• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 104.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda kurs ishi

16Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish algoritmini o‘rganish; Ko‘p xonali sonlarni og‘zaki va yozma ko‘paytirish usullarini o‘zlashtirish; Natijani tekshirishning samarali usullarini o‘rganish (teskari amal – bo‘lish orqali tekshirish); Ko‘paytirish amalini hayotiy vaziyatlarda qo‘llash; Matematik tafakkurni, e’tibor va diqqatni rivojlantirish. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilarning ilgari o‘rganilgan bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu jarayonda sonning razryad tahlili, ko‘paytirish jadvali, birliklar, o‘nliklar va yuzliklar orasidagi bog‘liqliklar faol qo‘llaniladi. Shuningdek, o‘qituvchi ko‘paytirish jarayonini vizual vositalar – sxemalar, ko‘paytirish ustunlari, sonli kubiklar, diagrammalar yordamida tushuntirsa, o‘quvchilarda mavzuni anglash darajasi yanada yuqori bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 3– 4-sinflar uchun matematika dasturida ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi 8–10 dars soatiga mo‘ljallangan. Dasturda quyidagi o‘qitish talablari belgilangan: O‘quvchi ko‘paytirish amali mazmunini tushunishi kerak; Yozma ko‘paytirish algoritmini bosqichma-bosqich bajarishni bilishi zarur; Sonlarni birlik, o‘nlik, yuzlikka ajratishni puxta egallashi lozim; Natijani tekshirish va baholashni o‘rganishi kerak; Hayotiy masalalarda ko‘paytirish amalini qo‘llay olishi zarur. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi matematika ta’limining boshqa bo‘limlari bilan ham uzviy bog‘liq. Jumladan, u bo‘lish amali, kasrlar, miqdorlar, uzunlik, massa va hajm kabi tushunchalar bilan uzluksiz aloqada o‘rganiladi. Shu bois bu mavzu o‘quvchilarning matematik savodxonligini shakllantirishda markaziy o‘rin tutadi.Bundan tashqari, o‘qitish talablari nafaqat bilimni o‘zlashtirishga, balki o‘quvchilarning shaxsiy 23Matematika darsini jonlantirish uchun o‘qituvchi o‘yin elementlarini qo‘llaydi. “Ko‘paytirish poygasi” o‘yini: Har bir guruhga 5 ta misol beriladi. Masalan: 234 × 121 425 × 132 512 × 215 345 × 123 614 × 213 Kim birinchi to‘g‘ri javoblarni topadi — o‘sha g‘olib. Bu shakldagi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda raqobat, tez fikrlash va e’tibor sifatlarini shakllantiradi. 11. O‘quvchilarda matematik tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar Bu turdagi topshiriqlarda o‘quvchi shunchaki amal bajarmaydi, balki natijaning mantiqiy izohini beradi. Masala: 456 × 100 = 45600, demak 456 × 123 natija bundan 23 ta 456 ga ortiq bo‘ladi. O‘quvchi bu fikrni tahlil qilib, mantiqiy izoh berishi kerak: 456 × 100 = 45600 456 × 20 = 9120 456 × 3 = 1368 45600 + 9120 + 1368 = 56088 2.2. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasi va bosqichlari Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf matematika darslarida ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilarning arifmetik amallarni chuqur tushunishlari, sonlar ustida amallarni ongli bajarishlari va amaliy ko‘nikmalarni 15Boshlang‘ich ta’limda matematika fani o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda ularni mustaqil fikr yuritishga o‘rgatishning eng muhim bosqichidir. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi boshlang‘ich matematika kursining asosiy, murakkab, lekin o‘ta zarur bo‘lgan bo‘limlaridan biri hisoblanadi. Ushbu mavzu o‘quvchilarda ko‘paytirish amali mohiyatini chuqur anglash, sonlarning tuzilishini, ularning birlik, o‘nlik, yuzlik va minglik darajadagi o‘zaro bog‘liqligini tushunishga yordam beradi. Boshlang‘ich sinf matematika dasturida bu mavzuni o‘rganish 3–4- sinflarda, ya’ni o‘quvchilarning arifmetik amallarni puxta o‘zlashtirish davrida o‘tiladi. Dastur mazmuniga ko‘ra, ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish ikki bosqichda amalga oshiriladi: Bir bosqichli ko‘paytirish – o‘quvchilar sonni bir xonali songa ko‘paytirish asosida ko‘paytirish jarayonini tushunib oladilar. Ko‘p bosqichli ko‘paytirish – o‘quvchilar bir xonali ko‘paytirish ko‘nikmasiga tayanib, 2 xonali va 3 xonali sonlarga ko‘paytirishni o‘rganadilar. Mazkur mavzuni o‘qitishda asosiy diqqat o‘quvchilarning amaliy faoliyatiga, ya’ni ular sonlar ustida amallarni mustaqil bajarishlariga qaratiladi. O‘qituvchi bu jarayonda nafaqat misollarni yechish usulini ko‘rsatadi, balki har bir amal ortida yotgan matematik mantiqiy asosni o‘rgatadi. Masalan, 245 × 123 misolini yechishda o‘quvchi quyidagi ketma-ketlikni anglab yetadi: Avval 245 × 3 (birliklar bilan ko‘paytirish), So‘ngra 245 × 20 (o‘nliklar bilan ko‘paytirish), Keyin 245 × 100 (yuzliklar bilan ko‘paytirish), Va nihoyat, natijalarni yig‘ish orqali umumiy javobga erishish. Bunday tahliliy yondashuv o‘quvchilarda amallarni mexanik emas, balki mantiqiy tarzda bajarish ko‘nikmasini shakllantiradi. Dasturda mavzuning mazmuni quyidagi yo‘nalishlar asosida yoritiladi: Ko‘paytirish amalining mantiqiy mohiyatini tushuntirish; 19325 × 20 = 6500 325 × 100 = 32500 975 + 6500 + 32500 = 39975 Javob: 39975 Bu tipdagi masalalar o‘quvchilarga ko‘p bosqichli yozma ko‘paytirish algoritmini puxta o‘rgatadi. O‘qituvchi darsda har bir bosqichni izchil tushuntiradi, oraliq natijalarni yozish tartibiga e’tibor qaratadi. Misol 2: 418 × 236 = ? 418 × 6 = 2508 418 × 30 = 12540 418 × 200 = 83600 2508 + 12540 + 83600 = 98648 Javob: 98648 Bu kabi mashqlar o‘quvchilarning amaliy hisoblash malakasini mustahkamlaydi va raqamlar ustida ongli ish yuritish ko‘nikmasini shakllantiradi. 2. Amaliy (hayotiy) masalalar Bu turdagi masalalar o‘quvchilarning kundalik hayotdagi holatlarda matematik bilimlarni qo‘llash qobiliyatini rivojlantiradi. Misol 1: Bir fabrikada har kuni 128 ta televizor ishlab chiqariladi. Har bir televizorning narxi 345 ming so‘m. Fabrika 123 kun ishlasa, jami qancha so‘mlik mahsulot ishlab chiqaradi? Yechish: 1 ta televizorning narxi — 345 000 so‘m. 1 kunda ishlab chiqariladigan mahsulot: 128 × 345 000 = 44 160 000 so‘m. 123 kunda: 44 160 000 × 123 = 5 429 000 000 so‘m. Javob: 5 milliard 429 million so‘m. 24rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu mavzuni o‘rgatishdan maqsad — o‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning mazmunini tushuntirish, ko‘paytirish jarayonida amal ketma-ketligini ongli bajarish va natijani tekshirish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish bosqichma- bosqich, oddiydan murakkabga tamoyili asosida olib boriladi. Avvalo, o‘qituvchi o‘quvchilarni ikki xonali sonni ikki xonali songa ko‘paytirish usuli bilan mustahkam tanishtirib olgach, keyingi bosqich sifatida 3 xonali songa ko‘paytirishga o‘tadi. 1-bosqich. Tayyorlov bosqichi Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarga ko‘p xonali son va uch xonali son tushunchalarini eslatadi, ularning tarkibini tahlil qiladi. Misol uchun: 456 — bu 400 + 50 + 6 123 — bu 100 + 20 + 3 Shundan so‘ng o‘qituvchi ko‘paytirishning mohiyatini quyidagi misollar orqali ko‘rsatadi: 23 × 100 = 2300 23 × 200 = 4600 23 × 300 = 6900 Bu orqali o‘quvchilar “100 ga ko‘paytirish”, “10 ga ko‘paytirish”, “bir xonali songa ko‘paytirish” orasidagi bog‘liqlikni ko‘radilar. 2-bosqich. Amaliy tushuntirish bosqichi Bu bosqichda o‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish bosqichma-bosqich o‘rgatiladi. Masalan, quyidagi misol asosida: 243 × 123 = ? O‘qituvchi bu misolni quyidagicha izohlaydi: 8natijani topish jarayoni amalga oshiriladi. Ushbu mavzuni o‘rgatish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish bilan birga, ularni mantiqan fikrlashga, xatolardan saboq olishga, aniq hisoblashga o‘rgatadi. Boshlang‘ich sinf matematika ta’limining asosiy vazifalaridan biri — o‘quvchilarda matematik tafakkurni rivojlantirish, mustaqil ishlash, tahlil qilish, umumlashtirish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Ko‘p xonali sonlarni o‘rganish jarayoni aynan shu maqsadni amalga oshirishda asosiy bosqich hisoblanadi. Masalan, 356 × 243 amali bajarilganda, bola bir necha bosqichda fikr yuritadi: avvalo birliklar bilan ko‘paytirish; keyin o‘nliklar bilan; so‘ng yuzliklar bilan ko‘paytirish; oraliq natijalarni qo‘shish; yakuniy natijani topish. Bu bosqichlar o‘quvchini tizimli fikrlash, algoritmik ketma-ketlikni tushunish va natijani tekshirish malakasiga o‘rgatadi. Ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning didaktik ahamiyati shundaki, bu mavzu orqali o‘quvchilar amaliy hayotdagi turli holatlarni matematik tilda ifodalashni o‘rganadilar. Masalan, do‘kondagi mahsulot narxlarini, transport xarajatlarini yoki ishlab chiqarishdagi miqdorlarni hisoblashda ko‘p xonali sonlar bilan ishlash muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi uchun bu jarayon nafaqat matematik bilim berish, balki bolalarda mehnatsevarlik, diqqatlilik, mas’uliyat va aniqlikka intilish kabi sifatlarni shakllantirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shu boisdan har bir darsda ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda turli metodik yondashuvlar — vizual ko‘rsatmalar, predmetli misollar, jadval asosida ishlash, guruhli topshiriqlar va interfaol o‘yinlardan foydalanish zarur. 2 MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………...…………3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning o‘rni va ahamiyati ………………………………………………………………….…7 1.2. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha psixologik- pedagogik asoslar …………………………………………………………..….10 1.3. Boshlang‘ich sinf matematika dasturida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning mazmuni va o‘qitish talablari …………………………….…14 II BOB. 3-SINFLARDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISH METODIKASI 2.1. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha masala va topshiriqlarning turlari ……………………………………………………...….18 2.2. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasi va bosqichlari ………………………………………………………………..……23 2.3. 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishda innovatsion yondashuvlar va zamonaviy texnologiyalar (dars ishlanma) …..…28 Xulosa…………………………………………………………………………32 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...……33 32O‘quvchilar faol ishtiroki uchun rag‘batlantiriladi. Darsda o‘rganilgan asosiy qoidalar qayta eslatiladi: Har bir xonani alohida ko‘paytirish kerak. Natijalarni to‘g‘ri qo‘shish kerak. Nol bilan tugaydigan sonlarga e’tibor berish lozim. O‘quvchilar o‘z baholarini “Raqamli yulduz” tizimi orqali olishadi. Xulosa Men ushbu kurs ishim davomida 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusini chuqur o‘rganib chiqdim. Tadqiqot jarayonida bu mavzuning boshlang‘ich ta’lim tizimidagi o‘rni, nazariy va amaliy asoslari, shuningdek, o‘qitishning metodik jihatlari tahlil qilindi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilar uchun murakkab, ammo ularni mantiqiy fikrlash, izchillik bilan ishlash, diqqatni jamlash va hisoblash madaniyatini shakllantirishda muhim bosqich hisoblanadi.Men o‘tkazgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchi dars jarayonida an’anaviy usullar bilan bir qatorda interfaol metodlardan (“Aqliy hujum”, “Zanjirli hisoblash”, “Guruhli ishlash”) hamda zamonaviy texnologiyalardan (multimedia, interaktiv doska, test dasturlari) foydalansa, o‘quvchilarda darsga qiziqish sezilarli darajada ortadi. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha mashq va masalalarni yechish o‘quvchilarda nafaqat arifmetik bilimlarni, balki analitik tafakkurni ham rivojlantiradi. Shu sababli bu mavzu boshlang‘ich matematika ta’limining ajralmas qismi sifatida qaraladi. O‘quvchilarga har bir amalni bosqichma-bosqich tushuntirish, ko‘rgazmali vositalar va o‘yin metodlaridan 10Demak, ko‘p xonali sonlarni o‘rganishning boshlang‘ich ta’limdagi o‘rni beqiyosdir. U nafaqat matematik bilimlar zanjirining muhim bo‘g‘ini, balki o‘quvchilarning intellektual salohiyatini, tafakkurini, mustaqil fikrlashini rivojlantiruvchi jarayondir. Shu sababli o‘qituvchi bu mavzuga ijodiy yondashib, har bir bolaga tushunarli, qiziqarli va samarali o‘qitish usullarini tanlashi zarur. 1.2. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha psixologik-pedagogik asoslar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari matematika fanini o‘rganishda, ayniqsa, arifmetik amallarni bajarishda turli psixologik jarayonlarni boshdan kechiradilar. Ularning xotirasi, e’tibori, fikrlash qobiliyati, tahlil qilish malakasi hali shakllanish bosqichida bo‘lganligi sababli, murakkab arifmetik amallar — jumladan, ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish — pedagogik va psixologik jihatdan puxta yondashuvni talab etadi. Bu mavzuni o‘qitish jarayonida o‘quvchi nafaqat amaliy hisoblashni o‘rganadi, balki fikr yuritish, xulosa chiqarish, tahlil qilish, natijani tekshirish, mantiqiy bog‘lanishlarni anglash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Shu boisdan ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning psixologik-pedagogik asoslari o‘quvchining individual rivojlanish xususiyatlari, bilish jarayonlari va ta’lim motivatsiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir 3 . Birinchidan, har bir o‘quvchining yosh xususiyatlarini inobatga olish zarur. 3-4-sinflardagi bolalar hali abstrakt fikrlashni to‘liq egallamagan bo‘ladi, ular uchun ko‘p xonali sonlarning mohiyatini tushunish ko‘rgazmali misollar orqali osonroq kechadi. Shu sababli o‘qituvchi mavzuni tushuntirishda ko‘rgazmalilik tamoyiliga tayanishi, ya’ni predmetli vositalar, sonli kartochkalar, o‘rin qiymat jadvallari, rangli bloklardan foydalanishi kerak. 3 Islomova N. Matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish usullari. – Toshkent: “O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti”, 2021. – 156 b. 22№ Masala Natija 1 234 × 112 26208 2 356 × 121 43076 3 425 × 213 90525 4 517 × 132 68244 5 643 × 125 80375 Bu jadval yordamida o‘quvchilar o‘zlarini sinab ko‘radilar va hisoblash tezligini oshiradilar. 8. Differensial topshiriqlar O‘quvchilarning bilim darajasi turlicha bo‘lganligi sababli, topshiriqlar oson, o‘rta va murakkab darajalarga ajratiladi. Daraja Misol Tavsif Oson 214 × 103 Soddalashtirilgan, 0 raqamli O‘rta 325 × 124 Oddiy 3 bosqichli Murakkab 567 × 238 Murakkab, oraliq natijalar ko‘p Bu yondashuv har bir o‘quvchining imkoniyatiga qarab topshiriq tanlash imkonini beradi 9. Texnologik vositalardan foydalangan topshiriqlar Zamonaviy darslarda o‘qituvchilar interaktiv doska, elektron testlar, matematika dasturlari (GeoGebra, Matific, LearningApps) kabi texnologiyalar yordamida topshiriqlarni vizual tarzda bajaradilar. Masalan: Interaktiv ekranda 324 × 213 misolini bosqichma-bosqich yechish ko‘rsatiladi. Har bosqichda o‘quvchilar natijani tanlaydi. Bu usul o‘quvchilarning darsga qiziqishini oshiradi va mustaqil fikrlashga undaydi. 10. Ijodiy va o‘yin shaklidagi topshiriqlar 20Bu masala orqali o‘quvchi iqtisodiy tushunchalar bilan ham tanishadi, miqdor va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi. 3. Teskari (tekshirish) masalalar Teskari masalalarda o‘quvchi ko‘paytirish natijasini bo‘lish orqali tekshiradi. Bu orqali u o‘z javobini nazorat qilishni o‘rganadi. Misol: Ko‘paytma 76 650 ga teng. Ko‘paytuvchilardan biri 255, ikkinchisi noma’lum. Noma’lum sonni toping. Yechish: 76 650 ÷ 255 = 301 Javob: noma’lum son 301. Bu turdagi masalalar o‘quvchini xatoni topishga, tahlil qilishga o‘rgatadi. 4. Mantiqiy masalalar Bu masalalarda o‘quvchi fikrlashni chuqurlashtiradi, ko‘paytirish amalining mantiqiy mohiyatini tushunadi. Masala: Bir ustaxonada 123 ta stul tayyorlandi. Har bir stul uchun 4 ta oyoq ishlatiladi. Har bir oyoq uchun 125 gramm yog‘och ketadi. Ustaxona jami qancha kilogramm yog‘och ishlatdi? Yechish: 1 stul uchun: 4 × 125 = 500 gramm = 0,5 kg 123 stul uchun: 123 × 0,5 = 61,5 kg yog‘och. Javob: 61,5 kg. Bu kabi masalalar o‘quvchilarda birliklar o‘zgarishini, miqdorlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglashni rivojlantiradi. 5. Grafik va sxemali masalalar Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish jarayonini vizual ko‘rsatish o‘quvchiga tushunchani yaxshiroq singdiradi. Misol uchun, o‘qituvchi quyidagi sxemadan 17sifatlarini ham rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Ya’ni, ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish jarayonida o‘quvchilar: mantiqiy fikrlashni; sabr-toqat bilan hisoblashni; xatoni aniqlash va to‘g‘rilashni; o‘z fikrini asoslab ayta olishni; matematik nutq madaniyatini rivojlantirishni o‘rganadilar. ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning ko‘rgazmali tafakkuri bilan bir qatorda abstrakt fikrlash qobiliyati ham rivojlanadi. Avval o‘quvchi predmetli (ko‘rgazmali) asosda – masalan, ko‘paytirish kvadratlari, jadval, kubiklar yordamida amallarni bajaradi, keyinchalik esa bu jarayonni ongida modellashtiradi.Darsliklarda ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusiga oid mashqlar turlicha shaklda beriladi: oddiy hisoblash, so‘zli masalalar, tahliliy misollar, mantiqiy masalalar va amaliy topshiriqlar. Shu orqali o‘quvchi nafaqat arifmetik amalni bajarishni, balki uni turli kontekstlarda qo‘llashni o‘rganadi. Quyidagi jadvalda mavzuning o‘qitish mazmuni va asosiy talablar jamlangan: Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi nafaqat matematik ko‘nikmalarni, balki o‘quvchilarning mantiq, nutq, tafakkur va mustaqil fikrlash qobiliyatini ham shakllantiradi. Shu boisdan bu mavzuning o‘qitilishi o‘qituvchidan puxta tayyorgarlik, turli metodlardan foydalanish va o‘quvchilarni faol o‘quv jarayoniga jalb etishni talab etadi. O‘qitish jarayonida ko‘rgazmali metodlar, interfaol usullar, raqamli taqdimotlar, o‘yin elementlari va differensial yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir o‘quvchining fikrlash tezligi, xotira hajmi va matematik tayyorgarlik darajasi inobatga olinadi. 18II BOB. 3-SINFLARDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISH METODIKASI 2.1. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha masala va topshiriqlarning turlari Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarga ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish o‘ziga xos metodik yondashuvni talab qiladi. Chunki bu mavzu oddiy bir xonali sonlarni ko‘paytirishdan murakkabroq bo‘lib, o‘quvchilarda ko‘p bosqichli arifmetik amalni tushunish, sonlar tuzilmasini anglash, oraliq natijalarni to‘g‘ri yozish va umumiy natijani tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantiradi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishga oid masalalar boshlang‘ich sinf matematika dasturida turli shakllarda beriladi. Ular o‘quvchilarning analitik fikrlash, mantiqiy xulosa chiqarish, amaliy qo‘llash va algoritmik yondashuv qobiliyatini rivojlantiradi. Ushbu bo‘limda biz masala va topshiriqlarning turlari, ularni o‘qitish bosqichlari hamda amaliy misollar asosida yoritamiz. 1. Hisoblash (arifmetik) masalalar Bu turdagi masalalarda o‘quvchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘paytirish amalini bajaradi. Masalan: Misol 1: 325 × 123 = ? Yechish: 325 × 3 = 975 30Video-animatsiya orqali ko‘paytirish bosqichlari ketma-ketlikda ko‘rsatiladi. Shundan so‘ng o‘qituvchi misolni interaktiv taxtada yechadi, o‘quvchilar bilan birgalikda har bir bosqichni tahlil qiladi. 4. Mustahkamlash bosqichi (15 daqiqa) Interfaol o‘yin: “Matematik piramida” Har bir qatlamda misollar berilgan. To‘g‘ri javob berilgan sari o‘quvchi yuqoriga ko‘tariladi. Qatla m Misol Javob 1 132 × 101 13332 2 214 × 102 21828 3 315 × 123 38745 4 412 × 212 87344 5 523 × 321 167883 Har bir bosqichda o‘quvchilar misollarni yozma ravishda yechib, interaktiv doskada javobni tekshiradi. 31Innovatsion yondashuv: O‘quvchilar planshet yoki kompyuter orqali “Matematika 3-sinf” dasturida test topshiriqlarini bajaradi. Dastur natijani avtomatik tekshiradi va reyting ko‘rsatkichini chiqaradi. 5. Amaliy topshiriqlar (10 daqiqa) 1-topshiriq. Fermer xo‘jaligida 245 dona qop bor. Har bir qopda 125 kg bug‘doy saqlangan. Har bir kilogramm bug‘doy 1230 so‘mdan sotilsa, umumiy tushumni toping. Yechim: 245 × 125 = 30625 30625 × 1230 = 37 671 250 (so‘m) 2-topshiriq. Bir o‘quvchi 123 sahifali kitobning 124 ta nusxasini sotib olmoqchi. Har bir kitob narxi 24500 so‘m. Umumiy xarajatni toping. Yechim: 123 × 124 = 15252 15252 × 24500 = 373 374 000 so‘m. 6. Mustahkamlovchi interfaol test (5 daqiqa) O‘qituvchi “Kahoot” yoki “Quizizz” platformasida 5 ta test savolini ishga tushiradi. Savollar: 234 × 103 = ?1️⃣ 312 × 112 = ? 2️⃣ 421 × 121 = ? 3️⃣ 235 × 213 = ? 4️⃣ 128 × 132 = ? 5️⃣ O‘quvchilar mobil qurilmalari orqali javob beradi. Natijalar darhol ekranda chiqadi. 7. Yakuniy bosqich (5 daqiqa) 28o‘tkazsa, natijada o‘quvchilarda arifmetik amallarni bajarish ko‘nikmalari mustahkam shakllanadi. Dars ishlanma?????? Fan: Matematika Sinf: 3-sinf Mavzu: Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish Dars turi: Yangi bilim berish darsi Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Interfaol metodlar (“Aqliy hujum”, “Zanjirli hisoblash”, “Juftlikda ishlash”), innovatsion texnologiyalar (multimedia, interaktiv taxtadan foydalanish, test dasturlari), o‘yin texnologiyasi. Darsning jihozi: Kompyuter, proyektor, interaktiv doska, slaydlar, kartochkalar, rangli raqamlar, “Matematik piramida” o‘yini uchun materiallar. Darsning maqsadi: Ta’limiy: O‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning yozma usulini o‘rgatish, amallar ketma-ketligini tushuntirish. Tarbiyaviy: Diqqat, aniqlik, mehnatsevarlik va sabr-toqatga o‘rgatish. Rivojlantiruvchi: Mantiqiy fikrlash, hisoblash tezligini oshirish va raqamlar ustida ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish. Darsning borishi 1. Tashkiliy qism (5 daqiqa) Salomlashish, davomatni aniqlash. Darsga ruhiy tayyorgarlik mashqi: “Bugun men ajoyib matematikaman!” shiori ostida qisqa energizer. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lish (“Yulduzlar”, “Aqllilar”, “Topqirlar”). 2. O‘tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa) Interaktiv doskada quyidagi misollar chiqadi (multimedia orqali): Avvalgi darsdan: ?????? 234 × 12 = ? 7I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning o‘rni va ahamiyati Boshlang‘ich sinflarda matematika fani o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini, kuzatuvchanligini, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Ayniqsa, arifmetik amallar — qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish jarayonlarini o‘zlashtirish o‘quvchining keyingi matematik bilimlari uchun poydevor vazifasini bajaradi. Shu nuqtai nazardan ko‘p xonali sonlarni o‘rganish, ularni 3 xonali songa ko‘paytirish usullarini puxta egallash boshlang‘ich ta’limda alohida ahamiyat kasb etadi. Ko‘p xonali sonlar bilan ishlash jarayoni o‘quvchidan diqqatni jamlashni, har bir raqamning qiymatini to‘g‘ri tushunishni, amallar ketma-ketligini aniqlik bilan bajarishni talab etadi. Bu jarayon orqali bola raqamlarning o‘rin qiymatini, raqamlarning o‘zaro munosabatini va amaliy misollarni tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi 2 . Matematika ta’limi metodikasida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish “natural sonlar va ular ustida amallar” mavzusi doirasida amalga oshiriladi. Dastlab o‘quvchilar bir xonali sonlar bilan tanishadilar, so‘ng ikki, uch, to‘rt xonali sonlarni o‘rganadilar. Bu jarayonda o‘quvchilarda “o‘nlik” tushunchasi, raqamlar o‘rniga qarab qiymat o‘zgarishi haqidagi bilimlar mustahkamlanadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish — bu yuqori darajadagi arifmetik amaldir. Chunki bunda har bir o‘rin qiymatidagi raqamning alohida ko‘paytirilishi, oraliq natijalarni to‘g‘ri yozish, ularni qo‘shish va umumiy 2 Xolmatov M. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – 184 b. 29145 × 21 = ? 312 × 14 = ? O‘quvchilar “Zanjirli hisoblash” usulida navbat bilan javob beradi. To‘g‘ri javoblar uchun yulduzchalar beriladi. 3. Yangi mavzu bayoni (15 daqiqa) O‘qituvchi slayd orqali yangi mavzuni tushuntiradi. Slaydda ko‘rsatiladi:?????? “Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish – bu har bir xonaning qiymatini alohida ko‘paytirib, natijalarni qo‘shishdir.” Misol: 124 × 123 _______ 372 (124 × 3) 2480 (124 × 20) +12400 (124 × 100) _______ 15252 21foydalanadi:Shu tarzda ko‘paytirish jarayoni bosqichma-bosqich ko‘rsatiladi va natija mantiqan hosil bo‘ladi. 123 × 245 Amal bosqichlari Natija 245 × 3 Birliklar bilan ko‘paytirish 735 245 × 20 O‘nliklar bilan ko‘paytirish 4900 245 × 100 Yuzliklar bilan ko‘paytirish 24500 Yig‘indi: 735 + 4900 + 24500 30135 6. Topqirlik va mustaqil fikrlashga oid topshiriqlar Bunday topshiriqlar o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Masala: Raqamlar 2, 3, 4, 5, 6 dan foydalanib, 3 xonali son tuzing va uni 123 ga ko‘paytiring. Qaysi sonni olganingizda eng katta natija chiqadi? Yechish: Eng katta 3 xonali son — 654. 654 × 123 = 80442 Javob: Eng katta natija 80442 ga teng. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini kuchaytiradi va matematik qiziqishni oshiradi. 7. Jadval asosida topshiriqlar Bu turdagi mashqlar darsda o‘quvchilarni faollashtiradi, ko‘p sonli misollarni qisqa vaqt ichida tahlil qilish imkonini beradi. 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi Matematika fanida ko‘p xonali sonlar bilan ishlash boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida raqamlar tizimini chuqur tushunishni shakllantiradi. Ayniqsa, 3-sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish bilimning mustahkam poydevorini yaratadi. Bu jarayon o‘quvchilarda arifmetik ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan birga, mantiqiy fikrlash va muammolarni yechish qobiliyatini oshiradi. Ko‘paytirish jarayonida o‘quvchilar diqqat va xotirani faol ishlatadilar, bu esa ularning kognitiv rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bois, ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi nafaqat matematik bilimlarni chuqurlashtirish, balki amaliy hayotiy vaziyatlarni yechishga tayyorlashga yordam beradi. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar uchun sonlarning o‘lchamlari va ularni ko‘paytirish qoidalari bilan ishlash muhimdir. Bu jarayon ularda sonlar orasidagi bog‘liqlikni tushunishga, joylashuv qiymatini aniqlashga ko‘maklashadi. Masalan, yuzliklar va birliklar bo‘yicha hisoblash orqali o‘quvchilar sonlarni aniqroq tasavvur qiladilar. Shu bilan birga, ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish amaliy mashqlar orqali o‘quvchilarda matematik qobiliyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Mavzuning dolzarbligi shundaki, zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarni faollikka jalb qilish, ularni matematik fikrlashga o‘rgatish, innovatsion texnologiyalar yordamida mashqlarni qiziqarli qilish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, 3-sinf o‘quvchilariga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasini o‘rganish va takomillashtirish zarur. Bu o‘quvchilarning keyingi sinflarda murakkab matematik amallarni mustahkamlashiga xizmat qiladi va ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi 1 . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 262-daraja (murakkab): 345 × 112 256 × 123 478 × 213 3-daraja (amaliy): Bir qutida 125 ta qalam bor. Har bir qalam narxi 213 so‘m. 100 ta qutidagi qalamlarning umumiy narxini toping. Yechim: 125 × 213 = 26625 26625 × 100 = 2 662 500 so‘m. 5-bosqich. Tushunchani mustahkamlash va xatolarni tahlil qilish Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlari ustida tahlil o‘tkazadi. Ko‘p hollarda xatolar quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: raqamlarni xato joylashtirish (xonalarni chalkashtirish); ko‘paytirish natijasini qo‘shishda xato qilish; nol bilan tugaydigan sonlarga e’tiborsizlik qilish. O‘qituvchi bu xatolarni misollar orqali tuzatadi: Masalan: O‘quvchi yozgan: 234 × 120______ 4680 +2340______ 7020 Bu yerda xato: 234 × 100 = 23400 bo‘lishi kerak edi. To‘g‘ri yechim: 234 × 120______ 000 12lekin bu mavzuda sabr, izchillik va mantiqiy fikrlash talab etiladi. Shu bois o‘qituvchi darsni o‘yin, musobaqa, topshiriq yoki amaliy vaziyatlar bilan uyg‘unlashtirib, jarayonni qiziqarli shaklda tashkil etishi lozim. Masalan, “do‘kondan 125 ta daftar 243 so‘mdan sotib olindi, jami qancha pul kerak?” kabi real hayotiy misollar o‘quvchining mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Shunday amaliy vaziyatlar orqali o‘quvchi matematika hayotda qanday ahamiyatga ega ekanligini anglaydi. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish ham muhim. Har bir bolaning fikrlash sur’ati, diqqat barqarorligi, xotira hajmi turlicha. Shu bois o‘qituvchi differensial yondashuv asosida — ya’ni kuchli o‘quvchilarga murakkabroq, sekinroq o‘zlashtiruvchilarga esa soddaroq topshiriqlar berib, umumiy natijani tenglashtirishi kerak. Ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda psixologik-pedagogik asoslardan yana biri bu ta’limda teskari aloqadir. O‘quvchi bajargan ish natijasini o‘qituvchi bilan birgalikda tahlil qilishi, xatolarini aniqlashi va ularni tuzatish yo‘lini o‘rganishi lozim. Bu jarayon o‘quvchining o‘z-o‘zini nazorat qilish, mas’uliyatli bo‘lish va xatodan to‘g‘ri saboq olish ko‘nikmasini shakllantiradi. Pedagogik nazariya nuqtai nazaridan, bu mavzuda faol o‘qitish metodlari — ya’ni interfaol usullar, juftlikda ishlash, kichik guruhlarda topshiriq bajarish, “aqliy hujum” yoki “savol-javob” usullari samarali hisoblanadi. Chunki bu usullar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, muloqot madaniyatini va ijtimoiy faolligini oshiradi.Shuningdek, o‘qituvchi bolalarda ijobiy psixologik muhit yaratishi zarur. Darsda xato qilgan o‘quvchini tanqid qilish emas, uni rag‘batlantirish, “sen juda yaqin fikr bildirding”, “yana bir bor urinib ko‘r” kabi so‘zlar orqali ishonch uyg‘otish muhim. Chunki psixologik jihatdan o‘quvchi o‘ziga ishonmasa, matematik fikrlash jarayoni to‘xtaydi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rganish jarayonida bolalarda iroda, sabr, aniqlik va mas’uliyat kabi ijobiy sifatlar shakllanadi. 344) Shomurodova G. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari. – Toshkent: Fan, 2020. – 140 b. 5) G‘afforova D. Matematika o‘qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 132 b. 6) Mirzayeva L. Boshlang‘ich sinflarda son va amal tushunchalarini shakllantirish. – Samarqand: Registon, 2021. – 168 b. 7) Qodirova M. Matematika ta’limida innovatsion texnologiyalar. – Toshkent: Istiqlol, 2019. – 154 b. 8) Ahmedova Z. Matematik tafakkurni rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 190 b. 9) To‘raqulova N. Boshlang‘ich ta’limda amaliy mashg‘ulotlar tizimi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 120 b. 10) Xudoyberdiyeva D. O‘quvchilarda matematik fikrlashni shakllantirishda zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2023. – 178 b. 11) Mardonova G. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida differensial yondashuv. – Namangan: NamDU nashriyoti, 2022. – 145 b. 12) Tursunova R. Matematika fanida o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish. – Toshkent: Innovatsion pedagogika, 2019. – 164 b. 13) O‘razboyeva N. Boshlang‘ich sinflarda ko‘p xonali sonlar ustida amallar bajarish metodikasi. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2021. – 150 b. 14) Karimova M. Boshlang‘ich matematika fanida didaktik o‘yinlar tizimi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 132 b. 15) Ismoilov A. Ta’limda raqamli texnologiyalardan foydalanish asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 158 b. 16) Yo‘ldosheva S. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanini o‘qitishda muammoli ta’lim elementlari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 124 b. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz 6 Dars ishlanma va innovatsion yondashuvlar orqali amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish. Mavzuning metodlari  Analitik metod – adabiyot va dasturlarni tahlil qilish.  Taqqoslash va umumlashtirish – turli metodik yondashuvlarni solishtirish.  Amaliy metod – dars ishlanma va mashqlar orqali ko‘nikmalarni shakllantirish.  Kuzatish va eksperiment – o‘quvchilarning faoliyatini dars jarayonida kuzatish va natijalarni tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 9Matematika darslarida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning o‘ziga xos psixologik jihatlari ham mavjud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali abstrakt fikrlash bosqichida to‘liq shakllanmagan bo‘lgani uchun, ko‘paytirish jarayonini ko‘rgazmali vositalar, raqamli chizmalar, amaliy buyumlar yordamida tushuntirish tavsiya etiladi. Shu yo‘l bilan o‘quvchilar sonlarning o‘zaro bog‘liqligini osonroq anglaydilar. Bu mavzuni o‘rganish o‘quvchilarni matematikaga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Chunki har bir o‘quvchi o‘zining amaliy hisoblash natijalarini ko‘rib, mantiqiy xulosa chiqara oladi. Shuningdek, u o‘z mehnati natijasini darhol ko‘rishi tufayli o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasi ortadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimida boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish, matematika fanini o‘qitish metodikasini zamonaviylashtirish bo‘yicha qator qaror va dasturlar qabul qilingan. Jumladan, Prezident Shavkat Mirziyoyevning **“Matematika fanini rivojlantirish va matematika ta’limini takomillashtirish to‘g‘risida”**gi qarorlari boshlang‘ich sinflarda arifmetik bilimlarni chuqurlashtirishni asosiy vazifa qilib belgilagan. Ko‘p xonali sonlarni o‘rganish aynan shu siyosatning amaliy natijasidir. Chunki bu mavzu orqali o‘quvchilar kelajakda algebraik, geometrik, iqtisodiy va texnik hisob-kitoblarga tayyorlanadi. Bu bosqichda mustahkam poydevor yaratilmasa, keyingi matematik tushunchalarni o‘zlashtirish qiyinlashadi. O‘qituvchilarning vazifasi — har bir o‘quvchi mavzuni to‘liq tushunib olishini ta’minlash, individual yondashuv asosida yordam berishdir. Dars jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash, ularni savol-javoblar, misollar, raqobatli o‘yinlar orqali rag‘batlantirish samarali natija beradi.Shuningdek, bu mavzuni o‘rganish orqali o‘quvchilar sonning o‘rni, raqamlar qiymati, amallar orasidagi bog‘liqlik va natijani tekshirish usullari haqida chuqur bilimga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni nafaqat matematika fanida, balki kundalik hayotdagi hisoblash ishlarida ham aniq va ishonchli natijalarga erishishiga yordam beradi. 11Ikkinchidan, o‘quvchilarning diqqatini boshqarish bu mavzuda muhim o‘rin tutadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishda diqqatning barqarorligi, tafsilotlarga e’tibor va har bir bosqichni nazorat qilish zarur. O‘qituvchi dars jarayonini bosqichma-bosqich tashkil etishi, har bir kichik qadamni bolalar ongida mustahkamlab borishi lozim. Uchinchidan, psixologik nuqtai nazardan o‘quvchilarning xotirasi bu jarayonda faol ishlaydi. Bolalar bir vaqtning o‘zida raqamlarni eslab qolish, oraliq natijalarni yodda saqlash, ularni to‘g‘ri yozish va so‘ng qo‘shish kabi bir nechta kognitiv jarayonni bajaradilar. Shu sababli o‘qituvchi darsni tashkil etishda mantiqiy ketma-ketlik, ko‘rgazmali yodda saqlash, amaliy mashq orqali mustahkamlash kabi psixologik qonuniyatlardan foydalangan holda ish yuritishi lozim. To‘rtinchidan, pedagogik nuqtai nazardan bu mavzuda bilimni bosqichma- bosqich shakllantirish prinsipi muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi dastlab o‘quvchiga sonlarning o‘rin qiymati va raqamlarning ahamiyatini tushuntiradi, keyin ikki xonali sonlarni ko‘paytirishga o‘tadi, so‘ng uch xonali sonlarga va nihoyat ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bosqichiga o‘tkazadi. Bu ketma-ketlik o‘quvchining bilimini bosqichma-bosqich murakkablashtirishga asoslangan bo‘lib, Lev Vygotskiyning “yaqin rivojlanish zonasi” nazariyasi bilan uyg‘unlashadi. Ya’ni bola ilgari egallagan bilimlar asosida yangi, biroz murakkabroq bilimlarni o‘zlashtiradi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish jarayoni o‘quvchi tafakkurining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayonda tahlil, sintez, umumlashtirish, taqqoslash kabi aqliy operatsiyalar faol ishlaydi. O‘qituvchi o‘quvchini faqat mexanik ko‘paytirishga emas, balki har bir amalning mantiqini tushunishga yo‘naltirishi lozim. Masalan, nega oraliq natijalar qatoriga nollar qo‘shiladi, nega har bir ko‘paytirish natijasi o‘ringa qarab yoziladi va hokazo. Shuningdek, o‘quvchining bilish motivatsiyasini oshirish ham psixologik- pedagogik jihatdan muhimdir. Bolalar odatda natijani tez olishni xohlashadi, 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI” fanidan KURS ISHI Mavzu : Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda B ajardi : Parmanova Manzura G uruh : 22-BTK-07 Ilmiy rahba r : Nafisa T o’ layeva. Toshkent – 2025 13Bunday sifatlar keyingi bosqichlardagi murakkab matematik amallarni o‘zlashtirish uchun muhim zamin yaratadi. Ta’lim jarayonida A.N. Leontyevning faoliyat nazariyasi, L.S. Vygotskiyning ijtimoiy ta’lim konsepsiyasi hamda J. Piagening kognitiv rivojlanish bosqichlari g‘oyalari muhim metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu nazariyalarga ko‘ra, bola o‘rganish jarayonida faol ishtirok etgandagina bilim ongli va mustahkam bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi faqat tayyor formulani berish emas, balki o‘quvchini muammoni topishga, uni yechishga jalb etishi lozim. Masalan, o‘quvchilarga “243 × 124 = ?” misolini berishdan avval, “necha yuzlik, necha o‘nlik, necha birlik bor?” deb savol berish orqali tahliliy fikrlashni faollashtirish mumkin. Bu orqali o‘quvchi faqat amalni emas, balki uning mantiqiy asosini ham tushunadi.Shuningdek, bu mavzuni o‘rganishda nutq faoliyati ham katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar misollarni og‘zaki izohlash, javobni so‘z bilan ifodalash orqali mantiqiy nutqni rivojlantiradilar. “Birinchi oraliq natija 972, ikkinchisi 4860, ularni qo‘shib 58332 hosil bo‘ladi” kabi izohlar orqali bola tafakkurini mantiqan ifodalashni o‘rganadi. Ko‘p xonali sonlarni o‘rganishda yana bir psixologik jihat — xatolikni anglash va tuzatish. Bolalar ko‘paytirishda ba’zan oraliq natijani noto‘g‘ri yozadilar yoki o‘ringa mos nollarni qo‘shmaydilar. O‘qituvchi ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanqid qilmasdan, “keling, birgalikda tekshiramiz”, “nima uchun bunday bo‘ldi, aniqlaymiz” kabi yondashuv bilan o‘rgatsa, o‘quvchi o‘z xatosini anglab, mustaqil to‘g‘rilashni o‘rganadi. Pedagogik jarayonda bu mavzu axloqiy tarbiya vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Chunki hisob-kitobda aniqlik, halollik, mehnatsevarlik, sabr-toqatlilik kabi fazilatlar o‘quvchilarda mustahkamlanadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishning psixologik-pedagogik asoslari o‘quvchining bilish jarayonlari, tafakkur rivoji, motivatsiyasi va shaxsiy sifatlarini shakllantirish bilan uzviy bog‘liqdir. Bu mavzuni o‘qitishda o‘qituvchi psixologik 27 4680 +23400______ 28080 6-bosqich. Interfaol metodlar asosida o‘rgatish Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusini o‘rgatishda interfaol metodlar ham juda foydali. Masalan: “Zanjirli ko‘paytirish” usuli: o‘quvchilar ketma-ket misollarni bir-biriga uzatish orqali yechishadi. “Matematik domino” o‘yini: har bir kartochkada bir misol va keyingisining javobi bo‘ladi. “Birgalikda topamiz” metodi: sinf jamoaviy tarzda ko‘paytirish bosqichlarini izohlab bajaradi. Bu metodlar darsni qiziqarli qiladi va o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydi. 7-bosqich. Hayotiy vaziyatlar bilan bog‘lash O‘qituvchi mavzuni real hayotdagi misollar bilan bog‘laydi: Bir fermer 128 kg g‘alla hosilini 125 ta qopga joyladi. Har bir qopning og‘irligi qancha bo‘ladi? Bir do‘kon bir kunda 245 ta non sotadi. Har biri 1250 so‘m bo‘lsa, 123 kunda qancha tushum bo‘ladi? Yechim: 245 × 1250 = 306250 306250 × 123 = 37 668 750 so‘m. Bu kabi misollar o‘quvchilarning matematik bilimlarini kundalik hayotga qo‘llashga o‘rgatadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish bosqichlari o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini, hisoblash malakasini, diqqat va xotirasini rivojlantiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olib, har bir bosqichni tushunarli, izchil va amaliy mashqlar bilan boyitgan holda 5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish jarayonining ilmiy-pedagogik asoslarini aniqlashga yordam beradi. Nazariy tahlil orqali o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishi, matematik ko‘nikmalarini shakllantirish va diqqat hamda xotira funksiyalarini rivojlantirish yo‘llari ochib beriladi. Shu bilan birga, o‘qituvchiga ta’lim jarayonida samarali yondashuvlarni tanlash va darsni rejalashtirishda qo‘llaniladigan metodlarni belgilash imkonini beradi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, dars ishlanma va metodik tavsiyalar yordamida 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin bo‘ladi. Bu jarayon o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, matematik tafakkur va amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, innovatsion texnologiyalar va vizual materiallardan foydalanish orqali darslarni qiziqarli va samarali o‘tkazish imkoniyati yaratiladi. Mavzuning obyekti - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematika fanini o‘rganish jarayonidagi ko‘p xonali sonlar bilan ishlash. Mavzuning predmeti - 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasi va uning amaliy qo‘llanilishi. Mavzuning maqsadi - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni samarali o‘rgatishning nazariy va amaliy asoslarini tadqiq etish, dars ishlanma va innovatsion metodlarni ishlab chiqish. Mavzuning vazifalari  Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning ahamiyatini aniqlash.  Psixologik-pedagogik asoslarni o‘rganish va o‘quvchilarda ko‘p xonali sonlarni tushunishni mustahkamlash.  3-sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish metodikasi va bosqichlarini ishlab chiqish. 33foydalanish ularning o‘zlashtirish darajasini oshiradi Interaktiv o‘yinlar, onlayn testlar, multimedia vositalari yordamida darsni tashkil etish bolalarda mustaqil fikrlash, tez hisoblash, natijani tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa kelgusida ularning matematik fanlarga bo‘lgan qiziqishini mustahkamlaydi. Xulosa qilib aytganda, 3-sinf matematika darslarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusini o‘qitish metodikasini takomillashtirish orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik savodxonlikni oshirish, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish va o‘quv jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Men uchun ushbu mavzu nafaqat o‘qituvchilik faoliyatimda, balki pedagogik mahoratimni rivojlantirishda ham katta tajriba manbai bo‘ldi. Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Xolmatov M. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – 184 b. 2) Islomova N. Matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish usullari. – Toshkent: “O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti”, 2021. – 156 b. 3) Raximova O. Boshlang‘ich ta’limda arifmetik amallarni o‘qitish texnologiyasi. – Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2022. – 172 b. 35www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 25Avvalo 243 sonini 3 ga ko‘paytirish: 243 × 3 = 729 So‘ngra 243 × 20 = 4860 (bu 243 × 2 × 10 degani) Nihoyat, 243 × 100 = 24300 Endi natijalar yig‘indisi olinadi: 24300 + 4860 + 729 = 29989 Shunday qilib, 243 × 123 = 29989 O‘qituvchi bu jarayonni yozma shaklda ham ko‘rsatadi, ya’ni ustma-ust yozish orqali ko‘paytirish usulini o‘rgatadi. 3-bosqich. Yozma ko‘paytirishni o‘rgatish Yozma usulda ko‘paytirish — bu o‘quvchilar uchun eng muhim bosqichdir. O‘qituvchi quyidagi ketma-ketlikni ko‘rsatadi: 234 × 123 _______ 702 (234 × 3) 4680 (234 × 20) +23400 (234 × 100) _______ 28782 Natija: 234 × 123 = 28782 Bu usul orqali o‘quvchilar ko‘paytirish amalining har bir bosqichida qaysi xonadagi son bilan ishlayotganini aniq bilib oladilar. 4-bosqich. O‘quvchilarga mustaqil ish topshiriqlari berish O‘quvchilarga turli darajadagi topshiriqlar beriladi: 1-daraja (oddiy): 125 × 103 234 × 202 312 × 101 4Mavzuning o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston va xorijiy pedagogik adabiyotlarda ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish masalalari va metodikasi yetarlicha o‘rganilgan. M. Xolmatov (2019) o‘quvchilarda ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning nazariy asoslarini tahlil qilgan, dars jarayonida mashqlar va misollarni samarali qo‘llashni tavsiya qilgan. N. Islomova (2021) esa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish bo‘yicha amaliy mashqlar va metodlarni ishlab chiqqan. Shu bilan birga, O. Raximova (2022) innovatsion yondashuvlar yordamida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish jarayonini batafsil o‘rganib, dars ishlanmalari asosida metodik tavsiyalar bergan. Biroq, aynan 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish metodikasi bilan bog‘liq amaliy ishlar yetarlicha ishlab chiqilmagan. Ko‘plab tadqiqotlar faqat umumiy ko‘p xonali sonlar va ularni ko‘paytirish masalalarini yoritgan. Shu sababli, ushbu mavzu dolzarb bo‘lib, o‘quvchilarning ko‘p xonali sonlar bilan ishlash ko‘nikmalarini chuqurlashtirish va dars jarayonida samarali metodlarni ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Xorijiy tajribalar ham ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda vizual va interaktiv metodlardan foydalanishni tavsiya qiladi. Masalan, elektron darsliklar, interaktiv doskalar va raqamli o‘quv resurslari yordamida o‘quvchilarda sonlar bilan ishlash qobiliyatini oshirish mumkin. Shu bilan birga, o‘quvchilarning psixologik rivojlanish bosqichlari hisobga olinishi lozim, chunki 3-sinf o‘quvchilari abstrakt fikrlashga hali to‘liq o‘tmagan bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonning boshlang‘ich sinf dasturlarida ham ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish va ularni ko‘paytirish metodikasi belgilangan. Biroq, amaliy ishlanmalar va dars ishlanmalari orqali bu metodikani yanada boyitish, o‘quvchilarga qiziqarli va tushunarli shaklda yetkazish zarur. Shu sababli, mazkur kurs ishida mavzu ilmiy va pedagogik jihatdan chuqur o‘rganiladi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. 14qonuniyatlarni, yosh xususiyatlarini va individual yondashuvni hisobga olgan holda faol metodlar, ko‘rgazmali vositalar, o‘yin texnologiyalari va amaliy topshiriqlardan foydalanishi lozim.Natijada o‘quvchi nafaqat arifmetik amalni bajarishni, balki mantiqan fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, aniqlik va mas’uliyat bilan ishlash kabi hayotiy ko‘nikmalarni ham egallaydi. Bu esa boshlang‘ich matematika ta’limining asosiy maqsadiga — bilimli, tafakkurli va faol shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. jadval: Psixologik rivojlanish bosqichlari va o‘qituvchining yondashuvi Yosh bosqichi Asosiy psixologik rivojlanish jarayoni O‘qituvchining roli va yondashuvi 7–8 yosh (2–3- sinf boshlanishi) Konkret tafakkur bosqichi, vizual fikrlash ustun Ko‘rgazmalilik tamoyilidan foydalanish, rangli va real predmetlar yordamida tushuntirish 8–9 yosh (3-sinf o‘rtasi) Tahliliy fikrlashning shakllanishi, mantiqiy bog‘lanishlarni tushuna boshlash Amalni bosqichma-bosqich o‘rgatish, o‘yinli topshiriqlar va misollar yordamida mustahkamlash 9–10 yosh (3- sinf oxiri – 4-sinf boshlanishi) Abstrakt tafakkur elementlari paydo bo‘ladi, mustaqil fikrlash kuchayadi Mustaqil mashq, muammoli savollar va ijodiy topshiriqlar orqali fikrlashni chuqurlashtirish 1.3. Boshlang‘ich sinf matematika dasturida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning mazmuni va o‘qitish talablari

Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda

Купить