Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	76.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sayfiddin Muhammadiyev

Ro'yxatga olish sanasi 15 Aprel 2025

1 Sotish

Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................3
I-BOB: XVIII XIX asrlarda Koreya Choson davlat siyosiy boshqaruv va
xalqaro maydonda ahvoli
1.1. Koreya Choson davlati ichki siyosiy boshqaruvi holati haqida...........7
1.2. Koreya Choson davlatini xalqaro maydonda o rni va ahamiyati haqida....13ʻ
II-BOB: Koreya Choson davlatida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va Tevongun
davri islohotlari
2.1. Choson davlati iqtisodiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy sohalarda mafkuraviy
harakatlar haqida.....................................................................................................21
2.2. Tevongun davrida Choson davlatida o`tkazilgan islohatlarni siyosiy ijtimoiy-
iqtisodiy
ahamiyati...................................................................................................29
XULOSA ................................................................................................................34
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ...................................................................35
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi global integratsiya
jarayonlarida har bir xalqning milliy o‘zligiga, madaniy va tarixiy merosiga
bo‘lgan e’tibor ortib bormoqda. Choson davrini o‘rganish orqali Koreya xalqining
tarixiy shakllanishi, davlat idora tizimi, ijtimoiy tartib-qoidalari haqida mukammal
tasavvur hosil qilish mumkin. Koreya Respublikasining hozirgi siyosiy, iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotini tushunishda Choson davridagi institutsional va
mafkuraviy asoslarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, konfutsiylik
qadriyatlari – ta’lim, axloq, sadoqat, ierarxiya va mehnatga bo‘lgan hurmat kabi
tamoyillar bugungi kun jamiyatida ham mavjudligini ko‘rish mumkin. Choson
davrini Xitoydagi Min sulolasi yoki Yaponiyadagi Tokugava shogunligi bilan
solishtirish orqali mintaqadagi umumiy tendensiyalar va farqlarni aniqlash, tarixiy
evolyutsiyani yanada chuqurroq anglash imkonini beradi.
Bugungi kunda O‘zbekiston bilan Koreya Respublikasi o‘rtasidagi strategik
va madaniy aloqalar tobora rivojlanmoqda. O‘zbekiston fuqarolari orasida koreys
madaniyatiga, tili va tarixiga qiziqish kuchaymoqda. Bu esa koreys tarixini,
ayniqsa, uning asosiy davrlaridan biri bo‘lgan Choson sulolasi tarixini chuqurroq
o‘rganishni dolzarb qiladi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev quyidagi so‘zlarni ta’kidlagan; "Biz har doim ochiq, do‘stona va
o‘zaro manfaatli tashqi siyosat yuritamiz. Xalqaro hamkorlikni kengaytirish,
tarixiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash – bizning ustuvor yo‘nalishimizdir" 1
.
Bu fikrlar shuni ko‘rsatadiki, Koreya kabi tarixiy jihatdan boy mamlakatlar bilan
ilmiy va madaniy hamkorlik O‘zbekistonning xalqaro strategik manfaatlari
qatoriga kiradi. Choson davrini o‘rganish esa nafaqat tarixiy bilimlarni
chuqurlashtiradi, balki xalqaro muloqotga ilmiy hissa qo‘shadi.
Tadqiqotning obyekti: Choson sulolasi davrida, xususan XVIII–XIX
asrlarda Koreya yarimorolida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar ,
1
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga
Murojaatnomasi // Xalq so`zi. 2020 yil 30 dekabr . №276 (7778). 3 b
3

ularning ichki tuzumga, xalqning turmush tarziga, davlat boshqaruviga va tashqi
aloqalarga ko‘rsatgan ta’siridir.
Tadqiqotning predmeti: Choson sulolasi davlati XVIII–XIX asrlaridagi
siyosiy boshqaruv, ijtimoiy-iqtisodiy tizim va tashqi siyosiy munosabatlarda yuz
bergan muhim tarixiy jarayonlardir. Aynan shu davr Choson davlatining ichki va
tashqi siyosatida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, jamiyatda chuqur ijtimoiy
ziddiyatlar kuchaygan, iqtisodiy inqiroz belgilari yaqqol sezilgan davr hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi: Koreya Choson davlati XVIII–XIX asrlarda yuz
bergan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tizimli ravishda o‘rganish,
ularning yuzaga kelish sabablari, kechishi va oqibatlarini tahlil qilish hamda ushbu
tarixiy davrning Koreya taraqqiyoti va modern tarixga o‘tish jarayonidagi o‘rnini
aniqlab berishdan iboratdir.
Tadqiqotning vazifalari : Koreyaning XVIII-XIX asrlardagi siyosiy
ijtimoiy-iqtisodiy tarixini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-XVIII–XIX asrlarda Choson sulolasi davlat boshqaruv tizimining tuzilishi
va undagi siyosiy kuchlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish.
-Mazkur davrda Choson davlatining tashqi siyosati, xususan Yaponiya va
G‘arb davlatlari bilan munosabatlari, savdo shartnomalari va ularning davlat
suverenitetiga ta’sirini o‘rganish.
-Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, xususan feodal yer egaligi, dehqonlar
ahvoli va ichki savdo aloqalarini tahlil qilish.
-Xalq norozilik harakatlari, jumladan, Xon Gyon Ne boshchiligidagi
qo‘zg‘olon va boshqa xalq isyonlarining sabablari, shakllanishi va oqibatlarini
o‘rganish.
-Tevongun hukmronligi davrida amalga oshirilgan islohotlar, ichki siyosiy
kuchlar muvozanati va tashqi tahdidlarga qarshi siyosiy yondashuvlarni tahlil
qilish.
4

-Turli ijtimoiy-siyosiy yo`nalishlardagi ya’ni chjusianlik, sirxak harakati
maktabi, punxak harakati va boshqalarni ilmiy o`ranish hamda tadbiq qilishdir.
Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi
mavzusining tarixshunoslik masalariga bag`ishlangan tadqiqotlat uch guruhga
bo`linadi. 1) sovet davri hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida
yaratilgan adabiyotlar, 3) xorijiy mualiflar tamonidan yaratilgan tadqiqotlar ajralib
turadi.
Birinchi guruh adabiyotlar o`zining sinfiylik mafkurasi kuchli bo`lgan
bo`lsa ham muhim tarixiy ma’lumotlar uchraydi. Bularga Yuriy Mihaylovich
Butin 1
, Boris Dmitrievich Pak 2
, Nikolay Iosifovich Konrad 3
, Andrey Davidovich
Streltsov 4
va boshqalarni misol qila olamiz. Bu adabiyotlarda Koreya Choson
sulolasi yoritib o`tilgan. Koreyadagi iqtisodiy holat va ijtimoiy harkatlar hamda
Koreyani shu davrdagi tashqi holati haqida ma’lumotlar uchraydi.
Ikkinchi guruh adabiyotlari mustaqillik davrida yaratilgan bo`lib. Bu davr
Koreya shu davri kamroq tadqiq qilingan bo`lib bularga asosiy mashxur asarlardan
biri Valeriy Sergeyevich Xanning “Koreya tarixi” misol qila olamiz 5
. Bu asrada
Koreya umumiy qadimdan hozirgi kungacha bo`lgan davri va O`zbekiston Koreya
munosabatlari yoritilgan. Kurs ishi mavzusi uchun qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
Shuningdek shu davrda Shuhrat Ergashev, R.Farmonov, Abdilatib Sarimsoqov,
Narimon Dehqonov va boshqalar o`rganishgan. Bunda Shuhrat Ergashevning
“Jahon Tarixi”(II-qism) o`quv qo`llanmasida ham Koreya Choson davlati haqida
muhim malumotlar uchraydi 6
. Abdilatib Sarimsoqov, Narimon Dehqonovlarning
“Jahon Tarixi” o`quv qo`llanmasida esa Osiyo va Afrika mamlakatlarining tarixini
yoritib beradi 7
. Bu qo`llanmada Koreya yer egaligi, tabaqalanish, choson sulolasi
qirolligini tashkil topishi kabi ma’lumotlar bor.
1
Бутин Ю.М. Корея: от Чосона к Трём Государствам. – H овосибирск. Наука. 1984. C 255
2
Пак Б.Д. Россия и Корея. Москва. Наука. 1979. C 303.
3
Конрад Н.И. Запад и Восток. Москва. 1966. C 300.
4
Стрелцов Д.В. Внешнеполитический процесс в странакҳ Востока. Москва. Aспеcт Пресс. 2011. C 312.
5
Xan V . S . Koreya tarixi . Toshkent . Baqtria press 2013. 128 b .
6
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи Янги давр 1800-1918 йиллар. Тошкент. Узбекистон. 2015. 570 б.
7
Sarimsokov A . A , Dehqonov N . B . Jahon tarixi Osiyo Afrika mamlaktlari o ` rta asrlar tarixi . Toshkent. O`zkitob
savdo nashriyot matbaa uyi.2021. 305 b
5

Uchinchi guruh adabiyotlariga xorijiy manbalar bo`lib bu adabiyotlar ilmiy
xolisligi va shu davr bo`yicha aniq konkret ma’lumotlari bilan ajralib turadi.
Bularga John B. Duncan va uni “The Origins of the Joseon Dynasty” (“ Choson
sulolasining kelib chiqishi”)asarini misol qila olamiz 1
. Duncanning fikricha,
Choson davlatining shakllanishi inqilobiy o zgarish emas, balki markazlashganʻ
byurokratik boshqaruv tizimini yaratishga qaratilgan ko p asrlik harakatlarning
ʻ
yakuniy bosqichi bo lgan . Ushbu yondashuv Choson davlatini mavjud
ʻ
aristokratiya manfaatlarini saqlab qolish va mustahkamlashga xizmat qilgan
siyosiy va institutsional islohotlar mahsuli sifatida ko rsatadi.
ʻ James Huntley
Grayson va u ni “The History of the Late Joseon Dynasty, From The Hideyoshi
Wars to the Opening of the Nineteenth Century” ( "Kechikkan Choson sulolasining
tarixi, Xideyoshi urushlaridan XIX asrning ochilishigacha") asari ham shu davr
tarixi bo`yicha qimmatli manba hisoblanadi 2
. Yun Ik Li va Donald P. Gregg ham
o`zilarining “Brief history of Korea” (“Koreyani qisqacha tarixi”)tadqiqot ishida
Koreya umumiy davri tarixidan lavhalar keltirib o`tgan. Bunda Koreyani qadimgi
davrdan XX asrgacha ma’lumotlarini keltirib o`tilgan 3
.
Tadqiqotning usullari : Tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishi tarkibi qismi: Tadqiqot ishi 2 ta bob, 4 ta paragrif, xulosa,
foydalangan manbalar va adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, tadqiqot umumiy
35 betni tashkil etadi.
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 408//
https://books.google.com/books/about/The_Origins_of_the_Chos%C5%8Fn_Dynasty.html?
id=ICKt3JDZkR8C#v=onepage&q&f=false
2
James Huntley Grayson. The History of the Late Joseon Dynasty. Leiden. Brill 1985. P 70.
3
Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea: A Bird's EyeView. New York. 2000. P 43.//
https://www.koreasociety.org/images/pdf/KoreanStudies/Monographs_GeneralReading/BRIEF%20HISTORY
%20OF%20KOREA.pdf
6

I-BOB: XVIII XIX asrlarda Koreya Choson davlat siyosiy boshqaruv
va xalqaro maydonda ahvoli.
1.1. Koreya Choson davlatidagi ichki siyosiy boshqaruvi holati haqida
Choson Davlati (1392–1897) yoki Choson sulolasi 1392-yilda Li Son Ge
tomonidan tashkil etilgan. Davlat tuzumi markazlashgan monarxiya. Qirol mutlaq
hokim edi, lekin konfutsiychilik g‘oyalariga asoslangan boshqaruv yuritilgan.
Poytaxti Xanan (bugungi Seul). Neokonfutsiychilik, bu ijtimoiy tartib, ta'lim va
boshqaruv asosiga aylangan. Choson siyosiy jihatdan o‘zini Xitoy imperiyasiga
sodiq deb bilgan. Bu Sinosentrik tizimga mos ravishda amalga oshirilgan, ammo
ichki siyosatda mustaqillik saqlangan. XVIII-XIX asrlar Choson tarixida siyosiy
intriga, ijtimoiy ziddiyatlar va tashqi tahdidlar kuchaygan davr bo‘ldi. Bu davr,
ayniqsa, Sukcho-ne davridan (1674–1720) boshlab, Choson jamiyatida muhim
siyosiy, madaniy va ijtimoiy o‘zgarishlar yuz berdi. Qirol Sukcho-ne 1674 yilda
taxtga o‘tirdi. U Choson sulolasining 19-qiroli edi. Uning hukmronligi davri o‘ta
siyosiy beqarorlik, ichki guruhlar kurashi ya’ni fraksiyalizm bilan ajralib turadi.
Fraksiyalar kurashi Choson tarixidagi eng keskin fraksiyalar o‘rtasidagi
raqobatning kuchaygan davridir. Asosiy siyosiy guruhlar quyidagilar edi: Namin
(Janubiy guruh), Sorin (G arbiy guruh) – keyinchalik Noron (Katta G arbiy) vaʻ ʻ
Soron (Kichik G arbiy) guruhlariga bo‘lingan
ʻ 1
.
Qirol Sukcho-ne bu guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlardan o‘z foydasi uchun
mohirona foydalanib, ularni bir-biriga qarshi qo‘yib turdi. Bu siyosat Tanpyeon
chek deb atalgan siyosiy muvozanat tamoyiliga asoslanar edi. U doimiy ravishda
fraksiyalarni almashtirib turdi, bu esa siyosiy barqarorlikni saqlab qolishning
muhim vositasi bo‘ldi, lekin uzoq muddatda ijtimoiy beqarorlikka olib keldi. Qirol
Sukcho-ne hukmronligida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Soliq tizimi isloh
qilindi, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan yer
solig‘iga oid tartiblar takomillashtirildi. Harbiy tizimda islohotlar qilinib,
armiyaning tashkiloti va moliyaviy ta’minoti kuchaytirildi. Boshqaruv tizimining
markazlashuvi davom ettirildi. Bu davrda Choson davlati tashqi siyosatda nisbatan
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 334.
7

izolyatsion siyosatni davom ettirdi. Sin Xitoy imperiyasi bilan bo‘lgan aloqalar
asosan xitoyliklarga hurmat va an’anaviy Xitoy markaziy diplomatiyasi asosida
yuritildi. Choson davlati o‘z mustaqilligini saqlagan holda xitoy hukmronligini
rasmiy ravishda tan olgan edi. Sukcho-ne davrida ilmiy va madaniy taraqqiyot ham
kuzatildi. Konfutsiylik mafkurasi asosida: Davlat imtihon tizimi yanada
kuchaytirildi.
Qirol Van Yonjo davri Choson sulolasining barqarorlik, islohot va siyosiy
mojarolar davri bo`ldi. Qirol Van Yonjo Choson sulolasining 21-qiroli bo‘lib,
1724-1776-yillarda 52 yil davomida hukmronlik qilgan. Bu davr Choson tarixida
eng uzoq va muhim hukmronliklardan biri bo‘lib, davlat boshqaruvi, iqtisodiyot,
madaniyat va siyosiy tuzumda chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Van Yonjo
davrida Choson saroyida avvalgi qirolliklardan meros bo‘lib qolgan siyosiy
fraksiyalar (Noron, Soron, Namin va Pugin) o‘rtasida keskin raqobat mavjud edi 1
.
Bu raqobat davlat boshqaruvi samaradorligiga zarar yetkazardi. Qirol Van Yonjo
siyosiy fraksiyalizmni kamaytirish uchun muvozanatli siyosatni joriy etdi. Bu
siyosat quyidagilarga asoslandi: Har bir faksiyadan teng vakillarning tayinlanishi,
Raqib guruhlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlab, ularning haddan oshishiga yo‘l
qo‘ymaslik, Qirol hokimiyatining mustahkamlanishi. Bu siyosat faksiyalar
o‘rtasidagi ziddiyatni butunlay yo‘q qilmagan bo‘lsada, siyosiy barqarorlikni
muayyan darajada tikladi. Van Yonjo islohotchi qirol sifatida iqtisodiy sohada ham
muhim o‘zgarishlar qildi. Soliq tizimi islohoti olib bordi. Majburiy mehnat solig‘i
bekor qilindi. Uning o‘rniga pul to‘lab mehnatdan ozod bo‘lish joriy etildi. Bu
islohot kambag‘al dehqonlar uchun yengillik bo‘lib, ishlab chiqarish hajmini
oshirishga xizmat qildi. Valyuta muomalasi mis tangalar chiqarilishi yo‘lga
qo‘yildi. Ichki savdoni rag‘batlantirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
uchun choralar ko‘rildi. Davlat soliq tizimi markazlashtirildi, amaldorlar
daromadlarining hisobdorligi kuchaytirildi. Van Yonjo hukmronligi davri madaniy
va ilmiy yuksalish davridir. Konfutsiylik qadriyatlari davlat mafkurasi sifatida
chuqur qaror topdi.Ta’lim tizimi kuchaytirildi. Davlat imtihonlari orqali iste’dodli
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 370.
8

insonlar davlat xizmatiga jalb qilindi. Tarixiy va ilmiy asarlar, shu jumladan
dehqonchilik, tibbiyot, astronomiyaga oid kitoblar yozildi va nashr etildi.
Qirol Van Yonjo davridagi eng fojiali siyosiy voqea — bu uning o‘g‘li,
Valiahd shahzoda Sado bilan bog‘liq hodisadir. Shahzoda Sado ruhiy beqarorlik,
tajovuzkorlik, zo‘ravonlik bilan ajralib turgan. Saroy ahli va vazirlar uni xavfli deb
hisoblashgan. 1762-yilda Qirol Van Yonjo og‘ir qarorga kelib, Sado’ni guruch
sandig‘iga qamash orqali o‘limga hukm qiladi. Bu voqea koreys tarixida chuqur iz
qoldirdi. Shahzodaning o‘g‘li — Chonjo keyinchalik taxtga chiqadi va otasining
obro‘sini tiklash uchun harakat qiladi. Uning hukmronligi Choson tarixida
“barqarorlik va islohotlar davri” sifatida qayd etiladi 1
.
Qirol Van Yonjo davri Choson tarixida siyosiy, iqtisodiy va madaniy
barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan harakatlar bilan ajralib turadi. U fraksiyaviy
kurashlar sharoitida mohirlik bilan boshqaruvni olib borgan, islohotlar orqali xalq
hayotini yengillashtirgan va o‘zidan keyingi avlodlar uchun mustahkam asos
qoldirgan yirik tarixiy shaxs sifatida eslanadi. Lekin uni vorisi o`gli davrida
mutloqo boshqa sioyasat olib borildi. Qirol Sunjo taxtga chiqqanida yosh
bo‘lganligi sababli, dastlabki yillarda siyosiy hokimiyat uning buvisi Jeongsun
qirolicha va boshqa zodagonlar qo‘lida bo‘ldi. 1804-yilda Chonsun qirolicha
regentlikdan chekinib, Qirol Sunjo mustaqil hukmronlikni boshladi. Biroq, u
siyosiy tajribasizlik sababli, hokimiyatni qayta tiklashga urinayotgan edi. Bu
davrda Andon Kim klani, ayniqsa Kim Jo-sun orqali siyosiy kuchga ega bo‘ldi.
Kim Jo-sun, Qirol Sunjoning qaynotasi sifatida, saroydagi muhim
lavozimlarni egallab, siyosiy raqiblarini yo‘q qildi. Bu holat Sedo siyosati deb
ataladi, ya'ni qirolning qarindoshlari davlatni boshqarishda asosiy rol o‘ynagan
davr. Bu siyosat natijasida Andon Kim klani 60 yil davomida ya’ni Sunjo, Van
Xonjon va Chxoljon hukmronliklari real hokimiyatni o‘z qo‘lida ushlab turdi.
Buning natijasida siyosiy hokimyat beqarorlashdi. Andon Kim klani o‘z a’zolarini
muhim lavozimlarga tayinlab, davlat boshqaruvida korrupsiya va nepotizmni
kuchaytirdi. Aholiga solinadigan soliqlar ortib, iqtisodiy bosim kuchaydi.
1
Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's EyeView. New York. 2000. P 38.
9

Kambag‘allik va adolatsizlik tufayli xalq orasida norozilik kuchaydi, bu esa
isyonlarga sabab bo‘ldi. Shunday isyonlardan biri Xon Gyon Ne isyoni (1811–
1812). Isyonning sababi avvalo iqtisodiy tanglik. 1811-yilda shimoliy Pyongan
viloyatida katta ocharchilik yuz berdi. Aholi og‘ir soliqlar va majburiy mehnat
tufayli qiynaldi. Markaziy hukumatning e'tiborsizligi va mahalliy amaldorlarning
korrupsiyasi xalq noroziligini kuchaytirdi. Isyonning boshlanishi va rivojida
rahbari Xon Gyon Ne, sobiq yanban (zodagon) bo‘lib, isyonni boshqardi. Isyon
1812-yil 31-yanvarda boshlangan. Isyonchilar Chonchen daryosining shimolida
joylashgan ko‘plab hududlarni egallab, Jonje shahrini mustahkamladilar.
Isyonchilar hukumat omborlarini ochib, xalqga don tarqatdilar, bu esa keng
qo‘llab-quvvatlovga sabab bo‘ldi. Bu harakat ham hukumat tomonidan bostirladi.
Qirol Sunjo hukumat qo‘shinlarini yuborib, isyonni bostirishga harakat qildi. Jonje
qamal qilinadi. 1812-yil 15-fevraldan 29-maygacha Jonje shahri qamal qilindi.
Hukumat qo‘shinlari shaharning devorlarini portlatib, ichkariga kirishga muvaffaq
bo‘ldilar.Natijada Xon Gyon Ne jangda halok bo‘ldi. Taxminan 3000 isyonchi
hibsga olinib, 2000 ga yaqini, jumladan 10 yoshli bolalar ham, qatl etildi . Garchi
isyon muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsada, u Koreyada keyingi xalq isyonlariga,
jumladan 1894-yildagi Donxak isyoniga turtki bo‘ldi. Bu isyonlar adolatli jamiyat
qurish istagini aks ettiradi 1
.
Qirol Sunjo, Chonjo qirolning ma rifatli siyosatini davom ettirmoqchiʼ
bo‘lgan. U davlat imtihon tizimi va ma muriy boshqaruvni adolatli qilishga harakat
ʼ
qildi. 1811-yilda amaldorlar tanlashda adolat mezonlarini tiklash harakatlari
boshlangan. Ba’zi merosiy lavozimlar bekor qilingan. Mahalliy hokimlar ustidan
nazorat kuchaytirildi, ammo bu real amaliy ta’sir ko‘rsatmadi. Bu islohotlar kam
miqdorda, nazariy jihatdan amalga oshirildi va Andon Kim klanining qarshiligi
sababli keng qamrovga ega bo‘lmadi 2
.
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 389.
2
Ibid. P 78.
10

Soliq yig‘ishda shaffoflikni oshirishga qaratilgan ko‘rsatmalar berilgan.
Mahalliy hokimlardan chiqim va kirimlar bo‘yicha aniq hisobot talab qilingan.
Lekin Real nazorat yo‘qligi sababli bu chora ham samarasiz bo‘lgan.
Qirol Sunjo mahalliy amaldorlarni nazorat qilishga harakat qilgan, ba’zi
korrupsionerlarni lavozimidan chetlatgan. 1820-yillarda “Yanbanlar orasida
intizom” bo‘yicha farmonlar chiqarilgan. Ammo Andon Kim klani a’zolari yuqori
lavozimlarni egallab turgani sababli bu urinishlar siyosiy tahdid sifatida qabul
qilingan va tezda yo‘qqa chiqarilgan 1
.
Katoliklarga qarshi ta qiblar kuchaydi shu davrga kelib. Katolik diniʼ
Koreyaga XVIII asr oxirlarida Xitoy orqali kirib keldi. Koreys olimlari Pekin
orqali Rim katolik diniy adabiyotlari bilan tanishib, uni ichki falsafiy islohot
sifatida qabul qilishgan. Ammo bu din an’anaviy konfutsiylik tizimiga zid edi.
Masalan, ajdodlarga sig‘inishni rad etardi. Qirollik hokimiyatining ideologik
asoslariga tahdid deb ko‘rildi. 1801-yil — Sinyu ta’qibi to`g`risida qonun chiqardi.
Bu katoliklarga qarshi birinchi ommaviy va rasmiy ta qib bo‘lib, Qirol Sunjo
ʼ
davrida sodir bo‘ldi. Chonjo vafotidan keyin konservativ Konfutsiy olimlari,
ayniqsa Kim Jo Sun boshchiligidagi Andon Kim klani, katoliklarga qarshi keskin
siyosat yurita boshladi. Oqibatda taxminan 300 dan ortiq katolik bo`lgan
zodagonlar, olimlar, oddiy odamlar qatl qilindi yoki surgun qilindi.
Katoliklar yashirin tarzda diniy faoliyatni davom ettirdilar. Missionerlar,
ayniqsa fransuz ruhoniylari 1830-yillardan boshlab yashirincha Koreyaga kirib
kela boshladi. Bu ta’qiblar Koreya tarixida diniy erkinlikka qarshi bosim sifatida
esda qolgan. Koreya katolik cherkovi bu voqealarni “shahidlik davri” deb ataydi.
1984-yil Rim Papasi Ioann Pavel II Seulda o‘tkazgan tantanali marosimda 103
koreys shahid katoliklarni muqaddaslar ro‘yxatiga kiritgan. Ulardan 79 nafari
Sunjo davridagi shahidlar edi 2
.
Sunjo hukmronligidan keyingi Qirol Van Xonjon (1834–1849) va Chxoljon
(1849–1863) davrida Koreya Choson davlati siyosiy tanazzul, ijtimoiy norozilik va
1
Grayson James. Korea a Religious History. New York. 2002. P 68
2
Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's EyeView. New York. 2000. P 39.
11

tashqi tahdidlar bilan yuzma-yuz keldi. Qirol Van Xonjon 8 yoshida taxtga chiqdi.
Real hokimiyat Sunvon qirolicha va Andon Kim klani qo‘lida bo‘ldi. Davlat
boshqaruvida nepotizm kuchaydi. Dehqonlar og‘ir soliq bosimida yashar, hokimlar
tomonidan keng miqyosda ekspluatatsiya qilinar edi. Qurg‘oqchilik, ocharchilik va
kasalliklar tufayli aholining ahvoli yomonlashgan. Lekin shunga qaramay ayrim
islohatlar olib bordi. 1847-yil Seuldagi Kyonbokkun saroyida Naksonje binosi
qurildi.
Qirol Chxoljon taxtga chiqishi va siyosiy vaziyat o`zgacharoq kechdi.
Chxoljon kambag‘al qishloq oilasidan, Gangvado orolida yashagan. Taxtga uni
Andon Kim klani tomonidan olib chiqildi — ularning siyosiy quroli bo‘lib xizmat
qilgan. Imsul isyoni Choson Koreyasida ro‘y bergan yirik dehqonlar qo‘zg‘oloni
bo‘lib, Qirol Chxoljon hukmronligi davrida yuzaga kelgan. Bu isyon Koreyada
XIX asrning eng muhim ijtimoiy harakatlaridan biri hisoblanadi. Nomlanishi
"Imsul" — 1862-yilning an anaviy osiyo taqvimidagi nomi. Sababi mahalliyʼ
hokimlar soliqni haddan ortiq yig‘ar, ko‘plab qishloqlarda bir necha yillik oldindan
soliq undirilgan. Mahalliy hokimlar boylik orttirish uchun xalqni ekspluatatsiya
qilgan. Qurg‘oqchilik va hosil yetishmovchiligi ocharchilikni kuchaytirgan.
Isyonchilarning talablari: soliqlarni kamaytirish, korrupsion amaldorlarni jazolash,
adolatli boshqaruv, isyonchilarning bir qismi siyosiy tizimni isloh qilishni ham
talab qilgan. Hukumat isyoni shafqatsiz bostirdi. Ammo bu voqea hukumatni
ma muriy islohotlar haqida o‘ylashga majbur qildi. Keyinchalik bu isyon Donxak
ʼ
harakati va kabo islohotlari uchun zamin yaratdi. Palais bu isyoni "keng ijtimoiy
norozilikning boshlanishi" deb ataydi. Bu qirol o`zidan erkak voris qoldirmaydi.
Chxoljondan keyingi davrda ham Koreya rivijlanish uchun harakat boshlagan qirol
Van Kojon va uni otasi tevongun davriga qadam qo`yadi. Ayrim islohatlar davri
boshlanadi. Van Kojon Koreya Choson sulolasini oxirgi hukmdori bo`ladi.
12

1.2. Koreya Choson davlatini xalqaro maydonda o rni va ahamiyatiʻ
haqida.
XVIII-XIX asrda Koreya Choson davlati xalqaro maydonda o`z mavqeyini
to`la ma’noda yo`qotadi. XVIII asrda Koreya yarimoroli Choson sulolasi
boshqaruvi ostida edi. Bu davrda Koreya tashqi siyosatda ehtiyotkor va izolyatsion
siyosat yuritgan davlatlardan biri bo‘lib, o‘zining ichki barqarorligi va madaniy
an’analarini saqlab qolishga alohida e’tibor bergan. Shu sababli, Koreya ko‘p
hollarda tashqi dunyo bilan bo‘lgan aloqalarni cheklab, xalqaro maydonda uncha
faol rol o‘ynamagan. Koreya tashqi siyosatida eng muhim o‘rinlardan birini Xitoy
bilan bo‘lgan munosabatlar egallagan. Choson sulolasi Xitoyning Sin imperiyasini
katta davlat sifatida tan olib, unga vasallik asosida sodiqlik bildirib turgan. Har yili
Xitoyga elchilar yuborilib, diplomatik rishtalar mustahkamlangan. Biroq bu
aloqalar asosan rasmiy va narosimiy xususiyatga ega bo‘lgan, Koreya esa ichki
ishlarida mustaqilligini saqlab qolgan.
Yaponiya bilan aloqalar esa yanada cheklangan ko‘rinishda bo‘lgan.
Faqatgina Tsushima oroli orqali savdo va cheklangan diplomatik aloqalar olib
borilgan. Choson hukumati Yaponiya bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy aloqalarni
istamagan va faqatgina zarur holatlarda elchi almashuvi amalga oshirilgan. XVIII
asrda G‘arb davlatlari Osiyo bilan bog‘lanishga harakat qila boshlagan bir paytda,
Koreya bu kabi tashqi ta’sirlarga nisbatan qat’iy qarshilik ko‘rsatgan. Xususan,
xristian missionerlar va G‘arb savdogarlari Koreya sohillarida paydo bo‘lganida,
mahalliy hokimiyat ularni tahdid deb baholab, ularni quvib chiqarishga harakat
qilgan. Bu Koreyaning "Hermit Kingdom" – ya’ni "Yopiq qirollik" deb atalishiga
sabab bo‘lgan 1
.
Xalqaro maydonda Koreya XVIII asrda faol siyosiy kuch sifatida namoyon
bo‘lmagan. U asosan tinchlik siyosatini yuritib, harbiy ekspansiyalardan yiroqda
turgan. Biroq, u o‘zining boy madaniyati, adabiyoti va konfutsiylik an’analarini
rivojlantirib, ichki taraqqiyotga katta e’tibor bergan. XVIII asrdagi Koreya tashqi
1
Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea a Bird's-EyeView. New York. 2000. P 31.
13

siyosatda ehtiyotkorlik va yopiq siyosatni afzal bilgan davlat bo‘lib, xalqaro
maydonda ko‘proq mustaqillikni saqlash va ichki barqarorlikni ta’minlashga
harakat qilgan.
XIX asrning ikkinchi yarmida Koreya turli mamlakatlarning xomashyo
bozoriga va arzon ishchi kuchiga ega o`ziga xos maydonga aylandi. Vaqt-vaqti
bilan inglizlar, ruslar, fransuzlar, amerikaliklar va yaponlar Koreya hududida
paydo bo`la boshladi . ularning harkatilari Koreya bilan munosabatlarni o`rnatish
orqali mamlakatdagi ichki ziddiyatlardan foydalanib, Koreya hukumatini qaram
qilishga qaratilgan edi.
Bu davrda uch fransuz missioneri yashirin holda Koreya hududiga kirib
kelganligi uchun 1839-yilda o`lim jazosiga hukm qilindi. 1846-yili koreya
hududida fransuzlarning uchta harbiy kemasi, 1847-yilda esa yana ikkita harbiy
kemasi paydo bo`ldi. Ular koreys hukumatidan missionerlarning qatl qilinishi
sabablariga izoh berishini talab qiladilar. Koreys amaldorlarining tushuntirishicha,
missionerlar ogohlantirishga qaramasdan ko`p bora Koreys qonunlarini buzganlar.
1866-yili yana 9 ta fraznsuz missioneri va 10 mingga yaSin koreys katolik qatl
etildi. Bu safar 7 ta harbiy kemada fransuz eskadrasi jo`natiladi. Avvaliga
fransuzlar Kanxvado orolidagi Kanxva shahrini egallagan bo`lsa, keyinchalik
koreys qurolli kuchlari tonidan tor-mor etiladi 1
.
1866-yil avgust oyida Koreya hududiga amerikaliklarning “General
Sherman” nomli harbiy kemasi keladi. General Sherman kemasi Koreyaning
Taedong daryosi orqali Pxenyanga kirib borgan. AQSh fuqarolari bu yerda tijorat
aloqalari o‘rnatish niyatida bo‘lishgan, lekin Choson hukumati o‘zini tashqi
dunyodan yakkalagan va begona davlatlar bilan aloqalarni qat’iyan rad etgan edi.
Koreyslar kemani ogohlantirishgan va ketishni talab qilishgan, ammo
amerikaliklar bunga bo‘ysunmagan. Natijada, kema koreyslar tomonidan yoqib
yuborilgan va bortdagi barcha amerikaliklar, jumladan ekipaj a'zolari halok
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b.
14

bo‘lgan. 1868-yili ikkita amerika harbiy kemasida desant tevongun otasini qabrini
talon-taroj qiladi. Ammo ular mahhalliy aholi tamonidan haydab yuboriladi 1
.
1871-yilda yana 5 ta harbiy kema va flot bilan Koreya qirg`oqlariga keladi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari Koreyaga qarshi harbiy ekspeditsiya uyushtirdi. Bu
voqea tarixda Shinmiyanyo deb nom olgan. Ekspeditsiyaning asosiy sababi 1866-
yilda yuz bergan General Sherman kemasi hodisasi edi. Ushbu voqeada Koreya
hududiga ruxsatsiz kirgan AQSh kemasi mahalliy aholi tomonidan yoqib
yuborilgan va bortdagi barcha amerikaliklar halok bo‘lgan edi. AQSh bu voqea
uchun javobgarlik talab qilgan, biroq Koreya hukumati muzokara qilishdan bosh
tortgan. Shundan so‘ng, AQSh Koreyaga bosim o‘tkazish maqsadida harbiy
ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiya 1871-yilning may oyida Koreya qirg‘oqlariga
yetib keldi. Amerikaning ekspeditsiyasi quyidagi 5 ta harbiy kemadan iborat edi:
USS Colorado – ekspeditsiya flagmani, USS Alaska, USS Benicia, USS
Monocacy, USS Palos. Ekspeditsiyada 650 nafardan ortiq amerikalik dengizchi va
dengiz piyodalari ishtirok etgan. AQSh kemalari Koreya qirg‘oqlariga yetib
kelgach, Choson hukumatiga General Sherman voqeasi bo‘yicha tushuntirish
berishni va diplomatik aloqalar o‘rnatishni taklif qiladi. Biroq Choson hukumati
xorijiy aralashuvni qat’iyan rad etadi va mamlakat chegaralarini yopiq saqlash
siyosatini davom ettiradi. Koreya rasmiylarining rad javobidan so‘ng AQSh
kuchlari Kanxvado oroliga qarab harakat qiladi. Bu orol strategik ahamiyatga ega
bo‘lib, Seul shahri yaqinida joylashgan edi. Koreys qo‘shinlari AQSh kemalariga
qarata o‘t ochadi va bu voqea jangning boshlanishiga sabab bo‘ladi. 1871-yil 10-
iyun kuni, AQSh kuchlari Kanxvado oroliga desant tushiradi va u yerdagi harbiy
qal’alarni ishg‘ol qilish uchun harakat qiladi. Qattiq jang natijasida AQSh
qal’alarni egallaydi. Koreys tomoni 300 dan ortiq askarini yo‘qotadi. AQSh tomoni
3 askarini yo‘qotadi, yana 10 dan ortig‘i yaralanadi. AQSh harbiy jihatdan g‘alaba
qozongani bilan, Choson hukumati o‘z pozitsiyasini o‘zgartirmaydi. Ular xorijiy
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b.
15

davlatlar bilan muzokaraga kirishishdan bosh tortadi. Natijada, AQSh hech qanday
diplomatik yoki savdo shartnomasi tuzmasdan orqaga chekinishga majbur bo‘ladi 1
.
Bu voqea Koreyaning "yopiq qirollik" (hermit kingdom) deb atalishiga
sabab bo‘lgan muhim hodisalardan biridir. Koreya faqat 1882-yilda AQSh bilan
rasmiy diplomatik munosabatlarni yo‘lga qo‘yadi. 1871-yilgi Shinmiyangyo
ekspeditsiyasi AQShning Koreyaga nisbatan bosim o‘tkazish urinishlaridan biri
bo‘ldi. Bu harbiy harakatlar Koreya tomonidan kuchli qarshilik bilan kutib olindi
va AQSh kuchlari diplomatik maqsadlariga erisholmay qaytishga majbur bo‘ldi.
Bu voqea, ayni paytda, Koreya tarixida xorijiy bosqinchilarga qarshi milliy
qarshilik ramziga aylangan.
Mahalliy aholini chet elliklarga qarshi qo`yish maqsadida Tevongun
mamlakatning turli hududlariga yodgorlik toshlari o`rnatib, unga “g`arb
varvarlarini iliq kutib olish, mamlakatni sotish bilan barobardir”, deb yozib qo`yish
haqida buyruq beradi. Shuningdek, u Yaponiya bilan XIX asrning 60-yillarda
uzilgan diplomatik munosabatlar qayta tiklashga qarshi chiqadi 2
.
1873-yil Kojon tevongunni mamlakat boshqaruv hokimyatidan chetlatdi va
hokimyat uning xotinining qarindoshlaridan bo`lgan qirolicha Min Myon Son
qo`liga o`tadi. O`z vaqtida u ham chet mamlakatlar bilan savdo munosabatlari olib
boorish va portlarni xorijliklarga ochish ishlaridan chetda turdi. Yangi hukumat
Yaponiya bilan munosabatlarni qayta tiklashga tayyor edi, lekin oxiri-oqibatda uni
teng aloqalarda qoniqtirmay, ekspansiya siyosatini sihlab chiqdi.
1875-yilgi "Unyo hodisasi" (yaponcha: Unyō Jiken) — bu Yaponiya va
Koreya o‘rtasidagi tarixiy burilish nuqtasidir. 1875-yil 20-sentyabr kuni,
Yaponiyaning “Unyo” nomli harbiy kemasi Koreya hududi – Kanxva ko‘rfaziga
kiradi. Bu harakat Yaponiya tomonidan ataylab amalga oshirilgan edi. Maqsad,
Koreyani tashqi dunyoga ochishga majbur qilish va u bilan shartnoma tuzish uchun
bahona yaratish edi 3
. Bu Yaponiyaning Meydzi islohotlaridan keyingi imperialistik
siyosatining boshlanishi edi. Kanxvado orolida joylashgan koreys garnizoni,
1
Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea a Bird's EyeView. New York. 2000. P 35
2
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b.
3
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 343.
16

“Unyo” kemasining chegarani buzganini ko‘rib, ogohlantiruvchi tarzda o‘t ochadi.
Yaponiya bu harakatni hujum sifatida talqin qiladi va javoban Unyo kemasidan
desant qo‘shini tushiriladi. Koreys forti egallanadi. Barcha artilleriya batareyalari
yo‘q qilinadi. Koreys askarlari oroldan chekinishga majbur bo‘ladi. 1876-yil
boshlarida, koreys kuchlari oroldagi yapon kuchlariga qarshi yana harakat
boshlaydi. Koreys qo‘shinlari muvaffaqiyatli qarshilik ko‘rsatadi. Yapon flotiliyasi
Kanxvado orolidan siqib chiqariladi. Ammo bu harbiy muvaffaqiyat uzoqqa
cho‘zilmaydi, chunki Yaponiya siyosiy bosim va harbiy tahdid bilan Koreyani
shartnoma tuzishga majbur qiladi.
1876-yil fevral oyida, Yaponiya va Koreya o‘rtasida tarixiy Kangxva
shartnomasi (yaponcha: Nichō Shūkō Jōki) imzolanadi. Bu shartnoma quyidagi
bandlarni o‘z ichiga olgan: Koreya mustaqil davlat sifatida e’tirof etiladi, aslida bu
Xitoy ustuvorligiga qarshi qaratilgan edi; Busan, Inchon va Vonsan portlari yapon
savdogarlari uchun ochiladi; Yapon fuqarolariga Koreya hududida ekstraterritorial
huquqlar beriladi; Koreya Yaponiyaga qarshi hech qanday boj yoki cheklov
qo‘ymaydi. Bu shartnoma Koreya tarixida birinchi tengsiz shartnoma hisoblanadi 1
.
Koreyaning tashqi kuchlarga ochilishidagi ilk bosqichlardan biri edi. Yaponiya
tomonidan boshlangan imperialistik ekspansiya siyosatining boshlanish nuqtasi
bo‘ldi. Shuningdek, Xitoy va Koreya munosabatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi,
chunki Yaponiya Koreyani Xitoydan siyosiy jihatdan ajratishga harakat qildi.
Unyo hodisasi Yaponiya tomonidan ataylab tashkil etilgan bahona bo‘lib,
Koreyani harbiy yo‘l bilan tahdid ostida shartnoma imzolashga majbur qilgan. Bu
voqea Koreya tarixidagi eng muhim burilishlardan biri hisoblanadi va uning
oqibatlari keyinchalik XX-asr boshlaridagi Yaponiyaning Koreyani to‘liq bosib
olishiga olib borgan yo‘lni boshlab berdi.
Koreyadagi mavjud ta’sirini yo`qotishdan xavsiragan Xitoy yapon
ekspansiyasiga qarshilik qilishga harkat qildi. Uning yordami bilan Koreya 1882-
yildan boshlab tuzilgan xalqaro shartnomalar. Xitoyning ko‘magida Koreya turli
G‘arb davlatlari bilan savdo va diplomatik shartnomalar tuzishni boshladi. Bu
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 369.
17

jarayon Koreyaning bosqichma-bosqich xalqaro siyosat maydoniga kirib borishiga
olib keldi. 1882-yil AQSh bilan savdo shartnomasi Koreyaning G‘arb bilan ilk
diplomatik aloqasi bo‘ldi. AQSh Koreyaning mustaqilligini tan oldi. Savdo,
diplomatik aloqalar va konsullik ochilishi bo‘yicha kelishuvlar tuzildi.1883 –
Buyuk Britaniya, 1883-yil – Germaniya, 1884-yil – Rossiya, 1884-yil – Italiya,
1886-yil – Fransiya, 1892-yil – Avstriya-Vengriya, 1892-yil – Belgiya, 1902-yil –
Daniya bilan shartnomalar tuzildi 1
. Bu shartnomalar Koreyani rasmiy jihatdan
xalqaro munosabatlarning mustaqil ishtirokchisiga aylantirgan bo‘lsa-da, amalda
mamlakat ichida Xitoy va Yaponiya o‘rtasidagi raqobat kuchaya bordi.
Koreyaning AQSh va boshqa G‘arb davlatlari bilan shartnomalar tuzishi,
Xitoyning Yaponiyaga qarshi olib borgan diplomatik siyosatining natijasi edi. Bu
orqali Xitoy Koreya ustidagi nazoratini yo‘qotmaslikka urindi. Biroq vaqt o‘tishi
bilan bu siyosiy muvozanat zaiflashdi va natijada 1894–1895-yillardagi Xitoy-
Yaponiya urushi Koreyani butunlay yangi bosqichga olib chiqdi — ya’ni Yaponiya
tobora ustunlik qila boshladi.
Koreya zaif iqtisodiyoti va himoyalanmagan bozoriga xorijiy kapital va
mahsulotlarning kirib kelishi natural xo`jalikka putur yetkazdi. Natijada,
Koreyaning qishloq xo`jaligi mahsulotlari, charm mollari va qimmatbaho metallari
chet mamlakatlarga chiqarib yuborildi. Bu holat esa dehqonlar va
hunarmandlarning xonavayron bo`lishiga olib keldi.
Yuqoridagi holatlar chet elliklarga qarshi kayfiyatni keltirib chiqardi va
1879-yilning 13-aprelida Pusan shahri aholisi yapon harbiy kemalari guruhini
shahardan haydab chiqardi, ammo keying kuni yapon harbiylari aholini o`qqa
tutgan. 1881-yil Inchxon va Iyju shaharlarida isyonlar ro`y berdi. 1882-yilning
iyulida poytaxt garnizoni soldatlari 13 oylik qamalda so`ng oylik maosh o`rniga
qumga aralashgan guruch berilishidan norozi bo`lib, namoyish qilishdi.
Qo`zg`olonchilar oziq-ovqat ombori vayron qilgach, ofitser maktabiga hujum qilib,
yapon ofitserini qatl qildilar. So`ngra, ular yapon vakolatxonasini yoqib yuborib,
bu yerdagi bir nechta xodimlarni o`ldirishdi va vanlar qal’asi tomon yo`l olishdi.
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 91 b.
18

Hokimyat tevongunlarga qaytarilgach, qirolicha qochib ketadi va Xitoydan yordam
so`raydi. Xitoydan yuborilgan 3 ming kishilik askar va qirolichaga sodiq bo`lgan
qo`shin qo`zgolonni bostiradi. Tevongun Xitoyga jo`natib yuboriladi 1
.
Qo`zg`olondan so`ng Yaponiya Koreyani yangi Inchxon shartnomasini
imzolashga majbur qildi. Ushbu shartnomaga muvofiq Koreya o`ldirilgan yapon
olialari uchun tovon puli to`ladi. Shuningdek, yapon qo`sginlarining Seulga
kirishga va missiya ishtirokchilarining mamlakat bo`ylab erkin yurishlariga ruxsat
berdi. O`z navbatida, Xitoy o`zining 3 ming kishilik askarini Seulda qoldirdi. 1882
yil sentabrida Korey ava Xitoy ofitserlari Koreya armiyasini qayta tashkil etishga
kirishdi. Koreyadagi harbiy masalalar xitoylik general Yuan shikay, tashqi ishlar
esa asli nemis bo`lgan P.Myullendorf zimmasiga yuklatildi.
1894-1895-yilarda birinchi Xitoy–Yaponiya urushi bo`lib o`tdi. Bu urush
Yaponiya va Xitoy o‘rtasida yuz bergan bo‘lib, asosan Koreya ustidan nazorat
uchun olib borilgan. Urush tarixda Osiyodagi kuchlar muvozanatini tubdan
o‘zgartirgan voqea hisoblanadi. Koreya Yaponiya, Xitoy va Rossiya o‘rtasida
joylashgan bo‘lib, har uchala davlat uchun katta geosiyosiy ahamiyatga ega edi.
1894-yilda Koreyada og‘ir iqtisodiy holat va korrupsiyaga qarshi Tonghak
dehqonlar harakati boshlandi. Koreya hukumati yordam so‘rab Xitoydan harbiy
kuch yuborishni iltimos qiladi. Bu holatni bahona qilgan Yaponiya ham o‘z
qo‘shinlarini Koreyaga kiritadi. Yangi kuchga to‘lgan Yaponiya o‘zini zamonaviy
imperiya sifatida ko‘rsatmoqchi edi va bu urushni Sharqiy Osiyoda yetakchi
davlatga aylanish yo‘lida vosita sifatida ko‘rdi.
Urush 1894-yil iyul oyida boshlangan. Yalu daryosidagi dengiz jangida
Yaponiya flotiliyasi ustunlik qiladi. Yaponiya qisqa fursatda Koreya, Manchuriya
va Tayvan hududlarida Xitoy armiyasini yengadi. 1895-yil 17-aprel kuni Xitoy
Yaponiya bilan Simonoseki shartnomasini imzolaydi. Uning asosiy shartlari: Xitoy
Koreya ustidan o‘z ta’sirini rasman bekor qiladi, ya’ni Koreya mustaqilligini tan
oladi, bu amalda Yaponiya ta’siriga o‘tadi degani edi; Tayvan oroli, Peskador
orollari va Liaodong yarim oroli Yaponiyaga beriladi; Xitoy Yaponiya foydasiga
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 91 b.
19

tovon puli to‘laydi; Yaponiyaga Xitoy portlarida savdo va sanoat erkinligi
beriladi 1
.
1897-yilda Koreya qirolligi rasman "Koreya Imperiyasi" deb o‘zini mustaqil
imperiya deb e’lon qiladi, ammo bu amalda Yaponiya nazorati ostida amalga
oshadi. Yapon harbiylari va maslahatchilari Koreya ichki ishlariga aralasha
boshlaydi. 1894–1895-yillardagi Xitoy–Yaponiya urushi Yaponiya uchun katta
strategik g‘alaba bo‘ldi. Xitoy esa tarixiy ustun mavqeini yo‘qotdi. Urush yakunida
Koreya "mustaqil" deb e’lon qilinsa ham, u aslida Yaponiyaning protektoratiga
aylanadi. Bu voqealar zanjiri oxir-oqibatda 1910-yilda Yaponiyaning Koreyani
to‘liq bosib olishi va aneksiyasiga olib keladi.
II-BOB: Koreya Choson davlatida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va
Tevongun davri islohotlari.
1
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 380.
20

2.1. Choson davlati iqtisodiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy sohalarda
mafkuraviy harakatlar haqida.
XVIII XIX asrlarda Koreya ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan an’anaviy feodal
tuzum asosida shakllangan bo‘lib, bu davrda mamlakat hayoti kuchli tabaqaviy
tuzilma, agrar xo‘jalik ustuvorligi va tashqi dunyoga nisbatan yopiq siyosat bilan
ajralib turgan. Aholi asosan qishloqlarda yashagan va iqtisodiy faoliyatning asosiy
qismini dehqonchilik tashkil qilgan. Koreya jamiyati qat’iy tabaqaviy tizimga
asoslangan edi. Yanbanlar – oliy tabaqa, ilmli-amaldorlar va yer egalari. Ular
siyosiy hokimiyat va iqtisodiy boylikni o‘z qo‘lida tutgan. Chunin – o‘rta tabaqa
vakillari: yozuvchilar, tarjimonlar, tabiblar, xattotlar, huquqshunoslar, rassomlarva
kichik amaldorlar. Ular asosan yanbanlarni joriyalaridan tug`ilgan farzandlari
bo`lgan. Sanin – oddiy xalq: dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar. Ular
jamiyatning eng ko‘p qismini tashkil qilgan. Xallyan – badavlat dehqonlar bo`lib,
ular o`zlarini yanbanlar deb bilishgan. Sinyan yokchxon – kon va davlatga tegishli
ustaxona ishchilari, baliqchilar, tuz qazib oluvchilar kirgan. Keying o`rinda qaram
dehqon – nobilar va “jirkanch kasb egalari” qassoblar, mo`ynado`zlar, ko`cha
artistlari, qomlar va xoninlar – “qabix odamlar” kirgan 1
.
Koreya iqtisodiyoti asosan agrar asosda bo‘lib, dehqonchilik asosiy
tirikchilik manbai hisoblangan. Aksariyat dehqonlar o‘ziga tegishli bo‘lmagan
yerda ishlagan va og‘ir soliq yuklari ostida yashagan. Agrar ishlab chiqarish esa
texnologik orqada qolgan, mehnat unumdorligi past bo‘lgan. Hunarmandchilik va
savdo nisbatan ikkinchi darajadagi faoliyatlar hisoblangan. Hunarmandlar
jamiyatda yuqori maqomga ega bo‘lmagan, biroq ularning mahsulotlari ichki
bozorlar va saroy ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynagan. Savdogarlar esa
iqtisodiyotda faol ishtirok etgan bo‘lsalar-da, siyosiy va ijtimoiy e’tibordan chetda
qolganlar. Tashqi savdo S in imperiyasi va Yaponiya bilan cheklangan bo‘lib, g‘arb
1
Sarimsokov A.A, Dehqonov N.B. Jahon tarixi. Osiyo Afrika mamlaktlari orta asrlar tarixi. Toshkent. O`zkitob
savdo nashriyot matbaa uyi. 2021. 230 b.
21

mamlakatlari bilan aloqa deyarli mavjud emas edi. Bu “yopiq eshik siyosati”
tufayli Koreya tashqi ta’sirlardan uzoqlasgan holda qolgan.
XVIII-XIX asrlarda koreyslar ijtimoiy hayoti va ijtimoiy ongida yangi
holatlar ko`zga tashlanadi. Ular mamlakatda XVII – XVIII asrlar davomida ro`y
bergan iqtisodiy o`sish bilan bog`liq edi. Feodal munosabatlarning to`sqinligiga
qaramasdan, mamlakatda mahalliy bozorlar shakllandi, Tegudagi yarmarka kabi
umummilliy ahamiyatga bo`lgan dastlabki savdo markazlari paydo bo`ldi. Xitoy va
Yaponiya bilan tashqi savdo aloqalari kengaydi, shaharlarda savdogarlar soni
oshdi. Shahardagi savdo-hunarmandchilik bilan shug`ullanuvchi aholining
manfaatlarini ko`zlab, konfutsiylik bilan aloqalarni o`zgan yozuvchilar va
olimlarning faoliyatlari rivojlandi. “Sirxak” oqimining va uning eng ilg`or qismi –
“Pukxak” guruhini tashkil qiluvchi ko`pchilik yozuvchilarning faoliyatlari ham shu
davrga taalluqlidir. Yangi badiy adabiyotning asoschisi Pak Chji Von, matematik
va astranom Xon De Yon, shuningdek, boshqa bir qator yozuvchilar va olimlar
ham ana shu oqimdan chiqqan edilar 1
. Bu guruhga konfutsiylik safsatasiga salbiy
munosabat va yangiliklarga intilish xususiyati xos edi. Ular, o`z sivilizatsiyasi
bilan g`ururlanadigan koreyslar, o`zlari “yovvoyi” hisblaydigan, biroq yerga ishlov
berish uchun mukammalroq ish qurollariga, yo`llarga, ko`priklarga, yuqoriroq
bilim darajasiga ega bo`lgan manjurlar Xitoydan ham o`rganishlari zarur deb
hisoblashardi. Pukxak tarafdorlarining fikriga ko`ra, Xitoyning yutuqlaridan
foydalanish, qishloq xo`jaligini yuksaltirish, savdoni rivojlantirish, Koreyani
gullab yashnayotgan mamlakatga aylantirish uchun zaruriy shartlar edi 2
.
Turli taqiqlar va chjusiyanlikning ommaviy ravishda qat’iy intizom
o`rnatilishiga qarmasdan, unga qarshi muxolifat ham o`sib bordi. Chunonchi, bu
davrda Xo Gyunning “Xon Gil Don haqida qissa” nomli asari paydo bo`ldi. unda
xuddi Robin Gudni eslatadigan oliyjanob qaroqchi qahramon Yuldo ertaklar orliga
tushib qoladi va u yerda o`z podsholigiga asos solidi. Bu davrda hattoki
1
Эргашев Ш . Жаҳон тарихи . янги давр 1800-1918 йиллар . Тошкент . Узбекистон . 2015. 385 б .
2
O`sha asar. 386 б .
22

neokonfutsiychilik ichida ham g`alayonlar bo`lib turgan. Mustahkam e’tiqod Son
Si Ryoldan farq qilgan Li I Xan Von Chinning izdoshi bo`lib, “qonunlarni
o`zgartirish” g`oyasini ilgari surgan. Uning fikricha, qonunlar ancha eskirgan,
qadimgi Xitoy qonunlari asosida yaratilgan bois mazkur qonunlarni o`zgartirish
kerak 1
. Chjusianlikka ancha kata zarba bergan “aniq ilm” tarafdori – “sirxak”
maktabidir. “Haqiqatga yetish uchun aniq dalillar asosida harakat” nomli shiorga
ega bo`lgan sirxakchilar sxolastik chjusianlik va boshqa xildagi bid’atlarga, irm-
sirimlarga ishonishni tanqid qilishadi. Tanqidiy tahlil asosida mamlakatning bu
davrdagi g`oyasi uni zamonaviylashtirish bo`lgan.
Sirxak Choson sulolasining XVII–XVIII asrlarida shakllangan ijtimoiy-
falsafiy oqim bo‘lib, u konfutsiylikning klassik g`oyalaridan voz kechib, amaliy
fanlar, iqtisod, qishloq xo‘jaligi, texnologiya va real hayot muammolarini
o‘rganishga yo‘naltirilgan edi. Bu maktabning vakillari xalq manfaatlariga mos
siyosat yuritishni, qishloq xo‘jaligi islohotlarini va ilm-fanning rivojlanishini
targ‘ib etgan. S irxak maktabi yetakchilari Li Su Gvan(1563-1627), Xan Pek
Kyom(1552-1615), Kim Yuk(1580-1658) , Lyu Xen Von (pange, 1622-1673) va
Li Ik(1682-1764)lar edi 2
. Li Su Gvan chet el haqidagi bilimlarni Koreya jamiyatiga
kiritishga harakat qilgan. Ilm-fanning rivojiga urg‘u berib, chet ellik manbalarni
o‘rganishni ilgari surgan. Diniy bag‘rikenglik tarafdori bo‘lgan, buddizm va
nasroniylikni o‘rganishga qiziqqan. Xan Pek Kyom i jtimoiy tenglik va adolatga
urg‘u bergan, an’anaviy aristokratiya sinfining hukmronligiga qarshi tanqidiy fikr
bildirgan. U ham konfutsiylikni amaliyotga yo‘naltirishni taklif qilgan, ayniqsa,
xalq farovonligini muhim deb hisoblagan. Kim Yuk d avlat arbobi bo‘lib, iqtisodiy
islohotlar tashabbuschisi bo‘lgan, soliq tizimida guruch solig`i haqida qonun
muallifi bo`lgan.
Lyu Xen Von sirxak maktabining asoschilaridan edi. U pange deb tanilgan.
Uning islohatlar loyihasi quyidagilardan iborat: 1) yerlarni umumlashtirish va
ularni shomonlar, buddaviy rohiblar va geyshalardan istisno holda teng taqsimlash;
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent ю Baqtria press. 2013. 84 b.
2
O`sha asar. 85 b.
23

2) “kvago” imtihonlar almashinuvi tizimini tavsiyalar asosida yo`lga qo`yish; 3)
barcha uchun bir xil sharoit yaratish, tabaqalarga bo`lish va qulchilikni tugatish; 4)
hukumat tuzlishi borasidagi islohatlarni o`tkazish va qirollik byudjetini qayd etib
boorish; 5) hayotga fan yutuqlarini joriy etish; 6) inson huquqlarini hurmat qilish,
jazolarni erkinlashtirish, qiynoqlarni taqiqlash; 7) Tovar-pul munosabatlarini
rivojlantirish; 8) yagona soliq tizimini kirish va boshqa shu kabi loyihalrni o`z
ichiga oladi 1
.
Sirxak ta’limotini yirik namoyondalidan biri Li Ik (1682-1764) hisoblangan.
U yevropa ilmini o`zlashtirganligi bilan mashhur bo`lgan. Hatto, Koreya
yakkalanibqolgan XVIII asrda ham dunyo haqidagi tasavvurlar mavjud bo`lib, Li
Ik yerning yumoloqligi, uning aylanishi, Yer, Oy va Quyosh hajmi va ularning
tortishuv nuqtasi hamda Oy Quyosh kabi yoritish haqida bu davr uchun inqilobiy
ko`rinishdagifikrlarni ilgari surgan. Li Ik turli tabiiy ofatlar, xususan, yer
qimirlashi, toshSinlar, bo`ron, havo harorati o`zgarishi borasida ilmiy qarashalrni
bildirgan.
Li Ik fikricha, mamlakat qashshoqlashuvinining oltita sababi bo`lgan: 1)
krepostnoy qullik; 2) tabaqalanish tizimi; 3) “kvago” tizimi; 4) sehrgarlik va
bid’at; hunarmandlarning zeb-ziynat buyumlariga maxsus ixtisoslashuvi; 5)
rohiblarning tekinxo`rligi; 6) mehnatga munosib bo`lmagan haq to`lanishi 2
.
Pukxak yo`nalishi (“Shimol fani”) tarfdorlari – Xon De Yen, Pak Chi Von,
Pak Che Ga, Chon Yak Denlar sirxakistik tasarufida bo`lganlar. Ba’zi manbalarda
ularni sirxaklarning bir tarmog`i deb ham hisoblashgan. Xon De Yen Xitoyga
bo`ysunishga qarshi chiqqan. Umuman, olimlar chjusianlik ta’limotiga qarshi
chiqishgan. Ularning fikricha, fan aniq bilimlarga asoslanishi lozim. Xon De Yen
huddi avalgi tarafdorlari kabi yerlarni barvar taqsimlash, yer solig`i esa olingan
hosilning 1/10 qismidan oshib ketmasligini taklif qilgan. Mutafakkirlar, mamlakat
rivojlanmasligining sabablaridan biri – bu yanbanlar mehnatinining qadrsizlanshi,
deb bilganlar. Ular mehnat majburiyatini joriy qilish va mehnat qilishdan bo`yn
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 85 b.
2
O`sha asar. 85 b.
24

tovlaganlarni nasl-nasabidan qat’iy nazar jazolashni talab qilgan. Bundan tashqari,
ularning fikricha, “ u dehqon yoki savdogar o`g`li bo`lishidan qat’iy nazar, kimki
qobiliyat va bilim sohibi bo`lsa, mamlakatni boshqarish imkoniyatiga ega
bo`lmog`i lozim, agar kimningdir iqtidor va fanga qiziqish bo`lmasa, garchi u
birinchi vazir o`g`li bo`lsa ham, qora mehnatni bajarishi lozim” 1
. Shu bilan birga,
Xon De Yen barcha iqtidorli bolalar uchun bilim olish yaratishni taklif qiladi. Xon
De Yen an’anaviy konfutsiylik falsafasining quruq taqlidiga qarshi chiqib, uni
hayotiy ehtiyojlar asosida qayta ko‘rib chiqishni taklif etgan. Uning fikricha,
jamiyat taraqqiyoti faqat ma’naviy poklik va axloqiy tarbiyani emas, balki
iqtisodiy barqarorlik, dehqonchilik va hunarmandchilik rivoji, xalq uchun qulay
ijtimoiy tizimlar yaratilishini ham o‘z ichiga olishi kerak edi. Xon De Yen
Pukxakchilar orasida yangicha tafakkur va tashqi dunyoga ochiqlik g‘oyasini ilgari
surgan ilg‘or mutafakkir sifatida tanilgan. U Sin imperiyasining taraqqiyotini
diqqat bilan o‘rganib, undan Koreya uchun foydali bo‘lgan jihatlarni o‘zlashtirish
kerakligini ta’kidlagan. Ayniqsa, u savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqaruv
tizimidagi samaradorlik masalalariga e’tibor qaratgan. Xon De Yen yozgan
asarlarining ko‘pchiligi o‘z zamonasining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini ochib
berishga va ularni yechishga qaratilgan bo‘lib, hozirda ularning ayrimlari tarixiy-
falsafiy manba sifatida tadqiq qilinadi. U Koreya ilm-fan tarixida sirxakistik
tafakkur ni amaliy harakatlar bilan bog‘lagan ilk olimlardan biri sifatida alohida
o‘rin egallaydi. Pak Chi Von an’anaviy konfutsiylikni to‘la rad etmagan bo‘lsa-da,
u konservativ yondashuvni tanqid qilgan va konfutsiylikni zamonaviy ehtiyojlarga
mos tarzda qayta talSin qilishni taklif etgan. Haqiqiy bilim amaliy hayotda
qo‘llanilishi lozim. Xalq farovonligi davlat siyosatining asosiy maqsadi bo‘lishi
kerak. Tashqi dunyo — ayniqsa Sin Xitoyidagi taraqqiyotni o‘rganish orqali —
Koreya jamiyatida foydali islohotlar joriy etish mumkin.
XIX asrda chjusianlik harkati mamlakatda ma’rifatparvarlik kuchayishiga
sabab bo`ldi. “Vijon chxoksa” ya’ni “haqiqatni saqlash va bid’atlarga barham
berish” nomli harakat paydo bo`ldi. Ushbu harakatning asosiy namoyondalari
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 86 b.
25

Chxve Ik Xyon, Li Xan Xo va boshqalar bo`lgan. Harakat rahnamolari qirolga
yozgan murojatida: “Faqat Chju Si ta’limotini mamlakat uchun yagona to`g`ri
mafkura deb hisoblaydigan, uning axloq normalarini bajaradigan mamlakatgina
taraqqiyotga erishish mumkin, qolgan davlatlarda esa yovvoyilar yashaydi hamda
hayvonlarcha tartibot va munosabatlar hukmdordir”, deb yozishgan. Chjusianlarga
yagona xorijiy namuna timsoli Xitoy bo`lgan. Ular har qanday xorijiy tahdidlarga,
hattoki Yevropa mahsulotlariga ham qarshi bo`lishgan 1
.
Chjusianlik ta’limotiga alternative tarzda sirxak va pukxak maktablari
ma’rifatparvarlik va islohatchilik faoliyatini olib boradi. Pukxak g`oyasini buyuk
mutafakkir Chon Yak Den (Dasan, 1762-1836-yillar) yakunladi. U chjusianchilik
tanqid qilgan. Uningcha, “chinakam konfutsiy” faqat og`izfa natijasiz bahslar
emas, balki mamlakat hayotida bevosita ishtirok etishni anglatadi.
Imperatorni samo o`g`li deb hisoblovchi konfutsiylikdan farqli tarzda Chon
Yak Yen monarxiya institutini tarixiy jihatdan asoslab berdi. Shunday vaqtlar
bo`lganki, hech qanday hukmdor bo`lmagan. Odamlar o`rtasida kelishmovchilik-
lar kelib chiqqandan keyingina keksalarga murojat qilishgan. Keksalar orasida
dono bo`lgan kishi qishloq oqsoqoli bo`lgan. Aql-idrokli qishloq oqsoqollari
orasidan esa uyezd rahbarlari tayinlangan. Uyezd rahbarlari xuddi qirollarni
saylagan kabi saylangan. Demak, “hukmdor xalq uchun” ekan, uni xalq saylashi
kerak. Agar hukmdor uni saylagan xalq uchun mehnat qilmasa, xalq uni
almashtirishi mumkin. Shuning uchun ham ChonYak Yen qirollik taxti meros
ekanini tanqid qilib, uni noqonuniy deb hisoblaydi. Chunki bu qadimgi tartiblarga
mos kelmaydi 2
.
Koreyada “zohidlik”ning tugatilishi Yevropa fan-texnika yutuqlari, xristian
va ijtimoiy-siyosiy nazariyalarni paydo bo`lishiga olib keldi. Chet tillardan
tarjimonlar tayyorlaydigan maktablar vujudga keldi: ingliz, yapon, nemis, rus va
fransuz tillari bo`yicha tashkil qilingan maktablar shular jumlasidandir.
Mamlakatga nafaqat xristianlik, balki Charlz Darvin, Russo va Monteske, Smit,
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 92 b.
2
O`sha asar. 93 b.
26

Gegel, Spenser va Nitsshe qarashlari keng yoyildi. G`arbiy Yevropa va rus
yozuvchi-shoirlarining ijod namunalaridan xabardor bo`la boshladilar. Mazkur
adiblarning ijod namunalari asl holida emas balki xitoy va yapon tarjimalari orqali
yetib keldi. XIX asrning 70-80-yillarida bir guruh koreyslar davlat tuzlishi, sanoat
ishlab chiqarish, ta’lim va harbiy sohalardagi xorijiy mamlakatlar tajribalari bilan
tanishish maqsadida AQSh, Yaponiya va Xitoyga yuborildi.
Ma’rifatparvarlik harakatining mashxur namoyondalaridan biri Pak In Sik
(1850-1926)dir. Uning qarashlariga ko`ra, ehtiyojlarning o`zgarishi umumjamiyat
taraqqiyot qonunlariga, ya’ni, “hamma tug`iladi va o`ladi” degan qoidaga muvofiq
keladi. Pak In Sik koreys neokonfutsiyligini haqiqiy ma’nodagi Konfutsiy
ta’limotidan ayro deb hisoblab, undagi uchta kamchilikni ko`rsatib o`tgan: 1)
konfutsiychilik ruhi xalq tabiatidan ajratilgan holda mutloq hokimyatga olib
keladi; 2) yakkalanish tomon yo`l; 3) sxolastik safsatabozlik. Mutafakkir
konfutsiylikni isloh qilishni talab qilib, o`z fikrlarini Martin Lyuter va Reformatsiy
qarashlari bilan qiyosladi. Islohatlarning asosiy yo`nalishi sifatida fan va ta’limni
rivojlantirish masalasini qo`ydi. Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch sifatida aynan
ilm-fan e’tirof etiladi va unga ega bo`lmaslik millatini zaiflashishiga olib keladi 1
.
Sirxakistiklar g`oyalari va xorij yutuqlari bilan tanishuv natijasida OGyon
Sok (1831-1879), Pak Kyu Su (1807-1887), Kim Ok Kyun (1851-1894)lardan
tashkil topgan “Islohatlar tamon harakat” ya’ni, “kexva undon” nomli harakat
paydo bo`ldi. Kim Ok Kyun mamlakatning zaiflashuvini yanbanlarning
o`zboshimchaligida deb biladi. Uning fikricha, mamlakatni zamonaviylashtirish
uchun Yevropa va AQSh bilan do`stona aloqalar o`rnatish, zodagonlar
imtiyozlarini bekor qilish, odamlarni bilim olishga yo`naltirish va raqobatli savdo-
sotiq tomon keng yo`l ochish. Kim Ok Kyun va uning safdoshlari asosiy
e’tiborlarini konfutsiylik matnlariga emas, balki matematika, tarix va chet tillariga
yo`naltirilgan yangi maktan ochishga qaratishgan. Bu maqsadda ilmiy-texnikaviy
adabiyotlar tarjima qilingan va keng tatbiq qilingan. Shuningdek, xorijiy mamlakat
geografiyasi, tarixi va iqtisodiyotiga oid ma’lumotlar keltirilgan gezatalar ham
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 94 b.
27

chop etilgan. Islohatchilikning xizmatalriga birinchi ofitserlar maktabini tashkil
etish, chet el mashinalarini olib kelish, namunali fermalarga asos solish, yangi
yo`llar qurish, zamonaviy pochta tashkil etish kabi vazifalar ham kirgan. Islohatlar
uchun harakat namoyondalari Xitoyga ko`r-ko`rona ergashishga qarshi chiqqan.
Shunday bo`lsada 1882-yili sodir bo`lgan harbiylar qo`zg`olonidan keyin
hokimyatga qolgan Min hukumati Xitoydagi o`zlarining asosoiy hamkori sifatida
Sin qo`shinlarini ko`rgan. Kim Ok Kyun poytaxtdan badarg`a qilingan. Uning
safdoshlari egallab turgan lavozimlardan bo`shatilgan. Shu bois boshlangan islohat
to`xtab qolgan. Kim Ok Kyun o`z maslakdoshlari bilan Yaponiyaning yordamiga
umid qilib, 1884-yilning 4-dekabrida davlat tuzumiga oid o`zgarishlarni hal qildi.
7-dekabrda Seulda qolgan Xitoy qo`shinlari garnizonlarni yo`q qildi. Kim Ok
Kyun bir qator safdoshlari bilan Yaponiyaga qochib ketdi. Koreyada esa Xitoyning
ta`sir doirasi yanada kuchayadi. 1885-yilda Yaponiya va Xitoy Ortasida
imzolangan Tyanszin shartnomasiga ko`ra Yaponiyaga ham Koreyada o`z
qo`shinlarini saqlashga ruxsat berdi 1
.
Koreya bu davrda unchalik rivojlanmasa ham islohat va taraqqiyotni
hohlovchi marifatparvarlar yetishib chiqdi. Ular mamlakatni rivojlantirish va
ma’naviyatini ko`tarish maqsadida harakat qilishdilar. Bu davr Koreya zamonaviy
jarayonlarga qadam qo`ygan davr bo`lib tarixga kirgan. Keying davrlarda Koreya
yangi yutuqlarni o`zlashtira boshladi va shuningdek, Xalqaro maydonda o`z o`rni
uchun harakat qila boshladi.
2.2. Tevongun davrida Choson davlatida o`tkazilgan islohatlarni siyosiy
ijtimoiy-iqtisodiy ahmiyati.
Bu davrda Koreyada siyosiy holat cheklangan bo`lib, mamlakat agrar,
asosan, natural xo`jalik va kustar (hunarmandchilik) ishlab chiqarish asoslangan
edi. Manufaktura va mashina fabriklar sanoati bo`lmagan. Katta yer egalari
soliqlardan ozod etilgan. XIX asr o`rtalarida ular mamlakat yer fondining 47
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 95 b.
28

foizidan ko`prog`ini egalik qilganlar. Hatto, bu davrda yerlarning bir qismi davlat
ro`yxatiga ham kiritilmagan edi. Soliqlarni to`lash, asosan, o`ta qashshoqlikda
yashovchi dehqonlarni zimmasiga tushgan. Dehqonlarni bor yo`g`i 10 foizigina
o`zlarining yerlariga egalik qilganlar. Qolganlari yerlarni ijara olib ishlaganlar
yoki pomeshikchilarning yeridan qullik sharoitida foydalanganlar. Bu ularga juda
og`ir ahvolda tushib qolishiga sabab bo`lgan. Asosiy soliqlarni to`lash va
majburiyatlarni bajarish qashshoq dehqonlarning zimmasi tushgan. Shu davrga
kelib solilar shu darjada oshib ketdi. XIX asrni birinchi yarmida 40 dan ortiq
soliqlar bo`lgan 1
.
XIX asrning birinchi yarmida Koreya doimiy qiyinchiliklarni boshidan
kechirgan. Ayniqsa buni oddiy aholini o`z tanasida his qilishgan. Suv toshSinlari
1814 yil va 1817-yillarda sodir bo`lgan. Bu ko`pchilikni hosilsiz qilib qo`ygan.
Shu bilan birgalikda 1804-yil, 1814-yil, 1815-yil, 1832-yillarda hosilsizlik va
ocharchilik xalq turmushiga og`ir botgan. Epidemiya 1815-yil, 1821-1822-yillarda
sodir bo`lgan. Natijada aholi soni kamaygan. Ocharchilik va qashshoqlik tufayli
dehqonlar ijaraga yerlarini tashlab tog`larga qochib ketishadi. Ular tog`larda
changalzorni yoqib, u yerda kichik-kichik yer maydonlari ochishadi. XIX asr
o`rtalarida Koreya yer fondining deyarli 1/3 qismi tashlandiq holga kelib qolgandi.
Ko`pchilik dehqonlar daydi hayot kechiririb, natijada chegaradosh hududlarga
ko`chish ommaviy tus ola boshlaydi 2
.
Aynan bunday vaziyatda Xon Gyonne “adolat” o`rnatish uchun Pxonan
provinsiyasida yirik dehqonalr qo`zg`olani bo`lafi. Xamgyon, Chejulo oroli va
Seulda g`layonlar bo`lib turadi. Ayniqsa Van Chxoljonning hukmronlik yillarida
g`alayonlar butun mamlakatni qamrab oldi. Shunday sharoitda Van Chxoljon vafot
etdi. U o`Zidan erkak voris qoldirmadi. Shuning uchun taxtga 1864-yilda 11 yoshli
van Kojon o`tiradi. Butun hokimyat uni otasiga Li Xi In qo`lida to`planadi.
Tevongun bo`lib mamlakatni boshqarishda faol qatnashgan,. Vanni otasi lekin o`zi
van bo`lmagan. Tevongun — Van Kojonning otasi va regenti sifatida 1864–1873
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 87 b.
2
O`sha asar. B 88.
29

yillarda Choson Koreyasida hokimiyatni boshqargan 1
. U mamlakatni
mustahkamlash va tashqi tahdidlarga qarshi turish maqsadida bir qator konservativ
islohotlar o‘tkazdi. Quyida u amalga oshirgan asosiy islohotlar keltirilgan.
Davlatdagi qashshoqlikni anglagan Li Xi In bir qator islohatlar o`tkazgan. Aynan
uning hukmronligi yillarida hokimyat lavozimlaridan andonlik kimlar chetlatilib,
viloyatlar tog`ridan-to`g`ri markaziy hokimyatga bo`sunadigan bo`ldi. Bu turli
nomukamanlikni oldini oldi. Endilikni soliqlar ham to`g`ri davlat g`aznasiga
tushushi boshlandi. Shuningdek, yanbanlar soliq solindi, oliy tabaqa vakillarining
imtiyozlari cheklangan. Tevongun mahalliy zodagonlar (yanbanlar) va oila
guruhlarining ta’sirini kamaytirishga harakat qildi. U ularning kuchayib ketgan
siyosiy mavqeini zaiflashtirish uchun choralar ko‘rdi. Bundan ko`rilgan maqsad
qirol hokimiyatining markazlashuvi va siyosiy barqarorlikni ta'minlash. O`g`rilik
bilan qo`lga tushgan amaldorlarni qatl etish tartibi o`rnatilgan. Bu holat
korrupsiyani holatlarini kamytirgan.
Mamlakat hokimyatiga nisbatan muxolifatda bo`lgan sovonlarning
ko`pchiligiga chek qo`yildi. Sovonlar yerlarining aksariyat qismi davlat tasarrufiga
o`tkazilib, qolganlaridan soliq undirilgan. Shu bilan muxolifatni davlatga qarshi
harkatlarini birmuncha susaytirgan..
Armiya boshqaruvi qaytadan tashkil etilib, qo`shin yangi qurol-yarog`lar
bilan ta’minlangan. Portlar barbo etildi. Dengizdan keladigan xavf uchun mudofani
mustahkamlandi. Chegaradosh hududlarda harbiy manzilgohlar qurildi. Barcha
tabaqalar teng deb aytildi. Davlat markaziy apparatiga ilgari kamsitilgan, shimoliy
va janubiy provinsiyalardan yanbanlar surib chiqarildi. Nobilar imtihon topshirish
huquSini qo`lga kiritdi.
Qirol saroyi Kyonbokkun saroyini qayta qurdirish orqali qirollik obro‘sini
ko‘tarishga harakat qildi. Saroy tiklandi, ammo qurilish katta mablag‘ talab qildi
va bu xalq orasida norozilik uyg‘otdi.
Islohatlarni Koreys jamiyatining turli qatlamlari qo`llab quvvatlagan, ammo
tevongunning ba’zi tadbirlari norozilikka sabab bo`ladi. Xususan 1866-yildagi pul
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 88 b.
30

islohati o`tazilib, hukumat eski pullarni 1:100 hajmda yangisiga almashtirdi. Bu
vaqtida amaldagi kurs 1:15 edi 1
. 1866-yilda Tevongun Choson davlatida yangi mis
tangalar – Dango tangasini muomalaga chiqardi. Bu islohotning asosiy maqsadi:
-Kyonbokkun saroyini qayta qurish uchun mablag‘ yig‘ish.
-Davlat daromadini oshirish.
-Pul tizimini isloh qilish orqali iqtisodni qo‘llab-quvvatlash 2
.
Natijada qurilish va boshqa xarjatlar uchun mablag‘ to‘plandi. Yangi mis
tangalar chiqarilishi orqali Tevongun saroy qurilishini moliyalashtirishga muvaffaq
bo‘ldi. Muomalada pul ko‘paydi. Tangalar sonining ortishi bir muddat iqtisodiy
faollikni oshirdi. Salbiy oqibatlari: Inflyatsiya kuchaydi; Tangalar haddan tashqari
ko‘p bosilib chiqarildi; Bu bozorda pulning qadrsizlanishiga olib keldi; inflyatsiya
yuzaga keldi; narxlar keskin oshdi, aholining real daromadi kamaydi. Pul tizimiga
ishonch yo‘qoldi. Yangi tangalar sifatsiz edi. Og‘irlik, hajm, tarkibi bir xilda emas
edi. Savdogarlar va xalq bu pullarni qabul qilishdan bosh torta boshladi. Eski mis
tangalar yangi tangalardan afzal ko‘rila boshlandi. Qishloq xo‘jaligi va mahalliy
bozorlarda savdo izdan chiqdi. Aholi orasida norozilik kuchaydi, bu siyosiy
beqarorlikni kuchaytirdi. Qora bozor kuchayib, davlat nazorati zaiflashdi. Pul
islohati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. Davlatning iqtisodiy boshqaruvga
bo‘lgan salohiyatiga bo‘lgan ishonch pasaydi. 1866-yilgi pul islohati qisqa
muddatda davlat xarajatlarini qoplashga yordam bergan bo‘lsa-da, uzoq muddatda
iqtisodiy beqarorlik, inflyatsiya va xalq noroziligiga olib keldi. Bu islohot
Tevongun siyosatining eng bahsli jihatlaridan biri sifatida tarixda qoldi.
Imjin urushida vayron bo`lgan Seuldagi Kyonbokkun qirollik qasrini qayta
tiklash harjatlari tufayli oddiy aholi jabr-zulm ko`radi. 3-yildan cho`zilgan qayta
tiklash ishlariga turli viloyatlardan minglab odamlar safarbar etildi. Harbiy soliq
miqdori oshirilishi va Seulga borish uchun alohida boj to`lovi o`rnatilishi ham
norozilikga sabab bo`ldi. Iqtisodiyotning o`ziga xos yo`li sifatida o`ylab topilgan
kumush idishlardan foydalanish, ipakdan kiyim-kechak kiyishni taqiqlash
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 89 b.
2
John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 371.
31

to`g`risidagi qarorlar aslida aholining qashshoq qatlamini tahqirlashni o`ziga xos
ko`rinishi edi. 1873-yil Kojon tevongunni mamlakat boshqaruv hokimyatidan
chetlatdi va hokimyat uning xotini qarindoshlaridan bo`lgan qirolicha Min Myon
Son qo`liga o`tdi 1
.
Koreya iqtisodiyotining zaiflashuvi va xorijiy kapitalning kirib kelishi
iqtisodiy mustamlakchilikka olib keldi. Qolaversa, Koreyadan katta miqdordadagi
oziq-ovqat zaxiralari olib chiqib ketilishi mamlakat ocharchilikka olib keldi.
Koreyslarning Rossiya va Manjuriyaga ko`chib ketishi oldini olib bo`lmaydigan
holat yuzaga keldi. Aynan bu holat xalq noroziliklariga sabab bol`di .
Mahalliy hukumat qarshilik harkatining yuqori cho`qqisi tanxak harkati
tarafdorlari boshchiligida 1893-1894-yillarda bo`lib o`tgan dehqonlar urushi
bo`ldi. Qo`zg`olonchilarning talablari: tonxaktarg`iboti erkinligi; yer egaligida
tenghuquqlilik; nobilar ro`yxatini yo`qotish; “sotqin va shafqatsiz” amaldorlarni
qatl etish, mamlakatdan chet elliklarni quvib yuborish edi 2
. Koreys hukumatining
murojadiga ko`ra mamlakatga Xitoy qo`shinlari olib kirildi. Chunki Yaponiya ham
o`z armiyasini kiritgan edi. Aynan shu bois Koreyaga egalik qilish uchun Yapon-
Xitoy urushi boshlanib ketdi. Yaponlar van turgan qal’ani egallab, Tevongun
boshciligidagi yangi hukumat tashkil qildi. Qirolicha Min esa uzoq orollarga
surgun qilindi. Koreya bilan tuzilgan shartnomaga ko`ra, koreys hukumati
islohatlarni faqatgina Yaponiya rozligi bilan amalga oshirishi belgilandi.
Shuningdek, Xitoy qo`shinlarning Koreyadan haydab chiqarilishiga va’da berildi.
Xitoy-Yapon urushi Yaponiyaning g`labasi bilan tugadi. Simonoseki tinchlik
shartnomasiga ko`ra, Xitoy Koreyaga bo`lgan o`z homiyligidan voz kechdi.
Tonxak harkati hukumat va yapon qurolli kuchlari tomonidan bostirildi.
Dehqonlar urushi, siyosiy va iqtisodiy inqiroz hamda tashqi kuchlarning
bosimi ostida koreys hukumati islohatlar o`tkazishga majbur bo`ldi. Bu tarixga
“Kabo yillar” islohotlari sifatida kirdi. Qirollik saroyini hukumatdan ajratish,
byudjet tizimini yaratish, soliq stavkalarini o`rnatish, fuqorolik va jinoiy
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b.
2
O`sha asar. 96 b.
32

kodekslarni amalga kiritish, chet elda ta’lim olish masalariga bag`ishlangan dastur
ishlab chiqildi. Yangi darsliklar chop etilib, chet tillarini o`rgatishga oid kurslar
tashkil etildi. Oddiy xalqning huquqi yanbanlar bilan tenglashtirildi. Shunday
bo`lsa ham Koreya xalqaro maydonda o`z mavqeyini yo`qota bordi. Koreya Xitoy,
Yaponiya, Rossiya va boshqa chet davlatlar manfaati doirasida bo`lgan va bu ichki
sioyosiy ijtimoiy-iqtisodiy holatga ham o`z ta’sirini o`tkazgan.
Koreyada Rossiya ta’sirini kuchayishi G`arb mamlakatlari va Yaponiyaning
keskin qarshiligiga olib keldi. Aynan mazkur mamlakatlarning diploatik vakillari
bosimi ostida van Kojon 1897-yil 20-fevral rus missiyasini tark etib, qal’aga
qaytdi. 12-oktabrida esa u o`zini imperator deb e’lon qildi va mamlakatga. “Buyuk
Xan imperiyasi” nomi berildi (“Texan Cheguk”). Shu bilan 500 yildan ko`proq
tarixga ega Choson davlati tugatildi 1
.
XULOSA
XVIII–XIX asrlarda Koreya Choson davlati murakkab ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy jarayonlarni boshdan kechirdi. Siyosiy boshqaruv konfutsiylik g‘oyalariga
asoslangan markazlashgan monarxiya bo‘lib, saroydagi ziddiyatlar, korrupsiya va
yuqori tabaqaning manfaatlarini ko‘zlash tufayli kuchsizlanib bordi. Islohotlarga
qarshilik, eski an’analarga yopishib olish va tashqi tahdidlarga tayyorgarlikning
yetishmasligi mamlakatni zaiflashtirdi. Iqtisodiy jihatdan esa qishloq xo‘jaligi
asosiy soha bo‘lib qolgan, ammo soliq yukining adolatsizligi, boylar va
kambag‘allar o‘rtasidagi tafovutning ortishi xalq noroziligini kuchaytirdi. Shu bois
1
Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent . Baqtria press . 2013 . 97 b.
33

Sirxak va Pukxak kabi harakatlar paydo bo‘lib, amaliy bilimlar va G‘arb tajribasini
o‘rganishga, jamiyatni isloh qilishga chaqirdi.Tashqi siyosatda esa Koreya XIX
asrda Xitoy, Yaponiya va G‘arb davlatlari bosimiga uchradi. Ayniqsa Yaponiya
bosqinchiligi oxir-oqibat 1910-yilda Koreya mustaqilligiga barham berdi.
Mavzuni o`rganish orqali tarixchi, tarixiy tajriba orqali siyosiy mustaqillik,
ijtimoiy adolat, islohotlarning zarurligi, hamda tashqi xavflarga qarshi mustahkam
siyosiy va iqtisodiy asosga ega bo‘lish muhimligini anglashdir. Bundan tashqari,
Janubiy va Shimoliy Koreya kabi zamonaviy davlatlarning tarixiy ildizlarini
chuqur tushunishga xizmat qiladi. Koreya tarixini o‘rganish nafaqat bu
mamlakatning o‘ziga xos madaniyati, ijtimoiy tuzumi va tarixiy taraqqiyot
bosqichlarini tushunishga yordam beradi, balki O‘zbekiston va Koreya
Respublikasi o‘rtasidagi mavjud do‘stona munosabatlarni yanada
mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Tarix – bu xalqlarni bir-biriga
yaqinlashtiruvchi ko‘prikdir. Ayniqsa, Koreya xalqi bosib o‘tgan murakkab tarixiy
yo‘l, ularning mustaqillik, taraqqiyot va milliy o‘zlikni saqlab qolish yo‘lidagi
sa’y-harakatlari O‘zbekiston yoshlari uchun ibrat bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda
O‘zbekiston va Koreya Respublikasi o‘rtasida iqtisodiy, madaniy, ta’lim va
texnologiya sohalarida faol hamkorlik olib borilmoqda. Shu nuqtai nazardan
qaraganda, koreys tarixini o‘rganish bu hamkorlikka yanada chuqurroq mazmun
baxsh etadi, ikki xalq o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va ishonchni oshiradi.
FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR:
1.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga Murojaatnomasi // Xalq sozi gazetasi. 2020
yil 30 dekabr. №276 (7778)-son.
2.Mirziyoyev.Sh.M. Erkin farovon demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent. O`zbekiston. 2017.
3. Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 128 b .
4. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Янги давр 1800-1918 йиллар. Тошкент:
Узбекистон. 2015. 570 б.
34

5. Sarimsokov A . A . Dehqonov N . B . Jahon tarixi . Osiyo Afrika mamlaktlari
orta asrlar tarixi . Toshkent . O ` zkitob savdo nashriyot matbaa uyi . 2021. 305 b .
6. Бутин Ю.М. Корея от Чосона к Трём Государствам. Hовосибирск.
Наука. 1984. C 255.
7. Пак Б.Д. Россия и Корея. Москва. Наука. 1979. C 303.
8. Конрад. Н.И. Запад и Восток. Москва. 1966. C 300.
9. Стрелцов. Д.В. Внешнеполитический процесс в странакҳ Востока.
Москва . A спе c т Пресс .2011. C 312.
10. John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of
Washington press. 2014. P 408 //
https://books.google.com/books/about/The_Origins_of_the_Chos
%C5%8Fn_Dynasty.html?id=ICKt3JDZkR8C#v=onepage&q&f=false
11. James Huntley Grayson. The History of the Late Joseon Dynasty.
Leiden. Brill. 1985. P 70.
12. Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's-
EyeView. New York. 2000. P 43 //
https://www.koreasociety.org/images/pdf/KoreanStudies/Monographs_GeneralRea
ding/BRIEF%20HISTORY%20OF%20KOREA.pdf
35

Koreya tarixi 2 bob 4 ta paragrif

Sotib olish