Koʻp omilli shaxs soʻrovnomalar va psixosemantik metodlar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	135.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

Koʻp omilli shaxs soʻrovnomalar va psixosemantik metodlar

Купить

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. KO'P OMILLI SHAXS SO'ROVNOMALARINING NAZARIY
ASOSLARI ............................................................................................................ 6
1.1.Ko'p omilli shaxs tushunchasining tarixiy rivojlanishi .................................... 6
1.2.Ko'p omilli shaxs so'rovnomalarining turlari va tasnifi ................................... 9
II BOB. PSIXOSEMANTIK METODLARNING NAZARIY VA AMALIY
JIHATLARI .......................................................................................................... 13
2.1. Psixosemantikaning predmeti va metodologiyasi ......................................... 14
2.2. Semantik differensial metodi va uning qo'llanilishi ...................................... 18
Metodning afzalliklari va cheklovlari: ................................................................. 23
III BOB. KO'P OMILLI SO'ROVNOMALAR VA PSIXOSEMANTIK
METODLARNING BIRGALIKDAGI QO'LLANILISHI .................................. 25
3.1. Integratsiyalashgan yondashuv: nazariy asoslar ............................................ 25
3.2. Amaliy tadqiqotlarda kombinatsiyalashgan metodlardan foydalanish ......... 30
XULOSA .............................................................................................................. 45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 47
ILOVALAR .......................................................................................................... 49
1

KIRISH
О ’zbеkist о n Rеsрublikаsi Рrеzidеnti Shаvkаt Mirziy о yеv о ’z nutqlаridа
"Bugungi kundа hаyоtimizning bаrchа sоhаlаri tez sur’аtlаr bilаn rivоjlаnmоqdа.
Bu j а r а y о nd а ilm-f а n yutuql а ri, inn о v а tsi о n g’ о y а l а r v а texn о l о giy а l а r muhim
о ’rin tut а di. Shu b о is ilmiy t а dqiq о tl а rning met о d о l о gik а s о sl а rini
t а k о mill а shtirish, z а m о n а viy t а dqiq о t usull а rini riv о jl а ntirish h а md а ilmiy f ао liy а t
s а m а r а d о rligini о shirish d а vr t а l а bidir. А yniqs а , ins о n о mili, uning р six о l о giy а si,
m а ’n а viy-ruhiy h о l а ti bil а n b о g’liq t а dqiq о tl а r bugun h а r q а ch о ngid а n h а m muhim
а h а miy а t k а sb etm о qd а . Zer о , j а miy а td а gi b а rch а isl о h о tl а r, birinchi n а vb а td а ,
ins о n uchun, uning f а r о v о nligi v а kel а j а gi uchun xizm а t qilishi l о zim." deyа
zаmоnаviy dunyоning tez sur’аtlаrdаgi о’zgаrishlаri vа rivоjlаnishi shаrоitidа ilm-
fаn, innоvаtsiоn g’оyаlаr vа texnоlоgiyаlаrning о’rni аlоhidа tа’kidlаngаn. Bu о’z
nаvbаtidа ilmiy tаdqiqоtlаrning metоdоlоgik аsоslаrini tаkоmillаshtirish zаrurligini
kо’rsаtаdi, chunki zаmоnаviy ilm-fаn zаmоnаviy metоdоlоgiyаni tаlаb etаdi.
Zamonaviy psixologiya va ijtimoiy fanlar sohasida shaxsning psixik
xususiyatlarini, qiymat tizimlari va shaxsiy xususiyatlarini o'rganish muhim
ahamiyat kasb etadi. Buning uchun turli xil tadqiqot usullari qo'llaniladi, ular
orasida so'rovnomalar va psixosemantik metodlar alohida o'rin tutadi.
So'rovnomalar psixologik tadqiqotlarda eng keng tarqalgan vositalardan biri
bo'lib, shaxsning o'z-o'zini baholashi, his-tuyg'ulari, qarashlar va xatti-harakatlari
haqida ma'lumot olish imkonini beradi. Ular standartlashtirilgan savollar tizimi
orqali katta miqdordagi ma'lumotlarni yig'ish va statistik tahlil qilish imkoniyatini
yaratadi.
Psixosemantik metodlar esa shaxsning ong va ongosti jarayonlarini, ma'no
tuzilmalarini va kognitiv xaritalarini o'rganishga qaratilgan. Bu metodlar orqali
insonning dunyoqarashi, tushuncha tizimlari va shaxsiy ma'nolar maydoni chuqur
tahlil qilinadi.
Zamonaviy psixologiya fanining rivojlanishida shaxsni kompleks o'rganish
masalasi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. XXI asrda globallashuv,
texnologik inqilob va ijtimoiy o'zgarishlar natijasida insonning psixik dunyosi,
2

qiymat tizimlari va shaxsiy xususiyatlari yanada murakkablashdi. Bu holatda
an'anaviy psixologik diagnostika usullari yetarli bo'lmay qoldi va yangi, yanada
samarali tadqiqot metodlariga ehtiyoj paydo bo'ldi. Ko'p omilli shaxs
so'rovnomalari va psixosemantik metodlar ana shu zaruratni qondirish uchun
ishlab chiqilgan ilg'or vositalar hisoblanadi.
Raqamli texnologiyalar va sun'iy intellektning jadal rivojlanishi psixologik
tadqiqotlar sohasiga ham katta ta'sir ko'rsatmoqda. Zamonaviy dasturiy ta'minot va
kompyuter texnologiyalari yordamida katta hajmdagi psixologik ma'lumotlarni
to'plash, qayta ishlash va tahlil qilish imkoniyatlari paydo bo'ldi. Ko'p omilli
so'rovnomalar va psixosemantik metodlar bu texnologik imkoniyatlardan to'liq
foydalanib, shaxsning psixik xususiyatlarini yanada aniq va chuqur o'rganish
imkonini beradi. Bu esa psixologik xizmatlar sifatini oshirish va individual
yondashuvni kuchaytirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
M а vzuning d о lz а rbligi. Zamonaviy psixologiya va ijtimoiy fanlar
rivojlanishida ushbu metodlarning tobora keng qo'llanilishi bilan belgilanadi.
Raqamli texnologiyalar davrida klassik tadqiqot usullarini yangi imkoniyatlar bilan
boyitish va ularning samaradorligini oshirish zaruriyati mavjud.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonida kadrlar tayyorlash, professional
orientatsiya, shaxsiy rivojlanish va psixologik yordam ko'rsatish masalalari
dolzarblik kasb etdi. Zamonaviy ta'lim tizimi, ishga yollash jarayonlari,
psixoterapevtik amaliyot va boshqa sohalar shaxsning individual xususiyatlarini
aniq va ishonchli baholash usullariga muhtoj. Ko'p omilli shaxs so'rovnomalari va
psixosemantik metodlar ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'lgan ilmiy
asosga ega metodologik vositalar hisoblanadi.
O'zbekistonda psixologiya fanining rivojlanishi va psixologik xizmatlar
tizimining shakllanishi jarayonida zamonaviy diagnostika metodlarini o'zlashtirish
masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Milliy ta'lim tizimini isloh qilish, ruhiy
salomatlikni saqlash dasturlari va ijtimoiy-psixologik xizmatlar ko'rsatish sohasida
ushbu metodlarning qo'llanilishi katta amaliy ahamiyatga ega. Shuningdek,
mahalliy madaniy-milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda ushbu metodlarni
3

moslashtirib qo'llash va o'zbek tiliga tarjima qilish masalalari ham dolzarb
hisoblanadi.
Kurs ishining mаqsаdi ko'p omilli shaxs so'rovnomalari va psixosemantik
metodlarning nazariy asoslari, qo'llanilish sohalari va amaliy ahamiyatini
kompleks tahlil qilish.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
 Ko'p omilli shaxs so'rovnomalarining nazariy-metodologik asoslarini
o'rganish
 Psixosemantik metodlarning turlari va qo'llanilish xususiyatlarini tahlil qilish
 Ushbu metodlarning zamonaviy tadqiqotlardagi o'rni va ahamiyatini
aniqlash
 Metodlarning afzalliklari va cheklovlarini baholash
Kurs ishining о b’ е kti Shaxsning psixik xususiyatlari, kognitiv tuzilmalari va
ma'no tizimlarini o'rganishga qaratilgan psixologik diagnostika metodlari,
р r е dm е ti е s а ko'p omilli shaxs so'rovnomalari va psixosemantik metodlarning
nazariy asoslari, tuzilishi, qo'llanilish usullari hamda ularning psixologik
tadqiqotlardagi o'rni va samaradorligi.
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt shahri Yashnobod tumani 216-umumiy o’rta
ta’lim m а kt а ning 8-sinf о ’quvchil а rining 15 nаfаri, 9-sinf о ’quvchil а rining 15
nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt metоdlаri :
1. Kuzаtish
2. R.B.Kettellning «Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi»
Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti bir necha muhim yo'nalishda namoyon
bo'ladi. Ta'lim sohasida ushbu tadqiqot natijalari psixolog-pedagoglar, sinf
rahbarlari va ta'lim muassasalari psixologlari uchun qimmatli ma'lumot manbai
bo'lib xizmat qiladi. Ko'p omilli shaxs so'rovnomalari orqali o'quvchilarning
shaxsiy xususiyatlarini aniqlash, ularning qobiliyatlari va qiziqishlarini baholash,
professional yo'nalishni tanlashda yordam berish mumkin.
4

Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
5

I BOB. KO'P OMILLI SHAXS SO'ROVNOMALARINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1.Ko'p omilli shaxs tushunchasining tarixiy rivojlanishi
Ko'p omilli shaxs tushunchasining shakllanishi XX asrning boshlarida
psixologiya fanining mustaqil ilm sohasi sifatida rivojlanishi bilan chambarchas
bog'liq. Shaxs psixologiyasining asoschisi hisoblangan Vil'gelm Shtern 1900-
yillarda shaxsning ko'p qirrali tabiatini ta'kidlab, uni yagona butun sifatida ko'rib
chiqish zaruratini uqtirgan edi. Shternning "shaxs - bu psixofizik neytrallik" degan
ta'rifi shaxsning murakkab, ko'p omilli tuzilishga ega ekanligini anglatardi. 1
Gordon Allportning 1930-yillardagi fundamental tadqiqotlari shaxs
nazariyasining rivojlanishida muhim bosqich bo'ldi. Allport shaxsni "psixofizik
tizimlarning individ ichidagi dinamik tashkiloti" deb ta'riflagan va shaxsning o'ziga
xos xatti-harakatlari hamda fikrlash uslubini belgilovchi omillar mavjudligini
isbotlagan. U birinchilardan bo'lib shaxsning turli xil xususiyatlarini sistematik
ravishda tasniflashga harakat qildi va ularni uchta asosiy guruhga ajratdi: kardinal
xususiyatlar, markaziy xususiyatlar va ikkilamchi xususiyatlar.
Henry Murray va uning Harvard universitetidagi hamkasblari 1930-1940-
yillarda shaxsning ehtiyojlar tizimi asosida ko'p omilli modelini ishlab chiqdilar.
Murrayning "Personologiya" asarida u shaxsning 20 dan ortiq asosiy ehtiyojlarini
aniqladi va bu ehtiyojlarning turli kombinatsiyalari har bir individning noyob
shaxsiy profilini yaratishini ko'rsatdi. Bu yondashuv birinchi marta shaxsni
miqdoriy jihatdan o'lchash va turli omillar bo'yicha baholash imkoniyatini yaratdi.
1940-yillarda Raymond Cattell tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shaxs
nazariyasining yangi bosqichini boshladi. Cattell leksik yondashuvdan foydalanib,
til tarkibidagi shaxsiy xususiyatlarni ifodalovchi so'zlarni tahlil qildi va ulardan
4500 ga yaqin atamani ajratib oldi. Keyinchalik u bu ro'yxatni qisqartirib, 171 ta
asosiy xususiyatni aniqladi va ularni faktor tahlili usuli bilan o'rgandi. Cattellning
bu tadqiqotlari shaxsning 16 ta asosiy omili (16PF) modelining yaratilishiga olib
keldi.
1
Abdullaeva Sh.X. Shaxs psixologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 248 b.
6

XX asrning o'rtalarida psixometriya fanining rivojlanishi shaxs tadqiqotlariga
yangi imkoniyatlar olib keldi. Charles Spearmen tomonidan ishlab chiqilgan faktor
tahlili usuli shaxsning turli xususiyatlari orasidagi bog'liqliklarni aniqlash va ularni
asosiy omillarga birlashtirish imkonini berdi. Bu matematik usul yordamida
olimlar shaxsning murakkab tuzilishini sodda va tushunarli modellarga aylantira
boshladilar.
Louis Thurstone 1930-yillarda ko'p omilli faktor tahlili usulini ishlab chiqdi
va uni shaxs tadqiqotlarida qo'lladi. Uning "Birlamchi aqliy qobiliyatlar"
nazariyasi intellektning yagona umumiy omil emas, balki bir necha mustaqil
omillardan iborat ekanligini isbotladi. Bu yondashuv keyinchalik shaxsning boshqa
sohalarida ham qo'llanila boshlandi va ko'p omilli shaxs modellarining
rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. 2
J.P. Guilford 1950-yillarda "Intellektning tuzilishi" modelini yaratdi va unda
120 ta turli aqliy qobiliyatni aniqladi. Guilfordning tizimli yondashuvi shaxsning
kognitiv omillarini bir necha o'lcham bo'yicha tasniflash imkonini berdi. Bu model
kognitiv psixologiyaning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi va shaxsning
intellektual qobiliyatlarini ko'p omilli tarzda o'rganish an'anasini yaratdi.
1960-yillarda kompyuter texnologiyalarining paydo bo'lishi faktor tahlili
usullarini yanada rivojlantirishga imkon berdi. Katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta
ishlash va murakkab statistik hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyati paydo
bo'ldi. Bu esa yangi, yanada aniq va ishonchli ko'p omilli shaxs modellarining
yaratilishiga yo'l ochdi.
1960-1970-yillarda bir necha mustaqil tadqiqotchi guruh Cattellning 16 omilli
modelini yanada soddalashtirish ustida ishladi. Warren Norman, Lewis Goldberg
va boshqa olimlar turli madaniyat va til guruhlari vakillarida o'tkazgan tadqiqotlar
natijasida shaxsning beshta asosiy omilini aniqladilar. Bu omillar keyinchalik
"Katta beshlik" (Big Five) modeli deb nomlandi va zamonaviy shaxs
psixologiyasining asosiy nazariy modeli bo'lib qoldi.
2
Boboev S.Q. Ko‘p omilli shaxsiyat testlari: nazariya va amaliyot. – Samarqand: SamDU, 2021. – 278 b.
7

"Katta beshlik" modelining birinchi omili Ekstroversiya-Introversiya Hans
Eysenck tomonidan 1940-yillardayoq aniqlangan edi. Eysenck shaxsning asosiy
temperament xususiyatlarini o'rganib, odamlarning ijtimoiy faollik darajasi,
energiya miqdori va tashqi dunyoga yo'nalganlik darajasi bo'yicha farq qilishini
aniqladi. Ikkinchi omil Nevrotizm yoki Hissiy barqarorlik ham Eysenck tomonidan
keng o'rganildi va odamlarning stress holatlariga bardoshlilik darajasini aks
ettiradi.
Uchinchi omil bo'lgan Ochiqlik tajribaga (Openness to Experience) yangi
g'oyalar, san'at, madaniyat va intellektual faollikka moyillikni o'lchaydi. Bu omil
birinchi marta 1960-yillarda Lewis Goldberg tomonidan aniqlandi va keyinchalik
Paul Costa va Robert McCrae tomonidan batafsil o'rganildi. To'rtinchi omil
Vijdonlilik (Conscientiousness) tartib-intizom, maqsadga intilish va
majburiyatlarni bajarish darajasini aks ettiradi.
Beshinchi omil Kelishish (Agreeableness) boshqalar bilan munosabatlarda
hamjihatlik, mehribonlik va hamkorlik darajasini ifodalaydi. Ushbu besh omil turli
madaniyat va yoshdagi odamlarda doimiy ravishda namoyon bo'ladi va shaxsning
asosiy xususiyatlarini to'liq aks ettiradi. "Katta beshlik" modeli 1990-yillarda
NEO-PI-R so'rovnomasi yaratilishi bilan amaliy qo'llanilishning yangi bosqichiga
o'tdi.
XXI asr boshida ko'p omilli shaxs tushunchasi yangi rivojlanish bosqichiga
kirdi. Raqamli texnologiyalar, katta ma'lumotlar (Big Data) va mashinali o'rganish
algoritmlari shaxs tadqiqotlariga yangi imkoniyatlar olib keldi. Ijtimoiy
tarmoqlardagi faollik, raqamli izlar va onlayn xatti-harakatlar tahlili orqali
shaxsning yangi omillarini aniqlash mumkin bo'ldi.
Michal Kosinski va boshqa tadqiqotchilar Facebook, Twitter va boshqa
ijtimoiy tarmoqlardagi ma'lumotlar asosida shaxsni avtomatik baholash
modellarini ishlab chiqdilar. Bu tadqiqotlar shaxsning "raqamli izi" va uning
psixologik xususiyatlari orasida kuchli bog'liqlik borligini ko'rsatdi. Yangi
"Raqamli shaxs" tushunchasi paydo bo'ldi va bu soha jadal rivojlanmoqda.
8

Neyrofiziologiya va miya tadqiqotlarining rivojlanishi shaxsning biologik
asoslarini yanada chuqur tushunish imkonini berdi. fMRI, PET va boshqa
zamonaviy usullar yordamida shaxsiy xususiyatlarning miya faoliyati bilan
bog'liqligi o'rganilmoqda. Bu tadqiqotlar shaxsning ko'p omilli tuzilishi nafaqat
psixologik, balki neyrofiziologik asoslarga ham ega ekanligini isbotlamoqda.
Madaniyatlararo psixologiyaning rivojlanishi shaxs modellarining
universalligi masalasini ko'taradi. Turli madaniyatlarda "Katta beshlik" modelining
qo'llanilishi o'rganilmoqda va ba'zi madaniyatlarda qo'shimcha omillar (masalan,
"Halollik-Kamtarlik") aniqlanmoqda. Bu esa shaxs tushunchasining madaniy
xususiyatlarni hisobga olgan holda rivojlanishi zarurligini ko'rsatadi.
Zamonaviy tadqiqotlarda shaxsning dinamik xususiyatlari ham e'tibor
markazida. Shaxsiy xususiyatlarning vaqt o'tishi bilan o'zgarishi, hayotiy voqealar
ta'siri va shaxsiy rivojlanish jarayoni o'rganilmoqda. Bu yo'nalish "shaxsning
rivojlanuvchi ko'p omilliligi" kontseptsiyasini shakllantirmoqda va kelajakda yangi
nazariy modellarning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin.
1.2.Ko'p omilli shaxs so'rovnomalarining turlari va tasnifi
Ko'p omilli shaxs so'rovnomalarini turli mezonlar asosida tasniflash mumkin.
Eng muhim tasniflash mezonlari quyidagilardir: nazariy asosga ko'ra tasniflash,
o'lchov ob'ektiga ko'ra tasniflash, qo'llanilish sohasiga ko'ra tasniflash, savollar
turiga ko'ra tasniflash va baholash usuli bo'yicha tasniflash. Har bir tasniflash turi
o'ziga xos xususiyatlar va qo'llanilish sohasiga ega.
Nazariy asosga ko'ra tasniflash so'rovnomalarning qaysi psixologik nazariya
yoki model asosida yaratilganligini ko'rsatadi. Bu tasniflash psixologlar uchun eng
muhim hisoblanadi, chunki har bir nazariya o'ziga xos shaxs tushunchasini taklif
qiladi va shunga mos ravishda diagnostika vositalarini yaratadi. Masalan, faktor
nazariyasi asosida yaratilgan so'rovnomalar shaxsning asosiy omillarini aniqlashga
qaratilgan bo'lsa, gumanistik nazariya asosidagilari shaxsiy o'sish va o'z-o'zini
amalga oshirish jarayonlarini baholaydi.
9

O'lchov ob'ektiga ko'ra tasniflash so'rovnomalarning qaysi shaxsiy
xususiyatlarni o'lchashga mo'ljallanganligini belgilaydi. Bu tasniflash amaliy
psixologlar uchun muhim, chunki konkret vazifalar uchun mos so'rovnomani
tanlash imkonini beradi. Shaxsning turli sohalari - intellektual, hissiy, ijtimoiy,
motivatsion va boshqalar - turli xil so'rovnomalar yordamida o'rganiladi.
Qo'llanilish sohasiga ko'ra tasniflash so'rovnomalarning qaysi amaliy sohalar
uchun mo'ljallanganligini ko'rsatadi. Ta'lim, kadrlar bilan ishlash, klinik
psixologiya, sport psixologiyasi va boshqa sohalar uchun maxsus so'rovnomalar
mavjud. Bu tasniflash mutaxassislarga o'z faoliyat sohasiga mos vositalarni tanlash
imkonini beradi. 3
Faktor nazariyasi asosidagi so'rovnomalar eng keng tarqalgan turkum
hisoblanadi. Bu guruhga "Katta beshlik" modeli asosida yaratilgan NEO-PI-R,
NEO-FFI so'rovnomalari kiradi. Ushbu so'rovnomalar shaxsning besh asosiy omili
- Nevrotizm, Ekstroversiya, Ochiqlik, Kelishish va Vijdonlilik - ni o'lchaydi. Har
bir omil bir necha qism-shkalaga bo'linadi va jami 30 ta kichik omilni baholash
imkonini beradi.
Cattellning 16 omilli nazariyasi asosida yaratilgan 16PF so'rovnomasi ham bu
guruhga kiradi. Ushbu so'rovnoma shaxsning 16 ta asosiy omilini baholaydi va har
birini A dan Q4 gacha harflar bilan belgilaydi. 16PF so'rovnomasi ayniqsa kadrlar
bilan ishlash va professional konsultatsiya sohasida keng qo'llaniladi.
Eysenck nazariyasi asosidagi so'rovnomalar shaxsning uch asosiy o'lchovi -
Ekstroversiya-Introversiya, Nevrotizm-Hissiy barqarorlik va Psixotizm - ni
baholaydi. EPQ (Eysenck Personality Questionnaire) va uning turli versiyalari bu
guruhga kiradi. Bu so'rovnomalar soddaligi va qisqaligi bilan ajralib turadi.
Temperament nazariyalari asosidagi so'rovnomalar shaxsning tug'ma
xususiyatlarini baholashga qaratilgan. Pavlov, Kretschmer, Ayzenk va boshqa
olimlarning temperament nazariyalari asosida yaratilgan so'rovnomalar bu guruhga
kiradi. Strelau temperament so'rovnomasi, Buss-Plomin temperament so'rovnomasi
va boshqalar bu turkumning namunalaridir.
3
Axmedov A.A. Psixosemantik tadqiqotlar metodikasi. – Toshkent: Fan, 2018. – 196 b.
10

Kognitiv xususiyatlarni o'lchovchi so'rovnomalar intellektual qobiliyatlar,
fikrlash uslublari va kognitiv strategiyalarni baholaydi. Sternberg "Fikrlash
uslublari" so'rovnomasi, Gardner "Ko'p omilli intellekt" so'rovnomasi va Guilford
"Ijodiy fikrlash" testi bu guruhga kiradi. Ushbu so'rovnomalar ta'lim sohasida keng
qo'llaniladi.
Hissiy xususiyatlarni baholovchi so'rovnomalar shaxsning hissiy intellekti,
hissiy barqarorligi va stress bilan kurashish qobiliyatini o'lchaydi. Mayer-Salovey
hissiy intellekt so'rovnomasi, Bar-On EQ-i so'rovnomasi va Goleman hissiy
kompetensiyalar so'rovnomasi bu guruhning asosiy vakillari hisoblanadi.
Ijtimoiy xususiyatlarni o'lchovchi so'rovnomalar shaxsning boshqalar bilan
munosabatlari, liderlik qobiliyatlari va ijtimoiy ko'nikmalarini baholaydi.
Interpersonal reaktivlik so'rovnomasi, ijtimoiy ko'nikmalar so'rovnomasi va
liderlik uslublari so'rovnomasi bu turkumga kiradi.
Motivatsion xususiyatlarni baholovchi so'rovnomalar shaxsning ehtiyojlari,
qiziqishlari va harakat motivlari haqida ma'lumot beradi. Murray ehtiyojlar
ro'yxati, Maslow ehtiyojlar ierarxiyasi so'rovnomasi va Deci-Ryan ichki
motivatsiya so'rovnomasi bu guruhning namunalari hisoblanadi.
Ta'lim sohasida qo'llaniladigan so'rovnomalar o'quvchilar va talabalarning
shaxsiy xususiyatlarini, o'rganish uslublarini va professional moyilliklarini
aniqlashga qaratilgan. Holland professional qiziqishlar so'rovnomasi, Kolb
o'rganish uslublari so'rovnomasi va akademik motivatsiya so'rovnomasi bu
guruhning asosiy vakillaridir.
Kadrlar bilan ishlash sohasidagi so'rovnomalar xodimlarni tanlash, baholash
va rivojlantirish uchun ishlatiladi. Hogan shaxsiy so'rovnomasi, SHL OPQ32
so'rovnomasi va Thomas-Kilmann ziddiyat bilan kurashish uslublari so'rovnomasi
HR sohasi uchun maxsus ishlab chiqilgan.
Klinik psixologiya sohasidagi so'rovnomalar psixik buzilishlarni diagnostika
qilish va davolash jarayonini rejalashtirish uchun qo'llaniladi. MMPI-2 (Minnesota
Ko'p fazali Shaxsiy So'rovnomasi), PAI (Shaxsiy Baholash Inventori) va Rorschax
testi bu sohaning asosiy vositalaridir.
11

Sport psixologiyasida qo'llaniladigan so'rovnomalar sportchilarning
psixologik tayyorgarligini, raqobat tashvishi darajasini va motivatsion
xususiyatlarini baholaydi. Sport tashvishi so'rovnomasi, raqobat motivatsiyasi
so'rovnomasi va sportda liderlik uslublari so'rovnomasi bu sohaga xos vositalardir.
Yopiq savollar tipidagi so'rovnomalar respondentga oldindan tayyorlangan
javob variantlarini taklif qiladi. Ko'pincha Likert shkalasi (1 dan 5 gacha yoki 1
dan 7 gacha) qo'llaniladi, bu erda har bir raqam ma'lum darajadagi rozilik yoki
nomuvofiqlikni ifodalaydi. Bu turdagi so'rovnomalar standardlashtirish va statistik
tahlil qilish uchun qulay, ammo respondentning individual fikrlarini to'liq ifoda
etish imkoniyatini cheklaydi. 4
Ochiq savollar tipidagi so'rovnomalar respondentga o'z javoblarini erkin
ifodalash imkoniyatini beradi. Bu turdagi savollar chuqur va individual
ma'lumotlar olish imkonini yaratadi, ammo javoblarni tahlil qilish murakkab va
vaqt talab qiladi. Proyektiv testlar ko'pincha ochiq savollarga asoslanadi.
Aralash turdagi so'rovnomalar yopiq va ochiq savollarni birlashtiradi. Bu
yondashuv bir tomondan standardlashtirilgan ma'lumotlar olish, ikkinchi tomondan
individual xususiyatlarni aniqlash imkonini beradi. Zamonaviy so'rovnomalarda bu
usul tobora keng qo'llanilmoqda.
Ixtiyoriy javobli so'rovnomalarda respondent ba'zi savollarga javob bermaslik
huquqiga ega. Bu turdagi so'rovnomalar sezgir mavzularda qo'llaniladi va
respondentning psixologik holatini hisobga oladi.
O'z-o'zini baholash usuli asosidagi so'rovnomalar eng keng tarqalgan turkum
hisoblanadi. Bu usulda respondent o'zi haqida ma'lumot beradi va o'z
xususiyatlarini baholaydi. Ushbu usulning afzalligi - ma'lumotni to'g'ridan-to'g'ri
manbadan olish, kamchiligi esa - subyektivlik va o'z-o'zini noto'g'ri baholash
ehtimoli.
Boshqalar tomonidan baholash usuli asosidagi so'rovnomalar respondent
haqida ma'lumotni uning yaqinlari, hamkasblari yoki kuzatuvchilardan oladi. 360
4
Azizxodjaeva N.N. Psixodiagnostika asoslari va usullari. – Toshkent: TDPU, 2020. – 312 b.
12

daraja baholash usuli bu turkumga kiradi va shaxsni har tomonlama baholash
imkonini beradi. Bu usul o'z-o'zini baholashdagi subyektivlikni kamaytiradi.
Aralash baholash usuli o'z-o'zini baholash va boshqalar tomonidan baholashni
birlashtiradi. Bu yondashuv eng obyektiv natijalar beradi, ammo amalga oshirish
murakkab va vaqt talab qiladi.
Kuzatuv asosidagi baholash usulida maxsus tayyorgarlikdan o'tgan
mutaxassislar respondentning xatti-harakatlarini kuzatib, uning shaxsiy
xususiyatlarini baholaydi. Bu usul ayniqsa bolalar psixologiyasida va klinik
amaliyotda qo'llaniladi.
Raqamli so'rovnomalar zamonaviy texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan
bo'lib, interaktiv elementlar, multimedia kontentlar va adaptiv savollarni o'z ichiga
oladi. Bu so'rovnomalar respondent uchun qiziqarli va motivatsion jihatdan
samarali bo'lib, yanada aniq natijalar beradi.
Adaptiv so'rovnomalar respondentning oldingi javoblariga qarab keyingi
savollarni tanlaydi. Bu yondashuv so'rovnoma vaqtini qisqartiradi va aniqlikni
oshiradi. Kompyuter adaptiv testlash (CAT) usuli bu sohadagi eng ilg'or
yondashuv hisoblanadi.
Mobil so'rovnomalar smartfon va planshetlar uchun optimallashtirilgan bo'lib,
istalgan vaqt va joyda o'tkazilishi mumkin. Bu so'rovnomalar keng auditorirani
qamrab olish va tez natija olish imkonini beradi.
Ijtimoiy tarmoq asosidagi so'rovnomalar respondentning onlayn faoliyati
ma'lumotlarini tahlil qilib, uning shaxsiy xususiyatlarini baholaydi. Bu yangi
yo'nalish katta ma'lumotlar (Big Data) va mashinali o'rganish texnologiyalariga
asoslanadi va kelajakda keng rivojlanishi kutilmoqda.
II BOB. PSIXOSEMANTIK METODLARNING NAZARIY VA AMALIY
JIHATLARI
13

2.1. Psixosemantikaning predmeti va metodologiyasi
Psixosemantika - bu insonning ongida ma'nolar dunyosining tuzilishi va
funksiyalanish qonuniyatlarini o'rganuvchi psixologiyaning nisbatan yangi
yo'nalishi hisoblanadi. Ushbu fan sohasining predmeti shaxsning subyektiv
ma'nolar tizimi va ularning psixik faoliyatdagi o'rni bo'lib, u insonning dunyo
haqidagi tasavvurlari, tushunchalari va ma'nolarning ichki tashkilotini o'rganadi.
Psixosemantikaning asosiy predmeti - bu individual ongda ma'nolarning
paydo bo'lishi, rivojlanishi va o'zgarishi jarayonlari hamda ularning shaxsning
xatti-harakatlari va qarorlar qabul qilishiga ta'siri. Bu sohada ma'no tushunchasi
markaziy o'rinni egallaydi va u nafaqat lug'aviy ma'noni, balki shaxsiy, hissiy va
madaniy kontekstlar bilan boyitilgan subyektiv ma'noni ham o'z ichiga oladi.
Semantik maydon tushunchasi psixosemantikaning asosiy kategoriyalaridan
biridir. Bu tushuncha individual ongda bir-biri bilan bog'liq bo'lgan ma'no
birliklarining tizimli tashkilotini ifodalaydi. Semantik maydon ichida tushunchalar
o'zaro bog'lanib, ierarxik tuzilma hosil qiladi. Masalan, "sevgi" tushunchasi
atrofida "mehr", "sadoqat", "g'amxo'rlik", "ishonch" kabi tushunchalar to'planadi
va o'ziga xos semantik maydonni yaratadi. 5
Shaxsiy ma'no tushunchasi ham psixosemantikada muhim o'rin tutadi.
Shaxsiy ma'no - bu ob'ektiv dunyoning shaxs uchun subyektiv ahamiyati bo'lib, u
individual tajriba, ehtiyojlar va maqsadlar asosida shakllanadi. Bir xil ob'ekt turli
odamlar uchun turli ma'noga ega bo'lishi mumkin, bu esa shaxsning noyob
dunyoqarashini shakillantiradi.
Psixosemantika metodologiyasi bir necha asosiy tamoyillarga asoslanadi.
Birinchi tamoyil - bu ma'nolarning subyektiv xarakterini tan olish prinsipidir. Bu
tamoyilga ko'ra, har bir inson o'ziga xos ma'nolar tizimiga ega va bu tizim uning
individual tajribasi asosida shakllanadi. Shuning uchun psixosemantik
tadqiqotlarda individual yondashuvga alohida e'tibor beriladi.
Ikkinchi muhim tamoyil - bu ma'nolarning dinamik xarakteri prinsipidir.
Ma'nolar doimiy rivojlanish va o'zgarish jarayonida bo'ladi, yangi tajribalar va
5
Jo‘raev H.S. Pedagogik psixologiyada psixometrik usullar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 186 b.
14

bilimlar ta'sirida o'zgarib boradi. Bu tamoyil psixosemantik tadqiqotlarda
uzunlamasina o'rganishlarni amalga oshirish zarurligini ko'rsatadi.
Uchinchi tamoyil - bu ma'nolarning tizimli xarakteri prinsipidir. Ma'nolar
yakka holda emas, balki o'zaro bog'liq tizim sifatida mavjud bo'ladi. Bir ma'noning
o'zgarishi butun tizimga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu tamoyil tizimli yondashuvni
talab qiladi va ma'nolarni ularning konteksti bilan birga o'rganishni nazarda tutadi.
To'rtinchi tamoyil - bu ma'nolarning madaniy shartlanganligi prinsipidir.
Ma'nolar shakllanishida madaniy omillar muhim rol o'ynaydi. Til, an'analar,
ijtimoiy normalar va qadriyatlar ma'nolar tizimining shakllanishiga katta ta'sir
ko'rsatadi. Bu tamoyil madaniyatlararo tadqiqotlarni amalga oshirish zarurligini
ko'rsatadi.
Semantik differentsial usuli psixosemantikaning eng keng tarqalgan
metodlaridan biridir. Bu usul 1950-yillarda Charles Osgood tomonidan ishlab
chiqilgan va ob'ektlarning subyektiv ma'nosini o'lchash uchun mo'ljallangan.
Usulning mohiyati shundaki, respondent ma'lum ob'ekt yoki tushunchani qarama-
qarshi sifatlar juftligi orasida baholaydi.
Semantik differentsial usulida odatda 5 yoki 7 bosqichli shkala qo'llaniladi.
Masalan, "yaxshi-yomon", "kuchli-zaif", "faol-passiv" kabi sifatlar juftligi orasida
baho beriladi. Osgoodning tadqiqotlari natijasida uchta asosiy semantik omil
aniqlandi: baholash (evaluation), kuch (potency) va faollik (activity). Bu omillar
deyarli barcha madaniyatlarda topiladi va universal xarakter kasb etadi.
Repertuar panjalarlari usuli Jorj Kellining shaxsiy konstruktlar nazariyasiga
asoslangan. Bu usulda respondent ma'lum ob'ektlar (odamlar, hodisalar) guruhini
solishtiradi va ular orasidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlaydi. Usulning maqsadi -
shaxsning dunyoni qanday konstruktlar (tushunchalar) orqali idrok qilishini
aniqlash.
Usul quyidagicha amalga oshiriladi: respondentga uchta ob'ekt taqdim etiladi
va u ulardan ikkitasini uchinchisidan ajratib turadigan xususiyatni nomlashi
so'raladi. Bu jarayon takrorlanib, shaxsning shaxsiy konstruktlar tizimi aniqlanadi.
15

Konstruktlar orasidagi bog'liqliklar tahlil qilinib, shaxsning kognitiv xaritasi
tuziladi.
Assotsiativ eksperiment psixosemantikada keng qo'llaniladigan klassik usul
hisoblanadi. Bu usulning mohiyati respondentga so'z yoki tushuncha berilganda, u
eng birinchi ko'nglidan o'tgan assotsiatsiyani aytishidir. Assotsiatsiyalar tahlili
orqali shaxsning ma'nolar tizimi, hissiy munosabatlari va kognitiv xususiyatlari
haqida ma'lumot olish mumkin.
Erkin assotsiativ eksperiment - bu usulning eng oddiy turi bo'lib,
respondentga stimulus so'z beriladi va u istalgan assotsiatsiyani aytishi mumkin.
Bu usul ongning eng chuqur qatlamlaridagi ma'nolarni ochib beradi va proyektiv
xususiyatga ega. Javoblar tezligi, takrorlanish chastotasi va javoblarning
emotsional rangi muhim ma'lumotlar beradi.
Yo'naltirilgan assotsiativ eksperimentda respondentga ma'lum chegaralar
qo'yiladi. Masalan, faqat ot so'z turkumidan yoki faqat musbat ma'noli so'zlardan
assotsiatsiya keltirish so'raladi. Bu usul ma'lum semantik sohalarni maqsadli
ravishda o'rganish imkonini beradi.
Zanjirli assotsiativ eksperimentda respondent birinchi assotsiatsiyaga yana
assotsiatsiya keltiradi va bu jarayon davom etadi. Natijada assotsiativ zanjir hosil
bo'ladi, bu esa ma'nolar orasidagi bog'liqliklarni yanada chuqur o'rganish imkonini
beradi.
Erkin kategoriyalash usuli respondentdan taqdim etilgan ob'ektlar (so'zlar,
rasmlar, tushunchalar) to'plamini o'z ixtiyori bilan guruhlarga ajratishini so'raydi.
Bu usul shaxsning dunyo haqidagi kategoriyalar tizimini aniqlash imkonini beradi.
Kategoriyalar nomi, ularga kiritilgan ob'ektlar va kategoriyalar orasidagi ierarxiya
haqida ma'lumot olinadi.
Majburiy kategoriyalash usulida respondentga oldindan belgilangan
kategoriyalar beriladi va u ob'ektlarni shu kategoriyalarga joylashtirishi kerak. Bu
usul shaxsning ma'lum kategoriyalar tizimiga moslashish darajasini va individual
farqlarni aniqlash uchun qo'llaniladi.
16

Ierarxik kategoriyalash usulida ob'ektlar avval katta guruhlarga, keyin kichik
guruhlarga ajratiladi. Natijada daraxtsimon ierarxiya hosil bo'ladi. Bu usul
tushunchalar orasidagi ierarxik bog'liqliklarni aniqlash va shaxsning kognitiv
tuzilmalarini o'rganish imkonini beradi.
Ko'p bosqichli kategoriyalash usulida jarayon bir necha bosqichda amalga
oshiriladi va har bir bosqichda kategoriyalash mezonlari o'zgarib boradi. Bu usul
ma'nolar tizimining murakkab tuzilmasini yanada batafsil o'rganish imkonini
beradi.
Ko'p o'lchovli skalyarlash (MDS - Multidimensional Scaling) usuli ob'ektlar
orasidagi o'xshashlik yoki farqlarni past o'lchovli fazoda tasvirlash imkonini
beradi. Bu usul yordamida semantik maydondagi ob'ektlarning joylashuvi va ular
orasidagi masofalar aniqlanadi. Natijada semantik xarita hosil bo'ladi.
Klaster tahlili usuli o'xshash ma'noga ega ob'ektlarni guruhlarga
birlashtirishga imkon beradi. Bu usul semantik maydonlardagi tuzilmani aniqlash
va ma'nolar orasidagi bog'liqliklarni vizual tarzda ko'rsatish uchun qo'llaniladi.
Ierarxik va ierarxik bo'lmagan klaster tahlili turlari mavjud.
Faktor tahlili usuli ma'lumotlar massivida yashirin omillarni aniqlash
imkonini beradi. Psixosemantik tadqiqotlarda bu usul orqali semantik
maydonlarning asosiy o'lchovlari aniqlanadi. Masalan, baholash, kuch va faollik
omillari semantik differentsial ma'lumotlari asosida aniqlanadi.
Korespondent tahlili usuli kategoriyalar va ob'ektlar orasidagi bog'liqliklarni
o'rganish uchun qo'llaniladi. Bu usul ayniqsa kategoriyalash usullari ma'lumotlarini
tahlil qilishda samarali bo'lib, ob'ektlar va kategoriyalarning birgalikdagi
geometrik tasvirini yaratadi.
Metafora usuli respondentdan ma'lum ob'ekt yoki vaziyatni boshqa ob'ekt
bilan solishtirish va o'xshashlikni izohlab berishni so'raydi. Masalan, "Agar sizning
ishingiz hayvon bo'lsa, u qanday hayvon bo'lardi va nima uchun?" Bu usul
ma'nolarning chuqur qatlamlarini ochib beradi va ongosti ma'lumotlarni olish
imkonini beradi.
17

Antropomorfizatsiya usulida respondentdan ob'ektga insoniy xususiyatlar
berishni so'raladi. Masalan, "Agar bu brend inson bo'lsa, u qanday inson bo'lardi?"
Bu usul brendlar, mahsulotlar va tashkilotlar ta'sirini o'rganishda keng qo'llaniladi.
Personifikatsiya usuli ob'ekt yoki tushunchani ma'lum shaxs bilan bog'lash
jarayonidir. Bu usul shaxsiy ma'nolar va hissiy munosabatlarni aniqlash uchun
samarali hisoblanadi. 6
Fotoproyektiv usullar rasmlar va fotosuratlar orqali ma'nolarni o'rganishni
nazarda tutadi. Respondentdan ma'lum mavzuga mos keladigan rasmlarni tanlash
yoki rasmlar bo'yicha hikoya tuzish so'raladi. Bu usul verbal ifoda qilish qiyin
bo'lgan ma'nolarni aniqlash imkonini beradi.
Matn tahlili usullari so'nggi yillarda keng rivojlanmoqda. Respondent
tomonidan yaratilgan erkin matnlar (esse, intervyu transkripsiyalari) maxsus
dasturlar yordamida tahlil qilinadi. So'zlar chastotasi, semantik bog'liqliklar va
emotional ton tahlil qilinadi.
Semantik tarmoqlar tahlili ma'nolar orasidagi murakkab bog'liqliklarni graf
nazariyasi usullari bilan o'rganadi. Tushunchalar tugunlar, ular orasidagi
bog'liqliklar esa qirralar sifatida ifodalanadi. Tarmoq xususiyatlari - markaziylik,
zichlik, klasterlar - tahlil qilinadi.
Mashinali o'rganish usullari katta hajmdagi psixosemantik ma'lumotlarni
tahlil qilish va naqshlarni aniqlash uchun qo'llaniladi. Neyron tarmoqlar, qo'llab-
quvvatlash vektorlari mashinalari va boshqa algoritmlar semantik ma'lumotlarni
qayta ishlashda ishlatiladi.
Virtual reallik va interaktiv metodlar yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
Respondentlar virtual muhitda ma'nolarni vizual tarzda ifodalashi va
manipulyatsiya qilishi mumkin. Bu usullar ayniqsa fazoviy va vizual ma'nolarni
o'rganishda samarali hisoblanadi.
2.2. Semantik differensial metodi va uning qo'llanilishi
6
Qodirov B.R. Psixosemantika asoslari va tadbiqi. – Buxoro: BuxDU, 2019. – 156 b.
18

Semantik differensial metodi 1950-yillarda Amerika psixologi Charles
Osgood tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, ma'nolarning o'lchanishi sohasida
inqilobiy yutuq hisoblanadi. Osgood va uning hamkasblarining maqsadi insonlar
turli ob'ektlar, tushunchalar va hodisalar haqida qanday his-tuyg'ularga ega
ekanligini aniq va obyektiv tarzda o'lchash edi. Metodning asosiy g'oyasi shundaki,
har qanday ma'no ikki qarama-qarshi qutb orasidagi fazoda joylashgan deb
hisoblanadi.
Osgoodning nazariy yondashuvi behaviorizm va strukturalizm elementlarini
birlashtirgan edi. U ma'nolarning konditsionerlashgan javoblar orqali
shakllanishini ta'kidlagan va shu bilan birga ma'nolarning universal tuzilmaga ega
ekanligini isbotlashga harakat qilgan. Uning "ma'no o'lchovi" nazariyasiga ko'ra,
har qanday tushuncha uchta asosiy o'lchovda baholanishi mumkin: baholash
(Evaluation), kuch (Potency) va faollik (Activity).
Metodning rivojlanish jarayonida bir necha muhim bosqichlar bo'lgan.
Dastlab Osgood 1000 dan ortiq sifat juftligini sinab ko'rgan va faktor tahlili
yordamida eng samarali va universal bo'lganlarini aniqlagan. Keyinchalik u turli
madaniyatlarda cross-kultural tadqiqotlar olib borib, uchta asosiy omilning
universalligi haqidagi gipotezasini isbotlagan.
1960-yillarda metod psixologiyaning turli sohalarida qo'llanila boshlandi va
har bir soha uchun maxsus sifat juftliklari ro'yxatlari ishlab chiqildi. Metodning
afzalligi uning soddaligi, standartlashtirilganligi va keng qo'llanilish imkoniyatida
edi. Bu xususiyatlar metodning jahon miqyosida tarqalishiga sabab bo'ldi.
Semantik differensial metodining asosiy tuzilishi uchta komponentdan iborat:
stimulus ob'ekt, sifat juftliklari va baholash shkalasi. Stimulus ob'ekt sifatida so'z,
tushuncha, rasm, inson, hodisa yoki har qanday psixologik ob'ekt xizmat qilishi
mumkin. Sifat juftliklari qarama-qarshi ma'noli sifatlardan tashkil topadi, masalan
"yaxshi-yomon", "kuchli-zaif", "tez-sekin".
Baholash shkalasi odatda 5 yoki 7 bosqichli bo'lib, markazda neytral nuqta
joylashadi. Har bir bosqich intensivlik darajasini ifodalaydi. 7 bosqichli shkalada: -
19

3 (juda kuchli), -2 (kuchli), -1 (zaif), 0 (neytral), +1 (zaif), +2 (kuchli), +3 (juda
kuchli) qiymatlari qo'llaniladi.
Osgoodning asosiy tadqiqotlari natijasida uchta universal omil aniqlangan:
Baholash omili (Evaluation) - bu ob'ektning yoqimli-yoqimsizligi, yaxshi-
yomönligi, foydali-zararliligi kabi xususiyatlarini ifodalaydi. Bu omil odatda eng
kuchli bo'lib, dispersiyaning 40-60% ini tashkil qiladi. Baholash omili insonning
ob'ektga nisbatan umumiy munosabatini aks ettiradi.
Kuch omili (Potency) - ob'ektning kuch-zaiflik, katta-kichiklik, og'ir-yengillik
kabi xususiyatlarini ifodalaydi. Bu omil ob'ektning kuch-qudrat jihatidan qanday
idrok qilinishini ko'rsatadi. Dispersiyaning 15-25% ini tashkil qiladi.
Faollik omili (Activity) - ob'ektning tez-sekinlik, faol-passivlik, harakatchan-
tinchlillik kabi xususiyatlarini ifodalaydi. Bu omil ob'ektning dinamik
xususiyatlarini aks ettiradi va dispersiyaning 10-20% ini tashkil qiladi.
Sifat juftliklarini tanlash semantik differensial metodining eng muhim
bosqichidir. Universal juftliklar barcha madaniyatlarda qo'llanilishi mumkin
bo'lgan juftliklardir. Osgoodning tadqiqotlari natijasida quyidagi universal
juftliklar aniqlangan:
Baholash omili uchun: yaxshi-yomon, go'zal-xunuk, yoqimli-yoqimsiz,
foydali-zararsiz, to'g'ri-noto'g'ri, qimmatli-qimmatsiz, mukammal-nomukammal.
Kuch omili uchun: kuchli-zaif, katta-kichik, og'ir-yengil, qattiq-yumshoq,
mustahkam-mo'rt, doimiy-vaqtinchalik.
Faollik omili uchun: tez-sekin, faol-passiv, issiq-sovuq, keskin-to'mtoq,
harakatchan-tinch, jonli-o'lik.
Maxsus juftliklar ma'lum sohalar uchun ishlab chiqilgan juftliklardir.
Masalan, brendlarni baholash uchun: zamonaviy-eski, mashhur-noma'lum,
ishonchli-shubhali, arzon-qimmat juftliklari qo'shiladi. Ta'lim sohasida: qiziq-
zerikarli, tushunarli-murakkab, foydali-befoyda juftliklari ishlatiladi.
Madaniy moslashtirishda mahalliy madaniyat xususiyatlari hisobga olinadi.
Masalan, O'zbek madaniyati uchun: mehriban-qattiqyu'rak, saxiy-baxil, halol-
yolg'onchi, hurmatli-hurmatsiz kabi juftliklar muhim ahamiyat kasb etadi.
20

Tayyorgarlik bosqichida tadqiqot maqsadi aniqlanadi, stimulus ob'ektlari
tanlanadi va sifat juftliklari ro'yxati tuziladi. Respondentlar guruhi tanlanadi va
ular bilan ishlash tartibi belgilanadi. Agar tadqiqot katta guruhda o'tkazilsa,
ma'lumotlarni to'plash va qayta ishlash usullari oldindan rejalashtiriladi.
Instruktaj berish jarayonida respondentlarga metodning mohiyati
tushuntiriladi. Ularga har bir sifat juftligi uchun stimulus ob'ektni qanchalik mos
kelishini baholash kerakligi aytiladi. Misollar orqali ishlatish tartibi ko'rsatiladi va
savollarga javob beriladi.
Ma'lumotlarni to'plash bosqichida har bir respondent stimulus ob'ektni barcha
sifat juftliklari bo'yicha baholaydi. Javoblar anketa yoki kompyuter orqali yig'iladi.
Jarayon davomida respondentlarning savollariga javob beriladi va to'g'ri baholash
ta'minlanadi.
Sifat nazorati bosqichida to'plangan ma'lumotlar tekshiriladi. Noto'g'ri yoki
to'liq bo'lmagan javoblar aniqlanadi va kerak bo'lsa qo'shimcha ma'lumotlar
so'raladi. Ma'lumotlarning ishonchliligi va to'liqligi ta'minlanadi.
Deskriptiv statistika bosqichida har bir sifat juftligi bo'yicha o'rtacha
qiymatlar, standart og'ish va taqsimot ko'rsatkichlari hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar
ob'ektning har bir xususiyat bo'yicha umumiy baholash darajasini ko'rsatadi.
Faktor tahlili yordamida asosiy omillar ajratib chiqariladi va ularning vazni
aniqlanadi. Bu jarayon semantik fazoning tuzilishini aniqlash va ob'ektlarning
asosiy o'lchovlardagi joylashishini hisoblash imkonini beradi.
Klaster tahlili o'xshash baholangan ob'ektlarni guruhlarga birlashtirishga
imkon beradi. Bu usul ob'ektlar orasidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlash uchun
qo'llaniladi.
Diskriminant tahlili turli guruh ob'ektlarini ajratib turadigan asosiy
o'lchovlarni aniqlaydi. Bu usul ayniqsa marketing tadqiqotlarida brendlar orasidagi
farqlarni aniqlash uchun ishlatiladi.
Semantik profil - bu ob'ektning barcha sifat juftliklari bo'yicha olingan
baholarni vizual tarzda ko'rsatadigan grafik. Profil orqali ob'ektning kuchli va zaif
tomonlarini, uning boshqa ob'ektlardan qanday farq qilishini ko'rish mumkin.
21

Semantik makon - bu ob'ektlarning uch o'lchovli (yoki ko'p o'lchovli)
fazodagi joylashishini ko'rsatadi. Har bir o'lchuv ma'lum semantik omilni
(baholash, kuch, faollik) ifodalaydi. Ob'ektlar orasidagi masofa ularning semantik
o'xshashligini ko'rsatadi.
Guruhiy va individual farqlar tahlilida turli respondent guruhlarining bir xil
ob'ektni qanday baholashi solishtiriladi. Bu farqlar yosh, jins, ta'lim darajasi,
madaniy kelib chiqish va boshqa omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Dinamika tahlili bir xil ob'ektning vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarib borishini
ko'rsatadi. Bu usul brendlar, siyosiy shaxslar, ijtimoiy hodisalar va boshqa
ob'ektlarning vaqt bo'yicha rivojlanishini kuzatish uchun qo'llaniladi.
Marketing va brend tadqiqotlarida semantik differensial metodi keng
qo'llaniladi. Brendlarning qanday idrok qilinishi, raqobatchilar bilan qanday farq
qilishi va maqsadli auditoriya tomonidan qanday baholanishi o'rganiladi. Mahsulot
pozitsiyalash, reklama samaradorligi va brend imidjini o'zgartirish strategiyalarini
ishlab chiqishda muhim rol o'ynaydi.
Siyosiy psixologiyada metod siyosiy shaxslarning imidji, siyosiy partiyalar va
dasturlarning qabul qilinishi darajasini baholash uchun ishlatiladi. Saylov
kampaniyalari davomida nomzodlarning reyting o'zgarishini kuzatish va
saylovchilar fikrini tahlil qilish mumkin.
Ta'lim psixologiyasida o'quvchilarning turli fanlar, o'qituvchilar va ta'lim
jarayoniga nisbatan munosabatini o'rganish uchun qo'llaniladi. Ta'lim sifatini
baholash, o'quv dasturlari samaradorligini aniqlash va o'quvchilar motivatsiyasini
o'rganishda foydali.
Klinik psixologiyada bemorlarning turli ob'ekt va vaziyatlarga nisbatan
munosabatini baholash uchun ishlatiladi. Fobiyalar, depressiya, stress va boshqa
psixik buzilishlarni diagnostika qilish va davolash jarayonini kuzatishda
qo'llaniladi.
Ijtimoiy psixologiyada turli ijtimoiy guruhlar, milliy va etnik jamiyatlar,
ijtimoiy institutlarga nisbatan munosabatlarni o'rganish uchun foydalaniladi.
Ijtimoiy stereotiplar, noto'g'ri fikrlar va ijtimoiy masofani o'lchashda samarali.
22

Metodning afzalliklari va cheklovlari:
Afzalliklari:
 Oddiy va tushunarli bo'lib, keng auditoriya bilan ishlash imkonini beradi
 Standartlashtirilgan bo'lib, natijalarni solishtirish va umumlashtirish mumkin
 Miqdoriy ma'lumotlar beradi va statistik tahlil qilish imkonini yaratadi
 Turli madaniyatlarda qo'llanilishi mumkin va cross-kultural tadqiqotlar
uchun mos
 Vaqt jihatidan tejamkor va katta guruhlar bilan tez ishlash imkonini beradi
 Vizual natijalar beradi va tushunish oson
Cheklovlari:
 Faqat eksplitsit (ongda mavjud) ma'nolarni o'lchaydi, implitsit ma'nolarni
aniqlay olmaydi
 Respondentlarning o'z-o'zini baholash qobiliyatiga bog'liq
 Sifat juftliklarining tanlovi natijalarni kuchli ta'sir qiladi
 Madaniy va til farqlari ba'zi juftliklarning ma'nosini buzishi mumkin
 Individual farqlarni to'liq aks ettira olmaydi
 Metodning o'zi respondentlar javoblariga ta'sir ko'rsatishi mumkin
Raqamli versiyalar kompyuter va mobil ilovalar orqali metodning yangi
imkoniyatlarini yaratmoqda. Interaktiv interfeys, avtomatik ma'lumot qayta ishlash
va real vaqtda natijalar olish mumkin bo'ldi.
Adaptiv semantik differensial respondentning oldingi javoblariga qarab
keyingi savollarni tanlaydi. Bu yondashuv aniqlikni oshiradi va vaqtni tejaydi.
Vizual semantik differensial so'zlar o'rniga rasmlar, ranglar va boshqa vizual
elementlardan foydalanadi. Bu usul bolalar va maxsus ehtiyojli guruhlar bilan
ishlashda samarali.
Ijtimoiy tarmoq versiyalari onlayn muhitda keng auditoriya bilan ishlash
imkoniyatini yaratadi. Real vaqtda katta miqdordagi ma'lumotlarni to'plash va
tahlil qilish mumkin.
23

Neyro-semantik differensial miya faoliyati ma'lumotlari bilan birgalikda
qo'llaniladi va ongli javoblar bilan ongosti jarayonlarni solishtirish imkonini
beradi.
Kelajakda metodning sun'iy intellekt bilan integratsiya qilinishi, virtual
reallikda qo'llanilishi va yanada individuallashtirilgan yondashuvlar ishlab
chiqilishi kutilmoqda.
24

III BOB. KO'P OMILLI SO'ROVNOMALAR VA PSIXOSEMANTIK
METODLARNING BIRGALIKDAGI QO'LLANILISHI
3.1. Integratsiyalashgan yondashuv: nazariy asoslar
Integratsiyalashgan yondashuv zamonaviy fan va amaliyotda turli sohalar,
usullar va konsepsiyalarni birlashtirib, murakkabroq va samaraliroq yechimlar
yaratishga qaratilgan strategik metoddir. Bu yondashuv fragmentatsiyalashgan
bilimlar va izolyatsiya qilingan amaliyotlar muammosiga javob sifatida paydo
bo'lgan bo'lib, holistik va sinergik fikrlashni rag'batlantiradi.
Integratsiyalashgan yondashuv turli fanlar, metodlar va istiqbollarni maqsadli
ravishda birlashtirish orqali yangi bilimlar yaratish va murakkabroq muammolarni
hal qilishga yo'naltirilgan. Bu yondashuv nafaqat ma'lumotlarni to'plash, balki turli
manbalardan olingan bilimlarni sintetik ravishda birlashtirib, yangi tushunchalar va
yechimlar ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Integratsiyalashgan yondashuvning nazariy asoslari 20-asrning o'rtalarida
sistemalar nazariyasi, strukturalizm va fenomenologiya kabi falsafiy oqimlarning
rivojlanishi bilan shakllanib bordi. Ludwig von Bertalanffy tomonidan taklif
qilingan umumiy sistemalar nazariyasi integratsiyalashgan yondashuvning muhim
nazariy poydevori hisoblanadi. 7
Epistemologik jihatdan, integratsiyalashgan yondashuv pozitivizm va
konstruktivizm o'rtasidagi muvozanatni topishga harakat qiladi. U empirik
ma'lumotlar va ob'ektiv tadqiqotlarga e'tibor berish bilan birga, sub'ektiv tajriba va
ijtimoiy konstruksiyalarning ahamiyatini ham tan oladi. Bu yondashuv bilimning
ko'p qirrali tabiatini e'tirof etadi va turli epistemologik istiqbollarni birlashtirishga
intiladi.
Metodologik jihatdan, integratsiyalashgan yondashuv kvantitativ va kvalitativ
tadqiqot usullarini birlashtiradi. Mixed methods research paradigmasi bu
yondashuvning eng yorqin namunasidir. Bu paradigma raqamli ma'lumotlar va
statistik tahlilning kuchli tomonlarini ijtimoiy fenomenlarning chuqur tushunilishi
bilan bog'laydi.
7
Yuldashev U.P. Psixologik testlash nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Ma'naviyat, 2020. – 312 b.
25

Integratsiyalashgan yondashuvning birinchi asosiy tamoyili holistiklikdir. Bu
tamoyil butunni qismlarining yig'indisidan ko'proq deb hisoblaydi va sistemaning
emergens xususiyatlariga e'tibor beradi. Holistik qarash ob'ektlar va hodisalarni
ularning konteksti va o'zaro bog'liqligi nuqtai nazaridan o'rganishni talab qiladi.
Ikkinchi muhim tamoyil sinergiyadir. Bu tamoyil turli elementlarning
birlashishi natijasida hosil bo'ladigan qo'shimcha qiymat va samaradorlikka ishora
qiladi. Sinergiya effekti alohida qismlarning yig'indisidan kattaroq natija berishni
nazarda tutadi va integratsiyalashgan yondashuvning asosiy maqsadlaridan biridir.
Uchinchi tamoyil dinamiklik va moslashuvchanligi. Integratsiyalashgan
yondashuv statik emas, balki doimiy o'zgarish va rivojlanishga moyil bo'lgan
dinamik jarayon sifatida qaraladi. Bu yondashuv yangi ma'lumotlar va sharoitlarga
moslashish qobiliyatini aks ettiradi.
To'rtinchi tamoyil ko'p darajalilik va ko'p o'lchovliligi. Integratsiyalashgan
yondashuv muammolar va yechimlarni turli darajalar va o'lchovlarda ko'rib chiqadi
- mikro, mezo va makro darajalarida, shuningdek, vaqt va makon o'lchovlarida.
Bioekologik sistemalar nazariyasi Urie Bronfenbrenner tomonidan ishlab
chiqilgan va integratsiyalashgan yondashuvning muhim nazariy ramkalaridan
biridir. Bu nazariya insonning rivojlanishini besh o'zaro bog'liq tizim orqali
tushuntiradi: mikrosistema, mezosistema, ekzosistema, makrosistema va
kronosistema. Har bir sistema o'ziga xos ta'sir ko'rsatadi va ular o'rtasidagi o'zaro
ta'sir murakkab dinamikani yaratadi.
Murakkab adaptiv sistemalar nazariyasi ham integratsiyalashgan
yondashuvning muhim nazariy asosi hisoblanadi. Bu nazariya tizimlar ichidagi
agentlarning o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladigan emergens xususiyatlarni
o'rganadi. Sistemaning xususiyatlari individual agentlarning xususiyatlaridan
bashorat qilib bo'lmaydigan darajada murakkab bo'lishi mumkin. 8
Transdissiplinarlik kontseptsiyasi Basarab Nicolescu va boshqa olimlar
tomonidan rivojlantirilgan bo'lib, integratsiyaning eng chuqur shaklini ifodalaydi.
Bu kontseptsiya faqat turli fanlarni birlashtirish bilan kifoyalanmasdan, yangi bilim
8
Rasulov D.J. Psixologik tadqiqotlarda matematik usullar. – Toshkent: Universitet, 2018. – 288 b.
26

sohalarini yaratishga qaratilgan. Transdissiplinarlik mavjud fanlar chegaralarini
kesib o'tadi va yangi epistemologik maydonlarni shakllantiradi.
Ijtimoiy-ekologik tizimlar nazariyasi tabiiy va ijtimoiy tizimlarning o'zaro
bog'liqligini ta'kidlaydi. Bu nazariy ramka barqarorlik va rivojlanish masalalarini
hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u inson faoliyati va tabiiy
jarayonlarning integratsiyasini nazarda tutadi.
Ta'lim sohasida integratsiyalashgan yondashuv STEAM (Science,
Technology, Engineering, Arts, Mathematics) ta'limi, loyiha asosidagi o'qitish va
muammoli o'qitish kabi shakllarda namoyon bo'ladi. Bu yondashuv o'quvchilarga
real dunyodagi muammolarni turli fanlar bilimlarini birlashtirib hal qilish
ko'nikmalarini beradi.
Sog'liqni saqlash sohasida biopsixososial model integratsiyalashgan
yondashuvning yorqin namunasidir. Bu model kasallik va salomatlikni biologik,
psixologik va ijtimoiy omillarning o'zaro ta'siri natijasida vujudga keladigan hodisa
sifatida qaraydi. Zamonaviy tibbiyotda personallashtirilgan meditsina ham bu
yondashuvning rivojlanishidir.
Biznes va boshqaruv sohasida integratsiyalashgan yondashuv strategik
rejalashtirish, loyiha boshqaruvi va organizatsion rivojlanishda qo'llaniladi.
Balanced Scorecard metodologiyasi moliyaviy ko'rsatkichlarni mijozlar, ichki
jarayonlar va o'qish va o'sish istiqbollariga bog'laydi.
Ijtimoiy ishlar sohasida ekologik systems theory va kuch istiqbollari modeli
integratsiyalashgan yondashuvning amaliy shakllaridir. Bu yondashuvlar
mijozlarni ularning ijtimoiy muhiti kontekstida ko'rib chiqadi va turli darajadagi
aralashuvlarni birlashtiradi.
Epistemologik muammolar integratsiyalashgan yondashuvning asosiy
qiyinchiliklaridan biridir. Turli fanlar va yondashuvlar turli xil bilim asoslariga ega
bo'lib, ularni birlashtirish jarayonida paradigmatik ziddiyatlar paydo bo'lishi
mumkin. Pozitivist va interpretativist yondashuvlarni birlashtirish, ob'ektiv va
sub'ektiv ma'lumotlarni sintez qilish murakkabroq epistemologik masalalarni
keltirib chiqaradi.
27

Metodologik qiyinchiliklar ham jiddiy muammo tashkil etadi. Turli tadqiqot
usullari turli xil ma'lumot turlari beradi va ularni birlashtirish, taqqoslash va
umumlashtirish qiyin bo'lishi mumkin. Kvantitativ va kvalitativ ma'lumotlarni
integratsiya qilish, turli o'lchov usullari va tahlil texnikalarini muvofiqlashtirish
katta texnik ko'nikmalarni talab qiladi.
Professional va institusional to'siqlar ham integratsiyalashgan yondashuvning
rivojlanishiga halaqit beradi. Akademik institutlarda fanlar o'rtasidagi bo'linish,
professional mutaxassislikning chuqurroq bo'lishi, turli sohalar o'rtasidagi
hamkorlikni qiyinlashtiradi. Moliyalashtirish tizimi ham ko'pincha aniq fanlarga
yo'naltirilgan bo'lib, interdissiplinar tadqiqotlarni qo'llab-quvvatlashda cheklovlar
mavjud.
Vaqt va resurs talab qilishi ham muhim cheklov hisoblanadi.
Integratsiyalashgan yondashuv keng bilim bazasi, turli ko'nikmalar majmuasi va
ko'proq vaqt sarfini talab qiladi. Bu esa amaliy loyihalarda qo'shimcha xarajatlar va
murakkabliklarni keltirib chiqaradi.
Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi integratsiyalashgan yondashuvga
yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Sun'iy intellekt, mashinali o'qitish va katta
ma'lumotlar tahlili turli manbalardan olingan ma'lumotlarni avtomatik ravishda
integratsiya qilish imkoniyatlarini beradi. Bu texnologiyalar nafaqat ma'lumotlar
hajmini, balki ularning murakkabligini ham boshqarish imkonini yaratadi.
Interdissiplinar hamkorlik platformalarining rivojlanishi ham muhim yo'nalish
hisoblanadi. Virtual hamkorlik muhiti, ko'p foydalanuvchi tadqiqot platformalari
va ochiq fan tashabbusi turli soha mutaxassislarining hamkorligini osonlashtiradi.
Bu platformalar geografik va institusional to'siqlarni yengishga yordam beradi.
Yangi ta'lim metodologiyalarining rivojlanishi integratsiyalashgan
yondashuvni kelgusi avlodlarga o'tkazish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Kompetensiyaga asoslangan ta'lim, muammoli o'qitish va tajribali o'qitish kabi
yondashuvlar integratsiyalashgan fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi.
28

Global muammolarning murakkablashuvi integratsiyalashgan yondashuvga
ehtiyojni oshirmoqda. Iqlim o'zgarishi, pandemiya, ijtimoiy tengsizlik kabi
muammolar faqat bitta fan yoki yondashuv orqali hal qilinishi mumkin emas. Bu
muammolar turli sohalar hamkorligi va integratsiyalashgan yechimlarni talab
qiladi.
Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDGs) ham integratsiyalashgan
yondashuvning amaliy shakllanishini aks ettiradi. Bu maqsadlar o'zaro bog'liq
bo'lib, bitta maqsadga erishish boshqa maqsadlarga ta'sir ko'rsatadi. Bu holatda
sistemli va integratsiyalashgan yondashuv zarurdir.
Integratsiyalashgan yondashuv zamonaviy dunyoning murakkabligiga javob
berish uchun zarur bo'lgan strategik fikrlash usuli hisoblanadi. Bu yondashuv turli
bilim sohalari, metodlar va istiqbollarni birlashtirib, yanada samarali va keng
qamrovli yechimlar yaratishga imkon beradi. Nazariy jihatdan u sistemlar
nazariyasi, murakkablik nazariyasi va transdissiplinarlik kabi zamonaviy ilmiy
paradigmalarga asoslanadi. 9
Amaliy jihatdan integratsiyalashgan yondashuv ta'lim, sog'liqni saqlash,
biznes, ijtimoiy ishlar va boshqa ko'plab sohalarda muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda.
Biroq, bu yondashuvning o'z qiyinchiliklari ham mavjud bo'lib, epistemologik,
metodologik va institusional muammolar integratsiyaning to'liq amalga
oshirilishiga to'sqinlik qiladi.
Kelajakda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi, yangi hamkorlik
platformalarining paydo bo'lishi va global muammolarning murakkablashuvi
integratsiyalashgan yondashuvga yanada katta ehtiyoj tug'diradi. Bu yondashuv
nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliy muammolarni hal qilishda ham muhim
rol o'ynaydi.
Integratsiyalashgan yondashuv shunchaki turli narsalarni birlashtirish emas,
balki yangi bilim va yechimlar yaratish uchun sinergiya yaratish jarayonidir. Bu
yondashuv holistik fikrlash, tizimli qarash va dinamik moslashuvchanlani talab
9
Qosimova G.X. Shaxs rivojlanishi psixologiyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 268 b.
29

qiladi. Zamonaviy dunyoning murakkab qiyinchiliklariga javob berish uchun
integratsiyalashgan yondashuv nafaqat foydali, balki zarur hisoblanadi.
3.2. Amaliy tadqiqotlarda kombinatsiyalashgan metodlardan foydalanish
Kombinatsiyalashgan metodlar (Mixed Methods Research) zamonaviy
tadqiqot metodologiyasining eng dinamik va murakkab sohalaridan biri
hisoblanadi. Bu yondashuv kvantitativ va kvalitativ tadqiqot usullarini maqsadli
ravishda birlashtirish orqali tadqiqot masalalariga yanada chuqur va keng qamrovli
yechim topishga qaratilgan. Kombinatsiyalashgan metodlar nafaqat turli ma'lumot
turlarini to'plash, balki ularni mantiqiy va sistematik tarzda integratsiya qilish
jarayonini ham o'z ichiga oladi.
Bu yondashuvning epistemologik asoslari pragmatizm falsafasiga asoslanadi,
bu esa tadqiqotchilarga eng samarali usulni tanlash erkinligini beradi. Pragmatist
paradigma "nima ishlaydi" printsipiga asoslanib, tadqiqot savollariga javob berish
uchun eng mos keladigan metodlarni tanlashni ta'kidlaydi. Bu yondashuv
metodologik purizmdan voz kechib, eklektik va moslashuvchan tadqiqot
strategiyasini qo'llab-quvvatlaydi.
Kombinatsiyalashgan metodlarning asosiy maqsadi tadqiqot natijalarining
to'liqlik, chuqurlik va ishonchliligini oshirishdir. Kvantitativ metodlar keng
qamrovli va umumlashtirilgan ma'lumotlar bersa, kvalitativ metodlar chuqur
tushunish va kontekstual tafsilotlarni ta'minlaydi. Bu ikki yondashuvning
birlashuvi tadqiqot ob'ektining ko'p qirrali tabiatini ochib berishga yordam beradi.
Metodologik jihatdan kombinatsiyalashgan yondashuv triangulatsiya
printsipiga asoslanadi. Triangulatsiya turli manbalar, metodlar va nazariy
istiqbollardan foydalanish orqali tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshirish
jarayonidir. Bu jarayon ma'lumotlar triangulatsiyasi, metodlar triangulatsiyasi,
tadqiqotchilar triangulatsiyasi va nazariy triangulatsiya kabi turli shakllarda
namoyon bo'ladi.
Kombinatsiyalashgan metodlarning tarixiy ildizlari 1950-60-yillarda ijtimoiy
fanlardagi metodologik munozaralarga borib taqaladi. Campbell va Fiske (1959)
30

tomonidan multitrait-multimethod matritsasining taklif qilinishi
kombinatsiyalashgan metodlarning dastlabki shakli hisoblandi. Bu yondashuv turli
o'lchov usullari va xususiyatlarni birlashtirish orqali o'lchov xatolarini kamaytirish
va konstrukt validligini oshirishga qaratilgan edi.
1980-90-yillarda bu soha sezilarli rivojlanishga erishdi. Jick (1979)
triangulatsiya konseptsiyasini rivojlantirdi va turli metodlarning birlashuvi orqali
tadqiqot natijalarining mustahkamligini oshirish imkoniyatlarini ko'rsatdi. Patton
(1990) kvalitativ va kvantitativ ma'lumotlarni birlashtirish usullarini sistematik
ravishda tahlil qildi va amaliy qo'llanish yo'nalishlarini belgiladi.
XXI asrning boshlarida kombinatsiyalashgan metodlar alohida fan sohasi
sifatida shakllandi. Creswell va Plano Clark (2007) tomonidan yaratilgan "Mixed
Methods Research" asari bu sohaning asosiy qo'llanmasiga aylandi. Ular
kombinatsiyalashgan metodlarning turli dizaynlarini sistematik ravishda tasnifladi
va har birining o'ziga xos xususiyatlarini aniqladi.
Epistemologik jihatdan kombinatsiyalashgan metodlar "paradigmalar
urushi"dan keyin paydo bo'lgan uchinchi yo'l hisoblanadi. Bu yondashuv
pozitivizm va konstruktivizm o'rtasidagi ziddiyatni hal qilish o'rniga, pragmatist
istiqboldan foydalanib ikkalasining kuchli tomonlarini birlashtiradi. Pragmatizm
ma'lumotlar va natijalarning amaliy qiymatiga e'tibor beradi va metodologik
dogmatizmdan qochadi.
Ontologik jihatdan kombinatsiyalashgan metodlar pluralist yondashuvni
qabul qiladi. Bu yondashuv haqiqatning ko'p qirrali tabiatini tan oladi va turli
usullar orqali uning turli tomonlarini ochib berish mumkinligini ta'kidlaydi.
Pluralist ontologiya ob'ektiv va sub'ektiv haqiqatlarning bir vaqtda mavjudligini
qabul qiladi.
Konvergent parallel dizayn eng keng tarqalgan kombinatsiyalashgan metodlar
turlaridan biridir. Bu dizaynda kvantitativ va kvalitativ ma'lumotlar bir vaqtda
to'planadi, alohida tahlil qilinadi va keyin natijalarni solishtirish uchun
birlashtirilib interpretatsiya qilinadi. Bu yondashuv ikki turdagi ma'lumotlarning
bir-birini tasdiqlashi yoki ziddiyatlari haqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
31

Izohlovchi ketma-ket dizaynda birinchi bosqichda kvantitativ ma'lumotlar
to'planadi va tahlil qilinadi. Ikkinchi bosqichda esa kvantitativ natijalarni
tushuntirish va chuqurlashtirish uchun kvalitativ metodlar qo'llaniladi. Bu dizayn
kvantitativ natijalarning sabablari va mexanizmlarini aniqlash uchun foydalidir.
Tadqiqotchi ketma-ket dizaynda esa aksincha jarayon amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda kvalitativ tadqiqot orqali mavzu chuqur o'rganiladi va
gipotezalar shakllantiriladi. Ikkinchi bosqichda esa bu gipotezalarni sinovdan
o'tkazish va umumlashtirish uchun kvantitativ metodlar qo'llaniladi.
Ichki joylashgan dizaynda bir turdagi ma'lumot asosiy bo'lib, ikkinchi tur
qo'shimcha yoki yordam beruvchi vazifani bajaradi. Masalan, asosan kvantitativ
tadqiqot davomida ba'zi masalalarni yoritish uchun kvalitativ ma'lumotlar
to'planishi mumkin yoki aksincha.
Transformativ ramka dizayni ijtimoiy adolat, huquqlar va o'zgarishlarni
amalga oshirish maqsadlariga xizmat qiladi. Bu dizaynda kombinatsiyalashgan
metodlar ijtimoiy muammolarni hal qilish va marginal guruhlarning ovozini
eshittirish uchun ishlatiladi.
Ko'p bosqichli dizaynda murakkab tadqiqot dasturi bir necha bosqichdan
iborat bo'lib, har bir bosqichda turli metodlar qo'llaniladi. Bu dizayn uzoq muddatli
va keng qamrovli tadqiqotlar uchun mos keladi.
Kvantitativ ma'lumotlarni to'plash jarayonida so'rovnomalar, eksperimentlar,
mavjud ma'lumotlar bazalari tahlili va o'lchov vositalari qo'llaniladi.
So'rovnomalar keng qamrovli ma'lumotlar olish uchun eng keng qo'llaniladigan
vosita hisoblanadi. Ular standartlashtirilgan savollar orqali katta miqdordagi
respondentlardan bir xil formatda ma'lumot olish imkonini beradi.
Eksperimentlar sabab-ta'sir munosabatlarini aniqlash uchun qo'llaniladi.
Tajriba va nazorat guruhlari o'rtasidagi farqlarni o'lchash orqali ma'lum
omillarning ta'sirini aniqlash mumkin. Kvazi-eksperimentlar esa real sharoitlarda
sabab-ta'sir munosabatlarini tekshirish uchun ishlatiladi. 10
10
G‘anieva Z.O. Ijtimoiy psixologiya va psixodiagnostika. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 224 b.
32

Kvalitativ ma'lumotlarni to'plashda chuqur intervyular, fokus guruh
muhokamalar, etnografik kuzatuvlar va hujjatlar tahlili kabi metodlar qo'llaniladi.
Chuqur intervyular individual tajriba va qarashlarni batafsil o'rganish imkonini
beradi. Bu metodda strukturlashtirilmagan yoki yarim strukturlashtirilgan savollar
orqali respondentlarning chuqur fikrlari va hissiyotlari ochib beriladi.
Fokus guruh muhokamalar guruh dinamikasi va kollektiv qarashlarni
o'rganish uchun foydalidir. Bu metodda moderator rahbarligida kichik guruh
ishtirokchilari ma'lum mavzu yuzasidan erkin muhokama olib boradilar. Guruh
a'zolarining o'zaro ta'siri yangi fikrlar va qarashlarning paydo bo'lishiga olib keladi.
Etnografik kuzatuvlar tabiiy muhitda xulq-atvor va ijtimoiy jarayonlarni
o'rganish uchun qo'llaniladi. Bu metod tadqiqotchiga ishtirokchilarning kundalik
hayoti va madaniy amaliyotlarini bevosita kuzatish imkonini beradi.
Ma'lumotlarni to'plash jarayonida temporal va makoniy omillarni hisobga
olish muhimdir. Turli vaqt oraliqlarida ma'lumot to'plash o'zgarishlar dinamikasini
kuzatish imkonini beradi. Turli joylarda ma'lumot to'plash esa kontekstual farqlarni
aniqlashga yordam beradi.
Kvantitativ ma'lumotlarni tahlil qilishda deskriptiv statistika, inferensial
statistika va multivariate tahlil usullari qo'llaniladi. Deskriptiv statistika
ma'lumotlarning asosiy xususiyatlarini - o'rtacha qiymat, mediana, standart og'ish,
chastota taqsimoti - tavsiflash uchun ishlatiladi. Bu statistik ko'rsatkichlar
ma'lumotlarning umumiy tasvirini beradi.
Inferensial statistika esa tanlamadan umumiy populyatsiya haqida xulosa
chiqarish uchun qo'llaniladi. T-test, ANOVA, regressiya tahlili va chi-kvadrat
testlari eng keng qo'llaniladigan inferensial statistik usullardir. Bu usullar
gipotezalarni sinash va statistik ahamiyatlilikni aniqlash imkonini beradi.
Kvalitativ ma'lumotlarni tahlil qilishda tematik tahlil, kontentanaliz, grounded
theory va fenomenologik tahlil kabi yondashuvlar qo'llaniladi. Tematik tahlil
ma'lumotlardagi asosiy mavzular va naqshlarni aniqlash jarayonidir. Bu jarayon
kodlash, kategoriyalash va temalarni shakllantirishdan iborat.
33

Kontentanaliz matn yoki boshqa kommunikativ materiallarni sistematik va
ob'ektiv tarzda tahlil qilish metodidir. Bu usul ham kvantitativ (chastotalarni
hisoblash), ham kvalitativ (ma'nolarni talqin qilish) yondashuvlarni o'z ichiga
olishi mumkin.
Ma'lumotlarni integratsiya qilish kombinatsiyalashgan metodlarning eng
muhim va murakkab bosqichidir. Joint displays usuli kvantitativ va kvalitativ
natijalarni vizual tarzda taqqoslash va birlashtirish uchun ishlatiladi. Meta-
inferenslar esa ikki turdagi ma'lumotlardan olingan xulosalarni yuqori darajada
sintez qilish jarayonidir.
Konvergensiya va divergensiya tahlili kvantitativ va kvalitativ natijalarning
mosligi yoki ziddiyatlarini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Agar natijalar bir-
birini tasdiqlasa, bu triangulatsiya orqali ishonchlilik oshganligini ko'rsatadi. Agar
ziddiyatlar mavjud bo'lsa, bu qo'shimcha tadqiqot va chuqurroq tahlil zarurligi
haqida signal beradi.
Ta'lim tadqiqotlarida kombinatsiyalashgan metodlar o'qitish samaradorligi,
o'quvchi motivatsiyasi, o'qituvchilar tayyorgarli va ta'lim siyosati kabi masalalarni
o'rganish uchun keng qo'llaniladi. Masalan, yangi o'qitish metodining
samaradorligini baholashda kvantitativ ko'rsatkichlar (testlar natijalari, baholar)
bilan bir qatorda kvalitativ ma'lumotlar (o'quvchi va o'qituvchi tajribalari) ham
to'planadi.
Ta'lim dasturlarini baholashda kombinatsiyalashgan metodlar dasturning
ko'rsatkichli natijalarini (kvantitativ) va ishtirokchilar tajribasini (kvalitativ)
birlashtiradi. Bu yondashuv dasturning nafaqat samaradorligini, balki amalga
oshirish jarayonini ham baholash imkonini beradi.
Sog'liqni saqlash tadqiqotlarida kombinatsiyalashgan metodlar kasalliklarning
tarqalishi, davolash samaradorligi, bemorlar tajribasi va sog'liqni saqlash
xizmatlari sifatini o'rganish uchun qo'llaniladi. Klinik sinovlarda kvantitativ
natijalar (laboratoriya testlari, fiziologik ko'rsatkichlar) bilan bemorlarning
sub'ektiv tajribasi birlashtiriladi.
34

Ijtimoiy xizmatlar va ijtimoiy ish sohasida kombinatsiyalashgan metodlar
dasturlar samaradorligi, mijozlar ehtiyojlari va xizmat sifatini baholash uchun
ishlatiladi. Bu sohada kvantitativ ko'rsatkichlar (xizmat oluvchilar soni, natijalar
statistikasi) bilan mijozlar va xodimlarning tajribasi birlashtiriladi.
Biznes va marketing tadqiqotlarida kombinatsiyalashgan metodlar iste'molchi
xulq-atvori, bozor tendentsiyalari va mahsulot-xizmat sifatini o'rganish uchun
qo'llaniladi. Bozor tadqiqotlarida kvantitativ ma'lumotlar (sotish statistikasi, narx
tahlili) bilan iste'molchilarning motivatsiya va afzalliklari haqidagi kvalitativ
ma'lumotlar birlashtiriladi.
Siyosat tadqiqotlari va jamoat boshqaruvi sohasida kombinatsiyalashgan
metodlar siyosiy dasturlar samaradorligi, jamoatchilik fikri va boshqaruv
jarayonlarini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Saylovlar tadqiqotlarida so'rovlar
ma'lumotlari bilan chuqur intervyular va fokus guruh natijalari birlashtiriladi.
Epistemologik qarashlar konflikti kombinatsiyalashgan metodlarning asosiy
qiyinchiliklaridan biridir. Kvantitativ metodlar ko'pincha pozitivist paradigmaga
asoslangan holda ob'ektiv haqiqat mavjudligini va uni o'lchash mumkinligini
ta'kidlaydi. Kvalitativ metodlar esa ko'pincha interpretivist yoki konstruktivist
paradigmaga asoslanib, sub'ektiv tajriba va ijtimoiy konstruksiyalarning
ahamiyatini ta'kidlaydi.
Bu muammoni hal qilish uchun pragmatist yondashuv taklif qilinadi.
Pragmatizm paradigmatik ziddiyatlar o'rniga tadqiqot savollariga javob berish
uchun eng mos keladigan metodlarni tanlashga e'tibor beradi. Bu yondashuv
metodologik eklektiklikni qo'llab-quvvatlaydi va "nima ishlaydi" printsipiga
asoslanadi.
Ma'lumotlarni integratsiya qilish muammosi ham jiddiy qiyinchilik tashkil
etadi. Kvantitativ ma'lumotlar raqamli ko'rinishda bo'lib, statistik tahlilga mos
keladi. Kvalitativ ma'lumotlar esa matnli ko'rinishda bo'lib, talqin va tematik
tahlilni talab qiladi. Bu ikki turdagi ma'lumotlarni birlashtirish texnik va
metodologik jihatdan murakkab jarayondir.
35

Bu muammoni hal qilish uchun joint displays, mixed methods matrix va data
transformation kabi texnikalar ishlab chiqilgan. Joint displays kvantitativ va
kvalitativ natijalarni vizual tarzda taqqoslash imkonini beradi. Data transformation
esa bir turdagi ma'lumotni ikkinchi turga o'tkazish jarayonidir - masalan, kvalitativ
ma'lumotlarni kodlash orqali kvantitativga aylantirish.
Tadqiqot dizayni murakkabligi ham muhim muammo hisoblanadi.
Kombinatsiyalashgan metodlar tadqiqoti ikkita alohida tadqiqotni birlashtirish
emas, balki yagona, puxta rejalashtirilgan tadqiqot dizaynidir. Bu esa
tadqiqotchidan yuqori darajadagi rejalashtirish va koordinatsiya ko'nikmalarini
talab qiladi.
Vaqt va resurs cheklovlari amaliy muammo tashkil etadi.
Kombinatsiyalashgan metodlar tadqiqoti har bir metodning alohida qo'llanilishidan
ko'ra ko'proq vaqt, resurs va ko'nikmalar talab qiladi. Bu esa ayniqsa cheklangan
byudjet va vaqt sharoitlarida qiyinchilik yaratadi.
Natijalarni taqdim etish va nashr qilish muammosi ham mavjud. Akademik
jurnallar ko'pincha kvantitativ yoki kvalitativ tadqiqotlarga ixtisoslashgan bo'lib,
kombinatsiyalashgan metodlar tadqiqotini nashr qilish qiyinchilik tug'dirishi
mumkin. Shuningdek, natijalarni bitta hisobotda muvozanatli tarzda taqdim etish
ham muammoli.
Kombinatsiyalashgan metodlarda validlik va reliabillik masalalari murakkab
xarakter kasb etadi. Kvantitativ metodlarda ichki va tashqi validlik, konstrukt
validligi va statistik xulosalar validligi muhim ko'rsatkichlardir. Kvalitativ
metodlarda esa kredibillik, transferabillik, dependabillik va konfirmabillik
mezonlari qo'llaniladi.
Kombinatsiyalashgan metodlarda legitimatsiya (legitimation) tushunchasi
kiritilgan. Bu tushuncha kvantitativ va kvalitativ komponentlarning integratsiyasi
natijasida olingan xulosalarning haqiqiylik darajasini ifodalaydi. Legitimatsiya
jarayoni turli tekshirish va tasdiqlash usullarini o'z ichiga oladi.
Inference quality (xulosa sifati) kombinatsiyalashgan metodlarning o'ziga xos
sifat ko'rsatkichidir. Bu ko'rsatkich meta-inferenslarning mantiqiyligi, asosliligini
36

va ishonchliligini baholaydi. Yuqori sifatli xulosa kvantitativ va kvalitativ
natijalarning muvofiq integratsiyasidan kelib chiqadi.
Triangulatsiya metodlari sifat va ishonchlilikni oshirish uchun muhim vosita
hisoblanadi. Ma'lumotlar triangulatsiyasi turli manbalardan ma'lumot to'plash
orqali amalga oshiriladi. Metodlar triangulatsiyasi turli usullarni qo'llash orqali
natijalarni tasdiqlashga qaratilgan.
Tadqiqotchi triangulatsiyasi bir necha tadqiqotchining ishtirok etishi orqali
sub'ektiv qarashlarning ta'sirini kamaytiradi. Nazariy triangulatsiya esa turli
nazariy istiqbollardan foydalanish orqali natijalarning keng qamrovliligini
ta'minlaydi.
Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi kombinatsiyalashgan metodlarga
yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Big data, mashinali o'qitish va sun'iy intellekt
kvantitativ va kvalitativ ma'lumotlarni avtomatik ravishda tahlil qilish va
integratsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi. NLP (Natural Language Processing)
texnologiyalari matnli ma'lumotlarni kvantitativ tahlilga yaroqli holatga keltiradi.
Virtual va augmented reality texnologiyalari ma'lumot to'plash jarayonini
yangilaydi. Bu texnologiyalar ayniqsa etnografik tadqiqotlar va xulq-atvor
kuzatuvlarida yangi imkoniyatlar yaratadi. Real vaqt rejimida ma'lumot to'plash va
tahlil qilish imkoniyatlari paydo bo'lmoqda.
Online va mobil tadqiqot platformalari kombinatsiyalashgan metodlar
tadqiqotini osonlashtiradi. Bu platformalar turli turdagi ma'lumotlarni bir vaqtda
to'plash va darhol tahlil qilish imkonini beradi. Geolokatsiya, vaqt tamg'alari va
boshqa metadata ma'lumotlar integratsiyasini boyitadi.
Participatory va community-based tadqiqot yondashuvlari
kombinatsiyalashgan metodlarda yangi yo'nalish yaratadi. Bu yondashuvlar
tadqiqot jarayoniga jamoatchilikni faol jalb qiladi va demokratik tadqiqot
jarayonini ta'minlaydi. Citizen science harakati ham bu tendentsiyaning bir
qismidir.
Mixed methods evaluation va implementation science sohalarida
kombinatsiyalashgan metodlarning qo'llanishi kengaymoqda. Bu sohalar murakkab
37

ijtimoiy dasturlar va siyosatlarning samaradorligini baholash uchun
kombinatsiyalashgan yondashuvlarni talab qiladi.
Metodologik innovatsiyalar ham davom etmoqda. Yangi dizayn turlari,
ma'lumotlarni integratsiya qilish usullari va sifat mezonlari ishlab chiqilmoqda.
Transformative mixed methods, decolonizing methodologies va social justice
oriented research yangi yo'nalishlar yaratmoqda.
Ta'lim va treining dasturlari kombinatsiyalashgan metodlar bo'yicha
mutaxassislar tayyorlash uchun kengaytirilmoqda. Speciallashgan magistratura va
doktorantura dasturlari, sertifikatlashtirish dasturlari va professional rivojlanish
imkoniyatlari ko'paymoqda. 11
Kombinatsiyalashgan metodlar zamonaviy tadqiqot amaliyotining ajralmas
qismi bo'lib qoldi. Bu yondashuv murakkab ijtimoiy hodisalarni o'rganish uchun
eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. Kvantitativ va kvalitativ metodlarning
sinergiyasi tadqiqot natijalarining to'liqlik va ishonchliligini sezilarli darajada
oshiradi.
Amaliy qo'llanishda kombinatsiyalashgan metodlar turli sohalarda o'z
samaradorligini isbotladi. Ta'lim, sog'liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar, biznes va
boshqa sohalarda bu yondashuv murakkab masalalarni hal qilish uchun qimmatli
vosita bo'ldi. Real dunyodagi muammolar ko'pincha bir metodning
imkoniyatlaridan oshib ketadi va kombinatsiyalashgan yondashuvni talab qiladi.
Metodologik jihatdan kombinatsiyalashgan metodlar doimiy rivojlanish
jarayonida. Yangi dizayn turlari, tahlil usullari va sifat mezonlari paydo bo'lmoqda.
Raqamli texnologiyalarning integratsiyasi bu sohaga yangi imkoniyatlar olib
kelmoqda va kelajakda yanada keng qo'llanishni kutish mumkin.
Tadqiqotchilarga tavsiya sifatida aytish mumkinki, kombinatsiyalashgan
metodlarni o'rganish va qo'llash zamonaviy tadqiqot kompetensiyasining muhim
qismidir. Biroq, bu yondashuvni qo'llash uchun puxta rejalashtirish, metodologik
bilim va amaliy ko'nikmalar zarur. Tadqiqot maqsadi va savollari metodlar
tanlovini belgilashi kerak, metodlar esa maqsadga xizmat qilishi lozim.
11
Muminov B.A. Tarbiyaviy jarayonda psixodiagnostika. – Urganch: XorDU, 2019. – 174 b.
38

Kombinatsiyalashgan metodlar tadqiqot sifatini oshirish uchun qo'shimcha
imkoniyat yaratadi, lekin shu bilan birga qo'shimcha mas'uliyat ham yuklaydi.
Tadqiqotchilar har ikkala metodologik yondashuvda yetarli kompetensiyaga ega
bo'lishi yoki mutaxassis hamkorlar bilan ishlashi zarur. Kombinatsiyalashgan
metodlar - bu metodologik eklektiklik emas, balki puxta rejalashtirilgan va
maqsadli yondashuv bo'lishi kerak.
R.B. Cattell "16 Faktor Shaxsiyat Testi" Natijalari Tahlili
8-sinf O'quvchilari Natijalari
Test Natijalari Jadvali (8-sinf)
№ F.I.O A B C E F G H I L M N O Q1 Q
2 Q
3 Q4
1 Azizov
Sardor 7 6 8 5 9 7 6 4 3 8 5 6 7 4 6 5
2 Bekmurodov
a Malika 8 7 6 4 7 8 7 8 4 6 6 7 5 6 7 4
3 Valiyev Jasur 6 8 7 7 5 6 8 3 5 4 7 4 8 7 5 6
4 Ganieva
Nigora 9 5 5 3 8 7 5 9 6 7 4 8 4 5 6 7
5 Djurayev
Otabek 5 9 8 8 6 5 9 2 4 5 8 3 9 8 7 4
6 Ergasheva
Zarina 8 6 6 4 7 8 6 7 5 6 5 6 6 4 8 5
7 Zokirov
Umid 4 7 7 6 4 6 7 5 7 3 6 5 7 6 4 8
8 Ismoilova
Shoira 7 8 5 5 8 7 4 8 3 8 4 7 5 5 7 6
9 Karimov
Eldor 6 5 8 7 5 8 8 4 6 4 7 4 8 7 6 5
10 Latipova
Dildora 9 6 4 3 9 6 5 9 4 7 3 8 3 4 5 7
39

11 Mirzayev
Bobur 5 8 7 8 6 7 9 3 5 5 8 4 9 8 8 4
12 Nazarova
Feruza 8 7 6 4 7 8 6 7 4 6 5 6 6 5 7 5
13 Olimov
Sherzod 6 9 8 6 4 5 7 4 6 4 7 5 8 7 6 6
14 Pulatova
Mohira 7 5 5 4 8 7 4 8 3 7 4 7 4 4 6 6
15 Rakhmonov
Timur 5 7 7 7 5 6 8 5 5 3 6 4 7 6 5 7
8-sinf O'rtacha Ko'rsatkichlari
Faktor O'rtacha Ball Tavsiflash
A (Ochiqlik) 6.6 O'rtacha darajada ochiq
B (Aql-idrok) 6.9 Yaxshi aqliy qobiliyat
C (Emotsional barqarorlik) 6.5 O'rtacha barqaror
E (Dominantlik) 5.4 O'rtachadan past dominantlik
F (Faollik) 6.5 O'rtacha faol
G (Mas'uliyat) 6.8 Yaxshi mas'uliyat hissi
H (Jasorat) 6.6 O'rtacha jasur
I (Sezgirlik) 5.7 O'rtacha sezgir
L (Shubha) 4.7 Past shubhakorlik
M (Tasavvur) 5.5 O'rtacha tasavvur
N (Diplomatik) 5.7 O'rtacha diplomatik
O (Tashvish) 5.6 O'rtacha tashvish
Q1 (Yangiliklar) 6.4 Yangiliklarga ochiq
Q2 (Mustaqillik) 5.7 O'rtacha mustaqil
Q3 (Tartib) 6.3 Yaxshi tartib
Q4 (Stress) 5.7 O'rtacha stress
40

A (Ochiqlik)
B (Aql-idrok)
C (Emotsional barqarorlik)
E (Dominantlik)
F (Faollik)
G (Mas'uliyat)
H (Jasorat)
I (Sezgirlik)
L (Shubha)
M (Tasavvur)
N (Diplomatik)
O (Tashvish)
Q1 (Yangiliklar)
Q2 (Mustaqillik)
Q3 (Tartib)
Q4 (Stress)012345678 O'rtacha Ko'rsatkichlari
9-sinf O'quvchilari Natijalari
Test Natijalari Jadvali (9-sinf)
№ F.I.O A B C E F G H I L M N O Q1 Q2 Q
3 Q4
1 Abdullayev
Farrux 8 8 7 6 6 8 7 5 4 6 7 5 8 6 7 5
2 Baxtiyor
Zilola 7 9 8 5 7 9 6 7 3 7 6 4 7 7 8 4
3 Valijonov
Sardor 6 7 9 7 5 7 8 4 5 5 8 4 9 8 7 5
4 Gafurova
Kamila 9 6 6 4 8 8 5 8 5 8 5 7 5 5 7 6
5 Davlatov
Islom 5 9 8 9 4 6 9 3 6 4 9 3 9 9 8 3
6 Eshonova
Madina 8 7 7 5 7 9 6 7 4 7 6 5 7 6 8 4
7 Jalilov
Akmal 4 8 8 7 3 7 8 4 7 4 7 4 8 7 5 7
8 Ikromova 7 8 6 6 8 8 5 8 4 8 5 6 6 6 8 5
41

Nargiza
9 Kamilov
Dilshod 6 6 9 8 5 9 8 4 6 5 8 3 9 8 7 4
10 Latifjonova
Munisa 9 7 5 4 9 7 4 9 3 8 4 8 4 4 6 7
11 Muzaffarov
Akbar 5 9 8 9 5 8 9 3 6 5 9 3 9 9 9 3
12 Normatova
Gulnoza 8 8 7 5 7 9 6 7 4 7 6 5 7 6 8 4
13 Otajonov
Behzod 6 9 9 7 4 6 8 4 7 5 8 4 9 8 7 5
14 Rustamova
Sevara 7 6 6 5 8 8 5 8 4 8 5 6 5 5 7 6
15 Saydullayev
Nodir 5 8 8 8 4 7 8 5 6 4 7 4 8 7 6 6
9-sinf O'rtacha Ko'rsatkichlari
Faktor O'rtacha
Ball Tavsiflash
A (Ochiqlik) 6.7 O'rtacha darajada ochiq
B (Aql-idrok) 7.7 Yuqori aqliy qobiliyat
C (Emotsional barqarorlik) 7.4 Yuqori barqarorlik
E (Dominantlik) 6.3 O'rtacha dominantlik
F (Faollik) 6.0 O'rtacha faol
G (Mas'uliyat) 7.7 Yuqori mas'uliyat
H (Jasorat) 6.7 O'rtacha jasur
I (Sezgirlik) 5.7 O'rtacha sezgir
L (Shubha) 4.9 Past shubhakorlik
M (Tasavvur) 6.1 O'rtacha tasavvur
N (Diplomatik) 6.7 Yaxshi diplomatik
O (Tashvish) 4.7 Past tashvish
Q1 (Yangiliklar) 7.3 Yuqori yangilikka ochiqlik
42

Q2 (Mustaqillik) 6.7 Yaxshi mustaqillik
Q3 (Tartib) 7.2 Yuqori tartib
Q4 (Stress) 5.0 Past stressA (Ochiqlik)
B (Aql-idrok)
C (Emotsional barqarorlik)
E (Dominantlik)
F (Faollik)
G (Mas'uliyat)
H (Jasorat)
I (Sezgirlik)
L (Shubha)
M (Tasavvur)
N (Diplomatik)
O (Tashvish)
Q1 (Yangiliklar)
Q2 (Mustaqillik)
Q3 (Tartib)
Q4 (Stress)
0123456789 O'rtacha Ko'rsatkichlari
Qiyosiy Tahlil (8-sinf va 9-sinf)
Asosiy Farqlar
Faktor 8-
sinf 9-
sinf Farq Tahlil
B (Aql-idrok) 6.9 7.7 +0.8 9-sinfda aqliy rivojlanish yuqori
C (Emotsional
barqarorlik) 6.5 7.4 +0.9 9-sinfda emotsional barqarorlik
yaxshilangan
E (Dominantlik) 5.4 6.3 +0.9 9-sinfda liderlik xususiyatlari
rivojlangan
G (Mas'uliyat) 6.8 7.7 +0.9 9-sinfda mas'uliyat hissi kuchliroq
N (Diplomatik) 5.7 6.7 +1.0 9-sinfda ijtimoiy ko'nikmalar
yaxshilangan
O (Tashvish) 5.6 4.7 -0.9 9-sinfda tashvish darajasi kamaygan
Q1 (Yangiliklar) 6.4 7.3 +0.9 9-sinfda yangiliklarga ochiqlik
oshgan
Q2 (Mustaqillik) 5.7 6.7 +1.0 9-sinfda mustaqillik oshgan
43

Q3 (Tartib) 6.3 7.2 +0.9 9-sinfda o'z-o'zini nazorat qilish
yaxshilangan
Q4 (Stress) 5.7 5.0 -0.7 9-sinfda stress darajasi kamaygan
9-sinf
B (Aql-idrok)
C (Emotsional barqarorlik)
E (Dominantlik)
G (Mas'uliyat)
N (Diplomatik)
O (Tashvish)
Q1 (Yangiliklar)
Q2 (Mustaqillik)
Q3 (Tartib)
Q4 (Stress)
O'sish Ko'rsatkichlari (9-sinf):
Aqliy qobiliyatlar sezilarli darajada yaxshilangan
Emotsional barqarorlik va o'z-o'zini nazorat qilish kuchliroq
Mas'uliyat hissi va liderlik xususiyatlari rivojlangan
Ijtimoiy ko'nikmalar (diplomatik yondashuv) yaxshilangan
Mustaqillik va yangiliklarga ochiqlik oshgan
Tashvish va stress darajasi kamaygan
Barqaror Ko'rsatkichlar:
Ochiqlik darajasi deyarli o'zgarmagan
Faollik darajasi barqaror qolgan
Sezgirlik darajasi bir xil
Shubhakorlik darajasi past va barqaror
Pedagogik Tavsiyalar
8-sinf uchun:
44

Emotsional barqarorlikni kuchaytirish bo'yicha ishlar
Liderlik ko'nikmalarini rivojlantirish
Tashvish darajasini kamaytirish bo'yicha psixologik yordam
9-sinf uchun:
Yuqori ko'rsatkichlarni saqlab qolish
Kareyer yo'nalishini tanlashda yordam berish
Mustaqil qaror qabul qilish ko'nikmalarini yanada rivojlantirish
Umumiy Xulosa
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, o'quvchilar 8-sinfdan 9-sinfga o'tish
jarayonida ijobiy shaxsiy rivojlanishni boshdan kechirmoqda. Bu yoshda
o'quvchilarda aqliy qobiliyatlar, emotsional barqarorlik, mas'uliyat hissi va ijtimoiy
ko'nikmalar sezilarli darajada yaxshilanmoqda. Shuningdek, tashvish va stress
darajasining kamayishi maktab muhitiga moslashganliklarini ko'rsatmoqda.
XULOSA
Nazariy jihatdan , ko'p omilli shaxs so'rovnomalari shaxsiyat
psixologiyasining eng ishonchli va keng qo'llaniladigan diagnostik vositalaridan
biri ekanligi aniqlandi. Bu metodlar shaxsiyatning murakkab tuzilishini sistematik
ravishda o'rganish imkonini beradi va bir nechta shaxsiyat xususiyatlarini bir
vaqtda baholash orqali keng qamrovli psixologik portret yaratadi. Faktor tahlili
asosida qurilgan bu so'rovnomalar empirik ma'lumotlarga asoslangan holda
shaxsiyatning asosiy o'lchovlarini aniqlaydi.
Metodologik jihatdan , psixosemantik metodlar shaxsning semantik fazosidagi
ob'ektlar va tushunchalarning subjektiv ma'nosini o'rganish uchun noyob
imkoniyatlar yaratadi. Bu metodlar orqali individual va guruh ongidagi ma'no
tuzilmalari, stereotiplar va qiymat tizimlarini aniqlash mumkin. Semantik
45

differensial, repertuar panjalari usuli va boshqa psixosemantik texnikalar
shaxsning ichki dunyosining nozik jihatlari haqida qimmatli ma'lumotlar beradi.
Amaliy qo'llanish nuqtai nazaridan, ushbu metodlar zamonaviy
psixologiyaning turli sohalarida keng tatbiq etilmoqda. Klinik psixologiyada bu
usullar diagnostika va psixoterapiya jarayonlarini samarali qo'llab-quvvatlaydi.
Ta'lim psixologiyasida o'quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash va
individual yondashuvni ishlab chiqishda foydalaniladi. Tashkiliy psixologiyada
xodimlarni tanlash, guruh dinamikasini o'rganish va organizatsion madaniyatni
baholashda qo'llaniladi.
Texnologik jihatdan , zamonaviy raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bu
metodlarning qo'llanish doirasini sezilarli kengaytirdi. Kompyuter texnologiyalari,
sun'iy intellekt va mashinali o'qitish algoritmlari psixodiagnostikada yangi
imkoniyatlar yaratdi. Online platformalar orqali keng miqyosli tadqiqotlar
o'tkazish, ma'lumotlarni avtomatik qayta ishlash va natijalarni vizualizatsiya qilish
imkoniyatlari paydo bo'ldi.
Metrik xususiyatlar bo'yicha ko'p omilli so'rovnomalar yuqori darajadagi
ishonchlilik va o'zgarmaslik ko'rsatkichlariga ega. Test-retest ishonchliligi, ichki
muvofiqlik va konstrukt validligi ko'rsatkichlari bu metodlarning ilmiy
asoslanganligini tasdiqlaydi. Psixosemantik metodlar ham o'ziga xos validlik va
ishonchlilik mezonlariga ega bo'lib, subjektiv ma'nolarni objektiv tarzda o'lchash
imkonini beradi.
Madaniy adaptatsiya masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ko'p omilli
so'rovnomalar turli madaniy muhitlarga moslashtirilganda til, madaniy normalar va
qiymat tizimlari hisobga olinishi zarur. O'zbek madaniy muhitiga moslashtirilgan
so'rovnomalar mahalliy xususiyatlarni aks ettirishi va psixometrik xususiyatlarini
saqlashi kerak.
Kombinatsiyalashgan yondashuv zamonaviy psixodiagnostikaning muhim
yo'nalishi hisoblanadi. Ko'p omilli so'rovnomalar va psixosemantik metodlarning
birgalikda qo'llanilishi shaxsiyatning kvantitativ va kvalitativ jihatlari haqida to'liq
46

ma'lumot beradi. Bu yondashuv psixologik tadqiqotlar va amaliy ishlarning
samaradorligini oshiradi.
Etik masalalar psixodiagnostika sohasida muhim o'rin tutadi. Ma'lumotlarning
maxfiyligi, informed consent, natijalarnihng to'g'ri talqin qilinishi va professional
mas'uliyat psixolog mutaxassislari uchun asosiy tamoyillardir. Raqamli
texnologiyalar qo'llanilganda ma'lumotlar xavfsizligi va yashirin hayot huquqlarini
himoya qilish alohida e'tibor talab qiladi.
Kelajak istiqbollari nuqtai nazaridan, bu soha doimiy rivojlanish jarayonida.
Neyro-psixologiya, genetik psixologiya va boshqa yangi yo'nalishlar bilan
integratsiya yangi tadqiqot imkoniyatlari yaratmoqda. Virtual va kengaytirilgan
haqiqat texnologiyalari, wearable devices va Internet of Things (IoT)
psixodiagnostikaga yangi usullar kiritmoqda.
Xulosa qilib aytganda, ko'p omilli shaxs so'rovnomalari va psixosemantik
metodlar zamonaviy psixologiyaning fundamental vositalari bo'lib, shaxsiyatning
murakkab tabiatini ilmiy asosda o'rganish imkonini beradi. Bu metodlarning to'g'ri
qo'llanilishi psixologik xizmatlarningsifati va samaradorligini oshirishga hissa
qo'shadi. Kelajakda bu sohaning yanada rivojlanishi psixologiya fanining nazariy
va amaliy yutuqlariga muhim ta'sir ko'rsatishi kutilmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdullaeva Sh.X. Shaxs psixologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi,
2019. – 248 b.
2. Axmedov A.A. Psixosemantik tadqiqotlar metodikasi. – Toshkent: Fan,
2018. – 196 b.
3. Azizxodjaeva N.N. Psixodiagnostika asoslari va usullari. – Toshkent:
TDPU, 2020. – 312 b.
4. Boboev S.Q. Ko‘p omilli shaxsiyat testlari: nazariya va amaliyot. –
Samarqand: SamDU, 2021. – 278 b.
47

5. Fayzieva D.X. Oila psixologiyasi va psixodiagnostik usullar. – Farg‘ona:
FarDU, 2019. – 182 b.
6. Hakimov I.A. Muassasaviy psixologiyada shaxsni baholash. – Toshkent:
Extremum-Press, 2021. – 298 b.
7. Ismoilova Z.K. Klinik psixologiyada baxolash usullari. – Toshkent: Impress-
media, 2021. – 342 b.
8. Jo‘raev H.S. Pedagogik psixologiyada psixometrik usullar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. – 186 b.
9. Mahmudov N.M. Test texnologiyalari va statistik tahlil. – Andijon: AndDU,
2018. – 234 b.
10. Mirzaev S.S. O‘zbek muxitida psixologik testlar adaptatsiyasi. – Toshkent:
Turon-Iqbol, 2021. – 198 b.
11. Muminov B.A. Tarbiyaviy jarayonda psixodiagnostika. – Urganch: XorDU,
2019. – 174 b.
12. Ne’matov Ya.N. Shaxsiyat xususiyatlarini baholash metodlari. – Qarshi:
QarDU, 2020. – 216 b.
13. Qodirov B.R. Psixosemantika asoslari va tadbiqi. – Buxoro: BuxDU, 2019.
– 156 b.
14. Qosimova G.X. Shaxs rivojlanishi psixologiyasi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020. – 268 b.
15. Rasulov D.J. Psixologik tadqiqotlarda matematik usullar. – Toshkent:
Universitet, 2018. – 288 b.
16. Safarova R.G. Yoshlar psixologiyasi va diagnostika muammolari. –
Namangan: NamDU, 2021. – 254 b.
17. To‘raev A.B. Psixologik xizmatlarda zamonaviy texnologiyalar. – Toshkent:
New Generation, 2020. – 326 b.
18. Yuldashev U.P. Psixologik testlash nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent:
Ma'naviyat, 2020. – 312 b.
19. Zokirov M.T. Shaxsiyat tipologiyasi va diagnostika usullari. – Toshkent:
Muharrir, 2018. – 294 b.
48

20. G‘anieva Z.O. Ijtimoiy psixologiya va psixodiagnostika. – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2019. – 224 b.
Internet manbalari:
1. O'zbekiston Psixologlar Uyushmasi rasмiy veb-sayti - https://psychology.uz
Shaxsiyat psixologiyasi va psixodiagnostika bo'yicha o'zbek tilidagi
materiallar, professional standartlar va metodik qo'llanmalar.
2. Toshkent davlat pedagogika universiteti psixologiya fakulteti -
https://tdpu.uz/psychology Ko'p omilli so'rovnomalar va ularning o'zbek
muhitiga adaptatsiyasi bo'yicha tadqiqot natijalari va ilmiy maqolalar.
3. O'zbekiston Milliy universiteti psixologiya kafedrasi -
https://nuu.uz/psychology-department
Psixosemantik metodlar va ularning amaliy qo'llanilishi bo'yicha magistrlik
va doktorlik dissertatsiyalari, ilmiy nashrlar.
4. "Psixologiya" ilmiy jurnali elektron arxivi - https://psychology-journal.uz
Ko'p omilli testlar va psixosemantik tadqiqotlar natijalarini aks ettiruvchi
o'zbek tilidagi ilmiy maqolalar va tadqiqot hisobotlari.
5. O'zbekiston TA Psixologiya instituti - https://psychology.uz/institute
Shaxsiyat psixologiyasi, psixodiagnostika va psixosemantika sohasidagi
fundamental tadqiqotlar, metodik ishlanmalar va amaliy tavsiyalar.
ILOVALAR
R.B.Kettellning «Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi»
Yo‘riqnoma : Qo‘lingizda sizning qarash va qiziqishlaringizni aniqlovchi
savollar turibdi. Har bir savolga javob bera turib, javoblar blankasining mos
keluvchi katakchasiga berilgan 3ta javobdan: “a” (ha), “?” (bilmayman), “b”
(yo‘q) birini ko‘rsating. Javob uchun vaqt sarflamang, miyangizga kelgan birinchi
tabiiy javobni belgilang.
Haqqoniy va aniq javob bering. Bunda “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” javoblar
yo‘qligini, har bir odam o‘zining shaxsiy fikriga ega ekanligini esda tuting.
49

1. Siz boshqalarning talablari va muhitiga yengil moslasha olasizmi?
2. Sizda uyqu holatida gaplashish hollari uchrab turadimi?
3. Siz o‘zingizni ba’zi bir munosabatlarda boshqa kishilardan ustunman, deb
o‘ylaysizmi?
4. Siz odamlardagi nimani ko‘proq qadrlaysiz:
a) kuchli irodanimi?
b) hayotiy yorqin xayolnimi?
5. Majlislarda siz:
a) bajonidil so‘zga chiqasizmi?
b) indamasdan o‘tirasizmi?
6. Siz o‘zlarini doimo boshqalardan ustun tutuvchi maqtanchoqlar bilan
totuv yashay olasizmi?
7. Muvaffaqiyatsizliklar sizda:
a) ishga bo‘lgan hoxishingizni so‘ndiradimi?
b) yangi kuchni qo‘zg‘atadimi?
8. Odatda siz masalani oson hal qilish uchun:
a) o‘zingiz uni chuqurroq o‘rganasizmi?
b) boshqalar bilan muhokama qilasizmi?
9. Siz hamma ishni shoshmasdan bajarishni afzal ko‘rasizmi?
10. Sizda yurakka yaqin olmasa ham bo‘ladigan “ikir-chikir”lar asabingizni
buzadigan hollari bo‘ladimi?
11. Odamlar orasida ko‘p va tez-tez bo‘lib turishni yoqtirasizmi?
12. Sizni ko‘proq: a) atrofingizdagilarning ixtiyorsiz ,yoqimsiz harakatlari, qattiq
yo‘tallari g‘azablantiradimi?
b) xatti-harakatlar, xulq me’yorlarining buzilishi g‘azablantiradimi?
13. Agar biron bir bahsda hamma sizga qarshi bo‘lsa, odatda siz ularga yon
berasizmi?
14. Siz o‘zi xulq-atvoringizda haqqoniylik va axloq qoidalariga amal qilasizmi?
15. Sizda yangi tassurotlarga, noma’lum narsalarni aniqlashga hoxish tez-tez
vujudga keladimi?
50

16. Ko‘pchilik odamlar o‘z qiziqishlarini odatda boshqalar uchun istamasdan
qurbon qiladilar, deb hisoblaysizmi?
17. Siz o‘zingizni hayot va uning talablariga yaxshi moslashganman.yu deb
o‘ylaysizmi?
18. Siz qanday ish bilan shug‘ullanishni afzal ko‘rasiz:
a) juda qiziq,
b) unchalik qiziq emas,ammo biron bir ijtimoiy mavqega olib keladigan.
19. Sizda isrofgarchilik keskin salbiy munosabatni qo‘zg‘atadimi?
20. Siz o‘zingizga g‘azablangan holatingizda boshqalar uchun yoqmaydigan
tanbeh berishga qodirmisiz?
21. Siz tez-tez atrofdagilardan yuz o‘girib,parishon bo‘lib turasizmi?
22. Siz yotish oldidan achchiq choy yoki kofe ichgan paytlaringizda ham yaxshi
uxlay olasizmi?
23. Ayrim vaqtda, agar muvaffaqiyat qozonish uchun imkoniyat kam bo‘lsa,
tavakkal qilish mumkin, deb o‘ylaysizmi?
24. Agar siz tanish bolalar bir-biri bilan o‘yinchoq talashayotganini ko‘rib
qolsangiz:
a) janjallashishlariga qo‘yib berasizmi?
b) bahsni hal qilish uchun aralashasizmi?
25. Siz o‘zingizni yuqori martabali yoki nimasi bilandir sizdan ustun turuvchi
shaxs oldida uyalgandek his qilasizmi?
26. Agar odamlar hech bir sababsiz orqangizdan g‘iybat qilishsa, siz bundan
qayg‘urasizmi?
27. Agar zarur bo‘lib qolsa, hayotiy qiyinchiliklarga qarshi chiqa olaman, deb
hisoblaysizmi?
28. Agar sizga notanish shaharga borish to‘g‘ri kelib qolsa:
a) ekskusiyachi xizmatidan foydalanishni afzal ko‘rasizmi?
b) mustaqil tanishishni afzal ko‘rasizmi?
29. Sizni odamlardan tez jahlingiz chiqadimi?
30. Ba’zi paytlarda o‘z-o‘zingizga achinasizmi?
51

31. Agar siz kim bilandir tanishishni istasangiz, u bilan suhbatlashishga birinchi
bo‘lib qadam qo‘yasizmi?
32. Siz tez-tez kasallikka chalinasizmi?
33. Siz yarim tunda qabristonda hech bir yoqimsiz hissiz yura olaman, deb sof
vijdon bilan ayta olasizmi?
34. Odatda siz ishni boshlay turib:
a) agar qiyinchiliklarga duch kelsam, ularni yenga olaman, deb hisoblaysizmi?
b) unga kirishishdan avval, uning yechimini oldindan ko‘ra olasizmi?
35. Agar to‘satdan davradagi kishilarning diqqat markazida bo‘lib qolsangiz,
hijolat bo‘lasizmi?
36. Sizda bo‘yruq berishni yaxshi ko‘ruvchi va sizdan foydalanishni istovchi
kishilarga qarshi turish istagi vujudga keladimi?
37. Sizda birovga sababsiz tashlanishga hohish(mayl) bormi?
38. Siz rejalar tuzishda nimani afzal ko‘rasiz:
a) o‘zingiz tuzishnimi?
b) boshqalar bilan maslahatlashib tuzishnimi?
39. Siz odatda his-tuyg‘ularingizni yashirishni uddasidan chiqasizmi?
40. Siznig g‘ashingizga mayda qiyinchiliklar keragidan ko‘proq ta’sir etadimi?
41. Sizni gazetadagi qaysi sarlovha qiziqtiradi:
a) xalqaro hamjihatliknig yangi yo‘llarimi?
b) fizika sohasidagi yangi, yirik kashfiyotmi?
42. Odatda, sizdan hammadan ko‘proq talab qilinganida, quvvatingiz yetarlicha
bo‘ladimi?
43. Agar siz suhbat paytida biron kishining o‘z mulohazasini aytishga
uyalayotganini ko‘rsangiz:
a) uni o‘z mulohazasini aytishga undaysizmi?
b) fursatdan foydalanib, o‘z so‘zingizni aytasizmi?
44. Siz shug‘ullanayotgan narsangizga diqqatingizni oson jalb qila olasizmi?
45. Agar siz yoqtiradigan boshqa jinsga mansub shaxs bilan yuzma-yuz
gaplashmoqchi bo‘lsangiz, odatda sizning jur’atsizligingiz xalaqit bermaydimi?
52

46. Sizga haddan tashqari iltifot ko‘rsatadigan kishilarga nisbatan ishonchsizlik
bilan qaraysizmi?
47. O‘zingizga ko‘pincha, hayotda siz hech narsaga erisha olmaydigan va hech
narsaga arzimaydigan kishi bo‘lib tuyuladimi?
48. Agar biron narsani aniqlamoqchi bo‘lsangiz:
a) buni boshqalardan so‘rab amalga oshirishni afzal ko‘rasizmi?
b) shu sohadagi maxsus adabiyotlarni o‘qish orqali o‘rganishni afzal ko‘rasizmi?
49. Qiyin vaziyatlarda siz parishonlikka va haddan tashqari ta’sirchanlikka
moyilmisiz?
50. Agar sizni biron narsa muvozanatdan chiqarsa, o‘zingizni avvalgi holatingizga
tezda qaytasizmi?
51. Siz bo‘sh vaqtingizni qanday o‘tkazasiz?
a) munozarali tugarakka qatnashish bilanmi?
b) havaskorlik to‘garagida o‘tkazishni afzal ko‘rasizmi?
52. Sizni ko‘proq:
a) suhbat davomida ayni bir mavzuga bir necha marta qaytadigan kishilar
g‘ashingizga tegadimi?
b) ichib olib atrofdagilarni ranjitadigan kishilar g‘ashingizga tegadimi?
53. Kishilar bilan munosabatingizda o‘zingizni:
a) hissiyotga beriluvchan (emotsional) kishi, deb hisoblaysizmi?
b) hushyor, amaliy kishi, deb o‘ylaysizmi?
54. Uzoq vaqt davom etadigan ishga kirganingizda:
a) siz kerak bo‘lganida dam olishingiz, bo‘shashishingiz mumkinmi?
b) bu ish tugamaguncha sizga bo‘shashish qiyinmi?
55. Sizga ko‘pchilik orasida, katta qabul va raqs kechalarida bo‘lish yoqadimi?
56. Siz o‘z raqibingizga nisbatan nafrat hissisiz, u bilan kurasha olasizmi?
57. Siz hazil ob’ektiga aylanib qolsangiz o‘zingizni yo‘qotasizmi?
58. Ommaviy sportning maqsadi:
a) jamoani tarbiyalash;
b) irodaviy va jismoniy sifatlarni rivojlantirish, deb o‘ylaysizmi?
53

59. Siz biror ish davomida kuchli asab zo‘riqishi natijasida boshqaoarga nisbatan
ko‘proq kuch sarflayman, deb o‘ylaysizmi?
60. Oxirgi vaqtda sizda avvalgiga nisbatan ko‘proq qiyinchiliklar qayd qilingan,
deb hisoblaysizmi?
61. Agar quyidagi ikki kasb bir darajada faxrli bo‘lsa va ularga bir xil darajada haq
tulansa, siz qaysi kasbda ishlashni afzal ko‘rardingiz:
a) ofitsiant;
b) duradgor.
62. Siz vahima va qo‘rqinch his qiladigan hayvon bormi?
63. Siz o‘zingizni yon berishlarga kam maylli, boshqalar nima deyishidan qat’iy
nazar, o‘z fikrida turuvchi, deb hisoblaysizmi?
64. Agar do‘stlaringiz qandaydir bir yangi ishni boshlashsa, siz bunga:
a) ma’lum ehtiyotkorlik bilan qaraysizmi?
b) ularning tashabbusini qo‘llab-quvvatlaysizmi?
65. Siz qiyinchilikda va ko‘ngilsizlikda hamma narsa o‘z-o‘zidan qilinadi va o‘z
holiga keladi,deb hisoblaysizmi?
66. Siz o‘zingizni har doim xushmuomala va kamtar tutishga harakat qilasiz va
buni boshqalardan ham talab qilasizmi?
67. Agar siz odamlarda o‘zingizga nisbatan ma’lum e’tiborni sezmasangiz:
a) bunga ahamiyat bermaysizmi?
b) siqilib, o‘z kuchingizga ishonchni yo‘qotasizmi?
68. Jamoat ishlarida faol ishtirok etasizmi?
69. Agar siz biron bir masala bo‘yicha so‘zga chiqmoqchi bo‘lsangiz:
a) sodda, erkin gapirasizmi?
b) o‘z fikringizni aniq va ravshan ifoda etishga harakat qilasizmi?
70. Agar davomli nutqni eshitib o‘tirishga to‘g‘ri kelsa, siz o‘z holatingizni tez-tez
o‘zgartirishga majbur bo‘lasizmi?
71. Siz hazillashishni va o‘rtoqlaringizga qiziq narsalar aytib berishni
yoqtirasizmi?
54

72. Kuchli kechinmalar haddan tashqari holdan toydirishi tufayli, ulardan
o‘zingizni chetga olishingiz kerak, deb hisoblaysizmi?
73. Siz o‘zingizga tez-tez boshqalardan ko‘ra qobiliyatliroq bo‘lib tuyuladimi?
74. Ko‘pchilik kishilar hayotda muvaffaqiyatga erishish uchun sabot bilan harakat
qilsalar, bunga erishadilar, deb o‘ylaysizmi?
75. Siz o‘zingizni odamshavanda va sergap, deb hisoblaysizmi?
76. Agarda siz biron kishilarni nohaq va o‘z manfaatini ko‘zlab harakat
qilayotganiga ishonch hosil qilsangiz, unga qarshi chiqish sizga qimmatga tushsa
ham, qarshilik ko‘rsatishga intilasizmi?
77. Yomon kayfiyatda hech kim bilan ko‘rishi va gaplashishni xohlamaydigan
davrlar sizda:
a) tez-tez bo‘lib turadimi?
b)juda ham kam bo‘ladimi?
78. Agar siz biror topshiriqni amalga oshirishingiz kerak bo‘lsa:
a) qobiliyatli va mustaqil xodimlar jamoasida ishlashni lozim toparmidingiz?
b) bir yoki ikki yordamchi bilan chegaralanib , hamma narsani o‘z qo‘lingizga
olarmidingiz?
79. Faoliyat xarakteri tez-tez o‘zgarib turadigan ish sizga yoqadimi?
80. Agar siz qiyin vazifalarni amalga oshirishingiz lozim bo‘lsa, u haqdagi fikr
sizni qiynaydimi?
81. Poezdda va boshqa jamoat joylarida notanish kishilar bilan uchrashib
qolsangiz, ularning kim ekanliklari, nima bilan shug‘ullanishlarini bilishni
istaysizmi?
82. Ba’zi paytlarda odamlar sizga keragidan kam xushmuomala va do‘stona
munosabatda bo‘layotgandek tuyuladimi?
83. Boshliqlar oldida ma’lum bir bezovtalikni his qilasizmi?
84. Siz o‘ta sinchkovlikka unchalik yo‘q, beg‘am odam bo‘lib hisoblanasizmi?
85. Atrofingizdagi odamlar bilan munosabatingizda:
a) o‘z his-tuyg‘ularingizni yengil ochib tashlaysizmi?
b) ularni o‘zingizda yashirib qoldirasizmi?
55

86. Davrimizning ko‘pgina baxtsizliklari quyidagilar bilan bog‘liq, deb
hisoblaysizmi?
a) e’tiborsizlik; b) o‘ziga ortiqcha ishonish
87. Odatda uyquga ketishdan oldin o‘rinda uzoq yotasizmi?
88. Siz qanday rahbarga ega bo‘lishni xohlardingiz?
a) siz xohlagandek ishlashga ruhsat beradigan;
b) sizga doim maslahat va ko‘rsatmalar berib turadigan.
89. Siz odatda munozarada gapirishingizga ishonch hosil qilgandagina so‘z
olasizmi?
90. Uzoq vaqt mobaynida dam olishga ehtiyoj sezmasdan aqliy va jismoniy ishni
bajara olasizmi?
91. Kechani qanday o‘tkazishni afzal ko‘rasiz?
a) sevikli mashg‘ulot bilanmi?
b) davralarda o‘tkazishni afzal ko‘rasizmi?
92. Har birimizda kamchiliklar juda ko‘p bo‘lganligi sababli, biz o‘zaro bir-
birimizga shafqat bilan qarashimiz kerak, deb hisoblaysizmi?
93. Atrofdagilar qachonlardir sizni mag‘rur, o‘ziga ishongan va faqat o‘zi bilan
mashg‘ul, deb hisoblashganmi?
94. Siz ko‘p sonli tinglovchilar oldida so‘zga chiqishga qiynalasizmi?
95. Agar muhim maqsadlarga erishish yo‘lida katta to‘siqlarga duch kelsangiz:
a) qiyinchiliklarga qaramay o‘z niyatingizda qolasizmi?
b) sharoitga ko‘nikib, o‘zingiz uchun boshqa maqsadlar qidirasizmi?
96. Sizni oson tushunish mumkin va tushunadilar, deb o‘ylaysizmi?
97. Bo‘sh vaqtingizda g‘am-tashvishlardan uzoqlashib dam olishga osonlik bilan
erisha olasizmi?
98. Bo‘sh vaqtingizda nima bilan shug‘ullanishni afzal ko‘rasiz?
a) havaskorlik orkestri va voleybol;
b) marka to‘plash va yelkanli sport.
99. Har bir narsaning boshlanishini oldindan puxta rejalashtirishga katta ahamiyat
berasizmi?
56

100. Agar majburan bekorchilik holatida bo‘lsangiz, odatda qog‘oz bo‘lagiga
nimalarnidir chizib aylantira boshlaysizmi?
So‘rovnomaning javoblar varaqasi
F.I.Sh.…...................................................................................................
Yoshi:...................jinsi:....................... ma’lumoti : … ................................
№ № № № № № № № № №
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 1
5 16 17 1
8 19 20
21 22 23 24 2
5 26 27 2
8 29 30
31 32 33 34 3
5 36 37 3
8 39 40
41 42 43 44 4
5 46 47 4
8 49 50
51 52 53 54 5
5 56 57 5
8 59 60
61 62 63 64 6
5 66 67 6
8 69 70
71 72 73 74 7
5 76 77 7
8 79 80
81 82 83 84 8
5 86 87 8
8 89 90
91 92 93 94 9
5 96 97 9
8 99 100
I II III IV V V I V II V III I X X
So‘rovnoma natijalarini qayta ishlash
57

So‘rovnomada 3 ta javob punkti mavjud bo‘lib, “ha”javobiga 1 ball, “yo‘q”-
0 ball, bilmadim ma’nosini anglatuvchi “?” javobi uchun 0,5 ball hisobida
baholanadi. Oxirida chiqarilgan yig‘indi bo‘yicha umumiy to‘plangan ballar
quyidagicha baholanadi:
1) 1 dan 3 gacha to‘plangan ball past ko‘rsatkich;
2) 4 dan 7 gacha o‘rta ko‘rsatkich;
3) 8-10 ball yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi.
So‘rovnoma quyidagi shkalalardan iborat: 1) muloqotga moyillik; 2)hissiy
barqarorlik-beqarorlik; 3) hukmronlikka intilish-tobe’lik; 4) ijtimoiy yetuklik-
onglilik; 5) ijtimoiy mardlik (dadillik-tortinchoqlik); 6) ishonuvchanlik-
shubhalanish; 7)o‘ziga ishonch-ishonmaslik; 8) mustaqillik-tobe’lik; 9) o‘zini
nazorat qilish; 10) qo‘zg‘aluvchanlik, zo‘riqish-bo‘shashish.
1. Muloqotga moyillik.
Ballar yig‘indisi: 1, 11, 21, 31, 41, 51, 61, 71, 81, 91 savollar bo‘yicha
1-3 ball – moslashuvchan emassiz, atrofingizdagi hodisalarga sovuqqonlik
va loqaydlik bilan qaraysiz, odamovisiz, odamlarga nisbatan qog‘ozlar bilan
qiziqibroq ishlaysiz, yolg‘izlikda ishlashni yoqtirasiz, kompromissiv qarashlar,
nuqtai nazarlar, hukmlardan qochasiz. Ba’zan qaysarlikni, qahri qattiqlikni,
atrofingizdagilarga yaxshilikni ravo ko‘rmaslikni o‘zingizda namoyon qilasiz.
Bunday shaxslar muloqotga moyillik sezmaydi va o‘z faoliyatida avtoritar uslubida
ish tutadi.
4-7 ball– Bunday shaxslar boshqalar bilan hamkorlik qilishga tayyor, diqqat
e’tiborli, qattiq g‘azablanish yoki xursand bo‘lish holatlariga (ichki hayajonlanish,
ehtiros) tushmaydilar, hulqini boshqara olish qobiliyatiga ega, rahmdil va samimiy,
lekin talabchandir.
7,5-10 ball – Sizdagi muloqotga moyillik yuqori darajada. Siz hislaringizni
yorqinligi bilan xarakterlanasiz. Tez qaror qabul qilasiz, kun mobaynida
kayfiyatingiz tez o‘zgarib turadi. Siz odamlarga diqqat etiborlisiz, rahmdilsiz,
jonkuyarsiz. Shuningdek, yumshoq tabiatlisiz, bu xususiyatingizdan hammadan
ham ko‘proq o‘zingiz jabrlanasiz. Yana istaklaringiz va intilishlaringiz o‘rtasidagi
58

qarama-qarshilikni keskinlashib ketishidan ehtiyot bo‘lishingiz kerak. Shu bilan
birga, muvaffaqiyatga bo‘lgan intilishingizni susaytirmang, shuningdek, jamoat
ishlarida faol qatnashishni davom ettiring, chunki odamlar sizga to‘la ishonishadi.
2. Hissiy barqarorlik-beqarorlik.
Ballar yig‘indisi: 2, 12, 22, 32, 42, 52, 62, 72, 82, 92
1-3,5 ball – Bunday kishilarning asablari tarang, injiq, charchagan, tez
hayajonlanadi, o‘z sog‘ligi haqida qayg‘uradi, kuydi-pishdi, qiziqishlari
o‘zgaruvchan va beqaror. Javobgarlikdan qochadi, ba’zi holatlarni boshdan
kechirishda chidamsiz bo‘lib, bu uning faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, natijada
“Men”ini zaifligini namoyon qiladi. Siz uchun maktabda ishlash qiyin, lekin kim
bilan ishlayotganingizni o‘ylab ko‘ring.
3,5-7 ball – Umuman olganda siz o‘z hislaringizni va kayfiyatingizni
boshqara olasiz. Agar sizni “ Men” ingiz “kuchli yoki zaifligi” haqida fikr bildirish
kerak bo‘lsa, u holda sizning “Men” ingizni kuchi yuqoriroq bo‘lib, “Men”
konsepsiyasini ijobiy bo‘lishiga olib keladi. Siz faoliyatda ma’lum darajada
muvaffaqiyat bilan ishlashingiz mumkin. Agar sizda, hissiy barqarorlik yanada
yuqori darajada bo‘lsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi.
7,5-10 ball – Bu saranjomlik, kuchli iroda, xotirjamlik. Bunday shaxslar
asabiylashishdan ozodlar, qiziqishlari barqaror, hayotga real qaraydilar, qat’iylar.
Sizdagi o‘z holatingizni tartibga keltira olish qobiliyatingiz, ba’zi salbiy psixologik
xususiyatlaringizga qaramay, faoliyatingizni muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam
beradi.
3. Hukmronlikka intilish-tobelik.
Ballar yig‘indisi: 3, 13, 23, 33, 43, 53, 63, 73, 83, 93 savollar bo‘yicha
1-3,5 ball – Siz odatda atrofingizdagi odamlarning xohish va istaklariga yon
berasiz; itoatkor va moslashuvchansiz (bu odamning o‘zgalar ta’sirida hulqini
o‘zgartirish tendensiyasi). Ko‘proq siz tobe’siz, ochiq ko‘ngilsiz, sizga
qo‘yilayotgan va bajarilishi zarur bo‘lgan va talablarning to‘g‘ri bajarilayotganini
havotirlanib, zo‘r etibor berib tekshirib borasiz. O‘z nuqtai nazarini himoya qila
59

bilmaslik, o‘ziga va o‘zini imkoniyatiga yetarli ishonmaslik ko‘proq ish jarayoniga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4,5-6 ball – Sizni atrofingizdagi odamlar ta’siriga to‘la beriladi deb aytib
bo‘lmaydi. Ko‘proq sizni tutgan yo‘lingiz “Men konsepsiyasi” ni ijobiy namoyon
bo‘lishini talab qiladigan kasbingiz ta’siri bilan bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda
atrofdagilar talabini ham hisobga olasiz. Mustaqilligingizni belgilovchi
huquqingizni himoya qilishda siz agressiv emassiz, shu bilan birga sizdan yuqori
turuvchi shaxslar oldida quldek bo‘lishni ham xohlamaysiz.
8-10 ball – Siz da’vogar odamsiz, o‘zingizga ishonasiz, fikrlashingiz
mustaqil, qattiqqo‘lsiz, o‘z qonunlaringizni o‘rnatasiz, har doim o‘z holingizcha
ish tutasiz. Deyarli har doim ustunlikni yaxshi ko‘rasiz. Obro‘lisiz, lekin odatda
rahbarlarga bo‘ysunmaysiz. Humronlikka intilishi yuqori darajada bo‘lgan shaxslar
odatda, dadil, faol va g‘ayratli bo‘ladilar. Boshqa shaxslarga qaraganda bunday
shaxslar janjalkash bo‘lib, agressiv holatlarni ko‘proq boshdan kechiradilarki, bu
o‘z navbatida ularning sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday shaxs o‘z
obro‘sini doim saqlab qolsada, bu holat oxir oqibatda undagi “Men-
konsepsiyasi”ning pasayishiga olib keladi.
4. Ijtimoiy yetuklik, onglilik.
(Yuqori darajadagi vijdoniylik-vijdonsizlik, ongsizlik).
Ballar yig‘indisi: 4, 14, 24, 34, 44, 54, 64, 74, 84, 94 savollar bo‘yicha
1-3,5 ball – Vaqtdan foydalanib vaziyatdan foyda izlaysiz. Qoidalardan
o‘zingizni olib qochasiz. Burchlarni kam his qilasiz, maqsadlaringiz o‘garuvchan.
Jamoat topshiriqlarini bajarish uchun kuch sarflamaysiz, tez-tez o‘zingizni
jamoaga qarshi qo‘yasiz va ko‘pincha undagi janjallarning boshlovchisi bo‘lib
qolasiz. Umuman olganda, sizga o‘zingiz haqingizdagi yuqori fikrlar halal
bermaydi, aksincha, ehtimol, siz o‘zingizni “Men” ingizni faol himoya qilsangiz
kerak. Onglilikni ko‘rsatish ustida ishlash kerak.
4,5-7 ball – Afsuski, siz hayotga va ishga yengil qarash, javobgarlikni his
qilmaslik, tejamsizlik kabi hislatlardan to‘la ozod emassiz. Ammo, bunday holat
“Men-konsepsiyasi” ni salbiy ekanligini ko‘rsatmaydi, balki o‘z hulqini boshqara
60

olish va qa’tiylikni yetarli emasligining oqibati bo‘lib hisoblanadi. Har qalay, siz
umuminsoniy qadr-qimmatlarni tan olishga va ahloq qoidalariga rioya qilishga
intiluvchi shaxs sifatida mavqega egasiz.
7,5-10 ball– Siz vijdonlisiz, sizga ishonsa bo‘ladi, burchingizni his qilasiz,
o‘zingizga talabchansiz, javobgarlikni his qilasiz, qat’iysiz, rejalar bilan to‘lib-
toshasiz, vaqtingizni bekorga o‘tkazmaysiz, quvnoq odamlar davrasida vijdonan
ishlashni ma’qul ko‘rasiz. Shuning uchun boshqalar sizga ishonishadi, vijdonli
bo‘lganingiz uchun hurmat qilishadi, lekin oldingizda biroz hadiksirab turishadi.
5. Ijtimoiy mardlik (dadillik-tortinchoqlik).
Ballar yig‘indisi: 5, 15, 25, 35, 45, 55, 65, 75, 85, 95 savollar bo‘yicha
1-3,5 ball – Siz tortinchoqsiz, uyatchansiz, o‘zingizga ishonmaysiz,
qo‘rqoqsiz, doim o‘zingizni chetga olasiz, odatda o‘zingizdan ko‘nglingiz
to‘lmaydi, sizdagi nerv sistemasi ta’sirlariga o‘ta beriluvchan bo‘lib, har qanday
xavf-xatarga kuchli reaksiya qilasiz. Odamlar bilan birgalikda ish qilishni
yoqtirmaysiz, sekin qiynalib gapirasiz. Ijtimoiy dadillik ko‘rsatkichi past
odamlarning “Men-konsepsiyasi” ko‘pincha, salbiy bo‘lib uning ishiga va ijtimoiy
mavqeiga salbiy ta’sir etadi.
4-7 ball– Sizni ijtimoiy dadillik bo‘yicha ko‘rsatkichingiz faoliyat uchun
eng maqbul ko‘rsatkich. Siz yetarli darajada botirsiz, odamlar bilan aloqaga erkin
kira olasiz, muomaladagi qiyinchiliklarni yenga olasiz, kutilmagan holatlarga
tushib qolganingizda o‘zingizni yo‘qotmaysiz.
7,5-10 ball – Siz to‘la erkinsiz, ijtimoiy botirsiz, ehtiyotkor emassiz, yangi
narsalarni tekshirib ko‘rishni yaxshi ko‘rasiz. Shuningdek, “teringizning qalinligi”
detal ehtiyotsiz muomalada bo‘lishingizda, xavfli belgilarni e’tirof etishda,
zo‘riqish vaziyatini yengil boshdan kechirishda muhim rol o‘ynaydi.
Uddaburonsiz, shu bilan birga o‘z faoliyatingizda xavf-xatardan qo‘rqmaslik
holatini oqlamaysiz.
6. Ishonuvchanlik – shubhalanish.
Ballar yig‘indisi: 6, 16, 26, 36, 46, 56, 66, 76, 86, 96 savollar bo‘yicha
61

1–3,5 ball – Siz ishonuvchansiz, bu xususiyatingizdan atrofdagilar
foydalanishadi. Rashk yoki ko‘ra olmaslikdan butunlay ozodsiz. Quvnoqsiz,
raqobatga intilmaysiz, boshqalar haqida qayg‘urasiz, guruhlarda yaxshi ishlaysiz.
Sizning bu xususiyatingiz hamkasblaringizga ma’qul keladi. O‘ylab ko‘ring
va o‘zingiz xulosa qiling.
4,5–7 ball – Siz aqlingizga asoslanib ishonasiz, bu faoliyatingizni samarali
bo‘lishiga olib keladi.
7,5–10 ball – Siz shubhalanuvchansiz, deyarli har doim alohida fikringiz
bo‘ladi, sizni aldab bo‘lmaydi, siz ishonuvchan emassiz, ikkilanasiz,
harakatlaringizda ehtiyotkorsiz, boshqalarga kam g‘amxo‘rlik qilasiz, boshqalar
muvaffaqiyatini ko‘ra olmaysiz, ko‘proq ichki kechinmalarga berilasiz. O‘zi
“Men”ini va “Men–konsepsiyasi”ni bunday agressiv shaklda himoya qiladigan
shaxs “Meni muvaffaqiyatlarimga yetarli e’tibor berishmaydi va yetarli
baholashmaydi”, deb hisoblaydi. Shuni bilingki, kasbiy qobiliyatlaringiz qanchalik
shakllangan bo‘lsa, shunchalik shubhalanish kam bo‘ladi.
7. O‘ziga ishonch – ishonmaslik.
Ballar yig‘indisi: 7, 17, 27, 37, 47, 57, 67, 77, 87, 97.
1–3,5 ball– Qat’iy o‘zingizga ishonasiz, sizni “o‘zdan” chiqish holatiga olib
kelish qiyin. Siz atrofdagilar va hamkasblaringiz ta’siriga berilmaysiz, oqibatda
ularga yoqmaysiz. Haddan tashqari o‘ziga ishonish va ta’sirga berilmaslik, sizning
faoliyatingiz uchun maqsadga muvofiq emas.
4,5–7 ball– Sizning o‘zingizga bo‘lgan ishonch darajangiz o‘z
muvaffaqiyatsizliklaringizni boshqarish imkoniyatini, bo‘layotgan voqealarni
to‘g‘ri baholash va ularga munosib javob bera olishni, o‘z imkoniyatlariga
ishonchni yuzaga keltiradi. Sizda o‘zini kamsitishga moyillik bo‘lmasada, lekin bir
muncha yuqori darajadagi tez xafa bo‘lish, ta’sirchanlik bor. O‘zingizga bo‘lgan
ishonchni mustahkamlashga harakat qiling. Kasbiy sifatlaringizni
takomillashtirishga alohida e’tibor bering.
7,5–10 ball – Sizda ortiqcha vahima, ta’sirga tez berilish mavjud. Siz deyarli
har doim bezovtasiz, sizda oldindan noxush fikrlar va hislar vujudga keladi, o‘z
62

imkoniyatlaringizni yetarli baholaysiz. Jamoatchilik orasida o‘zingizga
ishonmaslikni xis qilasiz, o‘zingizni haddan tashqari jiddiy, kamgap tutasiz. O‘z
kuchlaringizga ishonchni rivojlantiring. Hayotda va ishda o‘zingizni aybdor deb
his qilishga moyillik, o‘zini to‘g‘ri baholashni va umuman obro‘yingizning
pasayishiga olib keladi.
8. Mustaqillik – tobelik.
Ballar yig‘indisi: 8, 18, 28, 38, 48, 58, 68, 78, 88, 98 savollar bo‘yicha
1–3,5 ball – Siz guruhga tobesiz, mustaqil emassiz, doimiy suyanchiqqa,
qo‘llab-quvvatlashlarga muhtojsiz. Faoliyatda (umuman hayotda) sizga
tashabbuskorlik, shaxsiy fe’l-atvor yo‘nalishini tanlashda dadillik yetishmaydi.
4,5–7 ball– Siz hamma narsani o‘zingiz qilishni ma’qul ko‘rsangiz ham,
atrofingizdagilar tavsiyasi va takliflarini ham rad etmaysiz. Siz mustaqil bo‘lishni
ham, atrofdagilarga tayanishni ham, ularni qo‘llab-quvvatlashlarini ham hohlaysiz.
Ushbu mustaqillik faoliyatingizning samarali bo‘lishini ta’minlaydi.
7,5–10 ball–O‘zingizdan ko‘nglingiz to‘q, shaxsiy qarorlaringizni tavsiya
qilasiz, tadbirkorsiz, uddaburonsiz. O‘z yo‘lingizni tutishga moyilsiz, mustaqil
harakat qilasiz. Odamlar fikri bilan hisoblashmaysiz. Sizni “odamlarni
yoqtirmaydi”, deb bo‘lmaydi, siz faqat ularning maslahatiga, qo‘llab-quvvatlashiga
muhtoj emassiz. O‘zgalar fikrini hisobga olmasligingiz ko‘pincha jamoadagi
obro‘yingizga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Ba’zi hollarda boshqalar fikriga ham quloq
solish kerak.
9. O‘zini nazorat qilish.
(Nazorat qilish istagi-ta’sirchanlik).
Ballar yig‘indisi: 9, 19, 29, 39, 49, 59, 69, 79, 89, 99 savollar bo‘yicha
1–3,5 ball Sizdagi iroda zaif bo‘lib, o‘zingizni nazorat qilish ham yetarli
emas. Sizni faoliyatingiz betartib va bebosh. Ko‘pincha bir tekisda harakat
qilmaysiz, o‘z vaqtingizni va ishingizni tartibli tashkil qilishni bilmaysiz. Sizda
intizomsizlik tez-tez uchrab turadi, faqat o‘z fikrlaringiz bilan hisoblashasiz. Shu
bilan birga siz o‘zingizni hayot va uning talablariga to‘la moslashganman deb
hisoblaysiz.
63

4,5–7 ball – Umuman olganda, ijtimoiy va ahloq normalarini bajarishda siz
qat’iysiz. Ko‘pchilik holatlarda tartibli va rejali harakat qilasiz. Lekin har doim
ham qiyinchiliklarni yengib, boshlagan ishni oxirigacha yetkazavermaysiz. Siz o‘z
faoliyatingizni samarali tashkil qila olsangizda, har qalay o‘zingizni nazorat
qilishingizga ko‘proq e’tibor berganingiz ma’qul.
7,5–10 ball – Sizda o‘zini nazorat qilish yuqori darajada bo‘lib, sizni
uyushganligingiz, ijtimoiy aniqligingiz, e’tiborliligingizdan dalolat beradi.
O‘zingizni hurmat qilish bilan birga o‘z obro‘yingiz haqida doimo g‘amxo‘rlik
qilasiz. Sinchkovsiz, ba’zan qaysarlikka moyilsiz. Sizda bu xususiyatlar “Men–
konsepsiyasi” kuchli nazorat qilishining natijasidir.
10. Qo‘zg‘aluvchanlik, zo‘riqish-bo‘shashish
Ballar yig‘indisi: 10, 10, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100 savollar bo‘yicha
1–3,5 ball – Siz bo‘shashgansiz, murakkab maqsadlardan o‘zingizni olib
qochasiz. Ba’zi bir vaziyatlarda haddan tashqari o‘zidan qoniqish dangasalikka
olib keladi. Kamroq xatolarga yo‘l qo‘yish uchun kichik maqsadlarni qo‘yasiz.
Muvaffaqiyatga ham, muvaffaqiyatsizlikka ham loqayd va xotirjam qaraysiz. Agar
sizda o‘zgarishga, muvaffaqiyatga erishishga intilish bo‘lmasa, “Men” ingizni
kuchi zaif bo‘lsa, “Men – konsepsiyasi” salbiy bo‘lsa, faoliyatingiz samarasi
ko‘rinmaydi.
4,5–7 ball–Ehtiyojlaringiz miqdori ko‘pligi tufayli sizda bir muncha
zo‘riqish bor, xarakteringiz notinch, asabiy ruhiy olamingiz qo‘zg‘aluvchan.
Murakkab maqsadlardan o‘zini olib qochish va zo‘riqish birinchi navbatda kasbiy
faoliyat natijasi bo‘lib, bunga o‘z navbatida, temperament tiplarining o‘ziga xos
xususiyatlari ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shu bilan birga qo‘zg‘alish
va zo‘riqishni namoyon bo‘lgan darajasi sizda “tolerantlik” shakllanganligini
ko‘rsatadi.
Tolerantlik-yoqimsiz omillar ta’siriga berilmaslik, ruhiy chidamlilik. Bu
holat sizning faoliyatingizni muvaffaqiyatli davom ettirishingiz uchun imkoniyat
beradi.
64

7,5–10 ball –Siz haddan tashqari zo‘riqqansiz, me’yordan ortiq faolsiz, sabr-
toqatingiz yo‘q. Siz uchun hissiy barqarorlik xarakterli bo‘lib, past kayfiyat va
qo‘zg‘aluvchanlik ustunlik qiladi.
65

Купить

Похожие документы
To‘qima (supply) va talab (demand) qonunlari
Ijtimoiy ish zamonaviy jamiyat hodisasi sifatida
Idrok tushunchasi va uning asoslari
Test metodining yutuq va kamchiliklari
Tafakkurni tadqiq etish