Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishidagi psixologik xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	39.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishidagi psixologik xususiyatlari

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“ Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishidagi psixologik
xususiyatlari ” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Rahmataliyeva Jannatoy
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 4
ASOSIY
QISM..................................................................................................... 6
1. Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishi…...……...…. 6
2. Kichik yoshdagi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari……………… 10
3. O’qish qobiliyatini o’stirish, xato va kamchiliklarini ko’rsatish, dialog
va
monolog…………………………………………………………………….. 19
XULOSA…………...…………………………………………………………... 22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 23
2

KICHIK YOSHDAGI O’QUVCHILARNING BADIIY ASARNI IDROK
ETISHIDAGI PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
REJA:
1. Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishi.
2. Kichik yoshdagi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari
3. O’qish qobiliyatini o’stirish, xato va kamchiliklarini ko’rsatish, dialog va
monolog.
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tez va puxta o'qish san'atini o'rganishdan oldin,
sizga kerak yoki kerak emasligi haqida o'ylash mantiqanmi?
Agar yo'q bo'lsa, umumiy rivojlanish maqolasini ko'rib chiqing va ... baribir
o'qing! Sizni haqiqatan ham qiziqtirgan va sizni xursand qiladigan mualliflarni
tanlang. Miyani yangi ma'lumotlar bilan boyitish, shuningdek, intellektni yaxshi
holatda ushlab turadigan muhim vazifadir.
Ehtimol, bir necha yildan keyin biron narsaga erishmoqchisiz. Keyin barcha
dastlabki ma'lumotlar sizning ixtiyoringizda bo'ladi. Ya'ni, ko'proq yoki kamroq
o'qitilgan miya. Hatto badiiy adabiyotni o'qish ham uni kuchaytirishi isbotlangan.
Agar siz maqsadli odam bo'lsangiz va jiddiy intellektual mehnatni talab
qiladigan sohada eng yaxshi (yaxshi) bo'lishni istasangiz, ushbu maqola siz uchun
(u qanday qilib tezda o'qishni va yodlashni batafsil aytib beradi).
Biz yangi bilimlarni o'zlashtirish tezligi hal qiluvchi rol o'ynaydigan axborot
asrida yashayapmiz. Ko'p ma'lumotni tezda anglay oladigan kishi:
O'ziga ishongan.
Etarlicha o'zini o'zi qadrlash qobiliyatiga ega.
Hayotda ko'p narsalarga erishadi.
Tez o'qishni qanday o'rganish kerak?
Amalda qo'llaniladigan qoidalarga to'g'ridan-to'g'ri murojaat qilaylik.
Muayyan matnni tezda o'qishni o'rganyapsizmi? Keyin ketamiz:
Mavzuning ishlanganlik darajasi .Faqat foydali kitoblarni o'qing. Masalan,
muvaffaqiyatli biznesmen bo'lishni istasangiz, iqtidorli tadbirkorlarning tarjimai
hollarini o'rganing. Axborot texnologiyalari sohasida katta yutuqlarga erishgan
odamning qiyin taqdiri haqida hikoya qiluvchi Stiv Djobsning hikoyasini topasiz
(Aytgancha, u intizom bilan ajralib turmagan va yoshligida isyonchi bo'lgan.
Ammo, bu uning g'oyalarini amalga oshirishga xalaqit bermadi). Adam Smitni,
ya'ni "Millatlar farovonligining tabiatini va sabablarini o'rganish" asarini o'qish
4

mantiqan. Unda kapitalistik tizim qanday ishlashi, uning asosiy muammosi nimada
ekani va ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari oldindan bashorat qilingan.
Qiziqarli va jonli tilda yozilgan kitoblarni tanlang.Qog'oz hajmini o'qishdan
oldin uning ichiga o'ting va tarkibini o'qing. Bu sizni kitobning asosiy bo'limlari
orqali yo'naltiradi. Parchani ikki marta o'qing. Agar siz ba'zi tafsilotlarni
tushunmasangiz ham, unga e'tibor qaratmang: sizning vazifangiz asosiy g'oyani
qo'lga olishdir.
Kitobni qulay sharoitda o'rganing. Bu hech kim sizni chalg'itmasligi mumkin
bo'lgan tinch joyni anglatadi. Keraksiz kitoblarni o'qimang: ular sizning
xotirangizni keraksiz ma'lumotlar bilan to'sib qo'yadilar.
Tadqiqotning ob’ekti. Axborotni sifatli idrok etish - bu muvaffaqiyat kaliti
Ushbu bo'limda biz sizga qanday qilib tez o'qishni va foydali ma'lumotlarni
yodlashni ko'rsatamiz. Ya'ni, o'rganilayotgan materialning mohiyatini qanday
tushunish kerak. O'qishning maqsadi - matndan eng muhim ma'lumotlarni qanday
olishni o'rganish. Xo'sh, agar iloji bo'lsa, uni amalda qo'llang .
Tadqiqotning predmeti. Olimlar shuni isbotladiki, o'qilgan matn inson
beshta oddiy qoidaga amal qilganida yaxshi eslab qoladi:
Do'stlar bilan o'qish materiallarini baham ko'radi. Bir kishi kitobning
syujetini o'z so'zlari bilan aytganda, yangi ma'lumotlarni xotirada saqlash ehtimoli
100% ga yaqinlashadi.O'qiganingizda qaydlar yozadi. Ular kitobning asosiy
fikrlarini aks ettirishi kerak.Uning miyasi ishlashi uchun eng yaxshi vaqtni aniq
biladi. Ko'pchilik ertalab va tushdan keyin ma'lumotni yaxshi qabul qilishi
isbotlangan. Boshqa odamlar (ularning ozchilik qismi) uchun buning aksi to'g'ri:
ular ma'lumotni faqat kechqurun yoki tunda olishadi.O'qiganini ovoz chiqarib
aytmaydi - bu diqqatni jamlashni kamaytiradi.Faqat kitob o'qishga qarating: hech
qanday tashqi voqea uning e'tiborini ushbu muhim narsadan chalg'itolmaydi.
Ushbu oddiy qoidalarga amal qilgan holda, odam tezroq o'qiy boshlaydi va
muhim ma'lumotlarni yodlashni o'rganadi. Agar ushbu besh nuqta maqsadli
odamning odatiga aylansa, bu juda yaxshi.
5

ASOSIY QISM
1. Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishi
Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik
yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar
hisobga olinadi. Ruhshunos olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo’lishicha,
asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni
emotsional-estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni
tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib,
asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z
ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o’quvchilarning
adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari
o’rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’lishlari
aniqlangan:
1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy va
axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o’quvchilarda chegaralangan bo’ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan
botirlik, to’g’rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko’p ishlatadilar.
Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash
asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday
qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining
axloqiy sifatlari ustida qo’proq ishlash lozim.
O’qish darslarida o’qilayotgan asarning ongli o’zlashtirilishini ta’minlashda
o’quvchilarning psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur.
6

Zamonaviy maktab oldiga qo’yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi
o’quvchilar umumiy rivojlanishining o’sganligi, psixologiya va xususiy metodika
sohasidagi yutuqlar sinfda o’qish mazmuni va o’qitish metodlariga o’zgartirish
kiritishni talab etmoqda. S h ularga bog’liq holda badiiy asarnn tahlil qilish
metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi,
ijodiy va o’qilgan matn yuzasidan o’z fikrini bayon qilish ko’nikmasini
o’stiradigan mashqlar ko’paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar
ustida ishlanadigan bo’ldi, asar g’oyasi va obrazlarini tushuntirishda
o’quvchilarning mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq
turlaridan, ta’limda texnika vositalaridan va ilg’or pedagogik texnologiya
usullaridan ko’proq foydalanila boshlandi va h. k.
XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab
yoshidagi o’quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko’nikmalari
belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o’qish malakasiga qo’yilgan talablar
ancha aniq ajratildi. XX asrning 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati
jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o’qish kitoblari yaratildi.
Mustaqillik tufayli ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi.
1999 yil boshlang’ich ta’limning ham “Davlat ta’lim standarti” yaratildi, o’quv
dasturlari yangilandi. 2005 yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta’lim
standartlari va o’quv dasturlari qayta ko’rib chiqildi, “O’qish kitobi” darsliklari
ham yangilandi.
O’zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzaeva, M. S.
Vasilьeva, V. G. Goretskiy, K. T. Golenkina, L. A, Gorbushina, M. I. Omorokova,
Ye. A. Nikitina, N. S. Rojdestvenskiylar, o’zbek olimlaridan A.Zunnunov,
K.Qosimova, Q.Abdullaeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M. Umarova,
X.G’ulomovalar ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o’qish metodikasidan ijodiy
foydalanilmoqda.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida
tahlil qilinadi:
7

1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish
malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini
tushuntirishga oid topshiriq o’qish malakalarini takomillashtirish topshirig’i ham
hisoblanadi).
2. Asarning g’oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari , syujet chizig’i,
kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida
umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog’lanishli nutqining
o’sishi (lug’atining boyishi va faollashishi)ni ta’minlaydi.
3. O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o’qishga o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo’lgan muhim omillardan biri
uning o’quvchilarga hissiy ta’siri dir. O’quvchilar muallifning asosiy fikrini
tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar.
Matnni tahlil qilish o’quvchida fikr ko’zg’atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd
etgan dalillarga to’g’ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida
asarning estetik qimmati, badiiy go’zalligi ham alohida qayd qilib o’tiladi.
O’qish darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata
olish, yozuvchining hayotiy voqealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani
va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asarni tahlil qilish
malakasini hosil qiladi. O’quvchilar adabiy ma’lumotlarni o’zlashtirish orqali
badiiy asarning mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar.
O’quvchilarning nutqini o’stirishda, yuqoridagilar bilan birga, adabiy
tushunchalarni shakllantirish ham muhim o’rin tutadi. O’quvchilar adabiy
tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi,
uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar.
8

Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida badiiy til vositalari − sifatlash,
o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a va adabiy janr turlari − ertak, hikoya, masal,
she’r, doston, maqol, topishmoq kabilar bilan amaliy ravishda tanishtiriladi.
Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan.
O’quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta
hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur.
Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. C h unki ularning
ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani
ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga masal
mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan
so’zlar asarni o’qishdan oldin tushuntiriladi.
O’qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan
nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o’qishni to’g’ri uyushtirish uchun o’qituvchi
badiiy asarning o’ziga xos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o’qish
jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning
matnni idrok etish va o’zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
O’qish ta’limi bo’yicha o’quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish
yordamida dastur talablariga javob berib bo’lmaydi. Negaki, matn tagzaminidagi
tarbiyaviy g’oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha
aytganda, har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-
mohiyatni anglab yetilganda o’quvchi diqqatini o’ziga jalb etishi mumkin. Bunga
adabiy-nazariy tushunchalarni o’zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini
shakllantirish orqali erishiladi.Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy
bosqichlarini belgilashda o’qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o’ziga xos
xususiyatlari va o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qismlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, syujet, tasviriy
vositalar) o’zaro bog’liq bo’ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining
yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit
o’qish va idrok etishni talab etadi.
9

O’quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o’rgatish ularda adabiy-estetik
tahlil malakasini shakllantirish va o’stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda
tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini
tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg’otadi.
Asar tahlili o’qituvchidan o’quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadga yo’naltirishni
taqozo qiladi.
O’quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil
qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni
peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur o’rganishga yordam beradi.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo’linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni
yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan
tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni
voqealar rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-
atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning
qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulьminatsion
nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish
va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday
tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok
etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlarni
taqqoslash va baholash, asarning g’oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish
manbai va san’at asari sifatida baholash (qanday ma’lumotlarga ega bo’ldik, asar
nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq, ravshan va
ta’sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir.
2. Kichik yoshdagi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari.
Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o’quvchilar faolligi ortadi, chunki
asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Asarni o’qishga kirishishdan oldin
10

o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. C h unki o’quvchilar
asar mazmunini to’g’ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega
bo’lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi.
Ma’lumki, sinfda o’qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi.
O’quvchilarni matn bilan tanishtirish o’qishga tayyorgarlik bosqichidan
boshlanadi.Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish,
o’quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini
his etish, notanish va ko’p ma’noli so’zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni
izohlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo’lsa,
tabiat qo’yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o’qish muvaffaqiyatini
ta’minlashga xizmat qiladi.Tayyorgarlik shakllaridan biri − ekskursiyadir. Bu ish
turidan tabiat tasviriga bag’ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar,
qishloq hayotiga, kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar o’rganilganda
foydalanish mumkin.
Ishlab chiqarish korxonalariga, muzey va boshqa joylarga ekskursiyalar esa
tarixiy voqealarning to’g’ri idrok etishlarini ta’minlaydi, kattalar mehnati bilan
tanishtiradi, o’quvchida mehnatga muhabbat uyg’otadi, kasbga yo’naltiradi.
Tarixiy materiallarni, asar muallifi hayotini o’rganishdan oldin filьm namoyish
qilinsa, o’quvchilarning asarni idrok qilishlari faollashadi. Masalan, 2-sinfda
“Gulzorda” hikoyasini o’qishda ”Mehrobdan chayon” filьmidan parcha
ko’rsatilishi, 3-4-sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni o’rganishda ”Ulug’bek
xazinasi”, Alisher Navoiy haqidagi asarlar bilan tanishtirishda “Alisher Navoiy”
filьmi namoyish etilishi mumkin.
Bu metod asar muallifi haqida ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi.
Asar muallifi shoir va yozuvchilar haqida so’zlab berilayotganda ularning
portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari namoyish etilsa, o’quvchilarning muallif
ijodiga qiziqishlari ortadi.
Asarni o’qishga tayyorgarlik bevosita o’quvchilarning mustaqil
izlanishlari asosida ham tashkil etiladi.Sinfdan sinfga ko’chish bilan yozuvchi
hayoti va ijodi haqidagi o’quvchilar bilimi ortib boradi. Asar muallifi bilan
11

tanishtirishga qo’yilgan talablar ham ko’payadi. O’qituvchi qisqa ma’lumot
berishdan yozuvchi hayoti bilan to’liqroq tanishtirishga o’tadi. Bunda u kichik
maktab yoshidagi o’quvchilarning yoshiga mos imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan
qay darajada tanish ekanligi va uning asarlaridan nimalarni o’qiganligini hisobga
oladi.Tayyorgarlik davridan so’ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bosqichning
asosiy vazifasi asar mazmunini bilan tanishtirishdir. Badiiy asarni yaxlit idrok etish
muhim bo’lgani uchun maktab tajribasida asar ustida ishlash shu asar yoki uning
bir darsda o’rganishga mo’ljallangan qismi yaxlit o’qish usulida tanishtiriladi.
Hikoya, masal, she’rning mazmunini to’g’ri idrok etish, shuningdek,
matnning hissiy ta’sirini oshirish uchun ifodali o’qish katta ahamiyatga ega.
Asar matni bilan tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular
quyidagilar:
1. Matn o’qituvchi tomonidan ifodali o’qib beriladi (ba’zan asar matni
magnitafon orqali ham eshittirilishi mumkin). O’quvchilar matn mazmuni bilan
tanishtirilgach, o’qituvchi ularga boshlang’ich taassurotlarini aytishni talab
qiladigan savollar beradi. Masalan, «Hikoyaning qaysi o’rni sizga yoqdi?»,
«Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi?», «Hikoya o’qilganda siz qaysi
o’rinda juda xursand bo’ldingiz?» kabi va hok. Kirish suhbati, birinchidan,
asarning o’quvchilarga qanday ta’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalarni asar
matnini tahlil qilishga qiziqtirish, darsda o’quvchilar faolligini oshirish maqsadini
ko’zda tutadi.
2. Yaxshi o’qiydigan o’quvchiga o’qitish. O’quvchining oldindan o’qituvchi
o’qish yo’llari bilan tanishtiradi va uning o’qilishini o’zi kuzatadi, xato va
kamchiliklarni bartaraf etadi. SHundan so’ng tayyorlangan o’quvchi sinf jamoasiga
o’qib beradi.
Umuman olganda, asarning janriy xususiyati hisobga olingan holda u bilan
tanishtirishning o’ziga xos usullarini tanlash lozim.
Boshlang’ich sinflarda to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qishga o’rgatish
vazifasi o’quvchilarda asarni tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish bilan birga
12

amalga oshiriladi. O’qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning
o’zaro bog’liqligi asarni tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi.
Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil
qilishning asosiy yo’nalishi matnning aniq mazmuni (voqealar va uning
rivojlanishi)ni, kompozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning axloqi va xarakterli
xususiyatlarini, asarning g’oyasini aniqlash hisoblanadi.Asarni tahlil qilishning
metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan
bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida
ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu
qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo’nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni
tahlil qilish jarayonida o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish
uchun ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam
beradi.Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan
foydalaniladi:
Bunda o’quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini o’qiydi. Vazifa
asarning mazmunini oydinlashtirish, sabab-natija bog’lanishini belgilash, badiiy
xususiyatini ochish, o’qilgan matnga o’z shaxsiy munosabatini ifodalashdan iborat
bo’lishi mumkin. Masalan, 4-sinfda “Oltin kuz” matnidan “Tabiatdagi o’zgarishlar
berilgan qismlarni topib o’qing”, “Baqa va taqa” ertagidagi “Taqachining nasihati
berilgan joyni topish o’qing” kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
Mashqning bu turi o’quvchilarda o’qilganlar yuzasidan muhokama yuritish
ko’nikmasini o’stirishga, asarda qatnashuvchi qahramonlarni baholashga, muallif
tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan asar g’oyasi o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga
imkon beradi. Ishning bu turida beriladigan savollar ma’lum maqsadga
yo’naltirilgan va muayyan izchillikda bo’lishi, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga
undashi lozim. O’quvchilarni savol berishga o’rgatish matn ustida ishlashda yaxshi
natija beradi. Metodist olimlarning fikricha, to’g’ri berilgan savolda yarim javob
tayyor bo’ladi. O’quvchilar matnni ongli o’zlashtira olsalargina, matn yuzasidan
savol bera oladilar. O’quvchilarga savol berishni o’rgatishni 2-sinfdan boshlash
maqsadga muvofiqdir.
13

O’quvchilarni ongli ravishda savol tuzishga o’rgatish uchun o’qituvchi
matnga o’zi tuzgan yoki «O’qish kitobi»da berilgan savollarni tahlil qiladi. Tahlil
uchun “Nega u yoki bu savol qo’yilgan?”, “Unda kim yoki nima haqida gap
boradi?”, “Savol ko’proq qaysi so’zlar bilan boshlanadi?” kabi savollarni
ishlatadi va matndan foydalangan holda bu savollarga javob berishni
o’rgatadi.Matnni tasvirlash matn ustida ishlashda katta ahamiyatga ega bo’lib,
o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, undan to’g’ri foydalanish esa
asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni o’quvchilar aniq tasavvur
qilishlari uchun qulay imkoniyat yaratadi. Matnni ikki xil tasvirlash mumkin:
1) so’z bilan tasvirlash;
2) grafik tasvirlash.
So’z bilan tasvirlash o’ziga xos murakkab ish turi bo’lib, unda manzarani
so’z yordamida aniq qayta tiklash talab etiladi. So’z bilan tasvirlash, shuningdek,
grafik tasvirlash uchun ham o’quvchi matnni, undagi voqea sodir bo’lgan
vaziyatni, qatnashuvchilarning tashqi ko’rinishini, xarakterli xususiyatlarini yaxshi
bilishi zarur. So’z bilan tasvirlashda so’zlarni aniq tanlash talab qilinadi, bu esa
o’quvchilar nutqini rivojlantirishda foydali vositalardan biri hisoblanadi.
Tasvirlashdan o’qituvchi turli maqsadlarda, chunonchi, reja tuzishga asos
sifatida, qayta hikoyalashga tayyorlashda, voqea yuz bergan sharoitni aniqlashda
foydalanadi. Tasvirlashdan mustaqil ish sifatida ham foydalaniladi: o’qituvchi
matnning ma’lum qismidan o’quvchilarga juda ma’qul bo’lgan manzarani so’z
bilan yoki grafik tasvirlashni, unga muallif so’zini tanlashni hamda turli tabiat
manzaralarini, qatnashuvchi kishilarning tashqi ko’rinishini, voqea sodir bo’lgan
joylarni tasvirlashni topshiriq qilib berishi mumkin.
Grafik tasvirlash ko’proq uyda bajariladi. Buning uchun o’quvchilar
tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o’qib chiqadilar,
mazmunini o’zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Bunda o’quvchilar bilan
qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifodalaydigan ma’nolar bo’yicha suhbat
o’tkaziladi. Rasmlar ko’rgazmasi tashkil etiladi. Har bir rasm muallifi o’zi chizgan
rang tasvirini izohlab beradi. Kompьyuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash
14

sinfda ham bajartirilishi mumkin. Bunda o’quvchilarning ijodiy yondashuvlariga
imkon beriladi.
O’quvchilar asar voqealari rivojini seriyali rasmlar asosida muayyan
izchillikda tasvirlashlari ham, har bir rasm seriyasi ostida shu qismda ifoda etilgan
muhim fikrlarni yozib qo’yishlari ham mumkin. Bular asar matnini to’liq qayta
hikoyalash, shuningdek, o’qilgan hikoya,maqolaning rejasini tuzish, matn
mazmunini, uning tasviriy vositalarini bilib olishga yordam beradi. Reja matn
mazmunini ongli va chuqur tushunishda, asosiy fikrni ajratishda, voqealarning
izchilligini belgilashda, matn qismlarining o’zaro bog’lanishini tushunishda
o’quvchilarga yordam beradi. Reja ustida ishlash o’quvchilar nutqi va tafakkurini
o’stiradi. Ular matnni mazmunan tugallangan qismlarga bo’lishga va har bir
qismning asosini topishga, ularga qisqa va aniq sarlavha topishga, uni reja qismi
sifatida shakllantirishga o’rganadilar.
Reja tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o’rgatish davridayoq boshlanadi.
Tayyorgarlik mashqining eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn
mazmuniga mosini topib qo’yish hisoblanadi. Bunday mashqqa o’rgatishda
o’qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini ta’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani
tahlil qilib, u yoki bu sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi.
Reja tuzishga tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o’qituvchi rahbarligida tanlab
o’qish hisoblanadi, bolalar matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan
o’rinni topib o’qiydilar.
Kartonga ko’chma ma’noli so’zlar yozib qo’yiladi. Ularning ma’nosini
izohlash bo’yicha quyidagicha savol-topshiriqlar beriladi:
− Birikmalarni o’qing. Tagiga chizilgan so’zlarning ma’nosiga diqqat
qiling. Ularning qaysi ma’noda qo’llanganini izohlashga harakat qiling.
 olovning qip-qizil tillari − gurullab yonayotgan olovning yuqoriga bo’ralab-
bo’ralab ko’tarilishi;
 olovning ... tillari osmonni yalar − baland ko’tarilar;
 o’zini o’tga urmoqchi − olovning ichiga kirmoqchi.
15

O’quvchilarga yordam berish maqsadida shu so’zlarni o’z ma’nosida
qo’llab, taqqoslash uslubidan foydalanish mumkin:
 olovning tili − odamning tili;
 odam tili bilan yalaydi − olov tili bilan osmonni yalaydi;
 o’tga urmoqchi − bolani urmoqchi.
Qaysi birikmada “til”, “yalaydi”, “uradi” so’zlari o’z ma’nosida, qaysi
birikmada ko’chma ma’noda qo’llanganligi aniqlanadi.
O’xshatishlar ustida quyidagicha ishlanadi: gaplar oldindan xattaxtaga yoki
kartonga yozib qo’yiladi va ular yuzasidan topshiriq beriladi:
− Gapni o’qing. Alanga nimaga o’xshatilyapti?
... yong’in borgan sari kuchayar, qimmatli kitoblarni ajdahodek yutayotgan
alanga quturib, hujra eshigidan tutun aralash chiqib turar edi.
− Parchani o’qing. Suv alangaga qanday ta’sir qildi? Nima uchun?
...C h elaklab sepilgan suv unga kor qilmas, aksincha, moydek ta’sir
qilayotgandek edi.
− Quyidagi parchada Ibn Sinoning holati nimaga o’xshatilyapti?
...Ibn Sino xuddi yaqin kishisini ko’rib, qabristondan qaytgan kishidek
boshini quyi solib, yarim-yorti kuygan bir necha kitobni qo’ltiqlagan holda uyiga
jo’nadi...
So’ngra iboralar ustida ishlanadi. Bunda quyidagicha topshiriqlar beriladi:
− Berilgan gaplarni o’qing, tagiga chizilgan iboralarning ma’nosiga diqqat
qiling. Ularni bir so’z bilan almashtirish mumkinmi? Yoki ularning ma’nosini
boshqa so’z bilan ifodalash mumkinmi?
Hozir maktab tajribasida izohli o’qish, ijodiy o’qish, adabiy o’qish usulidan,
muammoli o’qitish metodlaridan, ilg’or pedagogik texnologiya metodlaridan ham
keng foydalanilmoqda. Masalan, A. Qodiriyning «CHin do’st» hikoyasini
o’rganishda izohli o’qish metodidan foydalanish mumkin. CHunki bu asar matnida
o’quvchilarga lug’aviy ma’nosi tushunarsiz bo’lgan so’zlar uchraydi. Masalan,
hikoyadagi saboqdosh, mirzaboshi, havolanmas, asrandi, g’arq, holda, mahdum,
marsiya, xun, hamnishin, dildor, notavon, g’urbat kabi so’zlar izoh talab etadi.
16

Metodik adabiyotlarda badiiy asar matnini tahlil qilishning uch usuli: badiiy
asarni yozuvchiga ergashib yaxlit o’rganish, obrazlar vositasida o’rganish,
mavzuli-muammoli o’rganish alohida ajratib ko’rsatiladi.
Boshlang’ich sinflarda, asosan, matn asosidagi tahlildan foydalaniladi, ya’ni,
o’qituvchi asarni tahlil qilishda asar matniga asoslanadi. Uni o’zgartirmagan holda
undagi ma’noni, jozibani o’quvchilarga yetkazib beradi.
Boshlang’ich sinflarda muammoli tahlil usulidan ham foydalanish mumkin.
Masalan, «Bobur va Humoyun» hikoyasini o’rganishda o’quvchilarga «Boburning
aytgan gaplari o’rinlimi?», «Hikoyadagiday holat sodir bo’lishi mumkinmi?» kabi
muammoli savollar berish o’rinli bo’ladi.
S h unday qilib, boshlang’ich sinflarda ham badiiy asar matnini tahlil
qilishda, umuman, badiiy asarlarni o’rganishda o’quvchi shaxsiga kuchli ta’sir
qiluvchi, ularning saviyasiga mos, bilimlarning o’zlashtirilishini ta’minlovchi
metod va usullardan, tahlil turlaridan foydalanish mumkin.
Mustaqil ish mashqning faol turi bo’lib, uni bajarish jarayonida o’quvchilar
fikrlashga va mustaqil faoliyat yuritishga o’rganadilar. Bir vaqtning o’zida ikki
yoki uch sinf bilan ishlanadigan oz komplektli maktablarda mustaqil ish, ayniqsa,
juda zarur hamda katta ahamiyatga ega.
O’qish darslarida mustaqil ishni bajarishga bolalar taxminiy tayyorlanadi,
albatta. O’quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda topshiriqning maqsadi ularga
qisqa va aniq tushuntiriladi. Mustaqil ish uchun tanlangan matnning hajmi kichik
va o’quvchilar saviyasiga mos bo’lishi lozim. Mustaqil ish turlari har xil bo’lib, uni
tanlashda o’quvchilarning tayyorgarligi, o’qiladigan matnning xarakteri, asarni
o’rganish bosqichi hisobga olinadi.
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida mustaqil ishning quyidagi
turlaridan foydalaniladi: . 1-sinfda bu mashqni topshirishdan oldin ayrim so’zlarni
kesma harflar bilan tuzdirish va uni o’qishni mashq qildirish maqsadga muvofiq.
O’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab ichda o’qib, ayrim qatnashuvchi
shaxslarning gaplarini topish, uni o’qish va o’z so’zi bilan gapirib berish, matndan
o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan o’rinni topish kabi topshiriqlar
17

berilishi mumkin.Bu mashq bolalarni diqqat-e’tibor bilan o’qishga o’rgatadi; bu
ish turidan oz komplektli maktablarda foydalanish dars tartibini belgilashga ham
yordam beradi. Mashqning bu turi asta murakkablashtira boriladi: avval
o’quvchilar matnga oid savollarga javob berish bilan uning mazmunini
o’zlashtirsalar, keyin asarning asosiy g’oyasini bilib oladilar, voqea-hodisalar
o’rtasidagi sabab-natija bog’lanishlarini tushunadilar. Topshiriqlar quyidagicha
bo’lishi mumkin:
a) O’qing va omonatga xiyonatning jazosi qandayligini aytib bering.
(«Omonatga xiyonat», IV sinf)
b) O’qing va nima uchun hunarsiz kishi o’limga yaqinligini tushuntirib
bering. («Hunarsiz kishi o’limga yaqin», IV sinf) va hok. Bunda quyidagi ish
turlaridan foydalaniladi:
1) o’qilgan matnga oid rasm chizish;
2) rasmga matndagi so’zlar yoki o’z so’zi bilan sarlavha qo’yish;
Mustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o’quvchilarning
tayyorlik darajasini aniqlashda va keyingi bosqichlarda mustaqil mashqni to’g’ri
tashkil qilish uchun material tanlashda o’qituvchiga yordam beradi.Boshlang’ich
sinflarning o’qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo’lmasada, amaliy jihatdan turli
janrga mansub asarlar o’qib o’rganiladi. O’qish darsliklariga, asosan, hikoya, she’r,
ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan.
Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham o’qitiladi.
Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lib, ularning o’quvchilarga ta’siri ham har xil bo’ladi.
Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni
she’r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taaluqli asarlar
matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoqlar predmet, voqea-hodisalar o’rtasidagi
o’xshashlikni taqqoslash orqali o’zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar
vositasida sharhlashni taqozo etadi. S h unga ko’ra, turli janrdagi badiiy asarlarni
o’qishda o’qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi.
18

Kichik yoshdagi o’quvchilarning 7-8 yoshdan 10-11 yoshgacha bo’lgan
bolalar bo’lib,ular boshlang’ich sinf o’quvchilari hisoblanadi. Bu yillarda bolaning
hayoti va faoliyatida muhim o’zgarishlar yuz bеradi.Binobarin,ularning psixikasida
ham sеzilarli darajada o’zgarishlar bo’ladi. Bolaning maktabga kirishi uning
hayotida burilish chog’idir.Bola maktabga kirib o’qiy boshlashi bilanoq.uning
hayotida asosisy faoliyat o’qish bo’lib qoladi. O’qish o’quvchining
vazifasi,ijtimoiy burchidir. O’qituvchi bilan birinchi uchrashuvdayoqbolalar ko’p
narsalarni eshitadi va maktabdagi o’qish haqida ko’p narsalarni bilib oladi va
o’qishning nimaligini anglay boshlaydi.
Maktabda bola sistеmali ravishdayangiliklar oladi.Bu o’quvchining kundan-
kunga orttirib borayotgan,xilma-xil mazmundagi bilimlarning manbaidir. Bolaning
bilimlarni sistеmali ravishda o’zlashtirib borishi natijasida undagi bilimning doirasi
ham kеngayib boradi,aqliy jarayonlar rivojlanadi,shu bilan bir qatorda,bolaning
emotsional va irodaviy xususiyatlari qayta tarkib topib,rivojlana boshlaydi,
3. O’qish qobiliyatini o’stirish, xato va kamchiliklarini ko’rsatish, dialog
va monolog
Maktabdagi talim jarayonining o’zi bolaninig sеzgi, idrok, tafakkur, nutq va
diqqatlariga yangi talablar qo’yadi. Maktabdagi o’qish, tashkiliy muayyan
maqsadga qaratilgan ancha ixtiyoriy protsеsslar talab qiladi. Ko’rish sеzgisi bilan
idrok maktab ta’limida katta o’rin egallaydi. Gap shundaki, odam tashqi dunyodan
kеladigan axborotning asrsiy qismini ko’rish rеtsеptori faoliyati orqali oladi. Ya’ni
ko’rish rеtsеptori orqali olinadigan axborot hamisha boshqa rеtsnptorlardan
kеladigan axborotning 8 0 % ga to’g’ri kеladi. O’quvchilarga dars paytida o’z
diqqat e’tiborini uzoqdagi prеdmеtlarga doimiy ravishda ko’chirib turishga to’g’ri
kеladi.
Masalan:o’quvchi diqqatini doskadan o’qituvchining oldidagi solga,so’ngra o’zi
oldidagi daftarga ko’chiradi. Bu jaorayon aksincha ham bo’lishi mumkin. Bu
faoliyatda har ikkala ko’zni to’xtovsiz ravishda moslashtirish zararuriyati
19

tug’iladi.Bola ko’zini akkomadatsiya qobiliyati o’sa boradi. Akkomadatsiyaning
eng yuqori diopozoni 10 yoshli sh bolalardagina kuzatiladi.
Mashg’ulot jarayonida bolada gox uzoqqa,gox yaqinga qarashga extiyoj
bo’ladi.Har ikkala ko’zning simmеtrik xolati ham sеzilarli darajada boshlang’ich
ta’limida takomillashadi.O’qish faoliyatining boshlarida o’quvchilarning
toliqishlari yuqorida ko’zsatilgan ko’rish sеzgi jarayonida akkomadatsiya va
konvеrgеntsiya aloqasi to’la garmoniyaga ega bo’lgan xolda
takomillashadi,toliqish zaiflashadi.
Kichik maktab o’quvchilari ranglarni va rang tuslarni sеza boshlaydilar.
Е.I.Ignatеvning tеkshirishlari shuni ko’rsatadiki, asosiy rang tomonlarining tusini
ajratish murakkab ishdir. Shuning uchun bolalarni bunga o’rgatish kеrak.1-sinf
o’quvchilari qizil rangning o’rta hisobda 3 ta tusini,sariq rangning 2ta tusini ajrata
oladi.Yashil va ko’k ranglarni butunlay ajrata olmaydilar. 1-inf
o’quvchilari,ayniqsa qizlar asosa eng ko’p uchraydigan qizil, sariq, yashil va ko’k
ranglardan iborat 4 ta rangni yaxshi ajratadilar.
Agar bolalar rangning tuslarini ajratishga maxsus o’rgatilsa,ularda ranglarni
farqlay olish xususiyati ancha o’sib boradi.
Masalan bu sohada 20 ta ekspеrimеntal mashg’ulot o’tkazilganda, bolalar
eng och ranggacha bo’lgan ip kalavasini ajratganlar.Ana shundan kеyin ular o’rta
hisob bilan 12 ta qizil, 10 ta sariq,6 ta yashil,4 ta ko’k ranglarni bir-biridan farq
qila olganlar. Kichik maktab yoshi fonеmatik eshitish,ya’ni nuttsqning,еshitishning
rivojlapnishi va takomillashuvi davridir. O’qish mashg’ulotlari va yozma mashqlar
o’quvchilarda fonеmatik eshitishning ancha nozik xususiyatining paydo
byuo’lishiga yordam bеradi.
Diqqat o’qish jarayonining zarur sharti bo’lib hisoblanadi. Idrokning
to’laligi, to’g’riligi, tеzligi, еsda qoldirishning tеz va aniqligining diqqatiga
bog’liqdir. Fikrlash jarayonlari diqqat tufayli aniq,mantiqli, mazmunli bo’ladi.
Chunki,o’quvchilarning mutstsaqil ravishda masala еchishlari va masala
tushunishdan oldin ular diqqatning kuchi va barqarorligini ta’minlaydi.
20

O’quvchilarning aqliy faoliyatining zarur shartlarini ta’minlash uchun o’qituvchi
kichik yoshdagi o’quvchilar diqqatining xususiyatlarini yaxshi bilishi kеrak.
Diqqat asosiy nеrv jarayonlari bo’lgan qo’zg’alish va tormozlanishning yoki
xususiyatlari to’laligicha namoyon bo’ladigan psixik aktivligining muhim
tomonidir. Qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari kitchik yoshdagi
o’quvchilarining bosh miya yarim sharlari po’tsida juda tеz paydo bo’ladi.Shu
sababli agar bir qo’zg’aluvchi bolaning miya qobig’ida qo’zg’alishni vujudga
kеltirsa, 2 qo’zg’ovchi bosh miyada juda tеzlik bilan yangi qo’zg’alish o’chog’ini
tormozlab qo’yishi mumkin.Bu kichik yoshdagi bolaning diqqatini jud atеz va
oson chalg’itish mumkinligini ko’rsatadi.
O’quvchilar diqqatining bu xususiyatining ularning o’qish matеriallarini
o’zlashtirishlariga xalaqit bеradi. Shu sababli o’qituvchi bola diqqatini bunday
xususiyatlarini doimo esda tutgan xolda,darsning uning bir momеnti bilan
ikkinchisin bog’lab, utsalik bilan o’tkazishi va bu momеntlarning bir-birini
tormozlab qo’ymasligi uchun darsning har bir bosqichini yaxshilab o’ylab ko’rishi
kеrak. O’qish faoliyati tomonidan qo’yilgan jiddiy talablarning bir qismi tabiiy
o’quvchilarning diqqatini ishga soladi. O’qish jarayonining ta’siri otsida kichik
yoshdagi o’quvchilar diqqatining barcha xususiyati va sinflari intеnsiv ravishda
o’sib boradi va bu bilan ixtiyorsiz diqqatidan ixtiyoriy diqqatga ko’chsh
osonlashadi.
Kichichk yoshdagi bolalarda emotsiyalik kuchli bo’lib, diqqatga ham o’z
ta’sirini o’tkazadi. Agar o’qish matеriali o’zining yorqinligi,obrazliligi va jonliligi
bilan ajralib tursa,diqqat bilan ancha kuchli namoyon bo’ladi. Bu yoshdagi
o’quvchildar diqqatning darsga jalb qilishning eng muhim sharti o’qitishni
ko’rgazmali qilish,illyutsratsiyalardan foydalanish hamda o’qituvchi nutqinig
yorqin,obrazli bo’lishidir.Еmotsionallik bir tomondan bola tafakkurining ham
tanqidiy xaraktеriga ega emasligi bo’lsa,ikkinchi tomondan tafakkur
taraqqiyotining xali uncha yuqori darajada emasligidir.
Bularning hammasi kichik yoshdagi o’quvchilarda tashqi diqqatning
namoyon bo’lishiga sabab bo’ladi.Shuning uchun o’qish matеrialini idrok etishda
21

diqqatning o’zlashtirilishi lozim bo’lgan matеrialining muhim tomonlariga
emas,ikkinchi darajali tomonlariga qaratiladi.
Kichik yoshdagi o’quvchilarda ixtiyorsitz diqqat yuqori
turadi.Lеkin,maktabda o’qish birinchi yiliyoq o’quvchilarda ixtiyoriy diqqatning
vujudga kеla boshlashiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Diqqatning bu turi
B.T.Annoеvning yozishicha,»… katta odamlar bilan bolalarning birgalika faoliyati
va tarbiyaning maxsuli bo’lib hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatning yanada yaxshiroq
o’sishi maktab yoshidagi bolalarda idrok va tafakkurning tarbiyalanishga
bog’liqdir». Kichik yoshdagi o’quvchilarning ihtiyoriy diqqati to’g’risidagi masala
bilin K.D.Ushеnskiy ko’p shuqullangan. U ba’zi pеdagoglarning, kichik yoshdagi
o’quvchilarda ihtiyorsiz diqqatning afzalligiga tayangan holda maktabdagi barcha
o’qish jarayonining faqat qiziqarli va maroqli qilib tashkil etish kеrak dеgan
fikrlarga qo’shilmagan.
O’qish faoliyatining birinchi davrlarida o’quvchilarning ixtiyoriy diqqati
butunlay o’qituvchining hukumronligida bo’ladi. O’quvchilarning darsdagi
diqqatini 1-sinf o’quvchilarining o’zlari emas, balki o’qituvchining o’zi tashkil
qiladi va yo’lga soladi.
XULOSA
Ma’lumki, idrok ham bilim manbaidir. Idrok murakkab aqliy jarayondir.
Idrokda rеtsеptiv, pеrtsеptiv va appеrtsеptiv tamonlarni ajratish mumkin. Kichik
yoshdagi o’quvchilarda idrakning o’sishi yuqorida ko’rsatilgan rеtsеptiv, pеrtsеptiv
va appеrtsеptivdan iborat barcha tamonlarini qayta to’zilishi va o’sishi dеmakdir.
O’quvchilar prеdmеtlarni, ularning tasvirini va nutqini idrok qiladilar.
Bolalar prеdmеtlarni idrok qilishi hususiyati ularni batafsil aniq aks ettirishlari
bilin haraktеrlanadi. Bular diqqatning hususiyati bilan tushuntiriladi. O’quvchilar
diqqati asosan tashqi diqqat haraktеrida bo’lib, ichki diqqat ularda hali taraqqiy
etmagandir. Shuning uchun yaxshi tanlangan ko’rgazmali qurol kichik yoshdagi
o’quvchilarni o’qitishda foydalidir. Kichik maktab o’quvchilariga ta’lim bеrishda
biror ko’rinishni, biror prеdmеtni aks ettiruvchi rasmlar va boshqa ko’rgazmali
qurollar katta ahamiyatga egadir.
22

Quyi sinf o’quvchilarning ukish protsеssida matеrialni so’zma-so’z esga
tusharishlari xam katta urin egallaydi. Bunday esga tushirish yangi programma
asosida qayta kurilgan yangi maktab xayotida xam zarur urin olmokda.
O’quvchilarga yangidan-yangi bilimlarini bеrilishi ular nutkining lugat
jixatdan tobora o’sib borishni takoza kilayotganidan dalolot bеradi. Kichik
yoshdagi o’quvchilar xotirasining o’sishida ikkta asosiy xaraktеrli momеntlar
borligini aytib utish zarur. O’quvchilar kupincha ukuv matеrialini zarur narsa
tarikasida esda koldirishga va esga tushurishga xarakat qiladilar. Ular bilim
olishning zaruriyatini tushunadilar, darsga tayyorlanadilar, bir-biriga savol
bеradilar. Uzlarining dasrdagi javoblarining sifatiga e’tibor bеradilar. Javoblariga
bеriladigan baxolarga diqqat bilan qo’lok soladilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilar xotirasining o’sishida ikkinchi xususiyat
o’quvchilarda abtsrak tafakkurning o’sishi munosabati bilan boglik bo’lgan katta
uzgarishlardan iborat.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich
ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b
2. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari”
Toshkent “O`qituvchi” 1996 yil, 86 bet
3. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori
Niyoziy nomidagi O’zPFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son
46b betlar
4. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. Ona tili darslari
(qo`llanma).- Toshkent, 1999.86b
5. Abdurahmonov G`. O`zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996.
6. Mahmudov N., Nurmonov A. O`zbek tilining nazariy grammatikasi. –
Toshkent, 2002. 228 b.
23

7. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich
ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b.
8. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent,
2004.126 b.
9. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat
xavfsizligi. –T.: Aloqachi,2004.-3-b.
10. Omonov N., Xo`jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va
pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b
11. Safarova R., G`ulomov M. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari.-
Toshkent, 2003.86b
12. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent,
1992.246b
13. To`xliyev B. va boshqalar. O`zbek tili o`qitish metodikasi. – Toshkent,
2006. 218 b
14. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili
darslari. – Toshkent, 2008.196 b.
24

MUNDARIJA:

KIRISH ................................................................................................................	4
ASOSIY QISM.....................................................................................................	6
1. Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishi…...……...….	6
2. Kichik yoshdagi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari………………	10
3. O’qish qobiliyatini o’stirish, xato va kamchiliklarini ko’rsatish, dialog va monolog……………………………………………………………………..	19
XULOSA…………...…………………………………………………………...	22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................	23

Sotib olish