Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	84.2KB
Покупки	17
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIR TQI FAKULTETI
“ BUXGALTERIYA HISOBI , IQTISODIY TAHLIL VA AUDIT ”
KAFEDRASI
“ MOLIYAVIY TAXLIL ”
fanidan
Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy
tuzilishi
KURS ISHI
Bajardi: _______________________
Ilmiy rahbar: do s . Abduvaxidov F.
Toshkent

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Respublikamiz mustaqillilcka erishganidan
keyin ilgarigi iqtisodiy tizim o`rniga jahon standartlariga mos demokratik huquqiy
davlatni barpo etish modeli tanlab olindi. Shutting uchun ham olish davrida
huquqiy asoslami shakllantirish, islohotlaming qonuniy-huquqiy bazasini
mustahkamlash va rivojlantirish vazifasi qo`yildi. Bugungi kunga kelib xuxusiy
mulidca asoslangan mulkchilik shaklini isloh qilish hisobiga ko`p uldadli
iqtisodiyot negizini yaratish masalasi ustuvor yo`nalish sifatida qabul qilindi.
Bugungi kunda mamlakatimizdagi islohotlar, eng avvalo, dunyoda, shu
jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida yuz berayotgan turli o’zgarishlarga
mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan yo’limiz global inqirozdan keyin
jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan bir sharoitda o’zining barqarorligi
va hayotiyligini ko’rsatayotir.
Bu borada Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta'kidlaganidek "Mamlakatimiz
iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, jahon mamlakatlari bilan har sohada
raqobatlasha oladigan darajaga yetkazish eng avvalo har birirnizning eng oliy
maqsadirniz bolmog`i lozim. Shunday ekan tanqidiy tahlil, qat'iy tartib intizom va
shaxsiy javobgarlik har bir rahbami — bu bosh vazir yoki uning o`rinbosarlari
hukumat a'zosi yoki hududlar hokimi ular faoliyatining kundalik qoidasi bolib
qolishi kerak". 1
Ekspertlarning tasdiqlashicha, O’zbekistonda kuzatilayotgan makroiqtisodiy
barqarorlik tashqi salbiy ta’sirlarga samarali qarshi turish imkonini berayapti.
Ayni vaqtda mamlakatimizda 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasida belgilab berilgan vazifalar izchil ro’yobga chiqarilmoqda. Ushbu
dasturiy hujjat mamlakatimizning mutlaqo yangi taraqqiyot bosqichiga o’tishi
uchun yo’l ochib berdi. Ekspertlar fikricha, Harakatlar strategiyasining qabul
qilinishi O’zbekiston uchun katta qadam bo’lib, mamlakat bu borada izchil va
ishonchli harakat qilib, zarur mustahkam asosni yaratgan edi.
1
Sh. Mirziyoyev. Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruzasi, 2017-yil 14-yanvar

Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri
hisoblanadi, xo’jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi
axborotni to’playdi hamda oshkor qiladi
Kurs ishining maqsadi: “Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy
tuzilishi” mavzusini nazariy jihatdan yoritish va o`rganish.
Kurs ishining vazifalari:
 Moliyaviy tahlilda qo’llaniladigan maxsus usullar va ularning o’ziga
xos xususiyatlari o`rganish
 Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi taxlil etish
 Buxgalteriya balansini “o’qish” ni o`rganish va taxlil etish
 Korxona moliyaviy holatining tahlili o`rganish
Kurs ishi qo`lda kompuyuterda terildi va sahifalandi. 36 sahifadan iborat bo`lib,
mavzuni yoritishda 14 ta adabiyot manbalariga murojat etildi.

1. Moliyaviy tahlilda qo’llaniladigan maxsus usullar va ularning
o’ziga xos xususiyatlari
Metod - grekcha «methodos» so’zidan olingan bo’lib nazariya, ta’limot va
amaliyotni o’rganishdagi yondashuv yo’llaridir. Keng ma’noda metod deganda
tabiat va jamiyatdagi jarayonlar, predmetlar hamda voqeliklarni tadqiq etishning
o’zaro bog’langan yalpi usullari, tamoyillari, shuningdek, haqiqatni bilishning
vositalari, uslublari va yo’llari tushuniladi.
Iqtisodiy tahlilning metodi - korxonadagi xo’jalik jarayonlari va boshqa faoliyat
turlarining yuzaga kelishi, o’zgarishi hamda rivojlanishini dialektik yondashuv
usulida o’rganishdir. Ijtimoiy- iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida
korxonaning xo’jalik hamda boshqa faoliyat turlarini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar
tizimidan foydalanish, ushbu ko’rsatkichlarning o’zgarishi sabablarini tadqiq
qilish, ularning o’zaro bog’liqliklarini aniqlash hamda hisob-kitob qilish iqtisodiy
tahlil fani metodining o’ziga xos jihatlaridir.
Metodining mazmuniga ko’ra tahlil vositasida xo’jalik jarayonlari va boshqa
faoliyat turlarini o’rganishda dialektik yondashuv, ya’ni har bir voqelik mavjud va
rivojlanishda, deb qaraladi. Bu voqeliklar sondan sifat o’zgarishiga va yangi
sifatning paydo bo’lishi, inkorni-inkor qilish, qarama-qarshilik kurashi, eskining
tugashi, yangi-ilg’or voqeliklarning paydo bo’lishi kabi xususiyatga ega bo’ladi.
Dialektik yondashuv va uning barcha usullari xo’jalik jarayonlarini o’rganishda,
tahlil qilishda korxona faoliyatini barcha bosqichlarida qo’llaniladi.
Iqtisodiy tahlil metodining ta’rifida uning e’tiborli jihatlari ham ko’rsatilgan.
Jumladan, xo’jalik jarayonlari va iqtisodiy voqealarni tahlil qilishda juda ko’plab
ko’rsatkichlardan foydalanish zarur.
Tahlil uchun kerak bo’lgan ko’rsatkichlar, ularning turi hamda miqdori
o’rganilayotgan iqtisodiy jarayonning mazmuni, hajmi va davriga bog’liq bo’ladi.
Hatto, tahlil natijasida avvaldan mo’ljallanmagan yangi ko’rsatkichlar ham
hisoblab topilishi mumkin. Mazkur holat iqtisodiy tahlil metodining o’ziga xos
jihatlaridan biri hisoblanadi.

O’rganilayotgan xo’jalik jarayonlarining, ya’ni ko’rsatkichlarning o’zaro
farqlanishi hamda o’zgarishi sabablarini aniqlash tahlil ishlarida muhim
ahamiyatga ega. Har bir o’zgarishga ta’sir ko’rsatgan sabablarni (omillar)
hisoblash iqtisodiy tahlil metodining yana bir o’ziga xos xususiyatidir, chunki,
tahlil qilinayotgan iqtisodiy ko’rsatkichlar va ulardagi o’zgarishlar doimo bir-biri
bilan uzviy bog’liq, o’zaro aloqa hamda ta’sir natijasida sodir bo’ladi. Tahlil
vositasida mazkur holatlar, ya’ni o’zgarishlar aniq hisoblanadi va o’rganiladi.
Ta’kidlash kerakki, ayrim olingan omillar oxirgi yakuniy natijaga sezilarli ta’sir
ko’rsatishi va uni tubdan o’zgartirib yuborishi ham mumkin. Shuning uchun ham
xo’jalik faoliyatidagi o’zgarish sabablari, ularning omillar ko’rinishida yuzaga
chiqishi tahlilda jiddiy tarzda o’rganiladi, demak, ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi
asosiy va qo’shimcha omillarni aniqlash ularni tasniflash tahlil metodining muhim
xususiyati bo’lib sanaladi. Sabablarni aniqlash va omillarni to’g’ri guruhlash
xo’jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning sifatli bo’lishida muhim rol o’ynaydi.
Iqtisodiy tahlil metodining yana bir o’ziga xos tomoni o’rganilayotgan
ko’rsatkichlarni bir-biriga o’zaro ta’sirini va bog’liqligini aniq hisoblab ko’rsatib
berishdir. Ma’lumki, korxona ishlab chiqaradigan mahsulot hajmi uch guruh
omillar ishchi kuchi, mehnat vositalari va mehnat predmetlaridan foydalanishga
bog’liq. O’z navbatida, har bir guruh omillar ham tarkibiy elementlarga ajraladi.
Misol uchun, ishchi kuchidan foydalanish bo’yicha omillar miqdor va sifati
bo’yicha guruhlanadi. Bu yerda, miqdor omil ishchilar soni, sifat omili esa
ularning mehnat unumdorligidir (bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o’rtacha
mahsulot). Ishchining bir yildagi o’rtacha mehnat unumi - bir yilda ishlangan
o’rtacha kishi kunlari, ish kuni davomiyligi va bir ishchining yil davomida ishlagan
ishi soatiga bog’liq. Bu sanab o’tilgan har bir ko’rsatkich, o’z navbatida, boshqa
omillarga bevosita bog’liq. Ishchining bir yilda ishlangan o’rtacha ish kunlari
qo’shimcha dam olish, sababsiz ishga kelmaslik, uzoq safarga borish, kasallik
tufayli ishga chiqmaslik va korxona aybi bilan bekor turish kabi sabablar ta’sir
ko’rsatadi. Aytilganlardan ma’lum bo’lmoqdaki korxona iqtisodiy faoliyatidagi
barcha ko’rsatkichlar bir-biri bilan zanjirli bog’lanib ketgan. Bu umumiy zanjir

tizimida har bir omilning o’z o’rni bor hamda ular muayyan miqdorda voqeliklarga
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tahlil jarayonida e’tiborga olinmagan har bir
ko’rsatkich yoki omil uning natijalarni noaniq bo’lishiga hatto iqtisodchilarni
noto’g’ri xulosalariga olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytish mumkinki, tahlil
metodining muhim xususiyati o’rganiladigan muayyan iqtisodiy ko’rsatkich
alohida tarzda, boshqa omillardan ajratilgan holda tahlil qilinmaydi. Ularning
o’zaro bog’liqligi doimo e’tiborda tutiladi. Faqatgina, ayrim hollarda iqtisodiy
jarayonlar bo’yicha hisob-kitoblarni mantiqiy asoslash uchun, ya’ni yakuniy natija
ko’rsatkichiga faqat bir omilning ta’siri o’rganilayotgan vaziyatlarda boshqa
omillarning o’zgarish sabablari hamda ta’sir etish miqdori shartli o’zgarmas, deb
qaralishi mumkin. Odatda ilmiy usullardan foydalanilganda, har qanday turdagi
tahlil muvaffaqiyatli chiqadi. Tahlil qilishning to’g’ri tanlangan usuli ko’pincha
uning natijasini oldindan aniqlaydi. Ilmiy usulda fanni tekshirish ko’pincha,
dialektik usulga asoslanishi tushuniladi. Tushunishning dialektik usuli, hamma
hodisa va jarayonlarni muntazam harakatda, o’zgarishda, rivojlanishda ko’rish
zarurligini bildiradi. Iqtisodiy tahlil usullarining xarakterli jihatlaridan biri –
muntazam taqqoslab turishdir. Dialektika har bir jarayonni, har bir hodisani birlik
va qarama-qarshiliklar kurashi deb qarash kerakligini o’rgatadi. Bundan har bir
hodisa va jarayonlarni ichki qarama-qarshiliklar, ijobiy va salbiy tomonlarini
o’rganib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Bu ham tahlilning xarakterli jihatlaridan
biridir. Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo’jalik faoliyatini
o’rganib chiqishda barcha bog’liq tomonlarini hisobga olinishini anglatadi. Hech
qaysi hodisa, agar u alohida tekshirilsa to’g’ri tushunchaga ega bo’lmaydi. Bu ham
tahlilning xarakterli jihatlaridan biridir. Tahlilning muhim uslubiy jihatlaridan biri,
u sabab-oqibatlarni aniqlabgina qolmay, balki son jihatdan tavsif beradi, ya’ni har
bir omilning faoliyat natijalariga qay miqdorda ta’sir ko’rsatishini aniqlaydi, bu esa
iqtisodiy tahlilning yanada osonroq bo’lishini ta’minlaydi.
Sistemali yondoshish esa o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni bosqichma-
bosqich tahlil qilish, ularni o’zaro bog’liq holda tekshirish mufassal detallarda
o’rganilishini ko’zda tutadi.

Iqtisodiy tahlil jarayonida turli usullar va metodikalar qo’llaniladi. Bu usul va
metodikalardan foydalanish jarayonida tahlil metodining asosiy jihatlarini
kompleksligi va tizimlashganligi yaqqol ko’rinadi. Xo’jalik jarayonlarining
umumiy birligi, o’ziga xos tuzilish va tarkibga egaligi hamda murakkab tavsifdagi
o’zaro bog’liqligi tahlil usullari va metodikalarini qo’llashda asosiy e’tiborda
turadi.
Tahlilning usul va metodikalarini qo’llashda korxonaning xo’jalik
va boshqa turdagi faoliyatini bir butun tizim ekanligi, uning umumiy yakuniy
natijasi mavjudligi nazarda tutilgan holda faoliyatning turli tomonlari va
elementlari ham alohida, ham birgalikda o’rganilib, ularning o’zaro bog’liqligi, biri
ikkinchisining ta’siridan kelib chiqishi, ya’ni ketma-ketligi aniqlanib, barcha
omillar asosiy hamda asosiy bo’lmagan guruhlarga bo’linadi va ular o’zaro
uyg’unlashtirilgan hamda tizimga solingan holda yakuniy natijaga omillarning
birgalikdagi bevosita va bilvosita ta’siri hisoblanadi.
Tahlil usullarini qo’llash o’rganilayotgan jarayonlarning bir-biriga bog’liqligi,
o’zgarish sababi, ta’sir ko’rsatgan omillar va qo’shimcha sabablarni aniqlashga
yordam beradi.

N azariy (siyosiy-) iqtisodiy tahlil Aniq iqtisodiy tahlil
Makroiqtisodiy tahlil Mikroiqtisodiy tahlil

1-chizma. Iqtisodiyot sohalari nuqtayi-
nazaridan iqtisodiy tahlilning
turkumlanishi.
Hozirgi raqobatdosh iqtisodiyotda aksariyat yetuk iqtisodchi olimlarimiz tahlilning
usullarini iqtisodiy adabiyotlarda shartli ravishda ikki guruhga ajratib
ko ’ rsatishmoqda . Iqtisodiy tahlilning usullarini quyidagi ikki guruhga ajratish
mumkin:
1. Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhi.
2. Iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) usullar guruhi.
Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhiga iqgisodiy tahlil paydo bo’lgandan
buyon an’anaga aylanib, amaliy tajribada keng qo’llanilib kelayotgan usullar
kiritiladi. Ularning tarkibiga mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash, taqqoslash, Iqtisodiy tahlil

Tarmoq iqtisodiy tahlili
Iqtisodiyot
tarmoqlari
asosiy
bo‘g‘inlari
faoliyatini
tahlili Dasturga-yo‘naltirilgan tahlil
Iqtisodiyot
tahlili Hududiy iqtisodiy tahlil

guruhlashtirish, balansli bog’lanish, zanjirli bog’lanish, indeks, foizlar va hokazo
usullarni kiritishimiz mumkin bo’ladi.
Iqtisodiy-matematik usullarni yuzaga kelishi esa iqtisodiy axborotlarni qayta
ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarini rivojlanishi bilan bog’liq.
Ushbu usullar iqtisodiy axborotlarni hisoblash va qayta ishlash jarayonini
tezlashtirib, ularni qisqa muddatda boshqaruv xodimlariga uzatish hamda
murakkab masalalarni tez va aniq hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Korrelatsiya, regressiya, integral, nazariy o’yin, matematik dasturlash va shu
kabilar iqtisodiy-matematik usullarga misol bo’ladi.
Xo’jalik jarayonlarini o’rganish, tahlil etishda yangi usul va vositalardan
foydalanish iqtisodiy tahlilni takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri
hisoblanadi. Shu ma’noda tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullarni
ham ushbu qatorga kiritish mumkin (1-jadval). 1 -jadval Tahlilda qo’llaniladigan
iqtisodiy-matematik usullar va ularni qo’llash o’rni

T/R Usullarning nomi Izoh
1 2 3
1 Korrelatsion-regratsion
tahlil usuli O’zgaruvchi birlikka ta’sir etuvchi, o’zaro
aloqadorlik va bog’lanishdagi alohida belgining
boshqa belgilar ta’sirida o’zgarishlarini aniqlash
2 Logorifmlar usuli Natijaviy ko’rsatkichga ta’sir etuvchi ko’plab
omillarning ta’sirini aniqlashning matematik
ifodaga solinishi
3 Determinantlar usuli Yakuniy ifodaga ta’sir etuvchi bir omilning
ikkinchi omilni tug’diruvchi va ularning alohida
tarkiblanishi
4 Matritsalar usuli Yakuniy ifoda va natijaviy ko’rsatkichlarga ta’sir
etuvchi omillarni juftlik, birlik va ko’plik
koefitsiyentlarda aniqlash
5 Chiziqli Xo’jalik jarayonlarini funksiya va

programmalashtirish
usuli cheklanishlarda qatorli tarzda
programmalashtirish va ularni boshqarish
bo’yicha muqobil qatorlardan eng optimal
variantini aniqlash
6 Nazariy o’yin usuli Ijtimoiy, ekologik, texnologik shartlarni hisobga
olgan holda boshqarishni bir xil darajada
saqlashning shartlarini belgilash
7 va hokazo usullar...

Iqtisodiy-matematik usullarni qo’llash asosida:
- tahlilni bajarish muddati tezlashadi;
- o’zgarishlar va ularning ta’sirini aniq hisoblash mumkin bo’ladi;
- oddiy-an’anaviy usullar bilan hisoblab bo’lmaydigan murakkab omillar va
ko’p omilli ko’rsatkichlarni to’liq o’rganish imkoni tug’iladi;
- har bir ta’sir etuvchi omilning miqdor va sifat jihatlarini aniq ko’rsatib
berish imkoniyati tug’iladi;
- hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va hokazolar.
Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usuli
Taqqoslash – inson atrof-muhitni anglay boshlagan usullardan biri bo’lib, undan
doimo foydalaniladi. Uning muhimligi quyidagi naqlda ham qayd qilinadi:
«Barcha narsa qiyoslashda anglanadi». Bu usul iqtisodiy hodisalar tadqiqida ham
keng tarqaldi: baholash uchun qo’llaniladigan har bir ko’rsatkich, har bir raqam,
nazorat va prognoz xuddi shunday boshqalar bilan taqqoslashdagina ahamiyatlidir.
Taqqoslash mohiyati – turdosh obyektlar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni
aniqlash maqsadida qiyoslashdir. Ular yordamida umumiy va xususiy iqtisodiy
hodisalarni taqqoslash ishlari bajariladi, o’rganilayotgan obyektlar darajasida
o’zgarishlar, tendensiyalar va ularning rivojlanishi qonuniyatlari, ular o’rtasidagi
sabab-oqibat aloqalari o’rnatiladi.

Texnologik taqqoslash bir nechta bosqichdan iborat: taqqoslanadigan obyektlarni
tanlash, taqqoslash shaklini tanlash (dinamik, makoniy va b.), taqqoslash ishlari
bazasini tanlash (o’tgan davr, hisobot davr rejasi, etalon korxona va boshqalar),
obyektlarni qiyoslash amalga oshiriladigan ko’rsatkichlar sonini tanlash,
taqqoslash shkalasini tanlash.
Iqtisodiy tahlilda qiyosiy tahlilning quyidagi shakllari farqlanadi: gorizontal va
vertikal, dinamik va statik, bir o’lchovli va ko’p o’lchovli.
Gorizontal qiyosiy tahlil o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini
bazaviydan (reja, o’tgan davr, o’rtacha daraja, fan va ilg’or tajriba yutuqlari)
absolut va nisbiy og’ishlarini aniqlash uchun foydalaniladi.
Vertikal qiyosiy tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning strukturasi va
jarayonlarning qismlari hamda umumiy solishtirma salmog’ini hisoblash yo’li
bilan (o’z kapitalining umumiy kapitaldagi solishtirma salmog’i), butun va qism
nisbatlari (masalan, o’z va qarz kapitali, asosiy va aylanma kapital), shuningdek,
omillarning natijaviy ko’rsatkichlarning darajasiga ta’sirini mutanosib omilning
oldingi va keyingi o’zgarishlari miqdorlariga taqqoslash yo’li bilan o’rganiladi.
Trend tahlil o’rganishda bazis yil darajasiga nisbatan qator yillar uchun nisbiy
o’sish sur’ati va ko’rsatkichlarning o’sishini o’rganishda qo’llaniladi, ya’ni
ko’rsatkichlar dinamikasining asosiy tendensiyalari tadqiq qilinadi.
Dinamik taqqoslash o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning davriy o’zgarishini
o’rganish uchun qo’llaniladi, statik taqqoslash – turli xo’jalik subyektlari bir davr
bo’yicha ko’rsatkichlar darajasini baholash uchun.
Bir o’lchovli tahlilda bir obyektning bir yoki bir nechta ko’rsatkichlari bo’yicha
yoki bir nechta obyektlarni bir ko’rsatkich bo’yicha taqqoslash ishlari bajariladi.
Ko’p o’lchamli qiyosiy tahlil yordamida bir nechta korxonalar (bo’linmalar) keng
spektrli ko’rsatkichlar bo’yicha faoliyat natijalari taqqoslanadi.
Avval qayd qilinganidek, iqtisodiy tahlilning vazifalaridan biri tizimli nazorat va
qo’yilgan maqsadlarga erishish bo’yicha korxonalar faoliyatini har tomonlama
baholash hisoblanadi. Bunda haqiqatdagi ma’lumotlarni rejadagi bilan taqqoslash
zarurligiga shartlangan . Bunday taqqoslash oy, chorak yoki yil rejasini bajarish

darajasini aniqlashga, mo’ljal parametrlardan og’ishni aniqlash, yechimini talab
qiluvchi muammolarni aniqlashga imkon beradi.
Korxonalararo qiyosiy tahlil sohasida eng so’nggi yutuq bu – benchmarking . Bu
nafaqat xususiy sohaning, balki boshqa sohalardagi fan va amaliyot yutuqlariga
asoslangan yetilib kelayotgan muammolar haqida oldindan ogohlantiruvchi
tizimdir. U raqobatda ustunlikka erishish va uni saqlash uchun talab qilingan
axborotlarni olish instrumenti sifatida foydalaniladi. Benchmarking korxona va
yetakchilar o’rtasida erishilgan natijalardagi tafovut mohiyatini tushunishga
ko’maklashadi. Menejerlarni yangiliklarni izlashga yanada undaydi, innovatsion
faoliyat uchun baza hosil qiladi. Yuqori rahbariyatga xususiy biznesda strategik va
taktik boshqaruv qarorlari bo’yicha ortda qolishni bartaraf etishga
maqbullashtirishga, mahsulot va xizmatlar bozorida yetakchi o’rin egallashga
ko’maklashadi.
Korxonalarni taqqoslash bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin . Raqobat va tijorat
siri tufayli raqobatdosh korxonalar kamdan-kam axborot ayirboshlashadi. Shuning
uchun bir korxonaning holati bilan boshqasiniki o’rtasida bevosita taqqoslash
o’tkazish doimo ham mumkin bo’lmaydi – odatda, muayyan soha bo’yicha e’lon
qilingan o’rtacha statistik ma’lumotlarga yoki aksionerlik jamiyati va mas’uliyati
cheklangan jamiyat hisobotiga asoslangan bilvosita taqqoslash bilan cheklanishga
to’g’ri keladi.
Tahlil qilinayotgan korxona ko’rsatkichlarining haqiqatdagi darajasini soha
bo’yicha (vazirlik, birlashma, konsern) o’rtacha ko’rsatkichlar bilan qiyoslash ham
iqtisodiy tahlilda katta ahamiyatga ega. Bunday taqqoslash tahlil qilinayotgan
ushbu sohaning, korxonaning boshqa xo’jalik subyektlari o’rtasida reytingini
aniqlash, korxonaning rivojlanishi darajasini yanada to’liq va obyektiv baholash,
uning xo’jalik faoliyati natijalarini belgilovchi umumiy va o’ziga xos omillarni
o’rganish, operatsion va moliyaviy risk darajasini baholash uchun zarur.
Parallel va dinamik qatorlarni qiyoslash turli ko’rsatkichlar o’rtasida aloqa
shakllari va yo’nalishlarini aniqlash va asoslash uchun foydalaniladi. Shu
maqsadda ko’rsatkichlardan birini tavsiflovchi raqamni o’suvchi yoki kamayuvchi

tartibda ranjirlash va shunga bog’liq ravishda boshqa tadqiq etilayotgan
ko’rsatkichlarni qay tarzda o’zgarishini ko’rib chiqish zarur.

2. Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi,
xo’jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni
to’playdi hamda oshkor qiladi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o’z sarmoyasi, uzoq
muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo’jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo’ladi.
Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to’g’ri oshkor qilinishi va
foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga
kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to’ldiriladi.
“Balans” atamasi lotincha “bis” – ikki marta, “banx” – tarozi pallasi so’zlaridan
tarkib topgan bo’lib, ikki palla degan ma’noni anglatadi. U tenglik, muvozanat
tushunchasi sifatida ishlatiladi.
Buxgalteriya balansini turli tasnifiy belgilari (tuzilish vaqti, axborot hajmi, aks
ettirish obyekti, tozalash usuli) bo’yicha turlarini tarkiblash mumkin.
Buxgalteriya balansini turlari
Tarkiblash
belgisi Balans turlari Mazmuni
Tuzilish
davriga ko’ra Tashkil topish
balansi Korxonaning tashkil topish vaqtida tuziladi
Joriy balans Korxonaning uzluksiz faoliyatida, qonunda
belgilangan muddatlarda tuziladi
Tugatish balansi Korxona tugatilganda tuziladigan balans
Bo’lish balansi Yirik korxona bir necha mayda korxonalarga
bo’linish vaqtida tuziladi
Birlashtirish
balansi B ir necha korxonalar bir korxonaga
birlashganda t u zilad i
Axborot B ir martalik Bir martalik balans faqat bitta korxona

hajmiga ko’ra bo’yicha joriy hisob asosida tuziladi
Y i g’ ma balans Yig’ma balans bir martalik balanslar asosida
tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, qo’mita,
boshqarmalar va shu kabilar)ning xo’jalik
mablag’larini aks ettiradi
Aks ettirish
obyektiga ko’ra Musta q il balans Mustaqil balansni huquqiy shaxs bo’lgan
barcha korxonalar tuzadi
A lo h ida balans Alohida balansni korxonaning tarkibiy
bo’linmalari (filiallar, bo’limlar, sho’’ba va
qaram xo’jaliklar va shu kabilar) tuzadi
Tozalash
usuliga ko’ra B rutto b alans Tartibga soluvchi moddalarni o’z ichiga
oluvchi balansdir
Netto blans Qiymatidan tartibga soluvchi moddalar
summasi chegirilgan balans
Buxgalteriya balansining maqsadi – xo’jalik yurituvchi subyektning
buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga
imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat.
Balansning jamlangan qatorlari bo’yicha tasnifiy jihatlarini quyida ko’rib
o’tishimiz mumkin.
Joriy va uzoq muddatli aktivlarni tasniflash. Har bir subyekt joriy aktivlarni va
joriy majburiyatlarni buxgalteriya balansida alohida tasnif sifatida ko’rsatishni
(yoki ko’rsatmaslikni) belgilab olishi lozim. Xo’jalik yurituvchi subyekt bu
tasnifni amalga oshirmaydigan variantni tanlab olsa, aktivlar va majburiyatlarni
to’lash muddatlariga doir axborot nima bo’lganda ham buxgalteriya hisobining
milliy standartlariga asosan ochib ko’rsatilishi zarur.
Xo’jalik yurituvchi subyekt aniq belgilanadigan operatsiya siklidan foydalanib,
tovarlar va xizmatlarni yetkazib bersa, u holda balans hisobotidagi joriy va uzoq
muddatli aktivlar hamda majburiyatlarning alohida tasnif etilishi aylanma mablag’
sifatida doimo muomalada bo’ladigan sof aktivlar bilan subyektning uzoq muddatli

operatsiyalarida foydalaniladigan aktivlar o’rtasidagi tafovutni farqlash yo’li bilan
juda foydali axborotga ega bo’linadi. Shuningdek, u joriy operatsiya tsikli
davomida olinishi kutilayotgan aktivlarni hamda shu davr ichida to’lanishi lozim
bo’lgan majburiyatlarni ham alohida ko’rsatishi lozim.
Agar aktivlar xo’jalik yurituvchi subyekt operatsion faoliyatining bir qismi bo’lsa
va subyektning operatsiya sikli me’yorida o’tayotgan paytda uni olish yoki
iste’mol qilish kutilayotgan bo’lsa, mazkur aktivlar joriy aktivlar qatoriga
kiritiladi.
Agar aktivlar qayta sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan bo’lsa
va undan hisobot vaqtidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan
bo’lsa, bunday hollarda u joriy aktiv sifatida tasnif etilishi zarur. Ushbu tasnifiy
jihatlardan farqli jihatlarda boshqa barcha aktivlar uzoq muddatli aktivlar sifatida
tasnif etilishi kerak.
Odatda joriy aktivlarning ikki turi tarkiblanadi:
- birinchi turi xo’jalik yurituvchi subyekt aylanma mablag’ining bir qismi bo’lib,
xo’jalik yurituvchi subyektning me’yoriy operatsion sikli davomida olingan yoki
iste’mol qilingan bo’lishi lozim;
- ikkinchi turi operatsiya aktivlari bo’lmagan, lekin savdo yoki investitsiya
maqsadlarida saqlab turilgan va ularni hisobot vaqtidan keyingi 12 oy davomida
sotish kutilayotgan joriy aktivlar doirasidan iborat. Hisobot sanasidan keyingi 12
oy davomida olinadigan yoki iste’mol qilinadigan zaxiralar va debitorlik qarzlari
ham joriy aktivlarga kiritiladi.
Xo’jalik yurituvchi subyektning operatsion sikli – bu materiallarni xarid qilish,
ishlab chiqarish va naqd pulga yoki osonlik bilan pulga aylantiriladigan moliyaviy
aktivlarga sotish o’rtasidagi o’rtacha vaqtdir. Uzoq muddatli va joriy operatsion
aktivlarni tasnif etish maqsadida ayni shu tarmoq yoki faoliyatning shu turi uchun
kattaroq davr ancha muvofiqroq hisoblanmasa, bir yil oraliq operatsion sikl
hisoblanadi.
Uzoq muddatli (joriy bo’lmagan) aktivlar – subyekt faoliyatida uzoq muddatli
asosda foydalaniladigan aktivlar, jumladan subyektning mulki, binolari va

uskunalari, moddiy aktivlari, taraqqiyot va gudvillga xarajatlar. Investitsiyalash
maqsadida saqlab turilgan va hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida sotilishi
mumkin bo’lmagan aktivlardir.
Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot kunidan boshlab, 12 oy
davomida hisob-kitob qilinadigan majburiyatlardir.
Joriy majburiyatlarning tavsifi joriy aktivlar tavsifiga o’xshashdir. Kreditorlik
qarzi ish haqi, soliqlar bo’yicha qarzlar va boshqa operatsiya xarajatlari bo’yicha
qarzlar kabi ayrim joriy majburiyatlar joriy aktivlar hisobidan hisob-kitob qilishni
talab qiladi, chunki subyektning odatdagi operatsiyasi tsiklida foydalaniladigan
aylanma mablag’ni tashkil etuvchi moddalar bo’yicha majburiy hisoblanadi.
Bunday operatsiya moddalari hatto hisobot vaqtidan so’ng 12 oydan ortiq davr
davomida ham hisob-kitob qilinishi lozim bo’lsada, joriy majburiyatlar hisobida
tasnif qilinadi.
Joriy majburiyatlarga‚ shuningdek, bank overdraftlari, to’lanadigan dividendlar,
daromad soliqlari, savdo bilan bog’liq bo’lmagan o’zga kreditorlik qarzlari,
foizlarni to’lashni talab qiladigan qisqa muddatli majburiyatlarning joriy qismi
kiradi. Ular hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida hisob-kitobni talab etsada,
operatsiya nuqtayi nazaridan joriyligini aniqlash qiyin.
Uzoq muddatli asosda aylanma mablag’dan pul bilan ta’minlanadigan, foizni
to’lashni talab qiluvchi majburiyatlar (12 oy davomida hisob-kitob qilinmaydigan
majburiyatlar) uzoq muddatli (nojoriy) majburiyatlar hisoblanadi.
Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlarni qayta moliyalash tartibi. Qisqa
muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot sanasidan boshlab 12 oy davomida hisob-
kitob qilinishi lozim bo’lgan majburiyatlardir.
Dastlabki muddat 12 oydan ko’proq bo’lsa, subyekt majburiyatni uzoq muddatli
asosda qayta moliyalashni rejalashtirayotgan bo’lsa, bu tartiblar moliyaviy hisobot
ma’qullangunga qadar qaytadan moliyalashga yoki to’lovlar muddatini
o’zgartirishga qaratilgan bitim bilan qo’llab-quvvatlansa, bunday sharoitda nojoriy
majburiyatlar sifatida tasnif etilishi lozim.

Joriy majburiyatlardan chiqarib yuboriladigan har qanday qisqa muddatli qarz
miqdori uni taqdim etishni qo’llab-quvvatlovchi axborot bilan birgalikda
buxgalteriya balansiga izohlarda ochib berilishi lozim.
Buxgalteriya balansida aks ettirilishi lozim bo’lgan axborot. Xo’jalik
yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi moliyaviy holatning tarkibini tashkil
etuvchi turli jihatlarni aks ettiradigan tarzda taqdim etilishi lozim. Quyidagilar
buxgalteriya balansining majburiy unsurlari hisoblanadi:
- moddiy aktivlar;
- nomoddiy aktivlar;
- moliyaviy aktivlar;
- zaxiralar;
- debitorlik qarzi;
- pul mablag’lari va pul ekvivalentlari;
- kreditorlik qarzi;
- ajratmalar;
- foiz to’lashni talab qiluvchi majburiyatlar;
- o’z sarmoyasi va zaxiralari.
Buxgalteriya balansi unsurlari
Balans unsurlari Tasnifiy unsurlari
Moddiy aktivlar Asosiy vositalar, moddiy aktivlarga qo’yilmalar,
moddiy aktivlarga foydali sarmoyalar, uzoq muddatli
investitsiyalar, materiallar, tovarlar, tayyor
mahsulotlar
Nomoddiy aktivlar Moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan mol-
mulk obyektlari
Moliyaviy aktivlar Uzoq muddatli investitsiyalar, uzoq muddatli debitor
qarzlar, uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar,
debitorlik majburiyatlari
Zaxiralar Kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin
bo’lgan xususiy sarmoyaning bir qismi

Debitorlik qarzi Xaridor va buyurtmachilarning qarzi, ajratilgan
bo’linmalarning qarzi, sho’ba va qaram xo’jalik
jamiyatlarning qarzi, xodimlarga berilgan bo’naklar,
mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan
bo’naklar, byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha
bo’nak to’lovlari, maqsadli davlat jamg’armalari va
sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlari, ta’sischilarning
ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi, xodimlarning
boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi, boshqa debitor
qarzlar
Pul mablag’lari va pul
ekvivalentlari Kassadagi pul mablag’lari, hisob raqamidagi pul
mablag’lari, chet el valyutasidagi pul mablag’lari,
boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari
Kreditorlik qarzi Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz,
ajratilgan bo’linmalarga qarz, sho’ba va qaram
xo’jalik jamiyatlarga qarz, kechiktirilgan daromadlar,
soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan
majburiyatlar, boshqa kechiktirilgan majburiyatlar,
olingan bo’naklar, byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz,
sug’urtalar bo’yicha qarz, maqsadli jamg’armalariga
to’lovlar bo’yicha qarz, ta’sischilarga bo’lgan qarzlar,
mehnatga haq to’lash bo’yicha qarz
Ajratmalar Qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriluvchi
(amortizatsiya, byudjet va byudjetdan tashqari
fondlarga va h.k.) ajratmalar
Foiz to’lashni talab
qiluvchi majburiyatlar Kreditlar, qarzlar, ssudalar, dividendlar bo’yicha
yuzaga keluvchi majburiyatlar
O’z sarmoyasi va
zaxiralari O’z sarmoyasi – subyektning majburiyatlarni chegirib
tashlagandan keyingi aktivlaridir.
Zaxiralar – zarar oqibatlaridan qo’shimcha muhofaza

qilish yuzasidan barpo etilgan fondlar
Taxminiy baholashning ko’pgina darajasidan foydalanish yo’li bilangina baholash
mumkin bo’lgan majburiyatlar zaxira hisoblanadi. Subyektni va kredit bergan
tashkilotlarni zarar oqibatlaridan qo’shimcha muhofaza qilishni ta’minlash uchun
qonun yoki ustavda zaxiralarni barpo etish ko’zda tutiladi.
Balansga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarda taqdim etiladigan
axborot. Xo’jalik yurituvchi subyekt buxgalteriya balansiga tushuntirishlarda
quyidagilarni ochib berishi lozim:
a) Aksiyadorlik mablag’ining har bir toifasi bo’yicha: e’lon qilingan aksiyalar
sonini, chiqarilgan, haqi to’la to’langan, chiqarilgan, lekin haqi to’la to’lanmagan
aksiyalar sonini, aksiyalarning nominal qiymatini, yilning boshida va oxirida haqi
to’lanmagan aksiyalar sonining kamayishini, aksiyadorlik mablag’ining har bir
toifasiga taalluqli huquqlar, afzalliklar va cheklashlar, shu jumladan dividendlarni
taqsimlash va sarmoyani qoplashga doir cheklashni, jamiyatning o’ziga, xo’jalik
yurituvchi subyektga qarashli sho’ba va uyushgan jamiyatlariga tegishli aksiyalar,
opsion va savdo shartnomasi bo’yicha emissiya uchun zaxiraga ajratilgan
aksiyalar, shu jumladan ularning muddatlari va miqdorlari haqidagi axborotlar;
v) O’z sarmoyasidagi zaxiralar mohiyati va maqsadlari bayoni.
s) Majburiyatlarda dividendlarni to’lash uchun ajratilgan pul miqdorining
mavjudligi (aksiyadorlar yoki muassislar, ishtirokchilar yig’ilishida rasmiy
ravishda ma’qullanmagan to’lovlar miqdorining mavjudligi) haqidagi axborotlar
ochib berilishi zarur.
Xo’jalik yurituvchi subyekt o’z sarmoyasidagi o’zgarishlarni aniq aks ettirishi
yuzasidan buxgalteriya balansiga izohlar, hisob-kitoblar va
tushuntirishlarda‚ shuningdek:
- davr boshida va hisobot sanasida to’plangan foyda yoki zararlarning qoldig’i
hamda shu davrda yuz bergan muhim o’zgarishlar, jumladan aksiyadorlar
(muassislar, ishtirokchilar) har bir toifasiga shu davr uchun taqsimlanadigan sof
foyda haqidagi;

- o’z sarmoyasi har bir toifasi joriy miqdordagi hamda davrning boshlari va oxirida
zaxiradagi o’zgarishlarning umumiy miqdori haqidagi axborotlarni ochib berishi
lozim.
Buxgalteriya balansi tahlilining mazmuni – korxonaning mulkiy holati va uning
o’zgarishlariga, aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibi va o’zgarishlariga,
balans moddalarining likvidlik darajasiga, xo’jalik yurituvchi subyektlarning to’lov
layoqatiga, moliyaviy barqarorligiga, ish aktivligiga, raqobatbardoshligi va
iqtisodiy tahlikalarga bardoshligiga baho berishdan iborat.
Buxgalteriya balansi tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
- korxonaning mulkiy va moliyaviy holatini baholash;
- aktivlarning likvidligini baholash;
- aktivlarni shakllantirish manbalari tarkibini baholash;
- majburiyatlarning aktivlar bilan ta’minlanganligini baholash;
- aktivlar va passivlarning alohida guruhlari o’rtasidagi muvofiq-
likni baholash;
- aktivlarni pul ishlab topish imkoniyatlarini baholash;
- kapitalni shakllanishi va o’stirish imkoniyatlarini baholash.
Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi: aktivlar, kapital va
majburiyatlar
Buxgalteriya balansi axborotlariga tayangan holda xo’jalik yurituvchi subyektning
moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalari baholanadi. Buxgalteriya
balansidagi axborotlarning mazmunini bilish uchun nafaqat buxgalteriya balansi
tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish, balki uning moddalari va ayrim
ko’rsatkichlari o’rtasidagi mantiqiy va o’ziga xos bog’liqliklarni ham bilish zarur.
Buxgalteriya balansining mazmunini bilishda uni o’qish ketma-ketligi ham muhim
ahamiyatga ega.
Buxgalteriya balansining aktivi va passivining tuzilishi hamda mazmuni undagi
axborotdan foydalanuvchilar, eng avvalo, tashqi foydalanuvchilarga qaratilgan.
Debitor va kreditor qarzlarning holatini ochib beruvchi, korxonaning joriy
xarajatlari yoki foydasi hisobidan tashkil etilgan xususiy kapital va ayrim turdagi

rezervlar shakllanishini ochib beruvchi moddalarning batafsillik darajasini
yuqoriligi shundan kelib chiqadi.
Buxgalteriya balansi elementlari va ularning tasnifiy jihatlari
Buxgalteriya balansi
elementlari Tavsifi
Aktivlar Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan
daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat
natijasida olingan iqtisodiy resurslardir
Xususiy kapital (sarmoya) Subyektning majburiyatlarini chegirib
tashlagandan keyingi aktivlaridir
Majburiyatlar Shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor)
foydasiga muayyan ishni amalga oshirish,
masalan mol-mulkni topshirish, ishni bajarish,
pul to’lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud
muayyan xatti- harakatdan tiyilib turish
majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o’z
majburiyatlarini bajarishini talab qilishga
haqlidir
Buxgalteriya balansini moliyaviy tahlilga tayyorlash yuzasidan uning elementlari
va moddalarini turli tasnifiy belgilari bo’yicha ko’rsatkichlar tizimiga jamlash
talab etiladi. Bu tasnifiy belgilar ularning shakli, aylanuvchanlik darajasi, likvidligi
bo’lishi mumkin.
Buxgalteriya balansi aktiv va passiv tomoni klassifikatsiyasi
Aktiv (A) Uzoq muddatli aktivlar (UMA)
Joriy aktivlar (JA)
Moliyaviy aktivlar (MA) Moliyaviy uzoq muddatli aktivlar (MUMA)
Moliyaviy joriy aktivlar (MJA)

Moliyaviy bo’lmagan
aktivlar Moliyaviy bo’lmagan uzoq muddatli aktivlar
(MBUMA)
Moliyaviy bo’lmagan joriy aktivlar (MBJA)
Passiv (P) O’ z mablag’lari manbai (UMM)
Majburiyatlar (M)
Balansdagi ifodalar:
Umumiy ifoda A = K+M
Balans bo’limlariga nisbatan UMA+JA = O’MM+M
Bo’limlarning tarkib
birliklariga nisbatan MBUMA+MUMA+MBJA+MJA =
O’MM+UMM+M
Pul shakliga ko’ra PKB A +PK A = DP+ M
Uzoq muddatli aktivlar (UMA) bo’limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o’rnatiladigan uskunalar, kapital
qo’yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq
muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinadi.
Joriy aktivlar (JA) bo’limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davr xarajatlari,
muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul
mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar va boshqa joriy aktivlar
summalari oshkor qilinadi.
Xususiy sarmoya (XS), o’z mablag’lari manbai (O’MM) bo’limida ustav
sarmoyasi, qo’shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan o’z aksiyalari,
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda bo’lg’usi
xarajatlar va to’lovlar zaxiralari oshkor qilinadi.
Majburiyatlar (M) bo’limida uzoq muddatli va joriy majburiyatlar bo’yicha
axborotlar alohida oshkor etilishi lozim.
Uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) bo’yicha mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo’linmalarga uzoq muddatli qarzlar,
sho’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan
uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha muddati

kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar,
uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli
kreditorlik qarzlari summalari ko’rsatilishi kerak.
Joriy majburiyatlar (JM) bo’yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
qarzlar, alohida bo’linmalarga qarzlar, sho’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga
qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha
muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar,
olingan bo’naklar, byudjetdan soliqlarga oid qarzlar, sug’urtaga oid qarzlar, davlat
maqsadli jamg’armalaridan to’lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar,
mehnatga haq to’lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli
qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari
summalari oshkor qilinadi.

3. Buxgalteriya balansini “o’qish”
Korxonalarning moliyaviy hisobotlarini o’qish undagi pul munosabatlariga,
moliyaviy holatiga baho berish uchun muhimdir.
Moliyaviy hisobot va moliyaviy hisobotlarni “o’qish”ga olimlar tomonidan
turlicha tavsiflar beriladi.
Moliyaviy hisobotlarni “o’qish” so’zi juda keng ma’noli tushuncha.
Balansni qanday “o’qish” mumkin? Uni “o’qish” orqali nimalar o’rganiladi?
“O’qish” tahlil usulimi yoki tahlil o’qishning usulimi? Bu kabi savollarga javob
topish yuzasidan uning lug’aviy ma’nosini tushunib olish lozim.
“O’qish”ga matnni tushunishga qaratilgan murakkab kodlash jarayoni deb
qaraladi. Lekin moliyaviy hisobotlarda matnlar yo’q, unda faqat ko’rsatkichlar,
qatorlar va ularga tegishli raqamlar mavjud.
“O’qish” – til, muloqot, axborot va g’oyalarni almashish vositasidir.
“O’qish” ijodiy yondashuvni va tanqidiy tahlilni talab etadi.
“O’qish”ga qonunlar yo’q, o’qish paytida hech narsa cheklanmadi.
“O’qish” moliyaviy hisobotlar, moliyaviy tahlilning muhim va dastlabki usuli
hisoblanadi.
O’qish deganda adabiy tilda matnni o’qish va tovushlarda ifoda etish tushuniladi.
Moliyaviy hisobotda esa yondashuv biroz murakkablashadi.
“O’qish” so’zi moliyaviy hisobotlar va ularning shakllariga nisbatan ishlatishning
mohiyati shundaki, ushbu hisobotlar faqat raqamlar ifodasidagi ko’rsatkichlarni
tartibli joylashtirishdan iborat matnga o’xshaydi. Matndagi raqamlar nimani ifoda
etishini bilgan holdagina, matnni o’qish mumkin. Sodda qilib aytganda, moliyaviy
hisobotlarni o’qish deganda korxona moliyaviy ahvolini, moliyaviy natijalarini, pul
mablag’lari va xususiy kapitalini moliyaviy hisobot shakllarida raqamlarda
yashiringan so’zlar orqali bilish, tushunish, anglash tushuniladi.
Moliyaviy hisobotni “o’qish”ni mazmunini nima tashkil etadi. Bizningcha,
moliyaviy hisobotni o’qish deganda ko’rsatkichlarni arifmetik hisob-kitoblarsiz uni
mantiqiy tavsiflash tushuniladi.

“O’qish” uchun alifbo asoslarini bilish lozim. Moliyaviy hisobotlarni o’qishda
bunday asos bo’lib, moliyaviy hisobot qatorlarida aks etgan tushunchalar
hisoblanadi. Ularning bir qismi barcha uchun tushunarli bo’lishi mumkin, lekin
ayrim qatorlarini faqat maxsus bilimga va kasb malakasiga ega bo’lganlar
tomonidangina tushuniladi. Bunda tushunchalar sifatida moliyaviy hisobotning,
balansning istalgan qatorini keltirish mumkin. Masalan: moliyaviy qo’yilmalar,
investitsiyalar, majburiyatlar, kapital, pul ekvivalentlari, zaxiralar va h.k. Shu
sababli, balansni o’qishdan oldin uning barcha moddalarini tushunib olish talab
etiladi. Nafaqat ularni tushunish balki, baholanishi, faoliyatdagi rolini, boshqa
tushunchalar bilan aloqasini, iqtisod va moliyaviy jihatdan uning o’zgarishlarini
ahamiyatini ham anglash talab etiladi.
Buxgalteriya balansini o’qish orqali:
- korxona to’g’risida muhim ma’lumotlarni olish;
- aylanma mablag’larni ta’minlanish darajasini baholash;
- o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganligini bilish;
- korxonaning moliyaviy holatini dastlabki baholash imkoni tug’i-
ladi.
Buxgalteriya balansini dastlabki o’qishda moliyaviy jihatdan quyidagilar
o’rganiladi:
- aktivlarning umumiy summasi va uning yil davomida o’zgarishi;
- xususiy sarmoya va majburiyatlarning summasi, ularning yil davomida
o’zgarishi;
- uzoq muddatli va joriy aktivlarni moliyalashtirish holati va ularning o’zgarishi;
- debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibi, holati va o’zgarishi;
- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning tarkibi, holati va o’zgarishi;
- joriy aktivlarning tarkibiy tuzilishi va o’zgarishi.
Buxgalteriya balansi asosida moliyaviy holat baholanadi. Shu sababli moliyaviy
holat tahlili deganda ko’pincha buxgalteriya balansi tahlili tushuniladi. Uning
muhim yo’nalishlariga quyidagilar kiradi:
1. Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili;

2. Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili;
3. Korxona ish aktivligi tahlili.
Moliyaviy hisobotni tahlil etish deganda – korxonaning muayyan sanaga bo’lgan
moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o’zgarishlar haqidagi
axborotlarni analitik qayta ishlash jarayonlari tizimi tushuniladi.
Moliyaviy hisobotni o’qishda, bir xil holatning har xil jihatlarini aks ettiruvchi
hisobot shakllaridagi ma’lumotlarning o’zaro mosligiga ham ahamiyat qaratiladi.
Masalan, buxgalteriya balansida ayrim qatorlar boshqa moliyaviy hisobot
shaklining tegishli qatorlari bilan mos kelishi lozim.
Buxgalteriya balansini o’qish va tahlil etish orqali korxona moliyaviy holatiga
baho berishda o’rganiladigan masalalar kengligi sababli ularni bir tizimga solib
olish talab qilinadi.
Bu holatni quyidagi o’rganiladigan mavzular bo’yicha tuzib chiqish mumkin.
Buxgalteriya balansi va uni o’qish yuzasidan qatorlar
Buxgalteriya balansini o’qish
Aktivlar tarkibi, tuzilishi Passivlar tarkibi, tuzilishi
Uzoq muddatli
aktivlar Joriy aktivlar Aktivlar va
passivlarning
bog’liqligi O’z mablag’lari
manbasi Majburiyatlar
Moliyaviy holat
Buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar hamda bir xil jihatning boshqa tomonlarini
aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari
Aktivlar Kapital Majburiyatlar Daromadlar Xarajatlar
Foyda va zararlar tarkibi, tuzilishi
Pul oqimi tarkibi, tuzilishi
Xususiy kapital tarkibi tuzilishi
Buxgalteriya balansini o’qish yuzasidan balans tuzuvchi korxonaga, uning mulkiy
shakliga, faoliyat turiga, balans tuzilgan davriylikka, balans o’lchovi va korxona

yuridik manziliga tavsif berish ning birinchi bosqichida bajariladigan ishlar ketma-
ketligini xarakterlaydi.
O’qishning keyingi bosqichida korxonaning jami aktivlari va ularning tashkil
topish manbalariga, korxonada aktivlarning asosiy kapitalga va joriy kapitalga
yo’naltirilgan qismiga, mablag’lar manbasida qaysi manba turining (o’z va qarz)
ustunligiga, moliyaviy faoliyat natijasi va uning qaysi shakllarda (pullik va pulsiz
ko’rinishlarda) mavjudligiga, asosiy va nomoddiy aktivlarning holatiga,
majburiyatlar va ularning nisbatiga, pul mablag’lari va ularning ko’proq qaysi
shaklda turganligiga ahamiyat beriladi .
Buxgalteriya balansini o’qish unda aks etgan (hodisa va jarayonlar, ularning
samarasi va natijasini ko’rsatkichlar tizimida kodlashtirish va axborotlarni
raqamlarda aks ettirilgan) axborotlarni dastlabki tushunish usulidir.

4. Korxona moliyaviy holatining tahlili
Korxonaning moliyaviy holati iqtisodiy kategoriya sifatida xo’jalik subyektining
o’z faoliyatini yuritish, rivojlantirish va o’z-o’zini moliyalashtirish imkoniyatlari
yuzasidan kapitalning holatini xarakterlaydi. Ya’ni xo’jalik subyektining
moliyaviy resurslar bilan ta’minlanish darajasini, ularning maqsadli joylashtirilishi
va samarali foydalanish darajasini, boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan
bo’ladigan moliyaviy munosabatlarni, to’lovga qobillik va moliyaviy barqarorlik
holatini tavsiflashni xarakterlaydi.
Korxonaning moliyaviy holati uning moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganlik
darajasini, raqobatbardoshlik va bankrotlik darajasini, moliyaviy barqarorlik va
to’lovga qodirlik holatini, davlat va boshqa xo’jalik subyektlari oldidagi
majburiyatlarini bajarishga qodirligi kabi ko’rsatkichlarni tavsiflovchi kategoriya
va jarayonlar natijalari majmuini o’z ichiga oladi.
Moliyaviy holatni o’rganish va tahlil etish orqali xo’jalik subyektining samarali
faoliyatini yo’lga qo’yish va uni o’stirish imkoniyatlarini baholashga, korxona
ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatidan moliyaviy resurlarning kirimiga va
ulardan moliyaviy holatni o’stirishda foydalanish darajalariga, moliyaviy
natijalarni kutilishini prognozlash va iqtisodiy rentabellikni xo’jalik faoliyatining
real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda oshirishning yo’llarini belgilashga,
moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishning chora-tadbirlarini
belgilashga imkon tug’iladi.
Moliyaviy raqobatdoshlikka va to’g’ri moliyaviy siyosatni yuritishga korxona
foydasini maksimallashtirish, kapital tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, mulkdorlar (qatnashchilar, ta’sischilar), investorlar va
kreditorlar uchun moliyaviy holatning jozibadorligini oshirish, korxona boshqaruvi
yuzasidan samarali mexanizmni shakllantirish, shuningdek, moliyaviy resurslarni
jalb etishda bozor mexanizmining barcha imkoniyatlaridan foydalanish orqali
erishish mumkin.

Moliyaviy holatni baholash orqali ikkita natijaviy ko’rsatkichga ega bo’linadi.
Birinchisi korxona boshqaruv apparatining faoliyatiga baho beriladi, ikkinchisi
moliyaviy holatning ayrim ko’rsatkichlarini prognozlash imkoni tug’iladi.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy hisobotlarga quyidagicha
tasnif beriladi. Moliyaviy hisobotlar – tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati
va moliyaviy natijalarining tartibga solingan ifodasidir. Moliyaviy hisobotlarning
maqsadi turli foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali
bo’lgan, tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul
oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlashdan iboratdir. Moliyaviy hisobotlar,
shuningdek, rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan resurslar
boshqarilishining natijalarini aks ettiradi. Ushbu maqsadga erishish uchun,
moliyaviy hisobotlar tadbirkorlik subyektiga tegishli bo’lgan quyidagi jihatlar
to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlaydi: aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad
va xarajatlar, foyda va zararlar, mulk egalari tomonidan ularning mulk egalari
sifatida amal qilishidagi qilingan qo’yilmalar va ularga taqsimlanadigan summalar.
Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar bilan birga, moliyaviy
hisobotlardan foydalanuvchilarga tadbirkorlik subyektining kelgusi pul oqimlarini
va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini bashorat qilishda yordam beradi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, buxgalteriya balansi bu xo’jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy holati to’g’risida ma’lumot beradi va shu sababli ham
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot
nomi ko’proq zikr etiladi.
Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot ikki davrga ya’ni, davr boshi va oxiriga
tuziladi va bitta hisobot shaklida aks ettiriladi. Bu bevosita moliyaviy holatning
tahliliyligini ta’minlash va o’zgarishlarni bir paytning o’zida aniqlash zaruriyati
tufayli belgilangan. Bu tartib moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida
quyidagicha izohlanadi.
“Tadbirkorlik subyekti, kamida, ikkita moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotlarni,
ikkita foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi
hisobotlarni, ikkita alohida foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobotlarni (agarda

taqdim etiladigan bo’lsa), ikkita pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlarni va ikkita
kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotlarni hamda tegishli izohlarni taqdim
etishi lozim”. 2
Bu tartib minimal qiyosiy tahlil qilish sharti tufayli belgilangan.
Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida yana
shunday muhim jihat aks etganki, subyektlar minimal qiyosiy moliyaviy
hisobotlarga qo’shimcha tarzda oldingi davrning boshiga bo’lgan moliyaviy holat
to’g’risidagi uchinchi hisobotni ham taqdim etishi lozim, agarda:
(a) u hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo’llasa, o’zining moliyaviy
hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblasa yoki ularni qayta
tasniflasa;
(b) retrospektiv qo’llash, retrospektiv qayta hisoblash yoki qayta tasniflash oldingi
davr boshidagi moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan ma’lumotlarga
muhim darajada ta’sir etgan bo’lsa.
Yuqoridagi tartibga ko’ra, xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi
uchta hisobotlarni quyidagi davr holatlariga taqdim etishi lozim:
(a) joriy davr oxiriga;
(b) oldingi davr oxiriga;
(d) oldingi davr boshiga.
Ma’lumotlarning davrlararo qiyosiyligini oshirish foydalanuvchilarga iqtisodiy
qarorlarni qabul qilishda, ayniqsa bashorat maqsadlarida, moliyaviy
ma’lumotlardagi tendensiyalarni baholash uchun imkoniyat yaratadi.
Ba’zi holatlarda, joriy davrga nisbatan qiyoslanuvchanlikka erishish uchun
muayyan oldingi davrdagi qiyosiy ma’lumotlarni qayta tasniflashning imkoni
bo’lmaydi. Masalan, tadbirkorlik subyekti qayta tasniflashga imkon beradigan
tarzda oldingi davr(lar)dagi ma’lumotlarni yig’magan bo’lishi mumkin va
ma’lumotlarni qayta yaratish imkoni bo’lmasligi mumkin.
Minimum darajada, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot quyidagi summalarni aks
ettiradigan satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy
vositalar; (b) investitsion mulk ; (d) nomoddiy aktivlar ; (e) moliyaviy aktivlar; (f)
2
МҲХС “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш” тўғрисидаги, 38 модда

ulush bo’yicha hisobga olish usuli bo’yicha hisobga olingan investitsiyalar; (e)
biologik aktivlar; (j) tovar-moddiy zaxiralar; (z) savdo bo’yicha va boshqa
debitorlik qarzlari; (i) naqd pullar va naqd pul ekvivalentlari; (y) sotishga
mo’ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va sotishga mo’ljallangan sifatida
tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlari;
(k) savdo bo’yicha va boshqa kreditorlik qarzlari; (l) rezervlar; (m) moliyaviy
majburiyatlar; (n) joriy soliq bo’yicha majburiyatlar va aktivlar; (o) muddati
uzaytirilgan soliq majburiyatlari va muddati uzaytirilgan soliq aktivlari; (p) sotish
uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning
guruhlariga kiritilgan majburiyatlar; (r) kapital tarkibida aks ettirilgan, nazorat
kuchiga ega bo’lmagan ulushlar; (s) bosh tashkilotning mulk egalariga tegishli
bo’lgan, chiqarilgan kapital va kapitaldagi rezervlar.
Xo’jalik yurituvchi subyektlarining moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lsa,
moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotning satrlarida ko’rsatiladigan qo’shimcha
moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim etishi lozim.
Agar xo’jalik yurituvchi subyekt o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida
joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni
alohida turkumlar sifatida aks ettirsa, u muddati uzaytirilgan soliq aktivlarini
(majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim.
Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda alohida taqdim
etilishi o’rinli bo’lgan mohiyati yoki vazifasi jihatidan etarlicha farqlanadigan
moddalarning ro’yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin:
(a) moddalar hisobotning alohida satrlarida ko’rsatiladi, qachonki moddaning yoki
o’xshash moddalar guruhining hajmi, xususiyati yoki vazifasi xo’jalik
subyektining moliyaviy holatini tushunish uchun ushbu moddalarning alohida
taqdim etilishini talab etsa;
(b) xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lgan
ma’lumotlarni ta’minlash uchun foydalanilgan tavsiflar va moddalarning yoki
o’xshash moddalar guruhining tartibi xo’jalik yurituvchi subyekt va uning
operatsiyalarining mohiyatidan kelib chiqib o’zgartirilishi mumkin.

Xo’jalik yurituvchi subyekt quyidagilarni baholash asosida qo’shimcha moddalarni
alohida taqdim etishi mumkin:
(a) aktivlarning xususiyati va likvidliligi;
(b) tadbirkorlik subyekti ichida aktivlarning vazifasi;
(d) majburiyatlarning summasi, xususiyati va muddati.
Subyekt, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki unga izohlarda, uning
faoliyatiga to’g’ri keladigan ravishda tasniflangan va aks ettirilgan, satrlarda
ko’rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib tasniflangan
moddalarini ochib berishi mumkin.
Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotga izohlar,
qaydlar va tushuntirishlarda‚ shuningdek‚ quyidagilarni ochib berishi lozim: (a)
asosiy vositalar, (b) debitorlik qarzlari, (d) tovar-moddiy zaxiralar, (e) zaxiralar, (f)
kapitalning turkumlanishi haqidagi ma’lumotlar.
Subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki kapitaldagi o’zgarishlar
to’g’risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni ochib berishi lozim:
(a) aksiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo’yicha (chiqarishga ruxsat etilgan
aksiyalarning soni, chiqarilgan va to’liq to’langan aksiyalarning soni hamda
chiqarilgan, lekin to’liq to’lanmagan aksiyalarning soni, har bir aksiyaning
nominal qiymati, yoki aksiyalar nominal qiymatga ega emasligi, muomaladagi
aksiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi, ushbu turkumga
biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar, jumladan dividendlarni
taqsimlash va kapitalni qaytarish bo’yicha cheklovlar, subyekt yoki uning sho’ba
yoki qaram tadbirkorlik subyektlari egalik qilayotgan boshqa tadbirkorlik
subyektidagi ulushlari, opsionlar va aksiyalarni sotish shartnomalari bo’yicha
chiqarish uchun saqlanayotgan aksiyalar, shu jumladan ularning shartlari va
summalari);
(b) kapitaldagi har bir rezervning xususiyati va maqsadining tavsifini.
Moliyaviy holat tahlili oldiga qo’yiladigan asosiy vazifalarni manbalarga tayangan
holda quyidagi qatorlarda umumlashtirish va tarkiblash mumkin. 3
3
Рахимов М.Ю. Иқтисодиёт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод,
2015.-316 б.,

Xo’jalik yurituvchi subyektlar:
- mulk, kapital va majburiyatlarini, ularning o’zgarishlarini tahlil etish;
- to’lovga qobillik va mablag’lar harakatchanligini tahlil etish;
- asosiy va aylanma kapitalini tahlil etish;
- iqtisodiy va moliyaviy salohiyatini tahlil etish;
- ish aktivligini tahlil etish;
- firma va kompaniyalar moliyaviy barqarorligini tahlil etish;
- debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etish;
- iqtisodiy va moliyaviy reytingini baholash;
- moliyaviy holatini yaxshilash yuzasidan mavjud ichki imkoniyat-
larni aniqlash va ularni yo’lga qo’yish chora-tadbirlarini belgilab olishdan
iboratdir.

Xulosa
Buxgalteriya balansi - xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish
manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks
ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Boshqacha qilib aytganda esa Buxgalteriya balansi - buxgalteriya xisobining
asosiy usullaridan biri xisoblanib, korxona xujalik mablaglari va ularning
manbalarini iqtisodiy xususiyatlariga kura guruxlashni uzida mujassamlashtiradi.
Buxgalteriya schyotlari - korxona xujalik mablaglari va ularning manbalarini
buxgalteriya xujjatlarida aks ettirish uchun kabul qilingan shartli belgilardir.
Ikkiyeklama yozuv - korxona faoliyatida sodir bulgan xujalik operatsiyalarini
xujjatlarda aks ettirish usuli.
Buxgalteriya balansi asosida moliyaviy holat baholanadi. Shu sababli moliyaviy
holat tahlili deganda ko’pincha buxgalteriya balansi tahlili tushuniladi. Uning
muhim yo’nalishlariga quyidagilar kiradi:
1. Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili;
2. Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili;
3. Korxona ish aktivligi tahlili.
Buxgalteriya balansining maqsadi – xo’jalik yurituvchi subyektning
buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga
imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat.

Adabiyotlar
1. 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil
2. Sh. Mirziyoyev. Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruzasi,
2017-yil 14-yanvar
3. МҲХС “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш” тўғрисидаги, 38 модда
4. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s.
5. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s.
6. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O’quv
qo’llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b.
7. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy
qo’llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b.
8. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma.
T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b.
9. Рахимов М.Ю. Иқтисодиёт субъектлари молиявий ҳолатининг
таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 2015.-316 б.,
Internet saytlari:
10. www.lex.uz.(O’zbekiston Respublikasi Davlat qonunchiligi).
11. www.tfi.uz
12. www.ziyonet.uz
13. www.stat.uz

Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi

Купить