Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 45000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Раздел Образовательные программы
Предмет Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

0 Продаж

Ko'p funksiyali va global raqobat

Купить
 
“STRATEGIK MENEJMENT“ 
Fanidan
KURS ISHI 
 
MAVZU: KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT
 
 Bajardi: 
Tekshirdi: 
MAVZU:KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT
1 REJA
KIRISH ……………..………………………..………………………..…3
1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi……………..………………6
1.1   Iqtisodiyotni   yanada   rivojlantirish   va   liberallashtirishning   ustuvor
yo‘nalishlari ……………..………………………..……………………….6
2. Raqobatning iqtisodiy mazmuni va shakllanishining asosiy tamoyillari
……………..………………………..………………………..…………10
2-BOB Ko’p funksiyali raqobat……………..………………………..18
2.1Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot ……………..…………… 18
2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash ……………..……………………27
3-BOB. Raqobat va narxning shakllanishi……………..……………32
3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari ……………..…………32
3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari  ……………..37
XULOSA ……………..………………………..………………………..51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………..……………….54
KIRISH
2    Bugungi kunda jahon bozorlarida korxonalar oldida nafaqat mahsulot va
xizmatlar   sifatini   ta'minlash,   balki   raqobatbardoshligini   global   miqyosda
oshirish   kabi   muhim   vazifalar   turibdi.   Bunda   sifat   menejmenti   tizimini
sertifikatlash   jarayoni   alohida   o‘rin   tutadi.   Ko‘p   funksiyali   va   global
raqobat   sharoitida   sifat   menejmenti   tizimi   korxonaning   nafaqat   mahsulot
va   xizmatlarini   boshqarish,   balki   butun   tashkilot   faoliyatini   samarali
tashkil   etish   uchun   asosiy   vosita   hisoblanadi.   Ushbu   jarayon
korxonalarning xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlash bilan birga,
ularning   global   bozordagi   pozitsiyasini   mustahkamlash   va   uzoq   muddatli
rivojlanishiga imkon yaratadi.
      Sifat   menejmenti   tizimining   sertifikatlash   jarayoni   global   miqyosda
korxonalarga   ko‘plab   afzalliklarni   taqdim   etadi.   Birinchidan,   bu   jarayon
tashkilotlarning   ichki   jarayonlarini   optimallashtirishga,   resurslardan
samarali   foydalanishga   va   ishlab   chiqarish   samaradorligini   oshirishga
yordam   beradi.   Ikkinchidan,   ISO   9001   kabi   xalqaro   standartlarga
asoslangan   sertifikatlash   korxonalarga   xalqaro   bozorda   tan   olinish   va
ishonch   qozonish   imkonini   beradi.   Bunday   tan   olinuvchanlik   global
miqyosda raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun muhim omil hisoblanadi.
     Global raqobat sharoitida korxonalar uchun sertifikatlash jarayoni faqat
sifatni   ta’minlash   vositasi   bo‘lib   qolmay,   balki   strategik   boshqaruvning
muhim   qismi   hisoblanadi.   Ushbu   jarayon   orqali   tashkilotlar   bozor
talablarini   chuqur   o‘rganadi,   o‘z   faoliyatini   xalqaro   standartlarga
muvofiqlashtiradi va mijozlar talablariga javob berishga intiladi. Natijada,
sifat   menejmenti   tizimi   sertifikati   korxonalar   uchun   ishonch   belgisi
sifatida xizmat qiladi va mijozlarning brendga bo‘lgan sadoqatini oshiradi.
3    Ko‘p funksiyali sifat menejmenti tizimi korxonalarning turli sohalaridagi
jarayonlarini yagona tizim ostida birlashtirishga qaratilgan. Bu tizim orqali
mahsulot   ishlab   chiqarish,   xizmat   ko‘rsatish,   mijozlar   bilan   ishlash   va
resurslarni   boshqarish   kabi   barcha   jarayonlar   samarali   nazorat   qilinadi.
Sertifikatlash   jarayoni   esa   bu   jarayonlarning   standartlarga   mosligini
ta’minlaydi   va   korxonaning   samaradorligini   oshiradi.   Shu   bilan   birga,
tizimning   ko‘p   funksiyaliligi   korxonaga   bir   vaqtning   o‘zida   bir   nechta
maqsadlarni amalga oshirish imkonini beradi.
      Sertifikatlash   jarayonining   yana   bir   muhim   jihati   –   bu   korxonaning
global   bozordagi   raqobatbardoshligini   oshirishidir.   Global   raqobat
sharoitida korxonalar faqat mahsulot va xizmatlar sifatini ta’minlash bilan
cheklanib   qolmasdan,   o‘z   faoliyatini   strategik   darajada   boshqarishga
intiladi.   Sifat   menejmenti   tizimi   sertifikati   nafaqat   ichki   jarayonlarning
samaradorligini ta’minlaydi, balki tashqi bozorlarda ham ishonchli hamkor
sifatida ko‘rinish beradi.
      Ko‘p   funksiyali   va   global   raqobat   sharoitida   sifat   menejmenti   tizimini
sertifikatlash   jarayoni   korxonalar   uchun   nafaqat   raqobatbardoshlikni
oshirish,   balki   yangi   bozorlarni   o‘zlashtirish,   mijozlar   bazasini
kengaytirish   va   uzoq   muddatli   barqaror   rivojlanishni   ta’minlash
imkoniyatini   beradi.   Shu   sababli,   ushbu   jarayon   korxonaning   strategik
rivojlanish yo‘lida muhim qadam hisoblanadi.
    Xulosa qilib aytganda, ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat
menejmenti   tizimini   sertifikatlash   jarayoni   korxonalar   uchun   samarali
boshqaruv vositasi sifatida ahamiyatlidir. Bu jarayon korxonalarning ichki
jarayonlarini   optimallashtirishga,   resurslardan   samarali   foydalanishga   va
4 xalqaro   miqyosda   raqobatbardoshlikni   ta’minlashga   yordam   beradi.   Shu
bilan birga, sertifikatlash jarayoni korxonalarning global bozor talablariga
javob   berishiga,   xalqaro   darajada   tan   olinishi   va   mijozlarning   ishonchini
qozonishiga   imkon   yaratadi.   Global   raqobat   sharoitida   bu   jarayon
korxonalarning   muvaffaqiyati   va   uzoq   muddatli   barqarorligini
ta’minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
5 1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi
1.1   ―2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar
strategiyasi ning Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning‖
ustuvor yo‘nalishlari
O‘zbekiston   o‘z   mustaqilligining   dastlabki   yillarida   bozor   iqtisodiyotiga
o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini tanlab, uni izchil amalga oshirishi natijasida,
Mustaqil   Davlatlar   Hamdo‘stligidagi   boshqa   ko‘plab   mamlakatlardan
farqli   ravishda,   ishlab   chiqarish   va   aholi   turmush   darajasining   keskin
pasayib,   davlatning   ichki   va   tashqi   qarzlari   haddan   ziyod   oshib   ketishiga
yo‘l   qo‘ymaslikka   erishdi.   1991–1995   yillarda   O‘zbekistonda   yalpi   ichki
mahsulotning pasayishi, MDH davlatlari o‘rtasida eng kamko‘rsatkichni –
18,8 foizni tashkil etdi. Holbuki, bu raqam Rossiyada – 53 foiz, Ukrainada
–   52   foiz,   Belarusda   –   54,6   foiz,   Qozog‘istonda   esa   75,4   foizga   teng
bo‘ldi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2000-2003 yillar davomida yiliga 3,8–4,2
foiz   o‘sish   darajasida   o‘rtacha   sur‘atlar   bilan   rivojlandi.   Qulay   ishchan
muhit   yaratish,   ishlab   chiqarishni   modernizatsiya   qilish,   texnik   va
texnologik   yangilashga   qaratilgan   iqtisodiy   islohotlarni   chuqurlashtirish
jarayonlarining   natijasi   sifatida   mamlakatimiz   iqtisodiyoti   2004   yildan
e‘tiboran yiliga 7–9 foiz darajasidagi yuqori va barqaror o‘sish sur‘atlarini
namoyish   qila   boshladi.   2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini
rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishlari   bo‘yicha   Harakatlar
Strategiyasi qabul qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida makroiqtisodiy
muvozanatni   saqlash,   tarkibiy   va   institutsional   o‘zgartirishlarni
chuqurlashtirish   hisobiga   yalpi   ichki   mahsulotning   yuqori   o‘sish
6 sur‘atlarini   ta‘minlash   ustuvor   vazifa   sifatida   belgilanmoqda.   Jahon
iqtisodiyotida saqlanib qolayotgan murakkab vaziyat va dunyo bozorlarida
yuzaga   kelgan   noqulay   kon‘yunkturaga   qaramasdan,   mamlakatimiz
iqtisodiyoti   so‘nggi   yillarda   ham   yuqori   sur‘atlarda   o‘sishda   davom   etdi.
Xususan, 2015 yil yakuni bo‘yicha mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot
hajmining real o‘sishi 2014 yilga nisbatan 8 foizni, 2016 yil yakuni 2015
yilga   nisbatan   7,8   foizni,   2017   yil   5,3   va   2018   yilda   esa   2017   yilga
nisbatan 5,1 foizni tashkil etdi. Dastlabki ma‘lumotlarga ko‘ra, 2018 yilda
O‘zbekiston   respublikasi   yalpi   ichki   mahsuloti   (YaIM)   xajmi   joriy
narxlarda   407514,5   mlrd.   so‘mni   tashkil   etdi   va   2017   yil   bilan
taqqoslaganda   5,1   foizga   o‘sdi.   YaIM   deflyatori   indeksi   2017   yildagi
narxlarga nisbatan 128,1 foizni tashkil etdi. (1.1-rasm).
1.1-rasm.   O‘zbekiston   iqtisodiy   o‘sish   sur‘atlari,   foizda1   2017-2021
yillarga   mo‘ljallangan   Harakatlar   Strategiyasida   tarkibiy   o‘zgartirishlarni
chuqurlashtirish,   yetakchi   tarmoqlarini   modernizatsiya   va   diversifikatsiya
7 qilish   hisobiga   milliy   iqtisodiyotning   raqobatbardoshligini   oshirishda
mineral   xom   ashyo   resurslarini   chuqur   qayta   ishlash   bo‘yicha   umumiy
qiymati   qariyb   40   mlrd.   dollarga   teng   bo‘lgan   649   ta   investitsiyaviy
loyihalarni   amalga   oshirishni   ko‘zda   tutuvchi   tarmoq   dasturlarini   o‘z
vaqtida amalga oshirish belgilanmoqda (1.2- rasm).
Xususan, 2017 yilda umumiy qiymati 1,0 mlrd dollarga teng 145 ta ishlab
chiqarish   quvvatlarini   foydalanishga   topshirish,   jumladan   meva-sabzavot
va   go‘sht-sut   mahsulotlarini   qayta   1Statistika   qo‘mitasining   2000-2018
yillardagi   yillik   statistik   to‘plamlari   asosida   tuzildi   2   O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli ―2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi Farmoni ilovalari‖
asosida tuzildi 110 109.5 109 109 108.1 108.5 108.3 108.2 108 108.1 108
108 107 107.7 107.8 107 107.3 106 105.3 105.1 105 104.2 104 104.2 104
103.8 103 102 101 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
8 2009   2010   2011   2012   2013   2014   2015   2016   2017   2018   йиллар   ишлаб
чиқаришни   ошириш   Қурилиш   материалларини   ишлаб   чиқаришни
янада   кенгайтириш   Фармацевтика   маҳсулотлари   ишлаб   чиқаришни
ошириш   Тайе[р   чарм-пойабзал   маҳсулотларини   ишлаб   чиқаришни
кенгайтириш   Углеводород   хом   аш	
е[ларни   қайта   ишлашни
чуқурлаштириш   Ким	
е[вий   хом   аш	е[ларни   чуқур   қайта   ишлаш   Рангли
ва қимматбаҳо металларни чуқур қайта ишлаш Мева-сабзавот, гўшт-
сут маҳсулотларини қайта ишлаш 15 178 29 151 7 6 9 6 24 342 2 25 6
217   0   50   63   100   147   150   200   250   300   350   400   қиймати,   млн.доллар
лойиҳа сони, та 8 енгил саноатда - 85 та чармпойабзал соҳасида - 31
та   қурилиш   материаллари   ишлаб   чиқаришда   -   16   та   электртехника
саноатида - 17 та фармацевтика соҳасида - 18 та озиқ овқат саноатида
-   78   та   ishlash   sohasida   qiymati   147,0   mln.dollarga   teng   63   ta   loyiha;
rangli   va   qimmatbaho   metallarni   chuqur   qayta   ishlash   bo‘yicha   qiymati
217   mln.dollarga   teng   6   ta   loyiha,   kimyoviy   ashyolarni   chuqur   qayta
ishlash   bo‘yicha   25,0   mln.   dollarlik   2   ta   loyiha,   uglevodorod   xom
ashyolarini qayta ishlashni chuqurlashtirigsh bo‘yicha 342 mln.dollarlik 6
ta   loyiha,   tayyor   charm   poyabzal   mahsulotlari   ishlab   chiqarishni
kengaytirish   bo‘yicha   6   mln.dollarlik   9   ta   loyiha,   farmatsevtika
mahsulotlari   ishlab   chiqarishni   oshirishga   yo‘naltirilgan   24   mln.   dollar
qiymatga   teng   7   ta   loyiha,   qurilish   materiallari   ishlab   chiqarishni   yanada
kengaytirish bo‘ytcha 151 mln.dollarlik 29 ta loyiha, tayyor to‘qimachilik
va   tikuv   trikotaj   mahsulotlari   ishlab   chiqarishni   oshirish   bo‘yicha   178
mln.dollarlik   15   loyihani   amalga   oshirish   nazarda   tutilmoqda.   2017-2021
yillarga   mo‘ljallangan   Harakatlar   strategiyasida   hududlarni   kompleks   va
muvozanatli   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish,   ularning   salohiyatidan
samarali va optimal foydalanish yo‘nalishi muhim o‘rin tutadi (1.3-rasm).
9 Bunda:   Iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanishda   nisbatan   orqada   qolayotgan
Nurota,   Kattaqo‘rg‘on,   Qo‘shrabot,   Qiziriq,   Muzrabot,   Boyovut,   Sardoba
tumanlarini   kompleks   rivojlantirish   dasturlarini   ishlab   chiqish   va   amalga
oshirish; Toshkent shahrining Yashnobod va Olmazor tumanlarida kichik
biznesning   inoovatsion   texnoparklarini   tashkil   etish;   Kichik   sanoat
zonalarini   tashkil   etish;   Ishsizlik   darajasi   yuqori   hududlarda   yangi
loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish:
Mazkur   loyihalarining   to‘lig‘icha   va   izchillik   bilan   amalga   oshirilishi
natijasida ishsizlik yuqori bo‘lgan hududlarda bandlik darajasi ko‘tariladi,
hududning   salohiyati   ortadi.   1.2   Raqobatning   iqtisodiy   mazmuni   va
shakllanishining asosiy tamoyillari Raqobat - iqtisodiy kategoriya sifatida
bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim belgisi,
uni   rivojlantirish   vositasi,   bozor   mexanizmining   asosiy   tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi
va rivojlanish xususiyatlaridan qat‘iy nazar raqobatning mavjud bo‘lishini
3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli   ―2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning
10 beshta   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasito‘g‘risida gi‖
Farmoni   ilovalari   asosida   tuzildi   9   Ижтимоий   ишлаб   чиқаришни
мувофиқлаштиришнинг   мураккаб   механизми   Иқтисодий
тараққи	
е[тнинг   ҳаракатлантирувчи   кучи   Иқтисодий   субъектларнинг
ўз   манфаатларини   амалга   ошириш   мақсадидаги   ўзаро   таъсир,   ўзаро
алоқа   ва   кураши   иқтисодий   жара	
е[ни   Ишлаб   чиқариш
муносабатларининг   шакли   taqozo   etadi.   SHu   bilan   birga,   bozor
iqtisodiyoti   rivojlanib   borishi   bilan   raqobatchilik   munosabatlari   ham
takomillashib, o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Raqobat tushunchasi shu
qadar   serqirraki,   uni   qandaydir   yagona   umumiy   ta‘rif   bilan   qamrab   olish
mumkin emas. «Raqobat» tushunchasini aniqlashtirishning ba‘zi bir nuqtai
nazarlariga   to‘xtalib   o‘tish   maqsadga   muvofiq   hisoblanadi.   Raqobat
tushunchasi turli izohli lug‘at va ma‘lumotnomalarda turlicha ta‘riflanadi.
Jumladan, «Yazuk biznesa» nomli lug‘atda: «Raqobat (lotincha concurrere
– to‘qnashuv; inglizcha competition, rivalry) – bozorda ishtirok etayotgan
korxonalar   o‘rtasidagi   o‘z   mahsulotlarini   sotishning   eng   qulay
imkoniyatlarini   ta‘minlash,   xaridorlarning   turli-tuman   ehtiyojlarini
qondirishmaqsadidagi   o‘zaro   ta‘sir,   o‘zaro   aloqa   va   kurash   iqtisodiy
jarayonidir.   Raqobat   va   monopoliya   dialektik   birlikni   tashkil   etib,   doimo
bozorda bir-birlariga qarama-qarshi turadilar» 4 , deb ifodalangan. Bundan
ko‘rinadiki, raqobatni nafaqat kurash, balki o‘zaro ta‘sir va aloqa jarayoni
sifatida   ham   talqin   etilgan.   Raqobat   kurashi   va   uni   harakatlantiruvchi
kuchlar,   monopoliyaga   qarshi   boshqaruvmexanizmlari   haqida   dastlabki
to‘laqonli   nazariy   qoidalar   faqat   XVIII   asrning   o‘rtalariga   kelib   paydo
bo‘lgan.   Umumiy   tarzda,   raqobatning   mohiyatini   ochib   berishda   muhim
ahamiyat   kasb   etuvchi   jihatlarni   quyidagi   chizma   yordamida   tasvirlash
mumkin (1.1.-rasm).Har bir bozor o‘zining xususiyatlariga ega bo‘lishiga
11 qaramay, raqobatning mohiyati uning tabiati va intensivligini ochib berish
va   baholash   imkonini   beruvchi   yagona   kontseptsiya   orqali   ifodalanishi
mumkin.   Raqobatning   mohiyatini   belgilab   beruvchi   asosiy   jihatlar
SHunday   qilib,   raqobat   ko‘p   qirrali   iqtisodiy   hodisa   bo‘lib,   u   bozorning
barchasub‘ektlari   o‘rtasidagi   murakkab   munosabatlarni   ifodalaydi.   4
Yazuk   biznesa.   Terminu.   Pod   red.   V.A.CHjena.   T.:   IPK   «SHark»,   1995,
s.216.   10   Raqobat   –   bozor   sub‘ektlari   iqtisodiy   manfaatlarining
to‘qnashuvidan   iborat   bo‘lib,   ular   o‘rtasidagi   yuqori   foyda   va   ko‘proq
naflilikka   ega   bo‘lish   uchun   kurashni   anglatadi.   1.3   Raqobat   nazariyalari
Raqobat   kurashi   va   uni   harakatlantiruvchi   kuchlar,   monopoliyaga   qarshi
boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to‘laqonli nazariy qoidalar faqat
XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo bo‘lgan. Bunda klassik siе[siy iqtisod
vakillari   sanalgan   A.Smit   va   D.Rikardoning   xizmatlari   kattadir.   Keyingi
davrlarda   F.Perru,   A.Marshall,   Dj.Keyns,   V.Leontev,   Y.SHumpeter,
P.Sraffa,   M.Porter,   F.Kotler   va   boshqalarning   mehnatlari   tufayli   raqobat
nazariyasi  yanada  rivoj  topdi.   Raqobat   mohiyatiga  to‘xtalar   ekanmiz,   uni
12 asosan   uch   xil  е[ndashuvga   bo‘lish   mumkin.   Jumladan,   xulq-atvor
е	
[ndashuvi,   strukturali   yondashuv   va   funktsional   yondashuv.   Raqobatning
xulq-atvor   yondashuviga   A.Smitning   qarashlarini   kiritish   mumkin.   U
raqobatni bozor sub‘ektlari o‘rtasida tovarlar xarid qilishva sotish borasida
qulayroq   sharoitlar   uchun   olib   boriladigan,   to‘g‘ri,   halol,   til
biriktirishlarsiz   kurash,   musobaqa   bilanbog‘lagan.   U   raqobat   kurashining
asosiy   usuli   deb   narx   o‘zgarishlarini   bilgan.   Bunda   u   jamoa   irodasi
(ixtiyori)   bilan   boshqarilmaydigan,   umumiy   mo‘ljallarga   ega   bo‘lmagan
bozorda   qat‘iy   xulq-atvor   qoidalariga   amal   qilishini   qayd   etgan.   Demak,
raqobat   –bozor   qatnashchilari   faoliyatini   muvofiqlashtiruvchi   aynano‘sha
«ko‘rinmas   qo‘l»dir.   F.Perru   raqobatni   doimiy   tahdidli   harakat   sifatida
tushuntiradi.   Inson   o‘z   manfaatini   ko‘zlab   qimmatroq   sotib,   arzon   xarid
qilishga intiladi. SHuning uchun raqobat bilan doimiy to‘qashishga to‘g‘ri
keladi.   Strukturali  	
е[ndashuvda   asosiy   e‘tibor   raqobatchilarning   o‘zaro
kurashidan   bozor   strukturasi,   unda   hukmronlik   qiluvchi   shart-sharoitlar
tahliliga   ko‘chib   o‘tadi.   Masalan,   K.R.   Makkonnell   va   S.L.   Bryuning
asarlarida   aytib   o‘tilishicha,   raqobat   bozorda   ko‘p   sonli   mustaqil   xaridor
va   sotuvchilar   mavjudligi,   xaridor   va   sotuvchilar   uchun   bozorga   erkin
kirish   va   undan   chiqish   imkoniyatidir.   Raqobat   mohiyatini   aniqlashga
uchinchi  	
е[ndashuvni   funktsional  	е[ndashuv   sifatida   tavsiflash   mumkin.   U
raqobatning   iqtisodi	
е[tda   o‘ynaydigan   rolini   ko‘rib   chiqadi.   Xususan,
Y.SHumpeter   iqtisodiy   rivojlanish   nazariyasi   doirasida   raqobatni
eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta‘riflagan. Yangiliklar
kiritish   bozor   tomonidan   shubha   bilan   qabul   qilinadi,   biroq   agar   novator
ularni amalga oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan
texnologiyalardan   foydalanuvchi   korxonalarni   bozordan   siqib   chiqaradi.
Bugungi   kunda   raqobat   tushunchasining   ko‘plab   ta‘riflari   mavjud.
13 Jumladan,   SH.SHodmonov,   U.G‘afurovlar   tomonidan   tayyorlangan
«Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta‘rifda asosan ikki
jihat:   1)   uning   iqtisodiy   manfaatlar   to‘qnashuvidan   iborat   ekanligi;   2)
yuqori   foyda   va   naflikka   ega   bo‘lish   uchun   kurash   ilgari   suriladi,   ya‘ni:
raqobat   –   bozor   sub‘ektlari   iqtisodiy   manfaatlarining   to‘qnashishidan
iborat   bo‘lib,   ular   o‘rtasidagi   yuqori   foyda   va   ko‘proq   naflilikka   ega
bo‘lish   uchun   kurashni   anglatadi.   Bunda   ishlab   chiqaruvchilar   o‘rtasida
sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish uchun
kurash   boradi.   Mana   shu   foyda   orqasidan   quvish   natijasida   tovarlarni
sotish doiralari, ya‘ni qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va
arzon   ishchi   kuchi   manbalari   uchun   ular   orasida   kurash   boradi.   5
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish
uchun   uning   asosiy   shakllari   va   belgilarini   ko‘rib   chiqish   zarur.   O‘z
miqyosiga   ko‘ra   raqobat   ikki   turga   –   tarmoq   ichidagi   va   tarmoqlararo
raqobatga   bo‘linadi.   Tarmoq   ichidagi   raqobat   tovar   ishlab   chiqarish   va
sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun
14 bir   tarmoq   korxonalari   o‘rtasida   boradi.   Har   bir   tarmoqdagi   mavjud
korxonalarning   texnika   bilan   ta‘minlanish   va   mehnat   unumdorligi
darajalari   turlicha   bo‘lganligi   sababli,   ushbu   korxonalarda   ishlab
chiqarilgan   tovarlarning   individual   (alohida)   qiymati   bir   xil   bo‘lmaydi.
Raqobat   kurashining   ikki   usuli   farqlanadi:   narx   vositasidagi   raqobat   va
narxsiz  raqobat.  Narx  vositasida   raqobatlashuvda  kurashning  asosiy   usuli
bo‘lib   ishlab   chiqaruvchilarning   o‘z   tovarlari   narxini   boshqa   ishlab
chiqaruvchilarning   shunday   mahsulotlari   narxiga   nisbatan   pasaytirishi
hisoblanadi.   Uning   asosiy   va   eng   ko‘p   qo‘llaniladigan   ko‘rinishi   –
«narxlar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini
tarmoqdan   siqib   chiqarish   uchun   narxni   vaqti-vaqti   bilan   yoki   uzoq
muddat   pasaytirib   turadi.   Bu   usulni   qo‘llash   uchun   ishlab   chiqaruvchi
boshqa   raqiblariga   qaraganda   unumliroq   texnologiyani   kiritishi,
malakaliroq   ishchilarni   yollashi   va   ishlab   chiqarishni   yaxshiroq   tashkil
qilishi kerak bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati
bozor   qiymatidan   past   bo‘lib,   mazkur   tovar   narxini   pasaytirish   imkonini
beradi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping narxlarni
qo‘llashdir.   Bunda   milliy   ishlab   chiqaruvchilar   o‘zlarining   tovarlarini
boshqa   mamlakatlarga   ichki   bozordagi   narxlardan,   ayrim   hollarda
tannarxidan   ham   past   bo‘lgan   narxlarda   sotadi.   SHu   orqali   ular   ichki
bozorda   narxlarning   barqarorligiga   erishish   mamlakatdagi   ortiqcha
mahsulotni   yo‘qotish,   yangi   bozorlarga   kirib   olish   va   unda   o‘zlarining
iqtisodiy   mavqeini   mustahkamlashga   harakat   qiladi.   Ayrim   hollarda   narx
yordamida   raqobatlashishning   belgilangan   narxlardan   chegirma   qilish,
asosiy   xarid   qilingan   tovarlarga   boshqa   tovarlarini   qo‘shib   berish,
muayyan   hollarda   imtiyozli   narxlarni   belgilash   kabi   usullaridan   ham
foydalaniladi.   Hozirgi   davrda   bozor   iqtisodiyoti   rivojlangan
15 mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki
ishlab chiqaruvchilardan birining o‘z mahsuloti narxini pasaytirishi uning
raqobatchilarining   ham   shunday   harakat   qilishiga   olib   keladi.   Natijada
firmalarning bozordagi mavqei 12 o‘zgarmay, faqat tarmoq bo‘yicha foyda
hajmini   kamaytiradi.   Narxsiz   raqobat   shu   bilan   tavsiflanadiki,   bunda
raqobat   kurashining   asosiy   omili   tovarlarning   narxi   emas,   balki   uning
sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘-e‘tibori
hisoblanadi.   1.5   Raqobat   strategiyasi   va   raqobat   bosqichlari   Bozor
iqtisodiyotining   ilk   belgilari   paydo   bo‘lishi   bilan   unga   xos   raqobat   xam
yuzaga keladi. Iqtisodiyot rivojiga mos xolda raqobatchilik munosabatlari
xam   takomillashib   boradi.   Bozor   raqobati   tarixan   4   bosqichdan   utadi.
Birinchi   bosqich   -   bu   natural   xujalikdan   bozor   iqtisodiyotining   dastlabki
shakllariga   o‘tish   bo‘lib,   bu   davrda   raqobat   mayda   tovar   ishlab
chiqaruvchilar   urtasida   boradi.   Bu   bosqichda   raqobat   maxalliy   bozorlar
doirasida   borasida,   u   bir   turdagi   tovar   ishlab   chiqaruvchilar   urtasida
bo‘ladi. Raqobatda golib chikish vositasi tajriba tuplab, mexnat maxoratini
oshirish   xisoblanadi.   Ikkinchi   bosqich   -   bu   kapitalistik   erkin   raqobat
bosqichidir.   Bu   bosqich   tovar   xujaligining   ommaviy   tus   olishi   bilan,
mayda   tovar   ishlab   chiqarish   o‘rniga   yirikmashinalar   tizimiga   va
yollangan   mexnatga   tayangan   tovar   ishlab   chiqarishning   kelishi   bilan
xarakterlanadi.   Raqobatni   cheklashlar   bo‘lmaydi,   u   erkin   kurashga
aylanadi,   bu   kurash   maxalliy   bozorlar   doirasidan   chiqib,   milliy   bozor
mikyosida   yuz   beradi.   Raqobat   shiddatli   boradi,   uning   ishtirokchilari
ko‘pchilikdan   iborat   bo‘ladi.   Raqobatda   golib   chikishning   sharti   yangi
texnikani joriy etib, mexnat unumdorligini ustirish, yangi tovarlarni ishlab
chiqarish bo‘ladi. Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo‘lib,
u   yakka   xokimlikka   intiluvchi   yirik   korxonalarning   kurashidir.   Raqobat
16 iqtisodni   monopollashgan   va   monopollashmagan   sohalarida   aloxida
boradi,   ammo   bu   sohalar   urtasida   xam   kurash   ketadi.   Raqobatda   yengib
chikish   shartlari   ikkinchi   bosqichdagidek   bo‘ladi,   ammo   uzaro   kurashda
bozorni   egallab   olish,   siyosiy   xokimiyatdan   foydalanish   kabilar   keng
ko‘llanadi. bu bosqichda monopol raqobat yetakchi bulsa-da, erkin raqobat
yukolib   ketmaydi,   u   ikkinchi   katorga   suriladi.   Iqtisodiyotda   monopol
raqobat   sohasi   va   erkin   raqobat   sohalariga   ajralish   bo‘ladi.   To‘rtinchi
bosqich   -   yangicha   erkin   raqobat   bosqichi   bo‘lib,   u   aralash   iqtisodiyotga
xosdir.   bu   bosqichda   raqobatchilar   goyat   ko‘pchilik   bo‘lib,   ular   yirik
korporatsiyalar,   urtacha,   mayda   va   uta   mayda   korxonalardan   iborat
bo‘ladi.   Raqobat   doirasi   kengayib,   u   ishlab   chiqarishdan   tashkari,   xizmat
ko‘rsatish sohasida xam faollashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib
boradi, xatto sayoxat biznesi, shou (tomosha) biznes, sport biznesi, xarbiy
biznes kabilarni xam uz damiga tortadi. Raqobatlashuv baynalmilallashib,
xalkaro   bozor   doirasida   xam   yuz   beradi.   Eng   yangi   texnikatexnologiyani
ko‘llash,   boshkarishni   kompyuterlashtirish,   tovar   tarkibini   zudlik   bilan
yangilash,   eng   malakali   ish   kuchiga   ega   bo‘lish,   informatsiyadan
foydalanish   va,   nixoyat,   zamonaviy   marketing   xizmatini   uyushtirish
raqobatda yengib chikish shartiga aylanad
2-BOBKO’P FUNKSIYALI RAQOBAT
17 Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot
Ko‘p   funksiyali   raqobat   –   bu   bozorda   korxonalar   yoki   tashkilotlar   bir
vaqtning   o‘zida   bir   nechta   faoliyat   yo‘nalishlari   bo‘yicha
raqobatlashadigan   holat.   Ushbu   raqobat   turi,   odatda,   diversifikatsiya
qilingan kompaniyalar orasida uchraydi, chunki ular turli mahsulot, xizmat
yoki bozor segmentlarida ishtirok etadilar.
Ko‘p funksiyali raqobatning xususiyatlari:
1. Faoliyatning keng qamrovliligi:
○ Kompaniyalar   nafaqat   bitta   mahsulot   yoki   xizmat,   balki   bir
nechta sohalar yoki funksiyalar bo‘yicha raqobatlashadi.
○ Masalan, texnologiya sohasi kompaniyalari (Apple, Samsung)
nafaqat qurilmalar, balki dasturiy ta'minot, xizmatlar va onlayn
platformalarda ham raqobatlashadi.
2. Raqobat omillari ko‘pligi:
○ Narx, sifat, innovatsiya, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imiji
va boshqa ko‘plab jihatlar asosida raqobatlashadi.
○ Korxonalar   bir   nechta   bozor   segmentlariga   qaratilgan
strategiyalar ishlab chiqadi.
3. Bozorda o‘zaro bog‘liqlik:
○ Bir   sohadagi   muvaffaqiyat   boshqa   sohalarda   ham
raqobatbardoshlikni kuchaytirishi mumkin.
○ Masalan,   Google   qidiruv   tizimidagi   yetakchilikni   reklama,
texnologiya   xizmatlari   va   bulutli   saqlash   tizimlariga
kengaytirgan.
Ko‘p funksiyali raqobatning afzalliklari:
18 ● Diversifikatsiya:   Risklarni   kamaytirish   va   daromad   manbalarini
ko‘paytirish imkonini beradi.
● Resurslarni   samarali   taqsimlash:   Resurslarni   bir   sohada
foydalanib, boshqa sohalarda ham raqobatbardoshlikni oshirish.
● Brendning kuchayishi:   Bir bozorga oid muvaffaqiyat boshqalarida
ham brend obro‘sini oshiradi.
Ko‘p funksiyali raqobatning kamchiliklari:
● Murakkab   boshqaruv:   Ko‘p   sohalarni   boshqarish   ko‘proq   resurs
va strategik yondashuv talab qiladi.
● Xarajatlarning   oshishi:   Turli   faoliyatlarni   yuritish   uchun   katta
investitsiyalar talab qilinadi.
● Raqobat   tahlikasi:   Raqiblarning   faolligi   har   bir   sohada   individual
yondashuvni talab qiladi.
Misollar:
1. Amazon:  E-tijorat, bulutli saqlash, media xizmatlari, sun’iy intellekt
va boshqalarda faoliyat yuritadi.
2. Tesla:   Elektr   avtomobillari   ishlab   chiqarish,   energiya   saqlash
tizimlari va quyosh energiyasi bozorlarida raqobatlashadi.
3. Samsung:   Elektronika,   maishiy   texnika,   qurilish   va   kema   ishlab
chiqarish kabi ko‘p sohalarda raqobat qiladi.
Korxona   o‘z   marketing   faoliyatini   uni   hisobga   olgan   holda
rejalashtiradigan   tashqi   muhitning   asosiy   omillaridan   biri   raqobat
hisoblanadi.
19 Raqobat   –   yuridik   va   jismoniy   shaxslarning   monopoliyaga   qarshi
qonunchilik   amal   qilishi   va   bozor   munosabatlari   sharoitlarida   boshqa
xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlar   oldida   afzallik   va   ustunliklarga   erishish
uchun raqiblik qilishi va qarshi kurashishidir.
Raqobat bozordagi hodisa sifatida korxonalarning raqobat harakatlari
(kurashi) ko‘rinishida mavjud.
O‘zbekiston   Respublikasida   monopoliyaga   qarshi   qonunchilikning
asosini   1997   yil   24   aprelda   qabul   qilingan   «Tabiiy   monopoliyalar
to‘g‘risida»gi   Qonun   hamda   «Raqobat   to‘g‘risida»gi   Qonun   tashkil
qiladi.
O‘zbekiston   Respublikasining   “Raqobat   to‘g‘risidagi”   Qonuni
Qonunchilik   palatasi   tomonidan   2011   yil   14   noyabrda   qabul   qilingan,
Senat   tomonidan   2011   yil   5   dekabrda   ma’qullangan   bo‘lib   2012   yil   6
yanvardan boshlab kuchga kirgan.
Bu qonunda raqobat quyidagicha ta’riflangan. 
Raqobat   –   xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlarning   (raqobatchilarning)
musobaqalashuvi bo‘lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har
birining   tovar   yoki   moliya   bozori dagi   tovar   muomalasining   umumiy
shart-sharoitlariga   bir   tomonlama   tartibda   ta’sir   ko‘rsatish   imkoniyatini
istisno etadi yoki cheklaydi.
Ushbu   qonun   O‘zbekiston   Respublikasida   tabiiy   monopoliyalarga
nisbatan   davlat   siyosatining   huquqiy   asoslarini   belgilaydi   hamda
iste’molchilar   bilan   tabiiy   monopoliya   sub’ektlarining   manfaatlari   mos
kelishiga erishishga qaratilgandir.
Tabiiy   monopoliya   —   tovar   bozoridagi   shunday   holatki,   unda
texnologik   hususiyatlarga   ko‘ra   ishlab   chiqarish   xarajatlari   ortib   ketishi
munosabati   bilan   muayyan   turdagi   tovarlarga   (ishlarga,   xizmatlarga)
20 bo‘lgan   talabni   qondirishning   raqobatga   asoslangan   sharoitni   yaratib
bo‘lmaydi   yoki   bunday   sharoitni   yaratish   iqtisodiy   jihatdan   maqsadga
muvofiq emas.
Monopolistik   faoliyat   –   xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlarning
monopoliyaga   qarshi   qonunchilikka   zid   keladigan,   raqobatga   yo‘l
qo‘ymaslik, uni cheklash yoki bartaraf qilishga qaratilgan harakatlari yoki
harakatsizligidir.
“Raqobat   to‘g‘risida”gi   qonunning   mazmun   -   mohiyati   shu   bilan
izohlanadiki,   unda   tovar   va   moliya   bozorlaridagi   xo‘jalik   yurituvchi
sub’ektlarning   raqobatga   qarshi   harakatlarini,   insofsiz   raqobatni
cheklashga   hamda   davlat   boshqaruvi   organlari,   mahalliy   davlat
hokimiyati   organlarining   g‘ayriqonuniy   harakatlariga   yo‘l   qo‘ymaslikka
qaratilgan   raqobatga   doir   davlat   siyosatini   amalga   oshiruvchi   vakolatli
organ belgilangan. 
Qonunda   raqobatga   qarshi   harakatlarni   taqiqlashning   huquqiy
normalari   belgilangan   bo‘lib,   bunda   xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlarning
ustun mavqeini suiste’mol qilish, raqobatni cheklaydigan kelishib olingan
harakatlari va bitimlarini tuzish, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari
va mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari (harakatlari) hamda
insofsiz   raqobat   taqiqlangan.   Bundan   tashqari,   tanlov   (tender)   va   birja
savdolariga   doir   monopoliyaga   qarshi   talablar,   xo‘jalik   yurituvchi
sub’ektlarni tashkil etish, qo‘shib yuborish va birlashtirishga doir hamda
aksiyalarni   (ulushlarni)   va   boshqa   mulkiy   huquqlarni   olishdagi
monopoliyaga   qarshi   talablar   kiritilib,   ushbu   xarakatlarni   amalga
oshirishda   monopoliyaga   qarshi   davlat   organining   oldindan   roziligini
olish tartibi belgilangan.
21 Monopoliyaga   qarshi   organning   vakolatlari,   axborot   olish   hamda
monopoliyaga   qarshi   organga   axborot   taqdim   etish,   shuningdek   mazkur
qonun   talablari   buzilganligi   uchun   jarimalar   solish   hamda   yetkazilgan
zararning   o‘rnini   qoplash,   raqobat   to‘g‘risidagi   qonun   hujjatlarini
buzganlik   haqida   ishlar   qo‘zg‘atish   va   ularni   ko‘rib   chiqish,
monopoliyaga qarshi organning qarori va ko‘rsatmasini ijro etish tartiblari
qonunning muhim jihatlari hisoblanadi.
Raqobatni   huquqiy   jihatdan   ko‘rib   chiqish   bilan   birga,   uning   bir
qancha turlari bilan yaqindan tanishish mumkin.
Raqobat   intensivlik   darajasi   bo‘yicha,   ehtiyojlarni   qondirish   shakli
bo‘yicha,   xarajatlar   yo‘nalishi   bo‘yicha   va   ta’sir   qilish   usullari   bo‘yicha
klassifikatsiyalanadi.
● Intensivlik darajasi bo‘yicha:
1. Jalb   etuvchi   raqobat–raqobat   sub’ekti   mazkur   segmentda   oldingi
segmentdagiga nisbatan ko‘proq foyda oladi;
2. Chegaralangan   raqobat-   mazkur   raqobat   tovar   bozorida   raqobatni
ushlab turadi;
3. Shafqatsiz   raqobat-   raqobat   nisbatan   intensiv   ,raqobatchilar   bir-
birini   bozordan   siqib   chiqarishga   ,ulushini   tortib   olishga   harakat
qiladi.
● E htiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha:
1. Funksional raqobat –bu raqobatning shunday turiki turli xil tovarlar
o‘zaro   bir-bir   bilan   raqobatlashadi.   Bu   tovar   ayni   o‘sha   ehtiyojni
qondirishga   yo‘naltirilgan   bo‘ladi.   Masalan:   mineral   suv   ishlab
chiqarish   o‘rtasida   raqobat   gazli   suv   ishlab   chiqarish,   kvas   ishlab
22 chiqarish, sok ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil maxsulotlar
bitta va o‘sha o‘sha ehtiyojni qondiradi, ya’ni chanqoqni qondiradi.
2. Tur   raqobat   –   mazmuniga   ko‘ra   funksional   raqobatga   yaqin
turadi.Tur   raqobat   bitta   maqsadga   yo‘naltirilgan   lekin   bir-biri   bilan
uncha katta farqga ega bo‘lmagan o‘xshash tovarlar ishlab chiqarish
ishlari   o‘rtasidagi   raqobatdir.   Bu   farqlar   aniq   bo‘lishi   mumkin   va
iste’molchilarga   tovar   tanlovida   hal   qiluvchi   rol   o‘ynashi   mumkin.
Masalan: tur raqobat analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini
keltirish   mumkin.   Bunda   dvigatel   quvvati   bo‘yicha   farqlanadi.   Tur
raqobat barcha firmalar faoliyatida amaliyotda ko‘p uchraydi.
3. 3.Predmet   raqobati   –   bu   raqobatda   bir   xil   tovar   ishlab
chiqarishlar   o‘rtasidagi   faqat   sifati   bilan   farqlanuvchi   raqobat   turi
hisoblanadi.   Bu   farq   umuman   bo‘lmasligi   mumkin   yoki   minimal
bo‘lishi mumkin. Raqobatning ushbu turi qoidaga ko‘ra raqobatning
strategiyasini ishlab chiqarishga e’tiborini qaratadi. Predmet raqobati
juda   qattiq   bo‘lishi   mumkin.   Chunki   ishlab   chiqarishlar
raqobatchining bozordagi ulushiga kurashadi. Bular turlicha bo‘lishi
mumkin.   Narxdan   tortib   reklamagacha   shuningdek   shavqatsiz
raqobatgacha bo‘lishi mumkin.
● Xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi.
Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o‘xshash bo‘ladi.
1. 1.Savdo markalari raqobati
2. 2.Tarmoq raqobati
3. 3.Formal raqobat
4. 4.Umumiy raqobat
23 Savdo   markalari   raqobati-oldingi   klassifikatsiyadagi   predmet
raqobatchiga   o‘xshash   bo‘lib   hisoblanadi.   Bu   ko‘proq   bir   xil   ishlab
chiqarish   o‘xshash   tovarlar   va   bir   xil   maqsadga   yo‘naltirilgan   ishlab
chiqarishlar o‘rtasida kuzatiladi. Tarmoq raqobati-tur raqobatiga o‘xshash
bo‘lib,   bir   xil   tovarlar   ishlab   chiqaruvchilar   o‘rtasidagi   tur   raqobatga
to‘g‘ri keladi.
Formal   raqobat-turli   xil   tovar   ishlab   chiqarishlar   o‘rtasidagi   raqobat
bo‘lib   bitta   va   o‘sha   ehtiyojni   qondirishga   yo‘naltirilgandir.   O‘z   o‘rnida
funksional raqobatga to‘g‘ri keladi.
Umumiy   raqobat-bu   raqobatda   tadbirkorlik   faoliyati   sub’ektlari
barchasi o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi.
● Ta’sir qilish usullari bo‘yicha:
1. 1.Narxli raqobat
2. 2.Narxsiz raqobat
Narxli   raqobat-xaridorlarni   o‘ziga   narx   usuli   orqali   jalb   etishda
foydalaniladi.   Bu   raqobatning   turi   amalga   oshirilgan   raqobatga   mos
keladi.   Bugungi   kunda   narxli   raqobat   juda   kam   tarqalgan.   Chunki
iqtisodiyotning   hozirgi   rivojlangan   bosqichda   narxning   pasayishi   yuqori
natijalar   bermaydi   va   firmani   bozorda   shunaqa   strategiya   qo‘llab   lider
qilolmaydi.
Narxsiz   raqobat-narxni   pasaytirish   yordamida   emas   balki   boshqa
omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi. Bundan tashqari raqobat
yuzaga   kelish   darajasi   bo‘yicha   makroiqtisodiy,   mezo   va   nano   iqtisodiy
yo‘nalish bo‘yicha farqlanadi.
Raqobat   faoliyati   –   korxonaning   o‘zi   uchun   bozorda   raqobatchilarga
nisbatan   eng   yaxshi   holatni   egallash   va   ushlab   turishga   qaratilgan
24 hujumkor va himoyaviy harakatlar yig‘indisidir. Aynan firma uchun eng
yaxshi,   bozor   uchun   emas,   chunki   hamma   firmalar   ham   yetakchilikka
intilmaydi   va   yetakchi   bo‘la   olmaydi.   Lekin   ular   o‘zi   uchun
raqobatchilarga   nisbatan   foydaliroq   va   barqaror   pozitsiya   tanlashi
mumkin.   Bozorda   barqaror   faoliyat   yuritish   uchun   korxona
raqobatbardoshlikka ega bo‘lishi lozim.
Firma  raqobatbardoshligi  - uning raqobat sharoitlarida  tovarni  sotish,
raqobatchilar   harakatlariga   qarshilik   ko‘rsatish   hamda   raqobatchilar   va
raqobat  muhitiga  ta’sir  ko‘rsatish  qobiliyatidir.  Firma  raqobatbardoshligi
nafaqat uning marketing faoliyati bilan, balki 8.1-rasmda aks ettirilgan bir
nechta   omillar   bilan   asoslanadi.   Xaridor   nuqtai   nazaridan   tovarlar
raqobatlashadi.   Biroq   buning   ortida   ishlab   chiqaruvchilar   va
sotuvchilarning   raqobati   turadi.   Tovar   raqobatbardoshligi   bu   –   firma
raqobatbardoshligining namoyon bo‘lishidir. 
Shu   tariqa,   bozorda   korxonalar   raqobatlashadi,   marketing   esa   –   bu
faoliyat   vositasi   hisoblanadi.   Tor   ma’noda   raqobat   predmeti   raqobatchi
firmalar   iste’molchilarga   sotishga   harakat   qiladigan   tovar   hisoblanadi.
Keng ma’noda esa firmalar  uni qondirish  uchun kurashadigan xaridorlar
ehtiyoji raqobat predmeti sanaladi.
 
 
25     8.1-rasm. Firma raqobatbardoshligi
Raqobatni   tor   doirada   tushunishda   korxona   o‘xshash-tovarlar   yoki
o‘rinbosar   tovarlar   ishlab   chiqaruvchi   boshqa   korxonalarni   aniqlaydi.
Raqobatni   keng   tushunish   raqobatchilar   doirasi   kengroq   bo‘lishiga   olib
keladi.   Bu   korxona   uni   qondirish   uchun   ishlayotgan   mazkur   ehtiyojni
qandaydir   usulda   qondira   oladigan   yoki   uni   boshqa   ehtiyojga   o‘tkaza
oladigan   yoki   umuman   iste’molchining   hayot   faoliyatidan   chiqarib
tashlay oladigan barcha bozor sub’ektlaridir.
Raqobat   ob’ekti   xaridor   yoki   iste’molchi   hisoblanadi.   Predmet   va
ob’ektni ajratish shuni ko‘rsatadiki, raqobat kurashida ikkita ta’sir sohasi
mavjud: tovar (predmet) va iste’molchi (ob’ekt).
         Marketing kompleksi elementlari – mahsulot (tovar), 
● narx, 
● sotish tizimi va 
● marketing kommunikatsiyalari raqobat vositalari hisoblanadi.
Tovar .   Tovar   xususiyatlari,   tovar   komplektatsiyasi,   o‘rovi,   marka
belgilari,   taklif   etilayotgan   assortiment,   innovatsiyalar   raqobat   vositalari
hisoblanadi.   Tovar   siyosati   va   tovarning   har   bir   elementi   bir   vaqtning
o‘zida ham raqobat vositasi, ham raqobat kurashi «maydoni» hisoblanadi.
Narx .   Narxni   oshirish   yoki   tushirish,   narxlar   differensiatsiyasi,
chegirmalar   raqobat   vositalari   sanaladi.   Bu   raqobat   kurashining
moslashuvchan   va   tez   amal   qiladigan   vositasi   hisoblanadi,   chunki   talab,
xarajatlar yoki raqobatga qarab narxlar tez o‘zgarishi mumkin. Biroq narx
harakatlari   raqobatchilar   tomonidan   tezroq   va   osonroq   nusxa   olinadi.
Bundan tashqari, davlat narxlarni tartibga solishi mumkin.
26 Sotish   tizimi .   Mahsulot   sotish   joylari   va   usullari,   savdo   xizmatlari
ko‘rsatish,   bitimlarni   rasmiylashtirshi   shartlari,   to‘lov   shartlari,   savdo
xodimlarining   san’ati,   firma   odob-axloqi   raqobat   vositalari   hisoblanadi.
Hozirgi paytda mamlakatimizda tovarlarni kreditga sotish kuchli raqobat
vositasi   sanaladi.   Savdo   xodimlari   odob-axloqi   esa   hozircha   ko‘pchilik
firmalarda zaif nuqta bo‘lib turibdi.
Marketing kommunikatsiyalari . Reklama, jamoatchilik bilan aloqalar,
rag‘batlantirish choralari, shaxsiy sotuvlar raqobat vositalari hisoblanadi.
Bundan   tashqari,   tashqi   muhit   imkoniyatlaridan   foydalanish:
o‘quvchilarni   o‘z   markasidagi   kompyuterda   ishlashga   o‘rgatish,   ushbu
tovarni ishlab chiqarish va sotishni qiyinlashtiradigan me’yoriy hujjatlarni
huquqiy   jihatdan   to‘g‘ri   aylanib   o‘tish   raqobat   vositalari   hisoblanadi.
Ko‘rib   chiqilgan   raqobat   vositalari   darajasi   va   sifati   korxonaning   barcha
funksiyalari   –   ishlab   chiqarish,   ilmiy-texnik   tadqiqotlar,   menejment,
moliyalashtirish   tomonidan   ta’minlanadi.   Bularning   barchasi   marketing
korxonaning integratsiyalovchi, ya’ni birlashtiruvchi funksiyasi ekanligini
yana bir bor tasdiqlaydi.
2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash
Korxona raqobat faoliyatining birinchi bosqichi uning raqobatchilarini
aniq belgilash hisoblanadi. Bu ham raqobat muammolaridan biri, chunki
«Kimlar bizning raqobatchilarimiz?» degan savolga uzil-kesil javob berib
bo‘lmaydi.   Raqobatchilarni   aniqlashga   ikki   xil   yondashuvni   ko‘rib
chiqamiz.
Raqobat tarmoq konsepsiyasi . Ushbu modelga ko‘ra iqtisodiyotning
bitta tarmog‘ida faoliyat yuritadigan korxonalar raqobatchilar sanaladi.
27 Iqtisodiyot   tarmog‘i   –   bozorga   belgilangan   tovarlar   guruhi   taklif
etadigan va bir xil texnologiyadan foydalanadigan korxonalar yig‘indisi.
Raqobatchilarni aniqlashda ikkita asosiy omil ko‘rib chiqiladi:
—tarmoqda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni va hajmi;
—ular taklif qilayotgan tovarlarning farq qilish darajasi.
Ushbu   omillar   asosida   raqobat   turi   (sof   raqobat,   monopolistik
raqobatbardosh,   oligopoliya,   monopoliya)   va   bundan   kelib   chiqadigan
raqobat   shartlari   (narxlar   bilan   manipulyatsiya   qilish   imkoniyati,
firmaning   erkinlik   darajasi,   boshqa   firmalar   tomonidan   tahdid   darajasi)
aniqlanadi.
Tarmoqda   muayyan   raqobatchilarni   aniqlash   korxonalar
foydalanadigan   «sifat-narx»   yoki   «assortiment-narx»   yoki   «sifat-
assortiment»   bozor   strategiyalari   o‘xshashligi   asosida   qilinadi.   Bitta
strategik   guruhga   mansub   bo‘lgan,   ya’ni   bir   xil   yoki   o‘xshash
strategiyalarga   amal   qiladigan   firmalar   tarmoqdagi   eng   yaqin
raqobatchilar   hisoblanadi.   Tabiiyki,   eng   kuchli   raqobat   sifati   bo‘yicha
o‘xshash   va   yaqin   narlarda   sotiladigan   tovarlar   chiqaruvchi   firmalar
o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Biroq turli strategik guruhlarga mansub bo‘lgan
korxonalar   o‘rtasida   ham   raqiblik   mavjud,   chunki   ularning   marketing
komplekslari   ma’lum   darajada   bir-birining   o‘rnini   almashtira   oladi   va
xaridorlar   xarid   paytida   bitta   «tovar   sifati-narx»   nisbatidan   boshqasiga
o‘tishi mumkin bo‘ladi.
Garchi   mazkur   konsepsiya   amalda   deyarli   qo‘llanmasada,   u   kamida
ikkita   marketing   kamchiligiga   ega.   Birinchidan,   bu   yerda   xaridorlarning
ehtiyojlari   hisobga   olinmaydi.   Vaholanki,   bitta   tarmoqda   faoliyat
yurituvchi   korxonalar   turli   ehtiyojlarga   mo‘ljallangan   tovarlar   chiqarishi
mumkin   va   bu   holda   ular   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   raqobatchi   sanalmaydi.   Va
28 aksincha,   xaridorlarning   xuddi   shu   ehtiyojiga   yo‘naltirilgan   boshqa
tarmoqlar   mahsulotlari   tomonidan   kuzatilishi   mumkin   bo‘lgan   raqobat
hisobga olinmaydi.
Raqobatning   bozor   konsepsiyasi .   Ushbu   konsepsiyaga   ko‘ra   bitta
bozorda   faoliyat   ko‘rsatuvchi   korxonalar   raqobatchi   hisoblanadi.
Bozorning   tarmoqdan   farqi   shundaki,   bozorlar   tovar   xaridorlari   va
sotuvchilarini   birlashtiradi,   tarmoq   deganda   esa   faqat   sotuvchilar   (ishlab
chiqaruvchilar) birlashuvi ko‘zda tutiladi.
  Raqobatchilarni aniqlash uchun korxona u faoliyat yuritayotgan yoki
faoliyat   yuritishni   rejalashtirgan   ikki   xil   bozor   darajasini   aniq   belgilab
olishi lozim: ehtiyojlar bozori va tovar bozori. Tor ma’noda raqobatchilar
bu – bir xil turdagi tovar bozorida faoliyat yurituvchi korxonalardir (8.2-
rasm).
  8.2-rasm. Tor ma’nodagi raqobatchilar
Keng ma’nodagi raqobatchilar bu – ular turli texnologiyalarga ega va
turli   tarmoqlarga   mansub   bo‘lsada,   bitta   ehtiyoj   bozorida   faoliyat
yurituvchi korxonalar. Bitta tovar turli ehtiyojlarni qondirishi mumkinligi
sababli   korxonaning   raqobatchilar   doirasi   yanada   katta   bo‘ladi.   Har   xil
turdagi   bozorlarda   faoliyat   yurituvchi   korxonalar   ham   raqobatchiga
aylanadi.   8.3-   rasmda   ko‘rsatilganki,   masalan,   devor   kalendari   sovg‘a
sifatida   xarid   qilinishi-sotilishi   mumkin,   shunda   u   bilan   boshqa
suvenirlar,   televidenie   orqali   tabriklar   va   h.k.   raqobatlashadi.   Kalendar
29 xonadonni   bezatish   uchun   ham   xarid   qilinishi   mumkin,   bunda   u   bilan
boshqa   devor   bezaklari   va   bunday   bezaklarni   mustaqil   tayyorlash   uchun
materiallar raqobatlashadi.
  Raqobatchilarni   aniqroq   belgilash   uchun   bozorning   4   chegarasini
belgilash   zarur.   Bir   xil   ehtiyojlar   uchun   bir   xil   turdagi   tovarni   bitta
geografik   hududda   bir   xil   turdagi   iste’molchilar   uchun   taklif   etuvchi
korxonalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilar hisoblanadi. Agar ushbu firma
va   uning   raqobatchilari   bozorini   aniqlashda   bitta   bo‘lsa   ham   belgi   farq
qilsa, bu firmalar to‘liq raqobatchilar sanalmaydi.
Xorazm   viloyati   va   Termiz   shahrida   gazli   ichimliklar   ishlab
chiqaruvchi   korxonalar   raqobatchi   hisoblanmaydi.   Ushbu   korxona
mahsulotiga   aynan   o‘xshash   bo‘lgan   mahsulot   chiqaruvchi   korxona
agarda bu mahsulotni ushbu mintaqaga yetkazib berish xarajatlari narxni
xaridor   uchun   maqbul   kelmaydigan   darajagacha   oshiradigan   bo‘lsa,
raqobatchi sifatida ko‘rib chiqilmaydi.
Korxonalar   o‘rtasida   quyidagi   raqobatni   o‘zgartirish   variantlari
mavjud:
30 ● raqib korxonalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi.
● ko‘pgina   katta   korxonalar   boshqa   firmaga   birlashib   lider   darajasiga
chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi.
● tovarga bo‘lgan talab sekin o‘sganda raqobat kuchli bo‘ladi.
● qachon   tarmoqda   xo‘jalik   yuritish   sharoitlari   korxonani   narxini
pasaytirishga   olib   kelsa   yoki   sotish   hajmini   oshirishdan   boshqa
vositalari qo‘llanilsa raqobat kuchayadi.
● qachon   xaridor   xarajatlari   bitta   marka   iste’molidan   uncha   katta
bo‘lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi.
● qachon   bitta   yoki   bir   necha   korxonalar   o‘zining   bozor   ulushidan
qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi.
● muvaffaqiyatli   strategik   qarorlarning   foydaning   o‘sishi   bilan
proporsional holda raqobat kuchayadi.
● qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to‘siqlar yuqori
bo‘lganda raqobat kuchayadi.
● qachon   strategiyalar,   resurslar,tashkiliy   xususiyatlar,   korxona
missiyalari   yuqori   darajada   farq   qiladagan   bo‘lsa   raqobatning
borishini aytish mumkin.
3-bob. Raqobat va narxning shakllanishi
3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari
31 Bozor   va   bozor   iqtisodiyotini   tartiblashtirish   va   uni   boshqarishda
talab,   taklif,   narx   va   raqobat   usullari   qo’llaniladi.   Raqobat   ko’p   qirrali
iqtisodiy   xodisa   bo’lib,   u   bozorning   barcha   sub‘ektlari   o’rtasidagi
murakkab munosabatlarni ifodalaydi.
Raqobat  – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan
iborat   bo’lib,   ular   o’rtasidagi   yuqori   foyda   va   ko’proq   naflilikka   ega
bo’lish   uchun   kurashni   anglatadi.   Raqobatning   mazmuni,   uning
vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi.
Hozirgi   bozor   iqtisodiyotida   raqobatning   quyidagi   asosiy
vazifalari ni ajratib ko’rsatish mumkin:
1. Tartibga solish vazifasi;
2. Resurslarni joylashtirish vazifasi;
3. Innovatsion vazifa;
4. Moslashtirish vazifasi;
5. Taqsimlash vazifasi;
6. Nazorat qilish vazifasi.
Raqobat ishtirokchilari quyidagi  sub‘ektlar dan iborat bo’ladi:
1. Ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar o’rtasida;
2. Iste‘molchi va xaridorlar o’rtasid а .
Ularning  asosiy maqsadlari  ko’proq foyda olish va ko’proq naflilikka
erishishdir. Buni chizma ko’rinishda ham tasvirlash mumkin.  
32 Raqobatning   tartibga   solish vazifasi    -   bu ishlab chiqarishni talabga
(iste‘mol) muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta‘sir o’tkazishdan iborat.
Talab   ko’p   bo’lsa,   taklif   ko’payadi   va   narxga   ham   bog’liq   bo’ladi,
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning   resurslarni   joylashtirish   vazifasi   ishlab   chiqarish
omillarini ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga
oqilona joylashtirish imkonini beradi .
Raqobatning   innovatsion   vazifasi   –   fan-texnika   taraqqiyoti
yutuqlariga   asoslanuvchi   hamda   bozor   iqtisodiyoti   sub‘ektlarining
rivojlanishini   taqozo   etuvchi   turli   kurinishdagi   yangiliklarning   joriy
etilishini bildiradi.
Raqobatning   taqsimlash vazifasi   – ishlab chiqarilgan ne‘matlar yalpi
hajmi   (YaIM)ning   iste‘molchilar   o’rtasida   taqsimlanishiga   bevosita   va
bilvosita ta‘sir o’tkazadi .
Raqobatning   nazorat   qilish   vazifasi   bozordagi   ba‘zi
ishtirokchilarning   boshqa   bir   ishtirokchilar   ustidan   monopolistik
hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi .
Raqobatning to’rtta shakli  mavjud:
1. Erkin raqobat;
33 2. Monopolistik raqobat;
3. Monopoliya;
4. Oligopoliyadir .
Erkin   raqobat   sharoitida   bir   xil   mahsulot   ishlab   chiqaruvchi
tarmoqda juda ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Korxonalar mahsulot
narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi, chunki korxonalar soni
ko’p   bo’lganligi   sababli   umumiy   ishlab   chiqarish   hajmi   unga   katta
bo’lmaydi.
Sof   monopoliyada   tarmoq   bitta   firmadan   iborat   bo’lishi   sabali,   u
mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va
yakka hukmronlik shakllanadi.
Monopolistik   raqobat   o’z   ichiga   ham   monopoliya,   ham   raqobat
unsurlarini   oladi.   Tarmoqdagi   bir   turdagi   mahsulotning   unlab   ishlab
chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga
erishish borasida raqobatlashadilar.
Oligopoliya   tarmoqda   u   qadar   ko’p   bo’lmagan   korxonalarning
mavjud   bo’lishi   va   hukmronlik   qilishidir.   Qaysi   tovarlar   va   xizmatlar
bozorida   nisbatan   ham   sonli   ishlab   chiqaruvchilar   hukmronlik   qilsa,   shu
tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Masalan, po’lat, mis, alyuminiy,
qo’rg’oshin,   temir   sanoatning   bir   turdagi   mahsulotlaridir,   iste‘molchilik
tovarlari:   avtomobillar,   yuvish   vositalari,   sigaretlar,   maishiy
elektrbuyumlarini   ishlab   chiqaruvchilar   tabaqalashgan   oligopoliya
hisoblanadi.
Turli   monopollashuv   darajasidagi   tuzilmalar   o’rtasida   mavjud
bo’lishiga ko’ra quyidagi raqobat turlar i mavjuddir:
1) monopllashmagan korxonalar o’rtasidagi raqobat;
34 2) monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat;
3) turli monopoliyalar o’rtasidagi raqobat;
4) monopolistik birlashmalar o’rtasidagi raqobat.
O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga  bo’linadi:
1. Tarmoq ichidagi raqobat
2. Tarmoqlararo raqobat.
Tarmoqlar ichidagi raqobat  ishlab chiqarish va sotishning qo’layroq
sharoitiga   ega   bo’lish,   qo’shimcha   foyda   olish   uchun   bir   tarmoq
korxonalari   o’rtasida   boradi.   Korxonalarning   (tarmoqlar   ichida)   har   bir
tarmoqda texnika bilan ta‘minlash darajasi va mehnat unumdorligi darajasi
turlicha   bo’lganligi   sababli,   shu   korxonalarda   ishlab   chiqarilgan
tovarlarning individual (alohida) qiymati bir hil bo’lmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat  tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha
aytganda,   bozor   qiymatini   aniqlaydi   va   belgilaydi.   Bu   qiymat,   odatda,
o’rtacha   sharoitda   ishlab   chiqarilgan   va   muayyan   tarmoq     tovarlarining
anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar   ichidagi   raqobat   natijasida   texnikaviy   darajasi   va   mehnat
unumdorligi   yuqori   bo’lgan   korxonalar   qo’shimcha   foyda   oladilar   va
aksincha,   texnika   jihatdan   nochor   korxonalar   esa,   o’zlarida   ishlab
chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo’qotadilar va zarar ko’radilar.
Tarmoqlararo   raqobat   turli   tarmoqlar   korxonalari   o’rtasida   eng
yuqori   foyda   normasi   olish   uchun   olib   boriladigan   kurashdan   iborat.
Masalan,   sanoat,   qishloq   xo’jaligi   va   qurilish   sohalarida   raqobatda   qaysi
tarmoqda   foyda   ko’p  bo’lsa,   kapital  shu  tarmoqda  ko’chiriladi,   keyin  esa
boshqasiga qaytadi, chunki shu tarmoq mahsulotlariga talab ko’payadi. Bu
kurash teng kapital uchun teng foyda olishiga intilishini ta‘minlaydi.
35 Demak,   tarmoqlararo   raqobat   kapital   qaysi   tarmoqqa   kiritilmasin,
xuddi   shu   tarmoq   foyda   normalarini   o’rtacha   foyda   normasiga
“baravarlashtiradi”.
Raqobat  kurashining  ikki   usuli   farqlanadi:  narx  vositadagi  raqobat
va narxsiz raqobat.
Narx   vositasida   raqobatlashuvda   kurashning   asosiy   usuli   bo’lib,
ishlab   chiqaruvchilarning   o’z   tovarlari   narxini   boshqa   ishlab
chiqaruvchilarning   shunday   mahsulotlari   narxiga   nisbatan   pasaytirishi
hisoblanadi.
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri –  demping  – narxlarni
qo’llashdir.   Bunda   milliy   ishlab   chiqaruvchilar   o’zlarining   tovarlarini
boshqa   mamlakatlarga   ichki   bozordagi   narxlardan,   ayrim   hollarda
tannarxidan ham past bo’lgan narxlarda sotadi.
Narxsiz   raqobat   shu   bilan   tavsiflanadiki,   bunda   raqobat   kurashning
asosiy   omili   tovarlarning   narxi   emas,   balki   uning   sifati,   servis   xizmat
ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obru-e‘tibori hisoblanadi .
Narxsiz   raqobat   usullari   ichida   marketing   muhim   ahamiyatga   ega
bo’lib,   u   mahsulot   ishlab   chiqarish   va   sotish   jarayonini   talabga
moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.
3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari
“ Monopoliya ”   atamasining   kelib   chiqishi   bozorga   oid
tushunchalardan   (ya‘ni,   grekcha   “monos”   –   yagona,   bitta,   va   “poleo”   -
sotaman)   tarkib   topadi,   biroq   uning   iqtisodiy   asoslari   aslida   ishlab
chiqarishga borib taqoladi.
36 Monopoliya   –   монопол   yuqori   narxlarni   o’rnatish   hamda   monopol
yuqori   foyda   olish   maqsadida   tarmoqlar,   bozorlar   va   yaxlit
makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar
(firma,   korporatsiyalar)ning   birlashmalari   bo’lib,   monopoliyalarning
vujudga   kelishining   moddiy   asosi   ishlab   chiqarishning   to’planishi
hisoblanadi. 
Ishlab   chiqarishning   to’planishi   ishlab   chiqarish   vositalari,   ishchi
kuchi   hamda   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmining   yirik   korxonalarda
to’planishini namoyon etadi. Asosiy sabab – olinayotgan foyda hajmining
ko’payishi   hisoblanadi,   foydaning   (qo’shimcha   mahsulot)   bir   qismi
kapitallashtirib boriladi. 
Kapitalning   to’planishi   –   bu   qo’shimcha   qiymatning   bir   qismini
jamg’arish   (kapitallashtirish)   natijasida   kapital   hajmining   oshishidir.
Ya‘ni,   korxonadagi   ishchilar   soni,   korxonaning   ishlab   chiqarish   quvvati,
qayta   ishlanayotgan   xom   ashyo   miqdori,   tovar   aylanmasi   hajmi,   foyda
hajmi. 
Kapitalning   to’planishi   kapitalning   markazlashuvi   jarayoni   bilan
yanada   to’ldiriladi.   Kapitalning   markazlashuvi   –   bu   bir   kapital
tomonidan   boshqa   birining   qo’shib   olinishi   yoki   bir   qancha   mustaqil
kapitallarning   aktsiyadorlik   jamiyati   shaklida   ixtiyoriy   birlashishi   orqali
kapital hajmining o’sishidir.
Monopoliyalarning turlari  quyidagilardan iborat:
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko’ra :
a) sof monopoliya;
b) oligopoliya;
v) monopoliya .
37 Sof   monopoliya   –   tarmoqdagi   yagona   ishlab   chiqaruvchi   yoki
sotuvchining   narx   va   ishlab   chiqarish   hajmini   belgilashdagi   yakka
hukmronlik holati hisoblanadi. Masalan, O’zbekistonda sof monopoliyalar
sifatida   “O’zbekiston   havo   yo’llari”   DAK,     “O’zbekiston   temir
yo’llari”DAK,   toshkent   aviatsiya   ishlab   chiqarish   birlashmasi   shular
jumlasidandir.
Oligopoliya   –   tarmoqdagi   bir   necha   yirik   ishlab   chiqaruvchi   yoki
sotuvchining   narxi   va   ishlab   chiqarish   hajmini   belgilashdagi   hukmronlik
holati   hisoblanadi.   Oligopolist–ishlab   chiqaruvchilarga   O’zbekistonda
tsement   (asosan,   Bekobod,   Kuvasay,   Ohangaron,   Navoiy   shaharlarida
joylashgan),   ko’mir   (Angren   shahri,   Surxondaryo   viloyatining   Sariosiyo
(SHargun)   va   Boysun   (To’la)   tumanlarida   joylashgan)   ishlab   chiqarishni
misol keltirish mumkin.
Monopoliya   –   tarmoqdagi   ishlab   chiqaruvchi   yoki   sotuvchilar   soni
juda ko’p bo’lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi yoki
xaridori mavjud bo’lgan sharoitdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi.
Bunga “O’zDEUavto” korxonasi yaqqol misol bo’la oladi.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko’ra :
a) tabiiy monopoliya;
b) legal monopoliya;
v) sun‘iy monopoliya.
Tabiiy   monopoliya   –   korxonaning   texnologik   xususiyatlari   sababli
mahsulotga bo’lgan talbni qondirish  raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda
samaradorlik   amalga   oshiruvchi   tovar   bozorining   holatidir.   Bunda   ishlab
chiqarish   hajmi   ko’payadi,   tovar   birligiga   to’g’ri   keluvchi   xo’jalik
xarajatlari kamayib boradi.
38 Legal   (qonuniy)   monopoliya   –   bu   qonuniy   tarzda   tashkil   etiluvchi
monopolistik   holatdan   iborat.   Ular   tarkibiga   himoya   qiluvchi   qo’yidagi
monopoliya shakllarini kiritish mumkin:
1)   Patent   tizimi   –   bu   ixtirochi   yoki   mualliflar   tomonidan   yaratilgan
ixtirolar,   foydali   modellar,   sanoat   namunalarini   tasdiqlovchi   maxsus
guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi.
2)     Mualliflik   huquqi   –   ilmiy,   badiiy   va   san‘at   asarlari,   ijro   san‘ati
fonogrammalari, ko’rsatuvlar, efir to’lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish
kabilari   yaratish   va   ulardan   foydalanish   munosabatlarini   qonuniy   tarzda
tartibga solish shakli.
3)   Tovar belgilari –   bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari
nomi va haqozo.
Sun‘iy   monopoliya   –   monopol   foyda   olish   maqsadida   tashkil
etiluvchi   birlashmalarining   shartli   nomi.   Sun‘iy   monopoliyalar   kartel,
sindikat,   trest,   konsortsium,   kontsern   kabi   aniq   shakllarda   namoyon
bo’ladi.
Kartel  – bitta sanoat tarmoqdagi bir necha korxonalarning uyushmasi
bo’lib,   uning   ishtirokchilari   ishlab   chiqarish   vositalari   va   mahsulotlariga
o’z   mulkiy   egaligini   saqlab   qoladi,   yaratilgan   mahsulotlarni   sotish   esa
kvota,   ya‘ni   maxsulot   ishlab   chiqarish   umumiy   hajmidagi   har   bir
ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo’lib olinishi va h.q.
bo’yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat   –   bir   turdagi   mahsulot   ishlab   chiqaruvchi   bir   necha
korxonalarning   birlashmasi.   Bunda   ishlab   chiqarish   vositalariga
mulkchilik birlashma ishtirokchilarning o’zida saqlanib qolgan holda, ular
tomonidan   ishlab   chiqarilgan   mahsulot   tashkil   etilgan   yagona   sotish
tashkiloti orqali amalga oshiriladi.
39 Trest   –   ishlab   chiarish   vositalari   va   tayyor   mahsulotga   birgalikdagi
mulkiy   egalikni   ta‘minlovchi   ishlab   chiqaruvchilarning   yuridik   shaxs
ko’rinishdagi birlashmasi.
Konsortsium   –   tadbirkorlarning   yirik   moliyaviy   operatsiyalarini
birgalikda   amalga   oshirish   maqsadida   birlashuvi   (masalan,   yirik   miqyosi
loyihalarga   juda   katta     miqdorda   va   uzoq   muddatli   kredit   berish   yoki
investitsiyalar qo’yish).
Kontsern   –   rasmiy   jihatdan   mustaqil   bo’lgan,   ko’p   tarmoqli
korxonalar   (sanoat,   savdo,   transport   va   bank   turli   soha   korxonalari)ning
majmuisi   o’z   ichiga   oluvchi   birlashma.   Bunda   bosh   tashkilotqolgan
ishtirokchilar   faoliyati   ustidan   moliyaviy   nazorat   olib   boradi.   Hozir
kontsernlar keng tarqalgan tashkilotdir.
Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta‘sir qiluvchi ijobiy va salbiy
tomoni   mavjud.   Uning   ijobiy   tomoni   asosan   quyidagi   ikkita   jihat   orqali
namoyon bo’ladi:
1.  Monopoliya  ma‘lum  tarmoqlarda  nisbatan  samarali  amal  qiladi  va
xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
2. Monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalarda
nisabtan   monopolistik   korxonalarda   ishlab   chiqarishga   ilmiy-texnika
taraqqiyoti   yutuqlarini   joriy   etish   uchun   ko’proq   rag’bat   va   imkoniyat
mavjud bo’ladi.
Monopoliyaning  salbiy tomoni  sifatida qo’yidagi jihatlarni ko’rsatish
mumkin:
1)  resurslarning oqilona taqsimlanmasligi;
2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi;
3) iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi;
4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi.
40 Bugungi   kunda   deyarli   barcha   mamlakatlar   iqtisodiyotida
monopoliyalarni   davlat   tomonidan   tartibga   solish   chora-tadbirlari
qo’llanilib,   bu   monopoliyaga   qarshi   siyosat   deb   ataladi.   Davlatning
monopoliyaga   qarshi   siyosati   asosini   monopoliyaga   qarshi   qonunchilik
tashkil etadi.
3-savol. O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va
monopoliyaga qarshi qonunchilik
Raqobatning   shakllanishi   va   amal   qilishi   ma‘lum   shart-sharoitlarni
talab   qiladi.   Bu   esa   faqat   bozor   munosabatlari   qaror   topgan   muhitda
bo’lishi mumkin. Respublikada sog’lom raqobatga shart-sharoit hozirlash,
iqtisodiy   sub‘ektlar   mustaqilligini   kengaytirish   orqali   ularni
raqobatchilikka   jalb   qilish   iqtisodiy   islohotlarni   amalga   oshirishga
qaratilgan   chora-tadbirlarning   muhim   jihatlari   hisoblandi.   Prezident   I.   A.
Karimov   ta‘kidlaganadek,   bugungi   kunda   “...kuchli   talab   va   raqobat
iqtisodiy   islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   ob‘ektiv   shart   qilib
qo’ymoqda.   Bu   borada   ham   juda   ko’p   yechilmagan   muammolar   bor.
Ya‘ni,   eski   ma‘muriy-taqsimot   tizimi   koliplaridan   butunlay   voz   kechish,
davlatning   iqtisodiyotga   aralashuvini   yanada   cheklash,   erkin   tadbirkorlik
faoliyati   uchun   amaliy   kafolatlarni   ta‘minlash,   iqtisodiyot   va   biznesni
barqaror   rivojlantirish,   to’loqonli   bozor   infratuzilmasini   shakllantirish
yo’lidagi mavjud g’ov-to’siqlarini bartaraf etishimiz zarur.”[1]
SHu   maqsadda   O’zbekistonda   “Monopol   faoliyatini   cheklash
to’g’risida”gi Qonun (1992 yil, avgust) kuchga kiritildi. Mazkur qonunga
ko’ra,   bozorda   ataylab,   taqchilik   hosil   qilish,   raqobatchilarning   bozorga
kirib   bozoriga   to’sqinlik   qilish,   raqobatning   g’irrom   usullarini   qo’llash
man etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zararni qoplashladi,
jarima to’lashlari, g’irramlik bilan olgan foydadan mahrum etilishi shart.
41 Iqtisodiyot   va   monopoliyaga   qarshi   amaliyot   sohasidagi   ahamiyatli
o’zgarishlar   tegishli   qonunchilik   bazasini   yanada   takomillashtirishni
taqfozo   etdi.   Shunga   ko’ra,   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi
tomonidan   1996   yil   27   dekabrda   “Tovar   bozorlarida   monopolistik
faoliyatni   cheklash   va   raqobat   to’g’risida”gi     yangi   Qonun   qabul   qilindi.
Ushbu qonun monopolistik faoliyat va g’irron raqobatning oldini olish, uni
cheklash,   to’xtatishning   tashkiliy   va   huquqiy   asoslari   belgilab   berib,
respublikaning   tovar   bozorlarida   raqobat   munosabatlarini   shakllashtirish
va   samarali   amal   qilishga   qaratilgan.   Qonunda   asosan   ikkita   muhim
yo’nalishni   hal   etish,   birinchidan,   monopoliyaga   qarshi   chora-
tadbirlarni   qo’llash,   bozorda   ularning   hukmronligini   cheklash,
ikkinchidan,   monopoliyadan   chiqarish   va   sog’lom   raqobat   muhitni
shakllantirish belgilab qo’yilgan . 
Hozirgi davrda respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan
mahsulotlar   bozordagi   shu   turdagi   mahsulotning   35   foizdan   ortiq   bo’lsa,
bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reestriga kiritiladi. Oziq-
ovqat   tovarlarni   guruhi   uchun   bunday   mezon   darajasi   20   foiz   deb
belgilangan.
Respublikada   monopoliyalar   ro’yxatiga   kirgan   korxona
(tarmoq)larning   bozordagi   mavqeini   tartibga   solishda   davlat   bir   qator
usullardan foydalanadi :
1.   Monopol   mavqeidagi   korxonalar   mahsulotlariga   narxlarning   eng
yuqori darajasini yoki rentabellikni chegarasini belgilab qo’yishi.
2.   O’z   monopol   mavqeini   suiste‘mol   qilgan   monopolistik
birlashmalarni bo’lib tanlash yoki maydalashtirish .  
Bu   usul   VMning   (1994   yil   18   iyuldagi   366-sonli)   qarori   bilan
tasdiqlangan   “Ob‘ektlarning   xo’jalik   yurituvchi   jamiyatlar   va   shirkatlar
42 tarkibidan   chiqish   tartibi   to’g’risidagi   Nizom”   asosida   amalga   oshiriladi.
O’zRning   “Iste‘molchilarning   huquqlarini   himoya   qilish   to’g’risida”
Qonuni   (1996   yil,   aprel)   asosida   g’irrom   raqobatga,   shu   jumladan
respublika   bozorlariga   belgilangan   talablarga   javob   bermaydigan
tovarlarni   chiqarishga   yo’l   qo’ymaydigan   mexanizmini   yaratishga   ham
alohida e‘tibor beriladi.
                        4-savol. Narxning mazmuni, vazifalari va turlari
Tovarlar   qiymati   va   ularning   nafligi   o’zlariniga   namoyon   bo’lishini
narxda   topadi.   Amaliy   hayotda   qiymat   tovar   ishlab   chiqaruvchilarni,
naflilik esa iste‘molchilarni rag’batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi
kuch   sifatida   amal   qiladi.   Tovarlarni   xarid   qilinishi   jamiyat   uchun
nafliligini   va   shu   bilan   birga   ijtimoiy   qiymatni   ham   tan   olishni   bildiradi.
Narx   o’zida   faqatgina   naflilik   yoki   sarflarning   birini   emas,   alki
harikkalasining   bir   vaqtda   mavjudligini   va   ularning   ma‘lum   miqdorli   pul
ko’rinishda ifoda etadi.
Tovarlarning   ikki   xil   xususiyatlarning   narxdagi   ifodasini   chizmada
tasvirlash mumkin .
Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olmasa, u pulda ifodalanmasa
oldi-sotdi   sodir   bo’lmaydi,   chunki   tovarning   qiymati   tomonida
sotuvchining manfaati, nafligi (iste‘mol qiymati) tomonida esa xaridorning
manfaati yotadi.
Tovar   egasi   o’z   tovari   uchun   ketgan   sarflarni   qoplab,   ma‘lum
darajada,   iloji   boricha   ko’proq   foyda   olishni   ta‘minlashi   mumkin   o’lgan
qiymatni   pul   shaklida   o’zlashtirishga   intilsa,   xaridor   iloji   boricha   sarf
qilayotgan pulning har bir birligiga ko’proq naflilikka (iste‘mol qiymatiga)
43 ega bo’lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada,
darajada narx o’rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi.
Narx   –   real   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   tovar   va   xizmatlarning
ijtimoiy  qiymati  va  ijtimoiy  nafliligini  puldagi  ifodasidir.  Narxda  alohida
olingan   ishlab   chiqaruvchilarning   individual   sarflari   emas,   balki   jamiyat
tomonidan   tan   olingan   ijtimoiy   sarflar   va   jamiyat   uchun   zarur   bo’lgan
miqdorda   va   sifatda   yaratilgan   va   tan   olingan   ijtimoiy   naflilik   (iste‘mol
qiymat) o’z ifodasini topadi.
Tovardagi   ikki   xil   xususiyatni   ifodalovchi   narxlarning   mahsulot
hajmini hisoblashda qo’llanishi 
     
 
Narxning   mazmunini   to’laroq   tushunishda,   uning   darajasiga   ta‘sir
etuvchi   omillarni   bilish   muhim   ahamiyatga   egadir.   Bulardan   asosiylari
qo’yidagilardan iborat:
1. Qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari;
2. Tovarning naflilik darajasi;
3. Mazkur tovarga talab va taklif nisbati;
44 4. Raqobat holati;
5. Davlatning iqtisodiy siyosati;
6. Pulning qadr-qiymati.
Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi
asos bo’lib xizmat qiladi.
Narxning   iqtisodiy   mazmuni,   uning   vazifalari   ko’rib   chiqilganda
yanada   yaqqol   namoyon   bo’ladi.   Narx   qo’yidagi   asosiy   vazifalar ni
bajaradi:
1. Muvozanatlikni ta‘minlash vazifasi . Bunda narx bozorda talab va
taklifning  hajmi   va   tarkibiga  ta‘sir   etish   orqali   ularni  muvozanat   holatiga
keltiradi.
2.   Qiymat   va   naflilikni   o’lchash   vazifasi .   Narx   -   qiymavt   va
naflilikning puldagi ifodasidir. Hisob-kitob uchun joriy va qiyosiy narxlar
qo’llaniladi.   Joriy   narxlar   amaldagi   narxlar   bo’lib,   ular   yordamida   yil
davomidagi   ishlab   chiqarish   natijalari   hisoblanadi.   Qiyosiy   narxlarda
ma‘lum yil asos qilib olinib (bazis yil) ishlab chiqarishning natijalari shu
narxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi.
3.   Tartibga   solish   vazifasi .   Bozor   holati   (kon‘yukturasi)   talab   va
taklif holda ularning nisbatiga bog’liq. Talabning ortishi muayyan tovarni
ishlab   chiqarishni   kengaytirish,   aksincha   hol   esa   tovar   ortiqchasini,   uni
ishlab chiqarishni qisqartirish zarurligini bildiradi.
4.   Raqobat   vositasi   vazifasi .   Narx   raqobat   kurashining   eng   muhim
vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar o’z raqobatlarini yengish uchun
narxni   pasaytirish   usulidan   foydalanishlari   mumkin.   Raqobatda   narx
o’zgartirilib turiladi.
5.   Ijtimoiy   himoya   vazifasi .   Narx   aholining   kam   daromad   oluvchi
ayrim   qatlamlarini   ijtimoiy   himoya   qilish   vazifasini   ham   bajaradi.
45 Narxning   bu   vazifasi   tovar   (xizmat)lar   ijtimoiy   dotatsiyalashgan   narxlar
bo’yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya
mablag’lari hisobiga moliyaviy ta‘minlanadi. Bozor iqtisodiyotida narxlar
tizimni tashkil qilinadi. 
Iqtisodiyotda   amal   qilib   turgan   barcha   narx   turlari   narx   tizimi ni
tashkil qiladi. Narxlar tizimiga quyidagi narxlar kiradi:
1.   Ulgurji   narxlar   –   ishlab   chiqaruvchilar   tomonidan   katta
partiyadagi   tovarlar   bir   yo’la   kutarasiga   sotilganda   ulgurji   narxlardan
foydalaniladi.   Ulgurji   narxlar   ishlab   chiqaruvchilar   va   ta‘minlash-sotish
tashkilotlari xarajatlarini qoplashi hamda ularning ma‘lum miqdorda foyda
ko’rishini   ta‘minlashi   zarur.   Ulgurji   narxlar   tovar   birjalari   va   savdo
uylarida ham qo’llaniladi.
2.   Shartnoma   narxlar   –   bu   sotuvchi   va   xaridorning   roziligi   bilan
belgilanadigan,   ular   tomonidan   tuzilgan   shartnomada   qayd   qilingan
narxlardir.   Mazkur   narxlar   ham   milliy   va   ham   xalqaro   bozorda
qo’llaniladi.   Xalqaro   bozorda   qo’llanilganda   tovar   (xizmat)larning   jahon
narxlariga   yakin   turadi.   Shartnoma   narxlar   odatda   shartnoma   bitimi   amal
qilib turgan davrda o’zgarmaydi.
3. Chakana narxlar . Bu narxlarda tovarlar bevosita iste‘molchilarga
sotiladi.   Chakana   narxga   tovarning   ulgurji   (   s   +   v   +   p)   narxi,   chakana
savdo   tashkilotlarining   xarajatlari   va   ulardan   olinadigan   foydasi   kiradi:
(Fx+ p )dir. ChN = s + v + p+ Fx+ p ko’rinishda bo’ladi. Firma xarajatlari
–   bu   savdodagi   unumli   xarajatlari   va   savdo   foydasidan   iborat   bo’ladi.
Chakana   narxlar   tovarlarga   bo’lgan   talab   va   taklif   bog’lovchi   rolini
o’ynaydi.   Chakana   narx   talab   va   taklifning   nisbatiga   qarab   yuqori   yoki
past bo’lishi mumkin.
46 Davlatning   narxlarni   tartibga   solish   faoliyati   chegaralangan
(limitlangan) va dotatsiyali narxlarni vujudga keltiradi.
4.   Chegaralangan   narxlar da   davlat   narxlarning   yuqori   va   quyi
chegarasini   belgilaydi,   ular   shu   doirada   o’zgarishi   mumkin.   Bunday
narxlar yordamida davlat inflyatsiyani jilovlaydi, narxlarni nazorat qiladi.
5.   Dotatsiyalangan   narx   –   bu   davlat   byudjeti   hisobidan   maxsus
arzonlashtirilgan   narxlardir.   Bunday   narxlardan   kam   daromadli   oilalar,
beva-bechoralar,   ishsiz   va   nogironlarni   hayotiy   zarur   ne‘matlar   bilan   eng
kam darajada ta‘minlab turishda foydalaniladi.
6.   Demping   narx .   Bozorda   o’z   mavqeini   mustahkamlash   va
raqiblarini   siqib   chiqarish   uchun   firmalar   maxsus   narxdan   foydalanadiki,
ular   demping   narx   yoki   bozorga   kirib   olish   narxi   deb   ataladi.   Demping
narxda rasmiy narxning bir qismidan kechib yuboriladi.
7.   Nufuzli   narx   –   bu   sotish   hajmini   o’zgartirmasdan   yuqori   foyda
olishga   erishish   firmalar   monopol   vaziyat   hosil   qiladigan   narxdir.
Aholining yuqori daromad oluvchi qatlami xarid qiladigan nufuzli tovarlar
yuqori   narxlarda   sotilishi   nufuzli   narxdan   iborat   bo’ladi.   Masalan,   dala
hovliga   ega   bo’lish,   mashhur   kurortlarda   dam   olish,   ohirgi   nusxadagi
kiyimlar   kiyish   yangi   modeldagi   avtomashinada   yurish   –   martabali   yoki
obro’talab   iste‘mol   hisoblanadi.   Bu   tovarlar   va   xizmatlarni   xarid   qilish
qurbi nufuzli narxlarni yuzaga keltiradi.
8.   Qat‘iy (standart)  va o’zgaruvchan narxlar . Iste‘mol qilinadigan
shunday tovarlar ham borki, iste‘molchilar ularning narxi o’zgarmasligini
afzal   ko’radi.   Masalan,   kommunal   xizmat,   transport   xizmati   tariflarni
shunday narxlar hisoblanadi.
9.   Erkin   bozor   narxlari   –   bu   talab   va   taklif   asosida   vujudga
keladigan bozor narxlaridir.
47   Narx   diapazoni   narxlar   oralig’ining   pudagi   ifodasidir.   Narx
diapazoni quyi, o’rta va yuqori narxlarni o’z ichiga oladi. Narx diapazoni
qanchalik katta bo’lsa, tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, chunki
talab bilan narx o’zaro bog’lanadi.
Bu   narxlardan   tashqari,   bozor   qo’lami   hisobga   olinganda   xududiy
(mintaqaviy), milliy va xalqaro narxlar ham mavjud. 
Hududiy   narx   faqat   ma‘lum   xududiy   bozorga   xos   bo’lib,   u   shu
xudud doirasidagi omillar ta‘siridan hosil bo’ladi. 
Milliy bozor narxi   bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning
xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir.
Milliy   narx   mamlakat   doirasidagi   ijtimoiy   sarf-xarajatlarni,   milliy
bozordagi talab va taklifni, tovar nafliligini, uning qanchalik qadrlanishini
hisobga oladi.
Jahon   bozori   narxi   muayyan   tovarga   ketgan   baynalminal
xarajatlarni,   tovarning   jahon   standarti   talabiga   mos   kelish   darajasini   va
xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladi.
Narx   xilma-xil   turlardan   iborat   bo’lsada,   ular   bir-biri   bilan   o’zaro
bog’langan,   chunki   ularda   jamiyatdagi   iqtisodiy   resurslarning   ishlatish
samarasi o’z ifodasini topadi. Iqtisodiyot nazariyasida   narx nisbati   degan
tushuncha bor, u  narx pariteti  deb ham yuritiladi.
5-savol.   Narx   siyosati   va   uning   O’zbekistonda   amalga   oshirilishi
xususiyatlari
Narxlarni   erkinlashtirish   –   iqtisodiy   islohotlarning   eng   asosiy
yo’nalishlaridan   biri   bo’lib,   islohotlarning   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlari
ko’p jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
Narxlarni erkinlashtirish xom ashyo bilan mahsulot ayrim turlarining
narxlari,   narx   bilan   aholi   va   korxonalar   daromadlari   o’rtasida
48 mutanosiblikka   erishishga   qanday   yondashilishi   bilan   farqlanadi.   Shu
yondashuvlarga   asoslanib,   narxlar   quyidagi   yo’llar   bilan
erkinlashtiradi :
1) narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda qo’yib yuborish;
2) narxlarning o’sishini sun‘iy ravishda to’xtatib qo’yish;
3)   narxni   davlat   tomonidan   boshqarish   va   nazorat   qilishni   ma‘lum
darajada saqlab qolish.
O’zbekistonda   iqtsodiyotni   isloh   qilishning   o’ziga   xos   tamoyillari,
mamlakatdagi   vaziyat   va   aholining   turmush   darajasi   hisobga   olinib,
narxlarni   asta-sekinlik   bilan   va   bosqichma-bosqich   erkinlashtirish   yo’li
tanlab olindi.
SHu yo’l bilan narxlarni  dastlabki bosqichi da (1992 yilning boshida)
keng   doiradagi   ishlab   chiqarish   –   texnik   vositasi   bo’lgan   mahsulotlar,
ayrim   turdagi   xalq   iiste‘moli   mollari,   bajarilgan   ishlar   va   xizmatlarning
erkin   narxlari   va   tariflariga   o’tildi.   Aholining   himoyalash   maqsadida
cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi
belgilab   qo’yildi,   ayrim   turdagi   xizmatlarning   eng   yuqori   tariflari   joriy
qilindi.
Narxlarni   erkinlashtirishning   keyingi   bosqichda   (1993   yil)
kelishilgan   ulgurji   narxlarni   davlat   tomonidan   tartibga   solish   to’xtatildi.
Qat‘iy   belgilangan   va   davlat   tomonidan   tartibga   solib   turinadigan
narxlarda sotiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi.
Narxlarning   erkinlashtirishning   navbatdagi   bosqichi   (1994   yil
oktyabr-noyabr)   xalq   iste‘mol   mollari     asosiy   turlarining   narxlari   erkin
qo’yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. 
49 SHunday   qilib,   respublikada   iqtisodiyotni   isloh   qilishning   birinchi
bosqichi   narxlarni   bosqichma-bosqich   (uch   bosqichda)   to’liq
erkinlashtirish bilan tugadi.
Narxlarni   erkinlashtirish   aholini   ishonchli   iqtisodiy   va   ijtimoiy
himoyalash   tadbirlari   bilan   birga   olib   borildi.   Davlat   tomonidan   turli
kompensatsiyalar   maqsadidaga   jamg’armalar   tuzildi,   ish   haqi,   pensiya   va
stipendiyalarning   eng   kam   miqdori   muntazam   sur‘atda   oshirib   borildi,
bolalar   uchun   nafaqalar   joriy   etildi.   Aholining   muhtoj   qismiga   yordam
ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi.
Bugungi   kunda   O’zbekiston   bo’g’doy,   un,   paxta   yog’i,   meva-
sabzavot, quruq mevalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq-
ovqat   tovarlari   bilan   nafaqat   o’z   ichki   ehtiyojlarini,   balki   ularni
yurtimizdan tashqariga ham eksport qilmoqda. 
Xulosa
50       Bugungi   kunda   jahon   bozorlarida   korxonalarning   raqobatbardoshligini
ta’minlashda   ko‘p   funksiyali   yondashuv   va   global   raqobat   sharoitlarini
hisobga   olish   zarurati   tobora   ortib   bormoqda.   Raqobatbardoshlik   faqat
mahsulot   va   xizmatlar   sifatini   oshirish   bilan   cheklanmay,   balki
korxonaning  ichki   boshqaruv  tizimi,  innovatsion   yondashuvlari   va   global
talablarni   qondirish   qobiliyatiga   ham   bog‘liqdir.   Shu   sababli,   global
raqobat   sharoitida   korxonalar   samarali   strategiyalarni   ishlab   chiqish   va
amalga oshirishda ko‘p funksiyali yondashuvga alohida e’tibor qaratishlari
zarur.
   Ko‘p funksiyali yondashuv deganda korxonaning bir vaqtning o‘zida bir
nechta  yo‘nalishlarda samarali  faoliyat yuritishi  tushuniladi. Bu  mahsulot
ishlab   chiqarish,   xizmat   ko‘rsatish,   bozor   tahlili,   mijozlar   bilan   ishlash,
moliyaviy   boshqaruv   va   boshqa   ko‘plab   jarayonlarni   birlashtirishni   o‘z
ichiga   oladi.   Ushbu   yondashuv   korxonaning   ichki   resurslarini   oqilona
boshqarishga   va   ularni   maksimal   darajada   samarali   ishlatishga   imkon
beradi.   Bu   esa   korxonaga   global   bozorda   muvaffaqiyatli   faoliyat   yuritish
uchun zarur poydevorni yaratadi.
     Global raqobat sharoitida esa korxonalar nafaqat ichki bozor talablariga
javob   berishi,   balki   xalqaro   standartlarga   moslashishi   ham   muhimdir.
Xalqaro bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun mahsulot va xizmatlarning
sifati, narxi, yetkazib berish tezligi, innovatsion yondashuv va mijozlarga
xizmat   ko‘rsatish   darajasi   yuqori   bo‘lishi   talab   etiladi.   Shu   bois,   global
raqobat   sharoitida   korxonalar   nafaqat   o‘z   faoliyatini   optimallashtirishi,
balki strategik maqsadlarini xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirishi lozim.
51       Ko‘p   funksiyali   va   global   raqobat   yondashuvi   korxonalarning
samaradorligini   oshirishda   muhim   omil   hisoblanadi.   Ushbu   yondashuv
orqali   korxonalar   nafaqat   o‘z   mahsulot   va   xizmatlarini   takomillashtiradi,
balki yangi bozorlarni o‘zlashtiradi, mijozlar bazasini kengaytiradi va uzoq
muddatli   muvaffaqiyatga   erishadi.   Innovatsiyalarni   joriy   etish,   mijozlar
talablarini tahlil qilish va ularga mos mahsulot va xizmatlarni taklif etish
global raqobatning asosiy elementlaridan biridir.
      Shuningdek,   global   raqobat   sharoitida   korxonalar   ijtimoiy   mas’uliyat,
ekologik   barqarorlik   va   resurslarni   samarali   boshqarishga   alohida   e’tibor
qaratishlari   zarur.   Bugungi   iste’molchilar   nafaqat   sifatli   mahsulot   va
xizmatlarni,   balki   ijtimoiy   va   ekologik   mas’uliyatli   yondashuvlarni   ham
qadrlashadi.   Shu   sababli,   korxonalar   global   bozorda   muvaffaqiyat
qozonish   uchun   o‘z   strategiyalarini   barqaror   rivojlanish   tamoyillari   bilan
uyg‘unlashtirishlari lozim.
      Ko‘p   funksiyali   va   global   raqobat   sharoitida   muvaffaqiyat   qozonish
uchun   korxonalar   xodimlarning   malakasini   oshirishga,   ularni   motivatsiya
qilishga   va   ularning   salohiyatini   to‘liq   ro‘yobga   chiqarishga   alohida
e’tibor berishlari kerak. Malakali va innovatsion fikrlaydigan jamoa global
bozorda   muvaffaqiyatning   asosiy   kaliti   hisoblanadi.   Shu   bilan   birga,
korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishda axborot texnologiyalaridan
foydalanish   va   raqamli   transformatsiyani   amalga   oshirish   ham   muhim
ahamiyatga ega.
      Xulosa   qilib   aytganda,   ko‘p   funksiyali   yondashuv   va   global   raqobat
sharoitida muvaffaqiyat qozonish uchun korxonalar innovatsion, strategik
va   tizimli   yondashuvlarni   uyg‘unlashtirishlari   lozim.   Bu   jarayon   ichki   va
52 tashqi bozor talablariga javob berish, resurslardan samarali foydalanish va
barqaror   rivojlanishni   ta’minlashga   xizmat   qiladi.   Global   raqobat
sharoitida   faqat   o‘zgarishlarga   tez   moslasha   oladigan,   mijozlarning
ehtiyojlariga   mos   ravishda   faoliyat   olib   boradigan   va   sifatni   doimiy
takomillashtiradigan korxonalar muvaffaqiyat qozonadi.
     Shunday qilib, ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat tamoyillari
korxonalarning   barqaror   rivojlanishi,   xalqaro   miqyosda   tan   olinishi   va
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishida muhim omil hisoblanadi. Bu esa
korxonalarni   doimiy   takomillashuv   va   innovatsiyalar   sari   intilishga
undaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
53 1. Каримов   И.А.   «Эришилган   марраларимизни   мустаҳкамлаб,
ислоҳотлар   йўлларини   излаб   бориш   асосий   вазифа»   Халқ   сўзи
2004й. 10 феврал. 
2. И.А.Каримов Только здоровўй народ, здоровая нация способнў
на   великие   свершения   «Вўступление   Президента   республики
Узбекистан   Ислама   Каримова   на   торжественном   собрании,
посвяҳенном   12-й   годовҳине   Конституции   Республики
Узбекистан» Деловой партнер. № 4 9 декабря 2004г. 
3. Зуб   А.Т.   «Стратегический   менеджмент   теория   и   практика»
Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004.
4. Кравченно   Р.С.   Кориоративное   управление:   обеспечение   и   и
заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002.
5. Дадабоев  Ю.Т., Мамутова Х.Ш., Стратегическое планирование.
– Фергана, 2000. 
6. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А.
Стратегик   режалаштириш.   ЎзР   Ёзувчилар   уюшмасининг
адабиёт жамғармаси нашриёти. Ўқув қўлланма Т.: ТДИУ. 2004.
54

KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT mavzusidan tayyorlangan kurs ishi 

Купить
  • Похожие документы

  • O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
  • Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
  • Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
  • "Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
  • Turonbank bitiruv oldi amaliyoti

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha