirning o zʻ ʻ ʻ ʻ
davri turmushiga munosabatini ifodalaydi” .
Qit’aning mavzu ko lami hayot qadar keng hamda tarmoqli. Bu jihatdan
ʻ
Sharq lirikasidagi birorta ham lirik janr qit’aga tenglasha olmaydi. Unda ijtimoiy-
siyosiy, falsafiy, axloqiy-ta’limiy va ishqiy masalalar ifodalangan; bu janrda
shoirlar hayot zavqi, umid va ishonch, insoniylikni ulug lash, odob va tarbiya
ʻ
masalalari, e’tiqod va burch, el va yurtga muhabbat, so fiyona kayfiyatlar,
ʻ
zamondan shikoyat va hokazolarni qalamga olganlar; bu janrda madhiyalar,
marsiyalar, tarixlar darj etilgan.
Alisher Navoiy qait’alarida tabiatdagi oddiy qurg oqchilik hodisalaridan
ʻ
tortib koinotning ilohiyot pardalari bilan burkangan sir-asrorlarigacha, chumolidan
tortib ulug Inson holati, harakati va qismatigacha – barcha-barchasiga munosabat
ʻ
bildirilgan. Ular “qit’a-qit’a bog ” etilgan. Albatta, Alisher Navoiydagi bu tengsiz
ʻ
salohiyat qit’a yozgan barcha shoirlarga xos xususiyat, demoqchi emasmiz. Ijodiy
ufqning kengligi faqat Navoiy kabi buyuk san’atkorlarning talantiga xos
xususiyatdir.
Gap shundaki, shoir fikran va ruhan teran bo lsa-yu, xayol-kechinmalarni
ʻ
she’r bilan ifoda etishga intilsa, qit’a janri unga ajoyib imkoniyatlar berishga
qodirdir. Xuddi shu o rinda masalaning yana bir muhim qirrasini izohlash kerakka
ʻ
o xshaydi. Klassik shoirlarimiz o zlarining g azal, ruboiy, tuyuq, qasida va boshqa
ʻ ʻ ʻ
qator janrlaridagi asarlarini faqat ilhom, faqat his va fikr omillari asosida emas,
“balki o z zamonasi adabiyotining qoida va nazariyalariga”, “ilmi bade’”
ʻ
usullariga rioya qilib yaratgan”lar . Bu esa shoirga oldindan belgilangan nazariy
qonunlar, printsiplarga bo ysunib qalam tebratish mas’uliyatini yuklagan. Ammo
ʻ
qit’ada bunday an’ana bo lmagan . U poetikaning “temir qonunlar”i iskanjasidan
ʻ
ozod yashagan. O z navbatida bu ham qit’ada turli-tuman hayotiy g oyalarni talqin
ʻ ʻ
etishga keng imkoniyat tug dirgan. Ana shu bois bu janr so zda, obrazda, shaklda
ʻ ʻ
ortiqcha mumtozlikni, bo yoqdorlikni talab qilmagan. Va qit’ada realistik
ʻ
ohanglar, hayotiy detallar klassik lirikadagi boshqa janrlarga qaraganda keng va

$ko p bo lgan. Mana, tilni olaylik. Qit’a tilida ortiqcha bo yoq yoki bezakdorlikʻ ʻ ʻ yo q. Unda g azal tiliga mos sanalmaydigan “… leksik boyliklardan, turli xalq ʻ ʻ iboralaridan, “qo pol”, “dag al” so zlardan…” ham keng foydalanilgan. Misol ʻ ʻ ʻ sifatida Alisher Navoiy qit’alaridan biriga murojaat etaylik: Umrini ablah kechurib g aflat ila, ʻ Nukta o rnig akim tortar xarros. ʻ ʻ Bir eshakdurki, tag ofil yuzidin ʻ Qilg ay izhor payopay arros . ʻ Bu qit’ada odamlar xarakterida uchraydigan badlafzlik, qo rslik keskin ʻ qoralanmoqda. Ifodalanayotgan ma’noning ta’sir darajasini oshirish, fikrni lo nda ʻ va obrazli bayon etish uchun shoir hayotiy bir detalni she’rga olib kirgan. Ya’ni, g ofil kimsani arros eshakka qiyoslagan. Bu tashbeh yordamida fikr yanada ʻ teranlashgan. Masalan, she’rni o qigan kishida so zlar sharqona nazm jilosidan ʻ ʻ (qasida, g azal va boshqa janrlardagiga o xshab) mahrumdek taassurot tug dirishi ʻ ʻ ʻ mumkin. Go yo unda tashbih she’rga soya solgandek, go yo shoir go zallik ʻ ʻ ʻ tuyg usiga to la rioya etmagandek. Aslida, bu aldamchi bir taassurotdir. Chunki ʻ ʻ shoir uchun eng muhimi fikr butunligi va aniqligidir. 6 Xullas, qit’a g azal, ruboiy kabi mustaqil bir lirik janr hisoblanadi. Uning ʻ o ziga xos poetik tabiati bor. Qit’a o zining kompozitsion ko rinishlari, obrazlar ʻ ʻ ʻ tizimi, til xususiyati va ifoda usullariga ega janr. U g azalning bir parchasi yoki ʻ ba’zi olimlar aytganidek, g azaldan yulib olingan “ma’lum bir bo lak” sifatida ʻ ʻ yuzaga kelmagan. Bunday bo lishi mumkin ham emas. Qit’a Sharq adabiyotida ʻ g azaldan ancha oldin paydo bo lgan janr. ʻ ʻ Ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ma’rifiy va boshqa mavzularda yozilgan, o ziga ʻ xos qofiya tarziga ega, ikki baytdan kam bo lmagan, o zida ma’lum bir poetik ʻ ʻ xususiyatlarni mujassamlashtirgan she’riy parchalar qit’a deyiladi. Qit’ada shoirlar, asosan, turmush va real voqelik bilan aloqalangan taassurotlar, ijtimoiy hayot, 6 Mo`minova N. Adabiyot nazariyasidan ilk qo`llanma \\ O`zbek tili va adabiyoti.-1999.-№4.-B.56-57$

axloq masalalariga doir g oyalarni lo nda, sodda yo llarda ifoda etganlar. Shuʻ ʻ ʻ
ma’noda qit’a – ma’no va mohiyat oynasi, shoir ehtiroslari quyulib, fikrda teranlik
kuchaygan holati. Yoki shu holatlar hosilasi erur.
T U Y U Q – lirik janr. U arabiy va forsiy adabiyotda o q. Bu janr
ʻ
namunalarini faqat turkiy she’riyatdagina uchratamiz. Tuyuqlar aslan turkiy
xalqlar og zaki adabiyoti ta’sirida shakllangan, takomil topgan. Keyinchalik
ʻ
yozma adabiyotga o tib, muayyan qoidalarga bo ysungan, talablari
ʻ ʻ
qat’iylashgan.
Bir necha adabiy-badiiy talab tuyuq janrining asosiy qoidasiga aylangan:
Tuyuq, albatta, to rt misradan iborat bo lishi kerak.
ʻ ʻ
Tuyuq misralari, xuddi ruboiydagi kabi, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzida
qofiyalanishi zarur.
Tuyuq, albatta, ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur) vaznida, ya’ni
«foilotun–foilotun–foilun (yoki foilon)» tarzida bo lishi shart.
ʻ
Taqte’si: – V – – / – V – – / – V – (yoki V – ~).
Tuyuqda qofiyaga olingan so zlar, albatta, tajnisli bo lishi, ya’ni omonim
ʻ ʻ
so zlardan yoki shakldosh so zlar turkumidan tashkil topishi darkor.
ʻ ʻ
Ilgari tuyuqlar janrning ana shu talablaridan dastlabki uchtasiga javob
bergan, xolos. Lekin keyinchalik janrning to rtinchi sharti yuzaga kelgan. Shu
ʻ
tariqa tuyuqlarni tajnissiz tasavvur qilib bo lmay qolgan.
ʻ
Navoiy tuyuqlari tahlili
Turkiy xalqlar adabiyotining eng ajoyib she'riy shakllaridan biri tuyuq bo lib,
ʻ
o zbek adabiyoti tarixida uning yuzlab namunalari yaratilgan. Alisher Navoiy
ʻ
tuyuq yozishning qonun - qoidalarini nazariy jihatdan asoslab bergan hamda
amaliyotchi shoir sifatida uning mumtoz namunalarini yaratib qoldirgan.
Navoiy lirik merosidan o n uchta tuyuq o rin olgan. Ulug shoir boshqa
ʻ ʻ ʻ
janrlarga nisbatan kam tuyuq yozganligining sababi tuyuq yaratishning
murakkabligida emas, balki mutafakkir shoir jiddiy va yirik turlarda ko proq qalam
ʻ
tebratganidadir. Navoiy oz tuyuq yaratganiga qaramay, uning tuyuqlari yuksak

badiiy mahorat mahsuii sifatida turkiy tuyuqnavislikning eng sara namunalari
hisoblanadi.
Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixida tuyuqning birinchi nazariyotchisi
sifatida ushbu she'riy shaklning asosiy xususiyatlarini “ Mezon ul-avzon ” da
quyidagicha ko rsatadi: ʻ “ Yana turk ulusi, bataxsis chig atoy xalqi aro shoye' ʻ
avzondurkim, alar sunidlarin ul vazn bilan yasab, majolisda ayturlar. Birisi
tuyug dirkim, ikki baytqa tnuqarrardur va sa'y qilurlarkim, tajnis aytilg ay va ul
ʻ ʻ
vazn ramali musaddasi maqsurdur, mundoqkim:
Yorab, ul shahdu shakar yo labmudur,
Yo magar shahdu shakar yolabmudur.
Foilotun foilotun foilun
Jonima payvasta novak otqali,
G amza o qin qoshig a yolabmudur”.
ʻ ʻ ʻ
Navoiyning bu so zlaridan tuyuqning asosiy xususiyatini bilib olamiz.
ʻ
Birinchisi shuki, tuyuq turkiy qavmlar qo shiq qilib bazmlarda, to ylarda,
ʻ ʻ
yig inlarda aytadigan vaznlardan birida yaratilarkan. Bu tuyuqning ashulabop va
ʻ
ommafahm she'r turi ekanligini anglatadi.
Ikkinchi xususiyati shuki, tuyuq ikki bayt , ya'ni to rt misradan tashkil
ʻ
toparkan. Uchinchi xususiyat shuki, shoir mahorati yetganicha tajnis usulidan
foydalanib tuyuq ay- tishga intiladi. Lekin tuyuq tajnissiz ham yaratiladi.
To rtinchi xususiyat shuki, tuyuq, albatta, ramali musaddasi maqsur vaznida
ʻ
bitiladi. Tuyuqning yana bir asosiy xususiyati borki, u o z davrida ma'lum va
ʻ
mashhur bo lgani uchun Navoiy uni aytishn
ʻ i l ozim topmagan. Bu tuyuqning nomi
va janr xosiyati tuyg u bilan bog liqligidir. Chinakam tuyuq shoir tuyg ularining
ʻ ʻ ʻ
tug yonga kelishi samarasidir.
ʻ «Tuyuq» — «tuymoq» fe'lidan olingandir. Tuyuq uni
o qigan yoki eshitgan kishilarning tuyg ulariga ta'sir etadi. Tuyuqning badiiy
ʻ ʻ
mazmunini tuygan kishilarning tuyg ulari tug yonga keladi. Tuyuq adabiyot
ʻ ʻ

ixlosmandlarida she'rning badiiy nozikliklarini tuya olish qobiliyatini tarbiyalaydi.
Tuyuq ishqiy falsafiy, axloqiy va boshqa mavzularda ham yaratilishi mumkin. 7
Tuyuqlar tahlilini Navoiy keltirgan namunadan boshlaymiz. Mazkur tuyuq
seviklini vasf etishga bag ishlangan. Tuyuq ʻ “ yolabmudur» tajnisi asosiga qurilgan.
«Tajnis» — bir jins, ya’ni shakldagi so zning turlicha ma'nolar ifodalashi
ʻ
san'atidir. “Yolabmudur” tuyuqning uch misrasida takrorlanib, uch xil ma'no
ifodalashga xizmat qilgan. Dastlabki ikki misrada e'tibor yorning lablarini madh
etishga qaratilgan. Tuyuqning xos belgilaridan yana biri shuki, unda yengilgina
hazil-mutoyiba ruhi sezilib turadi. Lirik qahramon yorning yoqutday lablari haqida
o y surarkan, «tajohuli orifona»
ʻ - bilib bilmaslikka olish yoxud donishmandlarcha
nodonlik izhor etish usuli asosida ish tutib, “Yo rab” deya hayratlanadi: «U -
labmikin, shakarmikin, asalmikin?! Yo magarkim, yorim asal bilan shakar
yalaganmikin-a?!» Uchinchi, to rtinchi misralarda e'tibor qosh tasviri va ta'rifiga
ʻ
qaratilgan. Bunda ham mutoyiba tarzidagi taajjublanish bor: «Bu — yorimning
qoshlarimikin yoki u turning jonimga uzluksiz o qlar otish maqsadida noz-
ʻ
karashma oqlarini qoshlariga tizib yoylabdimi?!» Demak, tuyuqda oshiqona bir
mazmun mutoyiba tarzida, tajnis usuli asosida ifodalangan. Tajnisga nishon
bo lgan so z birinchi misrada
ʻ ʻ “ yalabdimikan», ikkinchi misrada «yalabdimikin»,
to rtinchi misrada
ʻ «yo (y) labdimikin» ma'nolarida mahorat bilan qo llangan. ʻ
Yo qoshingdin nccha bir o q ko z tutay,
ʻ ʻ
Otki, o trusig a oning ko z tutay.
ʻ ʻ ʻ
Necha ko rgach o zga mahvashlar qoshin,
ʻ ʻ
Yangi oy ko rgan kishidek ko z tutay.
ʻ ʻ
Ishqiy mazmunda bitilgan bu tuyuqda go zal yorning qoshi la'rifu tavsif
ʻ
etiladi. Undagi tajnis «ko z
ʻ tutmoq» fe'lining ma'no lovlanishlariga asoslangan.
Birinchi misrada shoir ma'shuqaga: “ Sening yoyday qoshlaringdan men tomonga
o qlar otilishini inlizor kutaman»
ʻ , deya murojaat etgan. Bu o rinda ʻ «ko z tutmoq» ʻ
7
Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987

lo li ʻ «kutmoq» ma'nosida ishlatilgan. Shu bilan shoir seviklisi unga tomon bir qosh
qoqib qiyo boqishiga umidvorligini badiiy ifodalagan. Ikkinchi misrada shoir o sha
ʻ
fikrni mantiqiy davom ettirib: «Men kutayotgan o sha o qlarni
ʻ ʻ ota qolgin , uning
qarshisiga ko zimni tutib bcraqolay, ya'ni sening bir qosh qoqib qiyo boqishingga
ʻ
ko zlarim sadqa bo lsin»
ʻ ʻ , deya majoziy ma'noda iltijo etmoqda. Bunda «ko z ʻ
tutay» fe'li «ko zni tutib bermoq»
ʻ ma'nosida qo llangan. Keyingi misralarda: ʻ
«Qanc h adan-qancha go zallaming qoshlarini ko rganimda, xuddi yangi oy
ʻ ʻ
ko rgan kishidek, qo limni qoshim usliga qo yib, ko zimni qo Iim bilan panalab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qarayman», degan mazmun mujassam. Bunda oshiq ma'shuqaga sadoqat izhor
etmoqda. Ya'ni: «Ko zimni boshqa yor nazaridan asrayman»
ʻ demoqchi. Demak,
bu o rinda
ʻ «ko z tutmoq» ʻ fe'li yanada o zgacha ma'no kasb etgan. ʻ
Tig i ishqing yorasidur butmagan,
ʻ
Dardini ha'r kimga aytib butmagan.
Hajr sahrosidur ohim o tidan,
ʻ
Anda gul yoxud giyoh butmagan.
Ya'ni, lirik qahramon dardu holini izhor etmoqda. Tuyuqdan shunday
mazmun anglashiladi: «Ey jafokor yor! Dardimni tinglab, ahvolimdan ogoh
bo lsang-chi. Sening muhabbating xanjari qalbimga solgan jarohat hanuzgacha
ʻ
bitmagan — tuzalgani yo q. Bu jarohat og rig i — sevgi dardini har kimga
ʻ ʻ ʻ
aytaverib, haligacha bitira olmadim — tugatolmadim. Sening ishqing iztirobidan
tortgan ohim olovidan shunday hajr sahrosi hosil bo ldiki, unda gul ham, giyoh
ʻ
ham bitmaydi — unib-o smaydi»
ʻ . Bu tuyuqda «butmagan» fe'li «tuzalmagan» ,
«tugamagan», «unib-o smagan»
ʻ ma'nolarida tajnis qilingan.
Xullas, Alisher Navoiy tuyuq janrining shakliy xususiyatlarini sayqal toptirish
bilan birga, badiiyligini ham qiyomiga yetkazgan.

III. XULOSA
“Kishini mashg ul etgan, to lqinlatgan, shodlatgan, qayg uga solgan,ʻ ʻ ʻ
zavqlantirgan, hayajonlantirgan nima bo lsa, qisqasi, subyektning ichiga nima
ʻ
kirsa, unda nima paydo bo lsa, shularning barchasini lirika o zining qonuniy
ʻ ʻ
boyligi kabi qabul qiladi” (V.Belinskiy, 184-b). Demak, lirik asar shoirning sezgi
mevasi, bir oniy ilhomining natijasi, bir zumda “pishib” yetilgan poetik fikr va
tuyg usining ifodasidirki, ularning ko pi sarlavha (nom)siz bo ladi, birinchi misra
ʻ ʻ ʻ
yoki radif nomi bilan nomlanadi:
“Bu narsa - ta’riflash uchun mazmuni tutqich bermaydigan, muzika sezgisi
kabi, lirik asarning xossasidir” (V.Belinskiy, 189-bet). “Uni na aytib berish va na
izoh qilish mumkin; lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo lsa, xuddi
ʻ
shunday o qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin; agarda uni
ʻ
so z bilan aytib berilsa yoki prozaga aylantirilsa, u qanotlari chiroyli rang-barang
ʻ
kapalak hozirgina ichidan uchib ketgan xunuk, o lik bir chag anoqqa aylanadi... bu
ʻ ʻ
narsa shuning uchun ham qiyinki, sof lirik asar go yo bir kartinaga o xshaydi, lekin
ʻ ʻ
unda muhim narsa kartinaning o zi emas, u bizda uyg otgan sezgidir”
ʻ ʻ
(V.Belinskiy, 141-142 betlar); bu sezgilarning turli-tumanligini o zida jamg argan
ʻ ʻ
va ularni voqye qiluvchi lirik tafakkurning janrlari ham xilma-xildir;
R.Orzibekovning hisoblashicha, birgina mumtoz o zbek she’riyatida 30 ga yaqin
ʻ
lirik janr va shakllar (R.Orzibekov. O zbek she’riyati janrlari. SamDU nashri 1998,
ʻ
10-bet)bor... Bular: Debocha, nazira, faxriya, marsiya, soqiynoma, qasida, ta’rix,
bag ishlov, hasbi hol; madhiya, qo shiq, ashula, alla, lapar, yor-yor; mushoira,
ʻ ʻ
shiru-shakar, muvashshah, g azal, tuyuq, ruboiy, fard, masnaviy, mustazod, sonet,
ʻ
tarjeband, tarkiband; to rtlik, musallas, murabba, muxammas, musaddas, musabba,
ʻ
musamman, mutassa, muashshar va h.
Bularning hammasi ham o zining muayyan janriy xususiyatlariga ega; katta
ʻ
– kichikligidan qat’i nazar bo lishi mumkin bo lgan hayotning barkamol va
ʻ ʻ
betimsol obrazini – san’atning buyuk asarlarini voqye qilgandirlar; ularning
ba’zilarini o rganishning o ziyoq, mulohazalarimizni isbot etadi.
ʻ ʻ

$IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-jild. A-Beshbaliq.- T.,2000.-736 b. 2. Valixo`jayev B. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.:O`zbekiston,1995 3. Boltaboyev H. Fitrat — adabiyotshunos.-T.:Yozuvchi,1998 4. Mirzayev T. Milliy istiqlol mafkurasi va o`zbek adabiyotshunosligi // O`zbek tili va adabiyoti.-1994.-№3.-B.3-6 5. Boltaboyev H. XX asr o`zbek adabiyotshunosligi.-Sharq yulduzi.-1995.- №11 6. Suvonqulov I. Mumtoz adabiyotni o`rganish mezoni.-Muloqot.-1995.-№3.- B.25-27 7 . Yo`ldoshev B. 60-70-yillar adabiy tanqidchiligi tarixiga bir nazar.- Sharq yulduzi.- 1999.- №6.- B.153-155 8 . Mo`minova N. Adabiyot nazariyasidan ilk qo`llanma \\ O`zbek tili va adabiyoti.-1999.-№4.-B.56-57 9 . Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987 10 . www.ziyonet.uz$

Kichik lirik janrlar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Kichik lirik janrlar

O'xshash dokumentlar