Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 65.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

111 Продаж

Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda o‘zbek xalq o‘yinlarining ahamiyati

Купить
Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda o ‘ zbek xalq o ‘ yinlarining ahamiyati MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….3 I . BOB . KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI TARBIYALASHDA O ' ZBEK XALQ O ' YINLARINING AHAMIYATI ……………………………. 1.1. O ’ zbek xalq o ‘ yinlaridan foydalanib kichik maktab o ’ quvchi yoshlarning irodaviy sifatlarini tarbiyalashning mazmuni ………………………………………5 1.2. O ’ zbek xalq o ’ yinlaridan foydalanib kichik maktab o ’ quvchi yoshlarni tarbiyalash texnologiyasi ………………………………………………………..…8 1.3. O ’ zbek xalq o ’ yinlaridan foydalanib kichik maktab o ’ quvchi yoshlarni tarbiyalash metodikasi ………………………………………………………….…12 II . BOB . KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI O ` QUVCHILAR UCHUN O ` ZBEK XALQ O ` YINLARINING O ` ZIGA XOSLIGI ………………………. 2.1. O ’ zbek xalq o ’ yinlaridan foydalanib kichik maktab o ’ quvchi yoshlarni tarbiyalashning imkoniyatlari …………………………………………….……….16 2.2. Kichik maktab yoshdagi bolalarini tarbiyalashda o ` zbek xalq o ` yinlari - ning ma’naviy va axloqiy ta’siri…………………………………………………..19 2.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati…………………………………………………………………….……23 III.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI MA`NAVIY- AXLOQIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYALASHNING PEDAGOGIK SHART-SHAROITLARI………………………………………………………….. 1 3.1. Oilada bolalarni tarbiyalashda o’zbek xalq pedagogikasi manbalaridan t а rbiyal а shni shart-sharoitlari…………………………………………..…………27 3.2. O'yinlar orqali bolaning shaxsiyatini rivojlantirish………………..……29 3.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni ma`naviy-axloqiy rivojlanishida o’yinlarning ahamiyati………………………………………………………….…32 XULOSA………………………………………………………………..………..39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..41 2 KIRISH Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari shaxsini rivojlanishida milliy xalq o‘yinlarini roli O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanish va taraqqiyot yo‘liga chiqdi. O‘zbekiston kelajagi hozirgi yosh avlodni kanday tarbiyalashga ko‘p jihatdan bog’liq. 1 Respublikamizda boshlangich ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining birinchi bosqichi I-IV sinflar shaklida tashkil etiladi. Boshlangich ta’limning maqsadi har bir bolada mavjud bulgan iqtidorlik, layoqat va qobiliyatlarni, sezgirlik va qiziqishlarni erkin rivojlantirish, ijobiy xulqiy dunyoqarash, qabul qilish kabi sifatlarni, milliy va fuqarolik burchi va xis- tuygusini o‘stirishdan iborat. Boshlangich ta’limning vazifalaridan biri bola faoliyatini uyushtirishda o‘qituvchining pedagogik maxorati, ilmiy-metodik layoqati, har tomonlama yetukligi, yuksak axloqiyligi, bolalarning esa yoshi, kuchi, extiyoji, tayyorligi, imkoniyati va muhiti kabi hayotiy omillar hal kiluvchi ahamiyatga ega. Bolaning toliqishi va zo‘riqishiga yo‘l qo‘ymaydigan usullarni topish, mashgulotlar mazmuniga o‘yin vositalarini kengroq singdirish, har bir saboq bolalarning sog’ligini, ruxiy, ma’naviy va jismoniy tomondan muxofaza etish uchun xizmat qilishga erishish zarurligi, boshlangich ta’lim yosh avlodning go‘zal, odobli, sezgir, ziyrak, zukko, farosatli, ongli va intizomli, yuksak madaniyatli, milliy gurur egasi kilib tarbiyalash, ularda vatanparvarlik, baynalminallik, fuqarolik burchini xis etishdek zarur sifatlarni o‘stirish lozimligi haqida fikr yuritilgan. Mavzuning dolzarbligi. Boshlangich ta’limda Davlat standarti talabi asosida darsliklar xajmini ixchamlab, zarur bo‘lsa qismlarga bo‘lib, rangdor rasmli, bolalarbop qilib chop etish, nazariy asoslangan matnlar, o‘yinlar vositalari 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori. 3 bilan boglanishi, didaktik talablarni o‘zida aks ettirgan bo‘lishi lozim. Unda xalq pedagogikasining durdonalari, hikmatlari, xalq ogzaki ijodining eng yaxshi namunalari: ertak, maqollar, topishmoqlar, qo‘shiqlar, termalar, o‘zbek xalq o‘yinlari, laparlar o‘rin olmog’i kerak. Kurs ishining maqsadi :Boshlangich sinf o‘quvchilari asosan tasavvur qilishi orqali fikr yuritadilar. Shuning uchun ham ular ko‘pincha o‘ynash, jismoniy harakat qilishga intiladilar. Shu sababli yangi dastur asosida o‘tkaziladigan darslarimizda o‘yin mashgulotlari tez-tez o‘tkazilib turadi. Chunki, yosh bolaga berilayotgan bilimni o‘yinlar orqali singdirsak, ular uchun quruq qoida yodlash va uzluksiz mashq ishlataverishdan qizikroq tuyuladi. Bunda to‘gri tanlangan tashkiliy o‘yinlar darsda xar bir o‘kuvchining har tomonlama imkoniyatlarini beradi, madaniy xordik chikaradi. Kurs ishining vazifasi :O‘yin bola xayotida muxim o‘rin tutadi. Men umumta’lim maktabida pedagogik amaliyot davrida shuni guvohi bo‘ldimki, o‘yin orqali bolalar tevarak-atrof, turli predmetlar haqida bilimga ega bo‘ladilar. Shu tufayli ta’lim jarayonini o‘yin shaklidan foydalangan holda tashkil etish ko‘zlangan maqsadlarga erishish imkoniyatini beradi. O‘yin tarbiyaviy axamiyatga xam ega, chunki bu jarayondagi o‘kuvchilar o‘zaro munosabatga kirishadilar, natijada ularning xulq-atvori, muomila madaniyatida ijobiy sifatlar shakllanadi va tarkib topadi.O‘yin. Bu tushuncha ostida olam jahon ma’no bor. U bolalarning doimiy yo‘ldoshi, quvnoqlik, xushchakchaklik kabi ijobiy xis-tuygularining bitmas-tuganmas manbaidir.Lekin, o‘yin bolalar uchun faqat ermak deb qaralmasligi kerak. Bolalar hayotida o‘yinning vazifasi bir muncha kengdir. Ota- bobolarimiz, buyuk allomalar va mashhur pedagoglar bolalar o‘yiniga yosh avlod ta’lim-tarbiyasida juda muhim rol o‘ynovchi vosita deb qaraganlar.Inson bolasi har 4 qanday yaxshi rivojlangan hayvon bolasidan shu bilan fark qiladiki, u juda yoshlikdan boshlaboq atrofga diqqat bilan nazar tashlaydi, ranglar jilosini ko‘radi, tovushlar simfoniyasini tinglaydi. U atrofdagi narsalarning xilma-xilligidan xayratlanadi, ular haqida o‘ylaydi, kattalarga savollar bilan murojaat etadi yoki o‘sha savolga o‘zi javob izlaydi.Bolaning kuvnok, xushchaqchaq yashashi va mazmunli xayot kechirishi uchun nima kerak? Qanday kilsa boladagi turli-tuman xis-tuygularni barvaqt uygotish, fikrining rivojlanishiga turtki berish, nutqini o‘stirish, savodxonligini oshirish, uning borligini yokimli, jozibali va mazmunli qilish mumkin? Javob bitta: O‘YIN! I.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI TARBIYALASHDA O'ZBEK XALQ O'YINLARINING AHAMIYATI. 1.1. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarning irodaviy sifatlarini tarbiyalashning mazmuni. Mustaqil O‘zbekistonimizning istiqloli tufayli, boshqa soxalarda bo‘lganidek, boshlangich ta’lim soxasida ham katta o‘zgarishlar yuz bermoqda. Buni biz boshlangich sinflar faoliyatiga milliy urf-odatlar, an’analarning dadil kirib kelayotgani, barcha darslarning davlat tilida o‘tilayotgani kabi misollarda ko‘rishimiz mumkin. Eng quvonchlisi o‘zbek xalq milliy o‘yinlarining maktab dasturlaridan keng o‘rin olishidir. 2 Xalq o‘yinlari xalq ijodining o‘ziga xos turi bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga ega. Har bir xalqning o‘z milliy o‘yinlari mavjud. Ular o‘sha xalqning madaniyati, urf- odatlari, ijodi, mexnat faoliyati asosida vujudga keladi. Shuningdek, o‘zbek xalq milliy o‘yinlari xalqimizning buyuk merosi sifatida qadim zamondan bugungi kungacha saqlanib va saykallanib kelmoqda. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori. 5 Xalq o'yinlari - qadimgi davrlarda ma'lum bir xalqning bolalariga ko'ngil ochish uchun xizmat qilgan o'yinlar. Rus xalqi ko'plab qiziqarli va ma'rifiy o'yin- kulgilarni yaratdi. Ularning qoidalari avloddan avlodga o'tib kelgan. Biroq, vaqt o'tishi bilan ushbu o'yinlar unutiladi. An'analar va milliy madaniyatni saqlab qolish muhimdir. Shuning uchun zamonaviy maktabgacha yoshdagi bolalarni xalq o'yinlariga odatlantirish kerak.Har bir maktabgacha ta'lim muassasasida xalqning ochiq o'yinlari kartotekasi bo'lishi kerak. Bu tasodif emas, chunki ular sizning shaxsingizni shakllantirishga imkon berishi ma'lum. Xalq o'yinlarida ko'plab kulgili iboralar mavjud. Harakatlar ko'pincha oldindan aytib bo'lmaydigan daqiqalar, bolalar bog'chalari, sanoqli qofiyalar, qo'shiqlar va raqslar bilan birga keladi. Ular noyob o'yin folklorini saqlab qolishga qodir. Ularda umumbashariy insoniy qadriyatlarni o'z ichiga olgan ko'p asrlik xalq donoligi mavjud. Ma’lumki, qadimda o‘zbek xalk o‘yinlari katta sayillarda, ommaviy tamoillarda keng qo‘llanilgan. O‘zbek xalq milliy o‘yinlarining tuzilishi, mazmuni turlicha bo‘lib, ular xalqimizning moddiy, maishiy va ma’naviy tarixini o‘rgatishda muxim manbaalardan biri hisoblanadi. Bobokalonlarimiz Maxmud Qoshgariy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino asarlarida xam bolalar ijodkorligi, folklor o‘yinlariga taalluqli ma’lumotlar juda ko‘p uchraydi. Jumladan, «Devanu-lugatit turk» kitobida o‘yinlarning tur va yo‘nalishlari haqida kizikarli ma’lumotlar keltirilgan. O‘zbek pedagogikasi tarixi ravnaqiga katta ulush qo‘shgan iste’dodli murabbiy, shoir, zabardast olim va moxir tarjimon Muxammad Rizo Ogahiy (1809-1870) «Ta’vizul-oshikin» devonida o‘zbek milliy o‘yinlari: chavandoz, ot ustida kurash tushish, ot ustida qilichbozlik, chavgon, yogoch ot, chillak, sopqon, kamondan otish bo‘yicha merganlik, shatranj, karda, dorboz, poyga, varrak, 6 yogoch xuqqa, masxarabozlik, tosh ko‘tarish, pachoq o‘yini, oshiq o‘yini, to‘p o‘yini va boshkalar to‘grisida ma’lumotlar berib, bu o‘yinlarning koidalarini birma-bir izoxlaydi. Ogahiy «Kurash» she’rida xalk milliy sport o‘yinlaridan bo‘lgan kurashni juda yaxshi bayon etadi. Biri – biriga zo‘r izxor aylab, Yikorga ne allakim bor aylab. Buyun olib bariga ko‘rguzib sho‘r Biri changak solib, izxor etib zo‘r, Madad chun biriga tam’ yeturdi, Ko‘tarib birni andok yerga urdi. Ogahiy fikricha, kurash bilan shugullanish bolalarni qat’iy intizomga odatlantiradi, u kuchiga ishonch xosil kilish bilan birga, ularning jismoniy va akliy kamolotiga ijobiy ta’sir kiladi. U «Poyga ta’rifida» asarida poygaga tibbiy va jismoniy tarbiya nuktai-nazaridan baxo beradi. «Otda yelish bolaligida gavdasini tutolmaslikka mubtalo bo‘lgan kishilarni aklining susayishidan, yurak xurujlaridan xalos etadi va jismonan bakuvvat kiladi, uni orzu-umid bilan yashashga, intilishga undaydi», - deydi.Bolalar o‘yinining yana bir foydalisi chavgon o‘yini bo‘lib, u bolalarni jangga o‘rgatib, toblab, chiniktirib, jismoniy kuch-quvvatini oshirib boradi. Bu haqda u shunday yozadi: Chiqib maydon aro to kuyu-chavgon o‘yinni ko‘ring, Agar mushkul desang mushkul, va gar oson desang oson .So‘z va qo‘shiqli o‘yinlar esa bolalarning nutkini o‘stirish bilan birgalikda, ularni chechanlikka o‘rgatadigan tarbiya vositasi ekanligini tushuntiradi.Shu tarzda Ogahiy o‘zbek milliy o‘yinlari bolalarni ziyraklikka o‘rgatishda, jismonan baquvvat bo‘lib o‘sishda muxim tarbiya vositasi ekanini yorkin ifodalab bergan. Xullas, qadimda milliy o‘yinlarimiz buyuk 7 allomalarimiz va mutaxassislarimizning asarlari orqali bizga xam yetib keldi. Mustaqil o‘lka yoshlarining xar tomonlama kamol topgan shaxs kilib tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning, kolaversa, milliy jismoniy tarbiya usullarining axamiyati juda katta. O‘lkamiz tarixiga nazar tashlasak, qadim zamonlarda milliy sport, xarakatli o‘yin va ko‘ngil ochishlardan ota-bobolarimiz, ona-momolarimiz bayramlarda, sayillarda keng foydalanishgan. Navro‘z, xosil bayramlari, Ramazon xayiti, Qurbon xayit va boshqa bayramlarda uloq chopish, kurash, ko‘pkari kabi xilma-xil o‘yinlar, ko‘ngil ochishlar o‘tkazilgan. Milliy jismoniy mashqlar sport va xarakatli o‘yinlarning xilma-xilligi, ulardan o‘quv-tarbiya jarayonining juda ko‘p soxalarida qo‘llash imkonini beradi.Har kuni uzaytirilgan guruxlarda xar xil xarakatli o‘yinlar uyushtirish, maxsus guruxlarda qiziqarli va bajarilishi oson bo‘lgan mashklar tashkil etish o‘quvchilar xarakat sifatlarini to‘gri shakllantirishga katta yordam berar ekan. «O‘yin» va «raqs» tushunchalarini farqlamay qoilash odat tusiga kirgan,go‘yoki ular bir hodisaday, ular orasida hech qanaqa tafovut yo‘qday. Aslida-chi? Aslida ular bir-biriga mohiyatan o‘xshamaydigan hodisalar bo‘Iib, harbiri o‘z tabiatiga ega, o‘ziga xos qonuniyatlar asosida yashaydi, rivojlanadi. Rost, har ikkalasi ham harakat zamirida qurilgan, qolaversa, raqs, qisman esada, o‘yindan o‘sib chiqqan. Shu vajdanmikin, «o‘yin» nisbatan keng ma’nolitushunchaga aylangan, raqs hodisasini anglatadigan ma’noda ham qoilanaverilgan. Buni xalqona o‘yinlar misolida ravshanroq ko‘rish mumkin. Aytaylik, «Chittigul» harakatni so‘z boshqarishi asosida qurilgan qizaloqlar o‘yini. Qizaloqlar uni erta bahorda (endigina nish otib ko'kara boshlagan gul-u sabzalarni ko‘rib quvonch va hayajondan entikib) «chittigul» — aslida ular chuchuktilida 8 chiqqan, hayajonga limmo-lim «chiqdi gul!» iborasi ekanligini inobatgaoling, qo'l ushlashib davra hosil qilgan holda aylana turíb, o‘zaro jo‘rovozlikdaqo‘shiqni kuylashadi. Bunda aylanish harakati qo'shiq uchun ritmik — ohangdorlik asos vazifasini bajargan: Etagingga gul bosay, Bir yonini yon bosay. Naqorat ijrosi jarayonida esa aylanayotgan yondosh qizaloqlar shiddat bilanjuñ-juñ boiishi, bir-birlarining kaftlariga kañlari bilan uch marta urib kuylashda davom etishgan: Ha-yu,chittigul, Ha-yu, chittigul! O‘yin nihoyasida oxirgi marta kaftlarni urishtirib, har bir qizaloq gir aylanib turib: Ha-yu, chittigul, Ha-yu!.. — der ekan, barchalari birvarakayiga gurra tarqalishgan (0 ‘yin qaytarilganda yana yuqoridadi tartibga amal qilingan). 1.2. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalash texnologiyasi. Ko'rinib turibdiki, «Chittigul»da ham o‘yin, ham raqs, ham qo‘shiq unsurlari o‘zaro singishib ketgan. Shunday ekan, uning o'zi nima? 0 ‘yinmi? Raqsmi? Yoki qo'shiq? Undagi raqsga xos harakatlar butunlay raqs deyishga asos bo'lolmaydi. Chunki ularda nafosat yetishmaydi (Ular hammabop, odmi harakatlar). Raqs esa nazokatga yo'g'rilgan jozibali harakatlar majmui bolib, har kim ham ijro qilavermaydigan san’at darajasidagi hodisadir. Shu mantiqning o'ziyoq «Chittigul» 9 raqsga xos ibtidoiy harakatlarga ega esa-da, hali tom ma’nodagi raqs darajasiga o'sib chiqolmaganini ayonlashtiradi. Unda harakatning hammaboplik xususiyati ustuvor ekan, shuning o'ziyoq ommaboplik fazilati ustuvor bo‘lgan o'yinga mansublik alomatini kuchaytiradi. Qolaversa, «Chittigul» shunchaki qo'shiq ham emas. Undagi qo'shiq — o'yinning ajralmas uzvi, xolos. Shu qo'shiq bo‘lmasa undagi harakat ham yuzaga kelmaydi. Bu shunday qo‘shiqki, butun o'yin davomida harakatni ta’minlabgina qolmay, balki ravishini boshqarib turadi, shu asosda kompozitsion yaxlitlikni yuzaga keltiradi, shu bois «Chittigul» harakatni so‘z boshqaradigan behad ommaviy o'yin turi. Uning o'yinligini tasdiqlovchi yana bir muhim alomati -o’yin ham, tomoshabin ham ijrochilarning o'zlari ekanligidaki, raqsda bunday uyg‘unlik yo‘q. Raqsda bir-biriga ma’naviy emotsionallik rishtalari bilan bog'langan raqqos yoki raqqosa olami va undan zavq-u surur olishga chog'langan tomoshabinlar olami bor. Ular alohida-alohida olamlar-ku, lekin purma’no harakatlami kuzatuvchi nigohlar vositasida o‘zaro tutashgan. Bolalar o‘yinlarida esa bunday emas, ularda o'yin ham, tomoshabin ham bolalaming o'zlari, bunda o‘yinchi va tomoshabin yagona bir siymoda namoyon bo‘ladi, ular o'zaro tutashgan. Shu bois har bir o'yin o‘ziga xos dramatik asarday,hayotning qay bir parchasi, qay bir dardi, qay bir muammosini aks ettiruvchi sahna asariday bo'lib, uning muallifi ham, ijrochisi ham tag'in o'sha bolalaming o'zlari... Bunda bolalaming ijodkorlik salohiyatlari haqiqatan namoyon bo'ladi. Zero, bolalar o'ynab zavq oladi, o'ynab kurashga tushadi, o‘ynab magiubiyat alamini totadi, o‘ynab g'oliblik nashidasini suradi, o'ynab o'rganadi, o'ynab kashf etish va ijod qilish ilmini o'zlashtiradi, o‘ynab kuylaydi, o'ynab hamdardlik va 10 hamkorlik tuyg'usini tuyadi, okynab birlashadi va birlashmoq manfaatdorligini his qiladi, hatto o'ynab judo bo‘ladi, yolg‘izlanadi va yakkalik iztirobini tortadi. O'yinda harakat hayot ma’nolarini ifoda etuvchi ma’no kasb etsa-da, asosan, taqlidiy mohiyatga ega. Chunki bolalar kattalarga taqlid qila turib o‘ynaydilar, taqlid ular uchun olamni va odamni o‘zlashtirish vositasiga aylanadi. «Xalq ommasi bag'rida kechayotgan bolalar turmushining alohida nuqtalari bor, — deb yozgan edi rus folklorshunosi G.Vinogradov. — Bolalar o‘zlarini ayrim ajratilgan alohida olam sifatida anglashadi va yashashadi. Kattalar ishtirokisiz ham o‘yin o‘ynay bilishadi, o‘ynab turib o'rganadi, bevosita kattalardan emas, o‘z akasidan ular merosini o'zlashtiradi, raqsni o'rganadi — yana o'sha kattalardan emas, ko'pincha ulardan olamshumul sir tutgan holda shu tariqa atrofhi o'ragan muhitni anglash har gal ham kattalar ta’siri va rahbarligida kechavermaydi»1. Shunga qaramay, bolalar faoliyatida taqlidchilikning yetakchi tamoyilligi rad etib bo'lmas haqiqatdir. Har bir taqlidiy harakat ulaming o'yinlarida turmushning qay bir qirrasini aks ettiruvchi ma’no kasb eta boradi. Aytaylik, uzun xivichni toychoq qilib minib oigan va har gal: «Chu!» — deya unga qamchi bosib chopqillagan bolakay quvonchi haqiqiy chavandoznikidan kam emas. U hatto entikkanidan toychoqday kishnab ham qo'yadi. «Urush-urush»ga o'ynab o'yinchoq to'pponchasi (miltiqchasi)dan «paq» etib otarkan, haqiqiy g'oliblik nash’asini surganday sezadi o'zini. O'yinchoq moshinchasida tuproq solib olib, o'zi «qurgan» yo'lakchadan sudrab turib «bib-bib»lab chopayotgan bolakay tuygan zavq haqiqiy shofyomikidan kam emas. Qo'g'irchog'ini allalab uxlatayotgan yoki unga «ovqat yedirayotgan» qizaloq kayfiyatida haqiqiy onalamikidan qolishmaydigan surur bor. Yoxud o'shal qizaloq 11 loydan «xamir» qorib, «kulcha»lar pishirib, mehmondorchilik taomilini o'ynab turib ado etarkan, bundan tuygan sururida kattalaming haqiqiy mehmonnavozlikda his qiladigan jonbaxsh safo bor, albatta. Chelakchasida suv tashiganida, loydan uycha qurgan ida, tuproqdan xirmon uyganida bolakay shunchaki o'ynamaydi, kattalarga taqlid qila turib mehnat qilgan bo'ladi. Bu shunchaki taqlidiy mehnat emas, balki unga xos jarayonlami o'zlashtirish, mehnatning mohiyatini idrok etishdan iborat hayot sabog'idir. U hayotni o'ynab turib o'zlashtiradi, o'ynab turib ijodiy salohiyatini shakllantiradi va toblaydi, o'ynab turib bunyodkorlikni o'rganadi va kelajakning bunyodkori bo'lib yetishadi. O‘yinlar inson hayotida shunday ahamiyat kasb etadiki, ularga qarab inson shaxsiyati, xarakteri manfaatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari haqida fikr yuritish mumkin. O‘zbeklar farzandlarida bolaligidanoq baxodirlik, xarbiylik, jangovarlik malakalarini shakllantirganlar. Xalq dostoni «Alpomish»dagi sevimli bosh qaxramon Xakimbek haqidagi satrlar shundan dalolat beradi. Demak, o‘yinlar inson shaxsini kamol toptirishda asosiy vosita hisoblanadi. O‘yin bola uchun birinchi maktab. Bobolar va buvilarning qattiqqo‘l ota-onalarga «Bolalarning o‘yiniga xalaqit bermanglar!» deb tanbex berishlari bejiz emasda. Milliy o‘yinlarimizda tez xarakatli va aqliy o‘yinlar mavjud. Masalan, «Kes-kes» va «Olib kochar» o‘yinlarini qarab chiqaylik. Kes-kes o‘yini. Bu o‘yinda to‘rt qadam kattalikdagi doira chiziladi. Doira markazida onaboshi turadi. Doira chetida esa barcha o‘yinchilar turadilar. Ular doiradan kesib o‘tib doiraning narigi chetiga chiqishga xarakat qiladilar. Onaboshi esa yugurib o‘yinchilarga ko‘l tekizadi. Qo‘l tekkan o‘yinchi o‘yindan chikadi. Doirani ko‘p kesib o‘tgan va ko‘l tekkizmagan o‘yinchi golib chikadi. Bu 12 o‘yin bolalardan chakkonlikni, tez yugurishni, doirani kesib o‘tishni talab etadi va o‘ziga ishonchni tarbiyalaydi. O‘tmish xalq o‘yinlarini ommalashtirish borasida ham qiyinchiliklar oz emas, albatta. Lekin, bu borada ancha xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Xullas, o‘tmish o‘yinlarini tarixini o‘rganib, hozirgi kungi davr talabiga asosan inson shaxsini shakllanishida o‘yinlarni o‘rgatish katta axamiyatga egadir. Xar bir xalqning o‘tgan avlodlari yaratib, bizga meros bo‘lib qolgan madaniy boyliklari xazinasiga xalq o‘yinlari ham kiradi. Xalq o‘yinlari o‘zining vujudga kelishi va rivojlanishiga ko‘ra g’ayrioddiy xodisa emas, balki xalqning xayotini obrazli, muayyan aks ettiradigan va jamiyat tarakkiyotining qonunlari bilan belgilanadigan maqsadga muvofik faoliyatdir. Bolalar o‘yinining vositasi – o‘yinchoqlar ana shu tarika vujudga kelgan bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida o‘yinning rivojlanishi fakat «diniy dabdaba» emas, balki atrofdagi vokelikni anglash, uning obrazga ko‘ra va tabiatga o‘xshatib ijod qilishni o‘rganish istagi xal bo‘ldi. Har bir xalkning o‘z milliy o‘yinlari mavjud bo‘lib, ular xalq an’analari, millatlarning madaniyati va turmushiga xos xususiyatlar zaminida vujudga kelgan. Xalq o‘yinlari xalq ma’naviy madaniyatining ko‘rinishlaridan biridir. Ularda etnik tarixga borib taqaladigan an’analar, ijtimoiy munosabatlar, mafkura- e’tiqodning ayrim elementlari, axloqiy estetik me’yorlar aks etadi. Xalq o‘yinlari mamlakatning milliy xususiyatlarini, katta yoshli kishilarning fe’l-atvorini, odatlarini, mexnat jarayonlarini, jugrofiy sharoitlarni ifodalaydi. Shunga ko‘ra, o‘zbek xalq o‘yinlarini xalqning axloaiy-estetik tarixini, madaniyatini, boshqa xalqlar bilan aloqalarini o‘rganishning manbaalaridan biri sifatida karab chiqish lozim. O‘zbek xalq o‘yinlari tarixini o‘rganishda xalq ma’naviy madaniyatining 13 rivojlanish bosqichlarini yoritish juda muxim axamiyatga molikdir. O‘zbek xalq o‘yinlari o‘zbek xalqi ijodining maxsuli bo‘lib, ularni keng xalq ommasi yaratgan va saklab kelgan. O‘yinlar o‘zbek xalkining ko‘p avlodlari turmushi va ijtimoiy hayotining zarur elementi sifatida asrlar bo‘yi mavjud bo‘lib keldi va rivojlanishning har bir tarixiy bosqichida turli ijtimoiy vazifalarni bajardi. O‘zbek xalq o‘yinlari tarixning ijodiy kuchini, moddiy va ma’naviy boyliklarini o‘zida mujassamlashtiradi, ularda atrofdagi vokelikni bilish va o‘zlashtirishning tarixiy tajribasi aks etadi. O‘zbek xalq o‘yinlari o‘z tabiatiga ko‘ra amaliydir. Ularda xalq badiiy madaniyatining o‘ziga xosligi, uning milliy xususiyatlari yaqqol kurinadi. Mazkur o‘yinlarning milliy xarakteri zamirida xalkning madaniy boyligi, katta merosi mavjuddir. Ko’p o‘yinlar mazmunining mavzulari qabilalarning urf- odatlarini, qadimiy udumlarning, mexnat faoliyati yoki madaniyatini yoritishi mumkin. Xalqning unutilayozgan iltijolari, baytlari va sanoqlari bolalarning xalq o‘yinlaridagina davom etib keladi. Guruh bo‘lib o‘ynaladigan o‘zbek xalq o‘yinlari va ayrim sport o‘yinlari qadimiy qabilalarning o‘yinlariga borib takaladi. O‘zbek xalk o‘yinlari kadim zamonlarda, bizning eramizgacha bo‘lgan «Olomon poyga»o‘yini. Bunda bir guruh chavandozlar otni choptirib boraturib, qizlar irg’itgan xar hil rangli ro‘molchalarni ilib olishlari va o‘z egalariga keltirib berishlari lozim bo‘lgan. Shu baxonada xar bir yigit o‘zining chaqqonligi, dovyurakligi va jasoratliligini ko‘rsatgan. «Ag’darish» o‘yini . Bu qadimiy sport o‘yini jangchilar orasida keng tarkalgan: ikki otlik yigit bir-birini otdan yiqitib tushurishga harakat qiladigan mana shu o‘yinda, albatta, dovyurak, kuchli va tadbirkor ishtirokchi golib chiqqan. Bellashuvda o‘zi mingan otni boshqarish maxorati ham katta axamiyatga ega bo‘lgan. «Uloq». Eng murakkab va qizikarli bu o‘yin X-XI asrlardayoq ma’lum bo‘lib, katta bayramlar va to‘ylarda 14 o‘tkazilgan. To‘y boshlanishi oldidan bir guruh yigitlar belgilangan joyga to‘planishgan. U yerga so‘yilgan echkining tanasi tashlab qo‘yilgan. Yigitlar ba’zan bir necha o‘n kishidan iborat bo‘lib, ularning hammasi echki tanasini yerdan ko‘tarib olishga va atrofdagilarga berib ko‘ymay, marragacha olib borishga xarakat qilganlar. Bunda chaqqon, jasur, irodali, qiyin vaziyatda dovdirab kolmaydigan yigitlargina ulokni marragacha olib borgan. «Poyga ». Bu o‘yin chavandozlarning uzoqqa ot choptirish bo‘yicha musobakasidir. Ana shu musobaka paytida qarindoshlarning bir-biriga yordamlashishi o‘yin ishtirokchisining otini kamchi bilan urishi, xay-xaylashi, hatto otning jilovidan tortishi ham mumkin bo‘lgan. Bu musobaqada epchil, irodali, xushyor yigitlar galabaga erishganlar. Xalq orasida kuchli odamlar juda xurmat qilingan, atrofdagilar ularga xavas bilan qaragan, taxsinlar aytgan. Shuning uchun belini boglab kurash tushadigan polvonlar xalq shodiyonalari va anjumanlarining ardoqli mehmoni bo‘lgan. O‘zaro kuch sinashiladigan o‘yin, ya’ni kurash tushish uzoq davrlardan xozirgacha o‘zbeklarning sevimli mashg’uloti va tomoshasi hisoblanadi. 1.3. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalash metodikasi. Buyuk chex pedagogi Ya.A.Komenskiy o’zining “Insoniy ishlarni tuzatish haqida umumiy maslahatlar” asarida tarbiya tabiatga uyg’un bo’lishi, tarbiyada “bolani hamma narsaga o’rgatish”, tabiat ko’rsatmalariga asoslanish, bolaning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish zarurligini aytadi. Uning fikricha, tabiat hamma narsani eng umumiy narsadan boshlaydi va xususiy narsa bilan tugatadi. Shunga ko’ra, maktabgacha yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim-tarbiya berish maqsadida, ularni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashga qo’yiladigan talablar 15 quyidagicha belgilanadi: Bolalarga ilk yoshidan boshlab uyda, mehmonda o’zini tutish qoidalari, muomala madaniyati, ovqatlanish, kiyinib-echinish, saranjom- sarishta yurish, odobli, mehnatsevar bo’lish, boshqalar mehnatini qadrlash kabi odatlarga o’rgatish. SHu odatlar bolani odobli-axloqli, mehnatga layoqatli qilib tayyorlash ma’naviyaxloqiy tarbiya mazmunining asosini tashkil etishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladigan turli shakllardagi ta’limtarbiya jarayonlarida qo’llaniladigan bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash vositalaridan foydalanish mexanizmlari xalq pedagogikasi integratsiyasi asosida boyitilgan . Ma’lumki, xalq pedagogikasida tarbiyaning yashovchanligi ustuvorlik qiladi. Xalq pedagogikasida tarbiyaning maqsad va vazifalari borasida xalqning hayotiy tajribasi hamda turmush tarzida shakllangan amaliy qarashlar majmuasi mavjud bo’lib, unda har bir inson amal qilishi shart hisoblangan urf-odat, udum, an’ana, turmush tarzi, badiiy ijod, o’yin kabi amaliy faoliyatlar o’z aksini topgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash mazmuni xalq pedagogikasining boy merosi (xalq og’zaki ijodi, milliy urf-odatlar va an’analar, qadriyatlar...) asosida boyitilishi zarur. Xalq og’zaki ijodi o’zbek xalqining qadriyatlaridan hisoblanib, insonlarning jamiyatda, oilada, jamoada bir-birlariga munosabatda va o’z-o’zlariga munosabatidagi ijtimoiy me’yorlar yig’indisi hisoblanadi. O’zbek xalqi o’zining ijtimoiy-madaniy taraqqiyotida boy og’zaki meros sifatida fol ь klorning barcha janrlari(afsonalar, rivoyatlar, ertaklar, naqllar, latifalar, loflar, askiyalar, qo’shiqlar, termalar, dostonlar, maqollar, topishmoqlar)ning ijodkori sanaladi. Ayniqsa, bolalar fol ь klorida ma’naviy va axloqiy jihatdan yetuk shaxsni shakllantirishga oid g’oyalar o’z aksini topgan. Jumladan, xalq maqollari va ertaklarida halollik, to’g’rilik, yaxshilik, sahiylik, go’zallik, kamtarlik, botirlik kabi axloqiy sifatlar yuksak baholansa, tekinxo’rlik, 16 egrilik, qo’rqoqlik, baxillik, yomonlik, xunuklik, manmanlik singari salbiy xususiyatlar qoralanadi. “Aql va oltin”, “Uch o’g’il” ertaklarida ilm-hunar ulug’lansa, “Etti ahmoq”, “Ahmoq jo’jalar”, “Ikki echki” kabi ertaklarda savodsizlik, ahmoqlik, fahmsizlik kabi illatlar qoralanadi. Bu ertaklar yordamida bolalar ongiga o’rtoqlik va do’stlikning olijanobligi, vatanparvarlik, mardlik, jasurlik, kattalarga hurmat, kamtarlik, mehribonlik, saxiylik, to’g’riso’zlik, shirinso’zlik, insonparvarlik kabi fazilatlarni singdiruvchi jarayonlarni aynan maktabgacha yosh davridan boshlash va unga amal qilish ko’nikmalarini shakllantirish zarurligi targ’ib qilinadi va ertakdagi ijobiy obrazlardan namuna olishga undaladi. “Zumrad va Qimmat”, “Qarg’avoy”, “Qaysar echkilar”, “Bo’ri va echkilar”, “Maqtanchoq quyon”, “Qarg’avoy”,“Oltin tarvuz”, “Ur to’qmoq”, “Ikki echki”, “Egri va to’g’ri”, “Saxiylik va baxillik” kabi o’zbek xalq ertaklari, “Masha bilan ayiq”, “SHolg’om”, “Bo’g’irsoq”, “Qizil shapkacha” kabi rus xalq ertaklarini o’qib berish, sahnalashtirish, qo’shiqlarni, she’rlarni, maqollarni yod oldirish bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash bilan birga ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini, so’z boyligini, nutq faoliyatini, estetik madaniyatini, bolalarda ijrochilik mahoratini oshiradi hamda badiiy va teatr pedagogikasi imkoniyatlarini kengayishiga yordam beradi. Ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayoni ijtimoiy taraqqiyot mahsuli sifatida qadriyatlar bilan bog’liq bo’lib, bolalarning hayot tarzi va xatti-harakatlarini ma’lum maqsadlarga yo’naltiradigan, tegishli tartibga soladigan ma’naviy hodisa sifatida tarbiyaviy qimmatga egadir. Qadriyatlar tizimi keng va turlicha bo’lib, ulardan integratsion yondashuv jarayonida samarali foydalanishga ahamiyat beriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlar yetakchi o’rinni egallaydi. O’zbek xalqining asrlardan asrlarga o’tib kelayotgan o’zi tug’ilib o’sgan ona Vatanga 17 muhabbat, ajdodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga ehtirom, kichiklarga izzatda bo’lish, atrofdagilarga hurmat va e’tibor ko’rsatish, oila a’zolarini asrab-avaylash singari ko’plab insoniy fazilatlar milliy qadriyatlarimiz asosini tashkil etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalasiga yondashishning asosiy pedagogik xususiyatlarini tadqiq etish maqsadida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning zamonaviy modelini ishlab chiqish lozim. Maktabgacha ta’lim va tarbiya Davlat standarti, “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari”ning bolalarning beshta asosiy rivojlanish sohalari, “Maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o’quv dasturi”da maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetentsiyalari hamda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etilgan rivojlanish markazlaridagi bolalar faoliyati integratsion yondashuv asosida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda pedagogik imkoniyatlariga ega ekanligi ko’zda tutildi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayoniga integratsion yondashuv tizimli, shaxsga yo’naltirilgan hamda innovatsion yondashuvlar bilan o’zaro uyg’unlashuvini taqozo etadi. Chunki bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga yaxlit tizimli yondashish pedagogik jarayonning pirovard natijasiga yo’naltirilganlik darajasini belgilab beradi. Shuningdek, ma’naviy-axloqiy tarbiyalashni bilim,ko’nikma, malakalarni shakllantirish bilangina hal bo’lib qolmaydi. II.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI O`QUVCHILAR UCHUN O`ZBEK XALQ O`YINLARINING O`ZIGA XOSLIGI. 2.1. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalashning imkoniyatlari. 18 Pedagogikada qabul qilingan yosh davrlaridan biz uchun eng muhimi kichik maktab yoshidir. Har bir yosh guruhiga jismoniy va ruhiy rivojlanishining muayyan darajasi mos keladi. Kichik maktab yoshining xususiyatlari. Kichik maktab yoshida o’qish bolaning butun hayot tarzini o’zgartiradi va unga yangi talablar qo’yadi. CHunki bog’cha yoshida bolalarda, asosan nutqining rivojlanishiga, ahloq me’yorlarining shakllanishiga asosiy e’tibor beriladi. Ularni tarbiyalashda maxsus tashkil etiladigan o’yin faoliyati katta o’rin tutadi. Bolaning rivojlanishi uchun didaktik ta’lim beruvchi va jamoa bo’lib birgalikda harakat qilishga o’rgatuvchi o’yinlardan foydalaniladi.Kichik maktab yoshida organizmning umumiy yetilishi fonida bolalarning harakat sohasi jadal rivojlanadi. 3 Bu davr sport bilan, jismoniy madaniyat bilan faol shug’ullanish uchun juda qulaydir. Mana shu jihatdan bolaning aynan shu xususiyatlarni rivojlantiruvchi milliy xalq o’yinlaridan foydalanish tarbiyada ko’zlangan maqsadga yetish imkonini tezlashtiradi. Jismoniy rivojlanishning jadalligi skletning tez o’sishi, umurtqa pog’onasini bukikligining shakllanishi, yurak, tomir tizimining rivojlanish xususiyatlari va boshqalar bolaning oqilona tashkil etilgan va butun hayot rejimini talab etadi. Turli yoshdagi har xil jinsdagi bolalar ruhiyatining rivojlanishi, o’zgarishlari, ularning ahloqiy va jismoniy kamol topishiga ijobiy ta’sir qiladigan omillar, shart-sharoitlarni bilish, ulardan unumli foydalanish xozirgi kunlarda o’qituvchilar, jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun nihoyatda zarur bo’lib qoldi. Har bir o’quvchi yosh davrining ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy madaniyat darslarini olib borish orqali o’quvchilar ongiga, ruhiga ta’sir o’tkazish o’z vaqtida o’z-o’zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o’zini anglash tuyg’usi qancha erta uyg’onsa, shaxsiy 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 – maydagi “ O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonly qarori. 19 nuqtai nazar, o’z huquqini his etish, o’zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo’ladi. Boladagi e’tiqod, muomala, muloqot, mustaqil xulq -atvorni shakllantirish, ulardagi tashabbuskorlik hamda to’siqlarni yengishga intilishni jismoniy madaniyatda milliy xalq o’yinlari orqali xam tarbiyalash mumkin, bunda ularga yosh psixalogiyasi xussiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki berish maqsadga muvofiqdir. 4 O’zbek milliy xalq harakatli o’yinlarining bolalarning ruhiy jihatdan kamol toptirishda ahamiyati ulkan. Umuman, o’yinlarning ahamiyati haqida ko’pchilik ruhshunoslar va pedagoklar qimmatli fikrlarni aytib ta’kidlab o’tishgani ma’lum . Eng sodda ruhiy jarayonda eng murakkab ruhiy jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o’yinlar katta rol o’ynashini jahon psixologlari ham turli davrlarda turlicha yo’llar bilan isbotlab berishgan. O’yinlar bolalar uchun voqe’likni aks ettirish vositasidir. Bu voqe’lik bolani qurshab turgan voqe’likdan ancha qiziqarlidir. O’yinning qiziqarliligi, uni anglab yetishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday ahamiyatga ega bo’lsa, bolalar hayotida ham o’yin xuddi shunday ulkan ahamiyat kasb etishi mumkin. O’yin mazmunining rivojlanishi bolaning kattalar hayoti va faoliyatining mohiyatiga chuqurroq kirib borishida, atrofdagi voqea-xodisalarga munosabatining o’zgarishida, shuningdek, o’yin mazmuni ham syujeti shart-sharoit va jamiyat a’zolari turmushining tobora to’g’ri aks ettirishida ko’rinadi. SHuning uchun bolalarda o’yin qobiliyatining o’sishi o’z-o’zicha yuzaga kelmaydi, balki kattalarning, tarbiyachilarning ta’siri natijasi atrof muhit bilan tanishish, sayrlar uyushtirish, shaxslar aro munosabatlarning mohiyatini tushuntirish va hokazolar natijasida amalga oshadi. Katta kishilar hayoti va faoliyatining o’rnini bosuvchi 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 – maydagi “ O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonly qarori. 20 narsalar ularni harakatini umulashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday ekan, o’yin faoliyatida bola harakatini rivojlanishi o’yin mazmuniga ko’proq bog’liqdir. Chunki bolaning hatti-harakati qanchalik ixcham va umulashgan bo’lsa, ular kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishda shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-birlariga munosabatini amalda bajarishaga o’tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning munosabatlarini to’g’ri ifodalashga intiladi. Har qanday o’yinning va o’yin faoliyatining diqqat markazida bola kattalarning faoliyati va o’zaro munosabatini, muomalasini o’ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko’ra o’yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bolada insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilagan qimmatli bilimlar, amaliy ko’nikmalar, malakalar va odatlarni, xalqning ijodiy boyliklarini o’rganishga imkoniyat yaratiladi, oqibatda uni shaxslar aro muloqotlarning mohiyatiga olib kiradi. Bolalar jismoniy tarbiya darsining boshqa shakllariga nisbatan o’yinlarda ko’proq so’zlashni eslab qolish va esda tutish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Bundan esa shunday xulosa kelib chiqadi. 1. O’yin bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bo’lib, birtalay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi. 2. Shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, hatti-harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi va oson amalga oshadi. Xalq o’yinlari faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar to’g’risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi harakatining yaqqol narsalar bilan bog’liq jihatini aks ettiradi. Narsa bilan o’yin harakatlarining takomillashuvi harakat 21 shakli, xususiyati, bosqichi, u kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobiga amalga oshiriladi. O’yin harakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy ko’rinishidagi mantiqan izchil, shaklga o’tishning asosini tashkil qiladi. Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida halq pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy halq o’yinlari yoshlarning xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin. Sog’lom turmush tarzi inson madaniy, jismoniy, rivojlanishi, mehnat unumdorligi va ijodiy faoliyatini oshirishni o’z ichiga olib, o’quvchilarni xar tomonlama garmonik yetuk, faol shaxs qilib tarbiyalashda muhim omil hisoblanadi. 2.2.Kichik maktab yoshdagi bolalarini tarbiyalashda o`zbek xalq o`yinlarining ma’naviy va axloqiy ta’siri. Mustaqil O‘zbekistonimizning istiqloli tufayli, boshqa soxalarda bo‘lganidek, boshlangich ta’lim soxasida ham katta o‘zgarishlar yuz bermoqda. Buni biz boshlangich sinflar faoliyatiga milliy urf-odatlar, an’analarning dadil kirib kelayotgani, barcha darslarning davlat tilida o‘tilayotgani kabi misollarda ko‘rishimiz mumkin. Eng quvonchlisi o‘zbek xalq milliy o‘yinlarining maktab dasturlaridan keng o‘rin olishidir. Xalq o‘yinlari xalq ijodining o‘ziga xos turi bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga ega. 5 Xar bir xalqning o‘z milliy o‘yinlari mavjud. Ular o‘sha xalqning madaniyati, urf-odatlari, ijodi, mexnat faoliyati asosida vujudga keladi. Shuningdek, o‘zbek xalq milliy o‘yinlari xalqimizning buyuk merosi sifatida qadim zamondan bugungi kungacha saqlanib va saykallanib kelmoqda. Go’daklik davridan maktabgacha yoshga o’tgan bolalarning faoliyati kattalar rahbarligidagi faoliyatidan mustaqil o’z-o’zini nazorat qilish darajasiga o’sib o’tadi. Biroq, yuqorida ta’kidlangan barcha shart-sharoitlar o’zaro uzviy 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 – maydagi “ O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonly qarori. 22 bo’lmasligi sababli har qanday o’yinning negizi vazifasini o’tay olmaydi va shunga ko’ra ma’lum davrgacha o’yin faoliyati predmetlarga bog’liq tarzda amalga oshadi.Ruhshunoslarning ta’kidlashicha, o’yin o’z-o’zidan vujudga kelmaydi, buning uchun kmida uchta sharoit mavjud bo’lishi kerak: a) bolaning ongidan uni qurshab turgan voqe’lik to’g’risidagi xilma-xil taasurotlarning tarkib topishi; v) har xil ko’rinishdagi o’yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarining muhayyoligi; b) bolaning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi. Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko’rsatish uslubi qiluchi rol o’ynaydi. Bu ob’ektiv shart-sharoitlarning o’zi milliy xalq o’yinlarini tashkil etish, yaratish uchun hali yetarli emas, buning uchun bola bilan kattalar o’rtasidagi munosabatni tubdan o’zgartirish lozim. Aks holda mustaqillik vujudga kelmaydi. qadimdan ota- bobolarimiz ham bolalarda avvlo qattiqqo’llik bilan irodani, mustaqillikni tarbiyalab, juda ko’p maqsadlarni ko’zda tutishgani ma’lum. Bunda kattalar bolalarga nisbatan talabchanlikni oshirishlari, bolani mustaqil ravishda harakat qilishga majbur qilish etishlari ma’qul. SHunga o’xshash tadbirlarbolada mustaqillik va mustaqil faoliyatni tashkil qilish o’quvini shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bola asta-sekin kattalarning hayoti va faoliyati dunyosiga kirib boradi, oldin hamkorlikdagi faoliyatda namoyon bo’lgan ijobiy his-tuyg’ular, shijoat va dadillik sari yetaklovchi ruhiy kechinmalar iborat namuna darajasiga ko’tarilgan kattalarning ruhiy olamiga ko’tariladi. Maktab yoshida bolaning o’zi mustaqil ravishda kattalarning hayoti va faoltyatiga kirishish yo’llarini topa boshlaydi. U keyinchalik katta kishilarning hayotiva faoliyatining barcha sohalarida va 23 shaxslararo munosabatlarida qatnashish istagini ko’rsatadigan bo’ladi. SHuning uchun xalq milliy o’yinlari kattalar bilan bola o’rtasida yangicha munosabatlar asosida vujudga keladi va bu munosabatlarda milliy xususiyatlar: o’z yurtini qadrlash, hurmat qilish, kattalarga hurmatda bo’lish kabi fazilatlar shakllanib, tarkib topib boradi. Xalq milliy o’yinlari paydo bo’lishi, vujudga kelishi jihatidan ijtimoiy xususiyatga ega bo’lib, kattalarning hayoti va faoliyatini qayta tiklash va takrorlashdan boshqa narsa emas, shuningdek, bu o’yin faoliyati o’zining mazmuni va mohiyati bilan ijtimoiydir. O’zbek xalq milliy o’yinlari bola mustaqil faoliyatining yorqin namunasi bo’la oladi, bu jihatdan bu o’yinlarning mazmuni orqali kattalarning hayoti bilan yaqindan tanishadi. O’yinlarda bola faoliyatida ana shu o’yin sharoiti va predmetli harakatlarning o’zaro munosabatida asosiy e’tibor predmetlar bilan ko’pincha harakat qilishga qaratilishini, bunda predmetli o’yinlar, masalan, tosh bilan, chopon, do’ppi bilan va hakazo, harakatining xususiyati uchun yetakchi faoliyat vazifasini o’tashini ham aytib o’tish kerak bo’ladi. Ammo, bola o’yinlarda qandaydir vazifani bajara oladi, buni ham e’tibordan soqit qilmaslik kerak. Masalan, biror predmetni bir ob’ektdan ikkinchisiga yetkazishga belgilangan o’yinlarda shunday holat ro’y berishi mumkin. Milliy harakatli o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich maktab o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak: 1. Bola odamlarning foliyati, ularning predmetlarga munosabati va o’zaro muomalasiga, munosabatiga qiziqadi. 2. Bolalar xalq o’yinlarida atrofdagi voqe’likning eng tashqi ifodali jo’shqin his-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar. 3. Milliy o’yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o’z istagini amaliyotga tadbiq qiladi. 24 4. Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o’chmas iz qoldiradi. SHu bobni xulosa qilib aytish mumkinki, milliy xalq o’yinlaridan foydalanishda, ularni qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga qaraganda keng, kuchli harakatlarga ancha moyil bo’ladilar. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog YA.N.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi. Umuman bu yoshda bolalar juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi. Harakatchanlik esa maxsus, oqilona tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-turish shakllarining to’g’riligini talab etadi.Bolalarning bu yoshida tormozlanish va qo’zg’alish jarayonlarini muvozanatligini yuzaga keltirishda kattalar talabining tizimliligi va o’zini tuta bilishga odatlantirish katta rol o’ynaydi.Milliy o’zbek o’yinlarini yoshlar, ayniqsa maktab o’quvchilari sevib, maroq bilan o’ynamoqdalar. Bunday o’yinlar jismoniy tarbiya darslaridagina emas, balki hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida o’ynaladi. Muhim sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlarga doir bayon qilingan material ko’proq o’yin tarzida beriladi, lekin mashqlarni tushuntirish va faol dam olish uchun qisqacha pauzalar bo’lgan kichik dozada uzluksiz bajariladi. O’yin mashqlaridan keyin bo’shashtiradigan, ohista yuriladigan mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o’stiradigan mashqlarni berish lozim. O‘zbek xalq o‘yinlarini hozirgi kunda ham inson shaxsini tarbiyalashdagi o‘rni beqiyosdir. O‘zbek xalq o‘yinlari o‘zining turli yosh, jins, shahar va kishlokka mo‘ljallangan keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Birok, bu jihatlarning kam yoritilganligi va kam o‘rganilganligi sababli o‘zbek xalq o‘yinlariga xar tomonlama tasnif berish o‘ta mushkul. Shunga karamasdan, ularni 25 nazoratdan o‘tkazish va o‘rganish o‘yinlarni shartli ravishda quyidagidek turlarga bo‘lib chikish imkoniyatini beradi: 1) turli yoshdagilar o‘yinlari (go‘daklik, bolalik, o‘spirinlik va x.kazolar); 2) turli jinsdagi odamlar o‘yinlari (o‘gil bolalar, qiz bolalar, erkaklar va ayollar); 3) mavsumiy o‘yinlar (baxorgi, yozgi, kuzgi, qishki); 4) turli ifoda vositalaridan foydalanishga asoslangan o‘yinlar (so‘z, kuy, ko‘shik, raqs, pantomima, syujetli, saxna, turli xususiyatli va xokazolar). So`nggi tur o‘yin turli ifoda va sitatalardan foydalangan xolda amalga oshiriladi. Masalan, so‘z, qo‘shiq, raqs, harakat, saxna tomoshalari, shuningdek, qilich, kaltak, toshchalar, yongoqchalar kabi oddiy narsalar asosiy ifoda o‘xshashligi yoki narsalar o‘yinning xarakterini, shaklini, mazmunini va rolini belgilaydi. Deylik, o‘yinda asosiy vosita so‘z bo‘lsa, so‘z o‘yini, agar harakat, tezlik, kurash bo‘lsa, bu harakat – musobaqa o‘yini bo‘ladi. Agarda o‘yinda syujet, badiiy timsol vositasida muayyan hayotiy xodisa o‘z aksini topsa, bu saxna o‘yini, asar asosiy rol qo‘shik jurnavozlikka berilsa, bu ko‘shik o‘yini yoki jo‘rnavozlikdagi qo‘shik o‘yini bo‘ladi. U yoki bu vositadan foydalanishga asoslangan o‘yinlar sof xolda uchramaydi, boshka o‘yinlar yoki turkumlar bilan chatishib ketadi. Zero, ularda turli yoshdagi, jinsdagi odamlar turli fasllarda o‘ynaydilar. Shu bois bir turkumda nishonlanadigan o‘yinlar boshqasida takrorlanishi mumkin. Turli yoshdagi odamlar guruxiga moslangan va xayotning ma’lum boskichida o‘ynaladigan o‘yinlar avloddan- avlodga o‘tib kelgan. Yoshi o‘tinkirab kolguncha odamlar bamisoli xalq o‘yinlari «maktab»ini o‘tgan, bunda xar bir sinfda u yoki bu yoshga tegishli o‘yinlardan foydalanganlar. har bir yosh xususiyati o‘yinlarning moxiyati va mazmunini 26 belgilagan. Masalan, yosh bolalar o‘rtasida o‘yinchoq va qo‘girchoqlar bilan bog’liq o‘yinlar, oraliq yoshdagi bolalar o‘rtasida – syujetli taklid o‘yinlari keng tarkalgan. «Hakalam-hakalam», «Kelin-kuyov», «Quvlashmachoq» kabi o‘yinlar bugungi kunda xam bolalar tomonidan sevib o‘ynaladi. O‘yinlar bolalar va yoshlarga nima beradi?O‘yin bolalarning, xususan, 2 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning asosiy mashguloti xisoblanadi, keyinchalik o‘kish va mehnatga almashadi. O‘yinlar bolalar uchun hayotga, kelajakdagi voqea-xodisalarga o‘ziga xos tayyorgarlik maktabi hisoblanadi. Ular bolalarni nafakat jisman, balki aklan stirib, ongini boyitadi, bolalar hayolotini uygotadi, xotirasini charxlab, irodani mustaxkamlaydi. O‘yinlar jarayonida bola deyarli bilimlarni egallaydi, shaxs kamolotidagi zarur malakani oshiradi. 2.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati. Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim sohada amalga oshirilayotgan keng islohotlar vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelajakdagi boshqaruvchilari yangi avlod tarbiyasiga qaratilmoqda. Mustaqillikka erishgan birinchi kunimizdanoq, umuminsoniy va o‘zbekona qadriyatlarni har tomonlama tiklash, ularga chuqurroq nazar tashlash uchun zamin yaratildi. Mustaqil Vatanimizga har tomonlama yetuk, mukammal, axloqiy pok, yuksak ma‘naviy xislatlarga ega, iymon-e‘tiqodi butun, o‘z xalqi, o‘z ona - Vataniga fidoiy, barkamol insonlarni tarbiyalash davlat siyosatida ustuvor masalalardan biri sifatida qarala boshladi. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev kelajak yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib:“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intelektual va ma‘naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi 27 uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan edilar. 6 Azal-azaldan milliy xalq o‘yinlari vositalari orqali yosh avlodning qimmatli xususiyatlari: vatanparvarlik, mehnatsevarlik, moslashuvchanlik, tezlik, kuch-quvvat, sabrtoqat, bardoshlilikni tarbiyalashga alohida ahamiyat qaratilgan. Bu xususiyatlar yoshlarni shavqatsiz tabiiy va hayotiy sharoitlarda qat‘iyatli va bardoshli bo‘lishlarini ta‘minlagan. O‘zbek xalqi milliy o‘yin va bellashuvlar orqali farzandlarini o‘z xalqining milliy urfodatlari, an‘anaviy mehnat va kasb- hunarning asosiy turlari bilan yaqindan tanishtirib kelganlar, milliy harakatli o‘yinlari va bellashuvlari ajdodlar tamonidan asrlar davomida hayotning tabiat bilan uyg‘unligidagi to‘plangan qimmatli tajribalarni yosh avlodga etkazishlariga imkon beruvchi vosita hisoblanadi. Umumta’lim maktabablarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilari darsalar davomida tez toliqib, charchab qoladi shunday holatda ziyrak, mahoratli o‘qituvchi boladagi charchash, zerikish, alomatlarini sezishi va qiziqarli o‘yinlarni tashkil etishi mumkun. Bundan tashqari dasrlarni o‘yin metodi orqali tashkil etish ham juda qiziqarli va bolalarga mavzuni tushunarli bo‘lishi mumkin. Bunday tashkil etilgan darslar bolalarni ziyraklikka, topqirlikka, fikrlashga, tasavvurini boyitishga, fikrini jamalashga yordam beruvchi o‘yinlarni tez-tez qo‘llab turish maqsadga muvofiq, Milliy xalq harakatli o‘yinlarni qo‘llash va kuzatish shunday xulosaga olib keladiki, ular har qanday yoshdagi bolalar uchun chindan ham jozibali, obrazli hamda qulaydir. Ushbu o‘yinlar jarayonida o‘quvchilarning estetik olami boyiydi, tafakkuri, ijodiy fikirlashi faollashadi, butun ruhiy jarayoni, ayniqsa, ehtiyoj mo‘ljallari, vaziyatli reaksiyalari va hokazolar takomillashadi.Biroq o‘quvchilar tafakkurini kengaytirish hamda mustaqil fikrlashini rivojlantirishga ko‘maklashadigan bilishga doir materiallar bo‘lgan, muayyan o‘yinli topshiriqlarga 6 O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” gi Qonuni. 2019 yil 16 dekabr. 28 qurilgan o‘yinlarni taklif etish maqsadga muvofiqdir. Chaqqonlikni rivojlantirish uchun birharakatdan boshqa harakatga o’zgarayotgan muhitda o’tishda qo’l qiladigan o’yinlar o’ynaladi.Tezlikni mukammallashtirish uchun tovushlarga ko’rish signallariga bir zumda javob bera oladigan, to’xtalib va yana davom etadigan, qisqa masofani oz vaqtda o’tishni o’rgatadigan o’yinlar juda yaxshi ko’rsatkichlarni beradi.O’yinda kuchni tarbiyalash uchun qisqa masofa kuch ishlatiladigan o’yinlar to’g’ri keladi.Chidamlilikni rivojlantirishga bir necha marta takrorlanadigan , do’xtamaydigan harakat bilan va kuch va energiyani sarf qilishni talab etadigan o’yinlar kiradi.Milliy va harakatli o’yinlarning raqobatchiligi harakat faolligini oshirib, marraga shijoat va mardlikni rag’batlantiradi.Qatnashuvchi to’siqlarni birgalikda jamoa bo’lib o’ynaladigan o’yinlarning afzalliklariga amin bo’ladi.Jamoa bo’lib o’ynaladigan o’yinlarning musobaqalarda qatnashuvchilarning yakkalashuvi emas, balki birlashuvi muhimdir.Bu o’yinlarda har bir qatnashuvchi jamoaviy harakatli o’yinlarda jamoa o’yinchilarining harakatlari qonun-qoidalarga o’z xoxishiga binoan bo’yso’nib rioya qilishi tartib intizomni tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi.Maktab yoshidagi bolalar harakatli o’yinlarning pedagogik xarakteristikasi.Ta’lim amaliyotida, jamiyat hayotida va kundalik hayotimizda 2 ta asosiy harakatli o’yinlar turi mavjud: dars paytidagi va darsdan tashqari.Darsdagi harakatli o’yinlar tarbiyachi- pedagogning rahbarligi qo’l ostida bo’ladi. Unda o’yinchilar guruhining doimiy tarkibi olib boriladigan mashg’ulotlarning mazmuni va hajmi , tashkilot bilan uzviy bog’liqligi ko’zda tutiladi.Darsdan tashqari o’tkaziladigan o’yinlarning faol qatnashuvchilarning, tashkilotchilarning guruh sardorlarining (bolalar orasidagi) roli ko’zda tutiladi. Bu o’yinlar qoidaga binoan, guruh a’zolarining almashinib turishi va o’yinlarning xilma-xilligi, xajmi bilan farq qiladi.Bundan tashqari 29 harakatli o’yinlar bilan turar joylarda , darsdan tashqari kundalik tartibga binoan ajratilgan vaqtda o’tkaziladi.Milliy va harakatli o’yinlarga ajratilgan vaqt qatnashuvchilarning yoshi, sinfi ta’limning yil bo’yi o’tkazilishi kerak bo’lgan vaqtda va faoliyatning va dam olishning turida ham qaraydi. Sport o’yinlari – ba’zi bir harakatli o’yinlarning yuqori bosqichidir. Sport o’yinlariga shart-sharoit unchalik qulaylik talab etmaydi qattiq qoidalar asosida olib boriladi.Ularda qatnashuvchilarning aniq soni, ular jismoniy texnik va taktik tayyorgarlik ko’rishi kerak bo’ladi.Bu o’yinda mukamallashtirish uchun qatnashuvchilar tartibga rioya qilgan holda va boshqa sport turlari bilan birgalikda olib borishlari kerak.Sport o’yinlari bo’yicha musobaqalar olib borilib, eng yaxshi o’yinchilarga sport razryadlari , unvonlar beriladi.Ko’p o’yinchilar (voleybol, lapta)ida qo’yilgan maqsad asosida elementlar harakatli o’yinlar va sport o’yinlari o’tkaziladi.Barcha sport o’yinlari o’rta va katta yoshdagi maktab o’quvchilari uchun qo’llanish uchun qulaydir.Milliy va harakatli o’yinlarning mazmuni o’yinchilarning maqsadi, g’oyasi qonun va harakatli xususiyatlari asosida tuziladi. Uning hozirgi mazmuni insonning avloddan-avlodga o’tish kelayotgan o’yinlar tashkil qiladi. O’yin mazmuni va maqsadi o’yinchilarning to’la harakatlarini va taktik elementlar, o’yin texnikasining o’rganishi bilan o’yinni qiziqarli o’tishiga yordam beradi. Qonun- qoidalar o’yinchilar uchun majburiy talablardir. Ular o’yin qatnashuvchilarning bir joydan boshqa joyga o’tishiga, o’yin qatnashuvchilarning qonun-qoidalarga bo’ysinib, ularning majburiyati va huquqini aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda ijobiy faollik va o’yin qoidalarga rioya qilgan holda erkinlik ham rag’batlantiriladi.Milliy va harakatli o’yinlarda turli xil ular taqlidiy, ritmik, ijodiy bo’lishi mumkin. 7 Harakatli, chaqqonlik talab etiladigan , tezlik, kuch va 7 Raxmatova X.A. Pedagogik diagnostika va korreksiya darslik. Toshkent, 2021., 229 b. 30 boshqa jismonis xususiyatlar talab etadi. O’yinlarda qisqa masofada chopish va yo’nalishini o’zgartiruvchi sakrash, kuch bilan harakat, turli xil harakatni qo’llashni (maxsus)Tanqidiy kuzatuvlar, harakatli mustaqil ravishda yangi, murakkab qoidalarni ustozlari qo’l ostida o’rganib boradilar. Bolalar yakka tartibda , kichik guruhlarda va ba’zi holatda ko’pincha jamoa bo’lib, (30-40 kishi) katta o’rtoqlari raxbarligida o’ynaydilar.Ko’p soni oson o’yinlarda bir necha guruhga bo’linib, bu o’yinlarning harakatlarini tan olgan holda; har bir o’yinchining harakati ko’zda tutilib boriladi. 31 III.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI MA`NAVIY- AXLOQIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYALASHNING PEDAGOGIK SHART-SHAROITLARI 3.1. Oilada bolalarni tarbiyalashda o’zbek xalq pedagogikasi manbalaridan t а rbiyal а shni shart-sharoitlari. Sharq xalqlari jumladan o`zbek bolalari tarbiyasiga befarq qaramaganlar. Hayotdagi har qanday hatti-harakatning ham oqibati to`g‘ri baholangan. Yoshga monand ta’sir ko`rsatish yo`l va vositalari yaratilgan. Kerak bo`lganda rag‘batlantirish turlaridan foydalanilgan, lozim bo`lsa jazolangan. Noahloqiy hatti- harakatlarni qisqa va lekin o`ta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan «yomon bo`ladi» iborasi bilan tavsiflangan. Prezidentimiz SH.Mirziyaev "Bizni hamisha o‘ylantirib keladiga muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan" 4 , deya ta’kidlaydi. Xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob-ahloq qoidalariga nonga hurmat ulug‘langan va non ushog‘i bexosdan erga tushib ketsa, «yomon bo`ladi» deb uni qo`lga olib ko`zga surtib, o`pib og‘izga solingan.Birgina «yomon bo`ladi» iborasi juda katta va ta’sirchan tarbiya vositasi bo`lib xizmat qilgan. «YOmon bo` ladi» iborasi orqali kattalarga xurmat, kichiklarga g‘amxo`rlik, tarbiyalangan, etim 32 bolalarga, boshiga tushgan oilalarga ozor etkazilmagan. Otaga ters javob berish, xotin-qizlarga behayolik qilish «yomon bo`lishi»ni yoshlikdan tushuntirilgan. Bunda bolalarni yoshi xatti-harakatlari o`ziga xos xususiyatlari xisobga olingan. Ayrimlariga noahloqiy xatti-harakatlarining yomonligi qur’oni Karim hadislardan misollar keltirish, xikoyalar aytib berish orqali ifodalansa, ayrim yoshdagi bolalar ota-ona; aka-uka, opa-singil, qo`ni-qo`shnilarning ijobiy xatti-harakatlari namunasida tarbiyalangan.O`zbek xalqida bolalar bilan bog‘liq juda ko`p an’analar mavjud. Xalq pedagogikasi bolalarga mehr-muhabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish, ta’lim-tarbiya berish, extiyotlash kabi insoniy qarashlarni targ‘ib qilib kelgan.Xalqimizning o`zining tarbiya usullarida bolalardan kattalarga birinchi bo`lib salom berishni kattalar suhbatiga aralashmaslikni, ularni hadeb savollar bilan charchatmaslikni, kattalar o`z joylariga o`tirgunga qadar o`tirmaslikni, uyga mehmonlardan so`ng kirishni, lekin eshikni birinchi bo`lib ochib, ushlab turish, ularga yordam berish kabi odob qoidalariga rioya etishni har doim talab qilgan. Ota-ona dasturxondagi taomga qo`l o‘zatmaguncha hech kim qo`l o‘zatmagan. Yuqoridagi odob qoidalari deyarli o`z ahamiyatini yo`qotgan, ular milliy hulq- atvorimiz bezaklaridir.Xalq madaniyatining eng muxim belgilaridan xushmuomilalikka hozir javoblikkka alohida e’tibor berilgan. Sharq xalqlari o`z bolalariga soxtalik yasamalikdan nari yurishni singdirib kelgan samimiy munosabatni ulug‘lagan, o`rgatgan.Yuqorida aytib o`tilganidek, xalq ijodi ham shu orqali xalq pedagogikasida qo`llaniladigan: tushuntirish, namuna ko`rsatish, odatlantirish, iltimos qilish, istak bildirish, maslahat berish, yolvorish-iltijo, duo qilish , la’natlash, kaltaklash kabi metodlari bo`lsa-da, yoshlarning insoniy fazilatlarini tarbiyalashda asosan o`git-nasihat, ibrat ko`rsatish, maqtash, qarg‘ash kabi metodlaridan foydalangani ko`zga tashlanadi.O`git-nasihat xalq og‘zaki 33 ijodida bolalarda insoniy fazilatlarni tarbiyalab etishtirishda eng ko`p qo`llanadigan metodlaridan biridir. Avvalo, kishilarni kishi tomonidan va rostgo`y bo`lish, yaxshilik haqida teran fikr yuritilgan xalq maqollari asosan pand-nasihat formasida tinglovchiga nisbatan maslahat, nasihat, istak va buyruq formasida ishlatiladi. Bolalarni insoniylik ruhida tarbiyalashda qo`llaniladigan eng harakterli shakllardan biri, xalq donishmandliklarining ahloq va odob yuzasidan aytiladigan hikmatli so`zlari-maqollarini u yoki bu ertak orqali hal qilinishi kerak bo`lgan muammo sifatida ishlatilishidir, ya’ni ahloq va odob masalalariga bag‘ishlangan xalq maqollarining naqadar haqiqat ekanligini (Har kimsa etsa-o`ziga) ertagi mazmuni orqali ochib berilishidir.Xalq pedagogikasida tarbiya metodlari . Xalq pedagogikasi o‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini o‘zida mujassamlashtirgan. Xalq pedagogikasida turlicha tarbiya metodlari hamda vositalaridan foydalaniladi. Bu metod va vositalar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p jihatlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Binobarin, ushbu metodlar ilmiy pedagogikaning shakllanishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan.Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan xilma-xil tarbiya metodlarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin. 3.2. O'yinlar orqali bolaning shaxsiyatini rivojlantirish. Xalq o yinlari - qadimgi davrlarda ma lum bir xalqning bolalarini ko ngilʻ ʼ ʻ ochish uchun xizmat qilgan o yinlar. Rus xalqi ko'plab qiziqarli va ma'rifiy o'yin- ʻ kulgilarni yaratgan. Ularning qoidalari avloddan-avlodga o'tib kelgan. Biroq, vaqt o'tishi bilan bu o'yinlar unutiladi. An’analar va milliy madaniyatni asrab-avaylash muhim. Shuning uchun ham zamonaviy maktabgacha yoshdagi bolalarni xalq o‘yinlariga ko‘niktirish zarur. 34 Har bir maktabgacha ta'lim muassasasida ochiq xalq o'yinlari kartotekasi bo'lishi kerak. Bu tasodif emas, chunki ular shaxsiyatni shakllantirishga imkon berishlari ma'lum. Xalq o'yinlarida komik iboralar ko'p. Harakatlar ko'pincha oldindan aytib bo'lmaydigan daqiqalar, qofiyalar, qo'shiqlar va qo'shiqlar bilan birga keladi.raqsga tushish ham. Ular noyob o'yin folklorini saqlab qolishga qodir. Ularda umuminsoniy qadriyatlarni o‘z ichiga olgan ko‘p asrlik xalq hikmatlari mavjud. Bolalar uchun ochiq havoda o'tkaziladigan xalq o'yinlari shaxsning o'zini o'zi anglashi va o'zini namoyon qilishiga yordam beradi. Ushbu turdagi folklor bolalarning axloqiy kognitiv va nutqini rivojlantirishning eng yaxshi manbalaridan biridir. U xalq pedagogikasi tomonidan yillar davomida ishlab chiqilgan ta’lim asoslarini o‘z ichiga oladi. Ular vaqt sinovidan o'tadi. Bolalar xalq madaniyati kattalar bilan birga rivojlangan. Bolalar o'z o'yinlarida uzoq vaqtdan beri qo'llanilmagan an'analarni saqlab qolishadi. Ko'ngilochar o'yin vaziyatlari bolalarni tarbiyalaydi. Ularda qahramon va uning harakatlarini ifodalovchi dialoglar, qo‘shiqlar mavjud. Ularni mahorat bilan ta'kidlash kerak. Shuning uchun bolalardan faol aqliy faoliyat talab etiladi. U yoki bu obrazga o’rganib, bolada shaxsiy fazilatlar shakllanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasida xalq ochiq o'yinlari epchillik va e'tiborni rivojlantirishga imkon beradi. Ular o'ziga ishonchsiz bolalarni ochishga yordam beradi. Buning yordamida ular tengdoshlari bilan muloqot qilishdan qo'rqmaydilar va vaqt o'tishi bilan ular notanish odamlar bilan umumiy tilni osongina topadilar. Bunday o'yinlar jamoani birlashtirishga ham yordam beradi. 35 Xalq o yinlaridan foydalanish bolalarni bag rikenglikka o rgatish imkoniniʻ ʻ ʻ beradi. Ular o'ziga xos ta'lim manbaidir. Xalqmaktabgacha ta'lim muassasasida ochiq o'yinlar ajdodlarimizning turmush tarzi, turmush tarzi va urf-odatlarini o'z ichiga oladi. Dunyo xalqlari o yinlari boshqa tarbiya usullari bilan birgalikda ʻ bag rikenglikni shakllantirishning eng birinchi bosqichi uchun asosdir. Ular ʻ bolaning ma'naviy, shuningdek, axloqiy tamoyillarni birlashtirgan ko'p qirrali shaxsga aylanishiga imkon beradi. Tolerantlik - bu odamni qanday bo'lsa, shundayligicha qabul qilishga va u bilan munosabatda bo'lishga tayyorlik. Bag rikenglik tarbiyasi samarali bo lishi uchun xalq o yinlaridan foydalanish ʻ ʻ ʻ muhim:  ta'limda;  dam olish vaqtida;  teatr faoliyatida. O yinlarni tanlashda quyidagilarni hisobga olish muhim: ʻ  bolalar yoshi va ularning xususiyatlari;  fitness darajasi;  maktabgacha yoshdagi bolalar soni; o'yinlar uchun shartlar. Bolalar uchun o'yin uning faoliyatining asosiy shakllaridan biridir. Shuning uchun bag'rikenglikni shu tarzda tarbiyalash eng oson bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ochiq havoda o tkaziladigan xalq o yinlari ham ʻ ʻ dunyoqarashingizni kengaytirish va faol aqliy faoliyatni qo zg atish imkonini ʻ ʻ beradi. Albatta, barcha bolalar qiziqarli vaqt o'tkazishga muhtoj. Afsuski, so'nggi yillarda bolalar tobora ko'proq kompyuter ko'ngilochar dasturlarini afzal 36 ko'rishmoqda. Shuning uchun ota-onalar ularga munosib e'tibor berishlari, xalq o'yinlarini o'rgatishlari kerak. Bu to'g'ri insoniy munosabatlar asoslarini bilishning o'ziga xos vositasidir. Bolalar uchun rus xalq ochiq o'yinlari ular zaiflarga nisbatan insoniy munosabatda bo'lishi kerakligini ko'rsatadi. An'ana - keksa avloddan yoshlarga o'tadigan narsa. Bularga urf-odatlar, marosimlar, qo shiqlar, ertaklar, bayramlar va boshqalar kiradi.ʻ Rus xalq an'analari ma'lum bir xalqning madaniy merosining tarkibiy qismlaridan biridir. Ular bolalarga bilim va hayotiy tajriba beradi. Ta'limning asosiy vositalaridan biri sifatida xalq og'zaki ijodining barcha tarkibiy qismlari, ya'ni qo'shiqlar, ertaklar va til burmalari va boshqalar qo'llaniladi. Xalq ochiq o yinlar xalqning turmush tarzini, shuningdek, urf-odatlari va ʻ shaxsiy fazilatlarini aks ettiradi. Ular urf-odatlar rangini, xalqning g'ayrioddiy o'zini namoyon qilishini, tilning o'ziga xosligini, shuningdek, so'zlashuv nutqining shakllari va xususiyatlarini saqlab qoldi. An'ana va urf-odatlarning qadri ancha yuqori. Afsuski, ularning zararini to'liq qoplash mumkin emas. Ular xalq madaniyatining tumoridir. Ularni qadrlash va eslab qolish muhimdir. Agar xalq an'analari bo'lsa, deb ishoniladiyo'qolgan, odamlarning mavjudligi shubha ostida. O'yin jarayonining o'zi boshidan boshlanadi. Unga rahmat, bolalar boshqa bolalarni taklif qilishadi. Boshlanish ham ko'pincha haydovchini aniqlash uchun ishlatiladi. Agar etakchi bo'lishni xohlaydigan hech kim bo'lmasa, bolalar sanoq qofiyasidan foydalanadilar.Zachin rollarni taqsimlashga yordam beradi. Bu bolalarda mustaqillikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Agar xalq ochiq o'yinlarini 3-4 yoshli bolalar ishlatsa, unda boshlanishlar kattalar tomonidan talaffuz qilinadi. Ular bolalar o'rtasida rollarni taqsimlashlari 37 kerak. Bunday holda, bola o'yinning borishini o'z-o'zidan eslab qoladi va oxir- oqibat kattalarning yordami kerak bo'lmaydi. Shunisi e'tiborga loyiqki, o'yinda keksa odamlar qatnashsa, bolalar buni yaxshi ko'rishadi. Muayyan o yinda ishlatiladigan barcha sanoqli qofiyalar, qo shiqlar vaʻ ʻ she rlarni yodlash o z-o zidan sodir bo ladi. Qoidaga ko'ra, bola ularni umrining ʼ ʻ ʻ ʻ oxirigacha yodlaydi va keyinchalik bilimlarini bolalariga o'tkazadi. Bolalar uchun ochiq xalq o yinlarida ko pincha qofiyalarni sanash kiradi. ʻ ʻ Ular kichik she'rlar sifatida tavsiflanadi, ular yordamida etakchi tanlanadi. Ularga rahmat, siz ham rollarni belgilashingiz mumkin. Sanoq - bolalar ijodining eng mashhur, rang-barang va ifodali turlaridan biri. Boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalar qofiyalarni sanashning ma'nosini tushunishmaydi, ammo tashvishlanadigan hech narsa yo'q. Ular tez aytiladigan stanzalarni eshitadilar. Barcha e'tibor qofiyaning o'ziga emas, balki yakuniy natijaga qaratiladi. Bu ijobiy ta'sir ko'rsatadixotira, diqqat va eshitishni rivojlantirish. Ochiq havodagi ko plab xalq o yinlari qo shiqni muayyan harakatlar bilan ʻ ʻ ʻ bog lashga asoslangan. Ular dumaloq raqslar deb hisoblanadi. Bunday o'yinlarni ʻ ko'pincha bayramlarda topish mumkin. Ularda butun mohiyat ritm va so'zda yotadi. Qo‘shiq xalq o‘yini bilan chambarchas bog‘liq. Xalq pedagogikasi go’daklikdan etuklikkacha o’yinlar turkumini belgilab berdi. Biroq, har qanday yoshdagi yigitlar o'ynaydiganlar bor. Bu o yinlarga Hide ʻ and Seek, Cat and Mouse va shunga o xshashlar kiradi. ʻ 3.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni ma`naviy-axloqiy rivojlanishida o’yinlarning ahamiyati. 38 Kichik maktab davri 6-7 Yoshdan 9-10 Yoshgacha davom etadi. Uning psixikasi bilim olishga etadigan darajada rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri, unda o‘ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o‘z mohiyatiga ko‘ra faqat muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga qaratilmay, balki o‘quvchilik istagini aks ettirishdan ham iboratdir. SHu ehtiyojlar asosida bolaning o‘z portfeliga, shaxsiy o‘quv qurollariga , dars tayyorlash stoliga, kitob qo‘yish javoniga ega bo‘lish, kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi. Ana shu ehtiyoj bola shaxsining shakllanishida, Shuningdek uning ijtimoiylashuvida katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu davrda bola, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor bo‘ladi. Fiziologlarning fikriga ko‘ra, 7 Yoshga kelib bolaning katta miya yarim sharlari ma’lum darajada rivojlangan bo‘ladi. Lekin bu Yoshda inson miyasining psixik faoliyatni rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish kabi murakkab shakllariga javob beradigan maxsus bo‘limlari hali to‘liq shakllanib bo‘lmagan bo‘ladi.( miyaning bu qismlari 12 Yoshda rivojlanib bo‘ladi.) Miyaning boshqaruv funksiyalarini to‘liq shakllanib bo‘lmaganligi kichik maktab Yoshidagi bolalarning xulq-atvorida, faoliyatlarini tashkil etishlarida va emotsional sohalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ayrim 6 Yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali o‘qishga tayyor bo‘lmay turib, maktab ostonasiga qadam qo‘yishadi. Afsuski, o‘qish davomida aqliy-ruhiy zo‘riqish oqibatida turli xil kasalliklarga chalinib, jismoniy va psixik rivojlanishda nuqsonlar paydo bo‘ladi. Bunday bolalarda eng avvalo miya strukturasining va nerv psixik jarayonlarining maktabda o‘qish uchun to‘liq etishmaganligi, ko‘ruv harakat koordinatsiyasi va kichik motorikaning 39 rivojlanmaganligi, mantiqiy fikr mahsuldorligining pastligi kuzatiladi. Undan tashqari motivatsiya, irodaviy jihatlarining ayniqsa , ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-harakatlarni ixtiyoriy boshqaruvdagi muammolar, bir so‘z bilan aytganda hali “O‘quvchi ichki pozitsiya”sining shakllanmaganligi maktabda o‘qishga tayyor bo‘lmagan bolalarning muqaffaqiyatli o‘zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Pedagoglar, ota-onalar, bolalarni erta maktabga berishning foyda yoki zarari to‘g‘risida o‘ylaganlarida inson miyasi rivojlanishining neyrofiziologik qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olishlari lozim. Bolani erta o‘qish, yozish, sanashga o‘rgatib uning bilish jarayonlari zo‘riqtirilsa, bolaning emotsional hissiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan miya quvvatining tanqislashuviga sabab bo‘ladi. Bundan bolalarning emotsional hissiy jarayonlarining kechishida yoki jismoniy rivojlanishida kamchiliklar sodir bo‘ladi. Bunday xolatda energiya taqsimlanishining majburan buzilishi sodir bo‘lib, u 7 - 8 Yoshli bolalarni qo‘rquv, agressivlik yoki giperaktivlik holatlariga olib keladi. Bu bolani maktabda o‘qishga tayyorlash kerak emas degan fikr emas, lekin bolaning aqliy rivojlanishiga erta o‘qishni, sanashni, yozishni o‘rgatish bilangina erishib bo‘lmaydi. Ma’lumki, rivojlanish qonuniyatiga ko‘ra, har qanday taraqqiyot ko‘rgazmali obrazlilikdan abstrakt mantiqiylikka qarab boradi. Agar bola xali o‘qishga aqliy, ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyor bo‘lmay turib, unga harf va raqamlarni yozish, o‘qish o‘rgatilsa psixik rivojlanishning teskari tomonga ketishiga sabab bo‘ladi. Psixolog olimlarning fikricha, psixik va evolyusiya taraqqiyot qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas, hamda universaldir. YUqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, neyrofiziologik jihatdan ixtiyoriy diqqat va o‘qish uchun zarur bo‘lgan ko‘plab miyada kechadigan jarayonlar asosan 7 - 8 Yoshda (aqliy Yoshi o‘zib ketgan bolalarda olti Yoshda 40 ham) shakllanadi. YA’ni shu Yoshda bola 45 minutlik aqliy mehnatga tayyor bo‘ladi.Maktabda o‘qishning boshlanishi 7 Yoshda bo‘ladigan uchinchi fiziologik krizis bilan mos keladi( bola organizmida jadal bo‘yning o‘sishi, ichki organlarning kattalashuvi , vegetativ o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan keskin endokrin o‘zgarishlar ro‘y beradi).6-7 Yoshli maktabga tayyor bolada " Men shuni   xohlayman”   motividan "Men shuni  bajarishim  kerak "   motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o‘quvchida psixik zo‘riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham, masalan, ma’lum darajada qo‘rqo‘vni kuchayishi, irodaviy faollikning susayishida namoyon bo‘ladi.Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal o‘zgarishlar uning organizmidagi barcha tizimlar va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelib boladan kuchli zo‘riqish va o‘z ichki imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish zaruriyatini taqazo etadi. Maktabga tayyor bo‘lgan boladagi ushbu o‘zgarishlar salbiy oqibatlarni olib kelmay, aksincha uning yangi sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kichik maktab Yoshidagi bolalar tez chalg‘iydilar, uzoq vaqt diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar, ta’sirchan hamda emotsional bo‘ladilar. Maktabda o‘qishning boshlanishi 7 Yoshda bo‘ladigan ikkinchi fiziologik inqiroz bilan mos keladi (bola organizmida jadal bo‘yning o‘sishi, ichki organlarning kattalashuvi, vegetativ o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan keskin endokrin o‘zgarishlar ro‘y beradi). Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal o‘zgarishlar uning organizmidagi barcha tizimlar va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelib, boladan kuchli zo‘riqish va o‘z ichki imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish zaruriyatini taqozo etadi. Ushbu Yoshdagi o‘zgarishlar salbiy 41 oqibatlarni olib kelmay, aksincha uning yangi sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchi faolligining asosan uch xil ko‘rinishi mavjud bo‘lib, bular: jismoniy , psixik va ijtimoiy faollikdir.   Jismoniy faollik   - sog‘lom organizmning harakat qilishga bo‘lgan turli mavjud to‘siqlarni engishdagi tabiiy ehtiyojidir. Bu Yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat bo‘ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish bilan qarayotganligi, ularni o‘rganishga intilayotgani bilan ham bog‘liqdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi o‘zaro bog‘liqdir. Chunki, psixik sog‘lom bola harakatchan bo‘ladi, charchagan, siqilgan bola esa deyarli hech narsa bilan qiziqmaydi. Psixik faollik - bu normal rivojlanayotgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan qiziqishdir. Psixik faollik deganda, bolani o‘zini bilishga nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularning, avvalo, bir qancha maktab qoidalariga bo‘ysunishi qiyin kechadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o‘tirishdir. O‘qituvchilar o‘quvchilarning doimo jim o‘tirishlariga harakat qilishadi, lekin kamharakatli, passiv, quvvati kam bo‘lgan o‘quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim o‘tira oladi. Birinchi sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola engishi kerak bo‘lgan bir qancha qiyinchiliklarga uchraydi. Bu qiyinchiliklar: maktab hayotini o‘zlashtirish, yangi kun tartibini yaratish va unga moslashish, u uchun yangi bo‘lgan sinf jamoasiga qo‘shilish, xatti-harakatlarini chegaralovchi qoidalarni qabul qilish , o‘qituvchi bilan munosabatlarni o‘rnatish, oilaviy munosabatlarni qabul qilish v.h. 42 Bunday vaziyatlarda kattalar, ya’ni ustoz va ota-onalar bolalarga albatta yordam berishlari zarur. Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o‘zini to‘liq anglashi va o‘z xatti- harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat o‘qituvchigina bolaga me’yorlar qo‘yishi, ularning xatti-harakatlarini baholashi, o‘z xatti-harakatlarini boshqalar bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan qo‘yiladigan yangi talablar va shartlarni qabul qiladilar, Shuningdek ularning qoidalariga to‘la amal qilishga harakat qiladilar. O‘g‘il bolalar va qizlar rivojlanish tempidagi o‘zgarishlar saqlanib qoladi. Qiz bolalar hamma tomondan rivojlanishda o‘g‘il bolalardan oldinga o‘tib oladilar. Kichik  maktab   Yoshidagi   bolalarning   asosiy   faoliyati   o‘qish hisoblanadi .   Bolaning maktabga borishi, uning psixologik rivojlanishi va xulq- atvoridagi o‘rni nihoyatda katta. Bu davrda axlokiy xatti-harakat koidalari o‘zlashtiriladi, shaxsning ijtimoiy yo‘nalishi tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilarning axlokiy onglari I va IV sinfdagi o‘qish mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi. Bola o‘quv faoliyatida o‘qituvchi rahbarligida insoniy an’analar asosida harakat qilishga o‘rganadi, o‘z irodasini o‘quv maqsadlariga erishish uchun mashq qildiradi. O‘quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini kerakli darajada rivojlanishini talab etgan holda, bola xulq-atvorining rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni yaratadi. Kichik maktab davri bu anglanilgan va ixtiyoriy xatti-harakatlarga o‘tish davridir. Bola faol ravishda o‘zini o‘zi boshqarishga , qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra o‘zining faoliyatini tashkil etishga o‘rganish davridir. Kichik maktab davrida xatti-harakatlarning yangi shakllarini paydo bo‘lishi 43 bevosita o‘quv faoliyati bilan bog‘liqdir. Hech bir o‘qituvchi maktabga birinchi bor kelgan boladan o‘zi o‘rgatmagan arifmetik misol va masalalarni echishni talab etmaydi, lekin afsuski, juda ko‘p o‘qituvchilar ulardan qunt bilan o‘qishni, uyushqoqlikni, ma’suliyatlilikni, tartibga aniq rioya etishni talab etadilar. Vaholanki, ushbu ko‘nikmalar o‘qituvchi tomonidan ma’lum odat va malakalarga o‘rgatilinganidan so‘nggina paydo bo‘ladi. Ixtiyoriy ravishda harakat qilish layoqati butun kichik maktab davri davomida shakllanadi. Psixik faoliyatning oliy shakli singari ixtiyoriy xatti-harakatlar ularning shakllanishini asosiy qonuniga bo‘ysunadi. Unga ko‘ra yangi xatti- harakatlar avvalo kattalar bilan bo‘lgan umumiy faoliyatda yuzaga kelib, bola shunday xatti-harakatlarni tashkil etish imkoniyatlarini o‘rganadi va shundan keyingina u bolaning individual xatti-harakat usuliga aylanadi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o‘z vaqtlarini to‘g‘ri taqsimlash borasida yaxshi o‘qish, o‘ynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan shug‘ullanish qoidalariga o‘rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashadigan, maslahatlashadigan yangi bir o‘rinni egallaydi. Kichik maktab davri bu ijobiy o‘zgarishlar va yangilanishlar davridir. Shuning uchun ham rivojlanishning shu bosqichida har bir bola erishgan muvafaqqiyatlar darajasi nihoyatda muhim hisoblanadi.Agar shu Yoshda bola bilish, o‘rganish quvonchini his etmasa,o‘qish malakalarini egallay olmasa, do‘stlashishni bilmasa, o‘ziga nisbatan, o‘z imkoniyat va layoqatlariga nisbatan ishonchli bo‘la olmasa, bu ishlarni kelgusida amalga oshirish qiyinroq bo‘lib, boladan yuqori ruhiy va jismoniy zo‘riqishni talab etadi. Bu davrda bolaning " Men  shuni   xohlayman”   motividan "Men   shuni bajarishim  kerak "   motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o‘quvchida psixik zo‘riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy 44 salomatligida, balki xatti-harakatida ham, ya’ni ma’lum darajada qo‘rqo‘vni kuchayishi, irodaviy faollikning susayishida namoyon bo‘ladi. Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o‘zaro munosabatda ma’lum bir natijalarga erishgan, o‘zi xohlayotgan narsalarni hamda, o‘z sinfi va oilasida o‘zi egallagan o‘rnini aniq biladigan bo‘ladi. Shuningdek, u o‘zini-o‘zi boshqarish malakasiga ega bo‘ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu Yoshdagi bolalar xatti- harakatlari va motivlari ularning o‘zlariga beradigan baholariga qarab ' 'Men yaxshi bolaman”   emas, balki bu xatti-harakatlar o‘zgalar ko‘z o‘ngida qanday namoyon bo‘lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar. Bola maktabda noaniqlikka duch kelsa, kattalarning xatti-harakatlari ma’nosini tushunmasa unda taqlidchanlik rivojlanadi. Bolaning taqlidchanligi ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin. Ixtiyorsiz taqlidchanlik ustozi va sinfdoshlarining xatti-harakatlarini o‘zlashtirishga olib keladi. Bunda xatti-harakatlarni anglamagan ravishda egallaydi. SHuni hamisha yodda saqlash lozimki, bola ixtiyorsiz ravishda nafaqat chiroyli va kerakli narsalarga balki turli salbiy ko‘rinish va holatlarga ham taqlid qilishi mumkin. Ixtiyoriy taqlidchanlik irodaviy zo‘riqishni talab etadi. Bunday vaziyatlarda bola maqsadga yo‘naltirilgan ravishda u – yoki bu xatti-harakatni amalga oshiradi, bu xatti-harakatlarini qoida , namuna etalonga moslashtirishga intiladi. O‘qituvchi boladagi ixtiyoriy taqlidchanlik xususiyati orqali ularda samarali ijtimoiy odat va hislatlarni rivojlatirishi mumkin. Har qanday xatti- harakat va faoliyatda o‘qituvchi bolani baholaydi, o‘quvchi shu baholash asosida esa o‘z-o‘zini baholashga o‘rganib boradi. Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon baho olib xafa bo‘lgan taqdirda ham ijobiy bo‘lib, unga ishonch bilan qarashi saqlanib qolaveradi. 3-4 sinflarda 45 o‘quvchilarda o‘rtoqlari va sinfdoshlari o‘rtasida mavqeli bir o‘rinni egallashga harakat yuzaga kelib, o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo‘ladi. 46 XULOSA Hozirgi sharoitda o‘zbek xalq o‘yinlarining asosiy vazifasi o‘z mazmuni va metodikasi bilan bolalarni jamiyatimiz talablariga muvofiq yo‘sinda tarbiyalashni ta’minlash, ularda axloqiy, irodaviy sifatlarni rivojlantirish, ijodkor va bunyodkorlarga xos bilim, ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirishdan iboratdir. Qadimiy tarbiya tizimidagi o‘yinlardan shaxsni shakllantirish vositasi sifatida keng foydalanilgan. Juda uzoq davrlar mukaddam pedagogik fikr namoyondasi o‘yinning tarbiyaviy imkoniyatlarini g’oyat ziyraklik bilan faxmlashgan. Bolalarni yosh xususiyatini xisobga olib, ularga mos o‘yinlarni tanlash masalasi qo‘yilgan, bolani o‘zining yoshiga muvaffak ishlar va turli o‘yinlar bilan mashgul kilish zarur deb topilgan.Kuzatishlardan ayonki, atrofdagi voqelik yorkin, kishilarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlari va faoliyati jixatdan tushunarli bo‘lsagina o‘yinni yuzaga keltiradi. Atrof-muxitdagi barcha murakkablikni avvalo bola o‘yinda bartaraf etadi. Bolalar o‘yinining moxiyati muayyan rolni bajarishdan iboratdir. O‘zbek xalq o‘yinlaridan foydalanish muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun o‘yin bolaning o‘z faoliyati ekanin, undagi tashabbuskorlikni va mustakillikni saklash hamda ragbatlantirish zarurligini hisobga olish kerak.O‘zbek xalq o‘yinlarini o‘rganish tarbiya jarayonini uzluksiz yangilaydi, o‘kuvchilarda hayotiy vaziyatlarni yaxshi anglash kobiliyatini rivojlantiradi. Biz o‘zbek xalq o‘yinlariga jamiyatning butun ma’naviy madaniyati bilan tarkibli birgalikda bolalarni tarbiyalashning eng muxim vositalaridan biri sifatida karaymiz.O‘zbek xalq o‘yinlarining tarbiyaviy axamiyati haqida gap borar ekan, shuni aloxida ta’kidlash lozimki, ular eng avvalo bolalarda o‘z qishlog’iga, shahriga, tabiatga, mamlakatimizda yashovchi barcha xalqlarga muxabbat ruxida tarbiyalaydi. Eng muhimi o‘zbek xalqining milliy madaniyati, 47 o‘tmishdagi va hozirgi turmushiga, milliy an’analari hamda san’atiga muxabbat uygotadi. Shuningdek, o‘quvchilarni halollikka, saxovatlilikka o‘rgatadi, kattalarning tajribasini bolalar va yoshlarga yetkazishning vositasi sifatida xizmat qiladi. O‘gil va qizlarda mexnatga ongli munosabatni shakllantiradi. Ularning kuchli, chaqqon, serharakat, ziyrak, topqir, o‘zaro hamkor bo‘lishlariga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek xalqining o‘ziga xos milliy urf-odatlari, ajoyib an’analari bo‘lgan. Xattoki, yoshlarning barkamol shakllanishlari uchun xalqimiz qadim-qadimdan jiddiy e’tibor berib kelgan. O‘sha davrdanoq milliy xalq o‘yinlari keng rivojlangan. Bu o‘yinlar yosh avlodning jismonan baquvvat va sog’lom bo‘lib ulgayishida juda qo‘l kelgan. Umumta’lim maktabablarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilari darsalar davomida tez toliqib, charchab qoladi shunday holatda ziyrak, mahoratli o‘qituvchi boladagi charchash, zerikish, alomatlarini sezishi va qiziqarli o‘yinlarni tashkil etishi mumkun. Bundan tashqari dasrlarni o‘yin metodi orqali tashkil etish ham juda qiziqarli va bolalarga mavzuni tushunarli bo‘lishi mumkin. Bunday tashkil etilgan darslar bolalarni ziyraklikka, topqirlikka, fikrlashga, tasavvurini boyitishga, fikrini jamalashga yordam beruvchi o‘yinlarni tez-tez qo‘llab turish maqsadga muvofiq, Milliy xalq harakatli o‘yinlarni qo‘llash va kuzatish shunday xulosaga olib keladiki, ular har qanday yoshdagi bolalar uchun chindan ham jozibali, obrazli hamda qulaydir.Ushbu o‘yinlar jarayonida o‘quvchilarning estetik olami boyiydi, tafakkuri, ijodiy fikirlashi faollashadi, butun ruhiy jarayoni, ayniqsa, ehtiyoj mo‘ljallari, vaziyatli reaksiyalari va hokazolar takomillashadi.Biroq o‘quvchilar tafakkurini kengaytirish hamda mustaqil fikrlashini rivojlantirishga ko‘maklashadigan bilishga doir materiallar bo‘lgan, muayyan o‘yinli topshiriqlarga qurilgan o‘yinlarni taklif etish maqsadga muvofiqdir. 48 49 Foydalanilgan adabiyotlar 1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 – maydagi “ O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonli qarori. 3.O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” gi Qonuni. 2019 yil 16 dekabr. 4.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida” gi PQ-4312–son qarori. 5.Abdurahimova D. Xalq og’zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirish: Ped. fan. dok. ...diss. avtoref. – Toshkent, 2020. – B.6. 6.Djuraev R., Torejonova R. Bolalarning axloqiy tarbiyasida xalq udumlari va an’a’nalaridan foydalanish // Xalq ta’limi, 2009. – №2.1999. –103 b. 7. Raxmatova X.A. Pedagogik diagnostika va korreksiya darslik. Toshkent, 2021., 229 b. 8.Otavaliyeva O’. Bola tarbiyasida bog’cha va oila hamkorligi. – Toshkent: O’qituvchi, 1994. –72 b. 9.Sohibov A. Sharq allomalari ma’naviy-axloqiy tarbiya haqida // Xalq ta’limi. 2008. –№3. –B.16-21. Internet saytlar 1.fanfikr.uz 50 2.www.uzedu.uz 3.www.arxiv.uz 4.www.ziyonet.uz 51

Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda o‘zbek xalq o‘yinlarining ahamiyati 


MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI TARBIYALASHDA O'ZBEK XALQ O'YINLARINING AHAMIYATI…………………………….

1.1.O’zbek xalq o‘yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarning irodaviy sifatlarini tarbiyalashning mazmuni………………………………………5

1.2. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalash texnologiyasi………………………………………………………..…8

1.3. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalash metodikasi………………………………………………………….…12

II.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI O`QUVCHILAR UCHUN O`ZBEK XALQ O`YINLARINING O`ZIGA XOSLIGI……………………….

2.1. O’zbek xalq o’yinlaridan foydalanib kichik maktab o’quvchi yoshlarni tarbiyalashning imkoniyatlari…………………………………………….……….16

2.2. Kichik maktab yoshdagi bolalarini tarbiyalashda o`zbek xalq o`yinlari-

ning ma’naviy va axloqiy ta’siri…………………………………………………..19

2.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati…………………………………………………………………….……23

III.BOB. KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNI MA`NAVIY-AXLOQIY YONDASHUV ASOSIDA TARBIYALASHNING PEDAGOGIK SHART-SHAROITLARI…………………………………………………………..

3.1. Oilada bolalarni tarbiyalashda o’zbek xalq pedagogikasi manbalaridan 

tаrbiyalаshni shart-sharoitlari…………………………………………..…………27

3.2. O'yinlar orqali bolaning shaxsiyatini rivojlantirish………………..……29

3.3. Kichik maktab yoshidagi bolalarni ma`naviy-axloqiy rivojlanishida o’yinlarning ahamiyati………………………………………………………….…32

XULOSA………………………………………………………………..………..39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..41
 

KIRISH

Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari shaxsini rivojlanishida milliy xalq o‘yinlarini roli O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanish va taraqqiyot yo‘liga chiqdi. O‘zbekiston kelajagi hozirgi yosh avlodni kanday tarbiyalashga ko‘p jihatdan bog’liq. [1]Respublikamizda boshlangich ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining birinchi bosqichi I-IV sinflar shaklida tashkil etiladi. Boshlangich ta’limning maqsadi har bir bolada mavjud bulgan iqtidorlik, layoqat va qobiliyatlarni, sezgirlik va qiziqishlarni erkin rivojlantirish, ijobiy xulqiy dunyoqarash, qabul qilish kabi sifatlarni, milliy va fuqarolik burchi va xis-tuygusini o‘stirishdan iborat. Boshlangich ta’limning vazifalaridan biri bola faoliyatini uyushtirishda o‘qituvchining pedagogik maxorati, ilmiy-metodik layoqati, har tomonlama yetukligi, yuksak axloqiyligi, bolalarning esa yoshi, kuchi, extiyoji, tayyorligi, imkoniyati va muhiti kabi hayotiy omillar hal kiluvchi ahamiyatga ega. Bolaning toliqishi va zo‘riqishiga yo‘l qo‘ymaydigan usullarni topish, mashgulotlar mazmuniga o‘yin vositalarini kengroq singdirish, har bir saboq bolalarning sog’ligini, ruxiy, ma’naviy va jismoniy tomondan muxofaza etish uchun xizmat qilishga erishish zarurligi, boshlangich ta’lim yosh avlodning go‘zal, odobli, sezgir, ziyrak, zukko, farosatli, ongli va intizomli, yuksak madaniyatli, milliy gurur egasi kilib tarbiyalash, ularda vatanparvarlik, baynalminallik, fuqarolik burchini xis etishdek zarur sifatlarni o‘stirish lozimligi haqida fikr yuritilgan. 


 

[1]O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori.

Купить