Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	465.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Август 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

33 Продаж

Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….……
I BOB. Korxona xarajatlarining nazariy asoslari
1.1. Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati ……………...……
1.2. Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlari ………………………...
1.3. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi va ularning ishlab chiqarish jarayonidagi
o‘rni ………………………………………………………………………………
.
II BOB. Korxona xarajatlarini boshqarish va tahlil qilish yo‘nalishlari
O’zbekiston
2.1. Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish
usullari ………………..
2.2. Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari va samaradorlikka ta’siri …………..
2.3. O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy
tahlili ……..
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida
korxonaning samarali faoliyat yuritishi, birinchi navbatda, uning resurslardan
foydalanish darajasi va moliyaviy barqarorligiga bog‘liq. Ayniqsa, ishlab
chiqarish korxonalari uchun xarajatlar hajmini to‘g‘ri rejalashtirish va ularni
tahlil qilish eng muhim omillardan biri sanaladi. Xarajatlar — bu korxonada
mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan barcha
moliyaviy va moddiy resurslarning yig‘indisidir. Bugungi kunda jahon
iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar, xom ashyo narxining o‘sishi, energetik resurslar
tanqisligi va raqobatning keskinlashuvi tufayli har bir korxona xarajatlarni
kamaytirish va ularni samarali boshqarishga alohida e’tibor qaratmoqda.
Xarajatlarni optimallashtirish orqali korxonalar o‘z mahsulotining tannarxini
pasaytirish, foyda miqdorini ko‘paytirish, ichki va tashqi bozorda
raqobatbardosh bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham so‘nggi yillarda sanoat va ishlab chiqarish
tarmoqlarini modernizatsiyalash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va
eksportbop mahsulotlar ulushini ko‘paytirish ustuvor yo‘nalishlardan biri
sifatida qaralmoqda. Bu esa bevosita xarajatlar tizimini to‘g‘ri tashkil etish va
ularni nazorat qilishni talab etadi 1
. Shu nuqtai nazardan, xarajatlarning tarkibini
o‘rganish, ularni tasniflash mezonlari va ularning ishlab chiqarish jarayonidagi
o‘rnini aniqlash amaliyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kurs ishi
mavzusi orqali zamonaviy korxonalarda xarajatlarni tahlil qilish, ularni
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4rejalashtirish va optimallashtirish mexanizmlari o‘rganilib, dolzarb
muammolarga ilmiy yondashuvlar asosida yechim taklif etiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Korxona xarajatlari
iqtisodiyot fanining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi va bu mavzu
yuzasidan turli davrlarda ko‘plab iqtisodchilar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib
borilgan. Jumladan, klassik iqtisodiyot vakillari A. Smit, D. Rikardo hamda
marjinalistlar vakili K. Menger xarajatlarning iqtisodiy mohiyati, ularning
bozor narxi va ishlab chiqarish tannarxiga ta’siri haqida dastlabki ilmiy
qarashlarni ilgari surishgan. Zamonaviy yondashuvlarda esa M. Porter raqobat
ustunligini ta’minlashda xarajatlarni optimallashtirish muhim rol o‘ynashini
ta’kidlaydi.
Rus iqtisodiy adabiyotlarida esa I.T. Balabanov, G.B. Polyak kabi olimlar
korxona xarajatlarini moliyaviy tahlil qilish va ularni boshqarish usullari
bo‘yicha nazariy va amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqqan. O‘zbekistonlik
olimlar — X. Xojiyev, Sh. Xolboev, N. Yusupovlarning ishlarida esa mahalliy
sharoitda xarajatlar tuzilmasi, ularning samaradorlikka ta’siri va korxonalarda
ularni rejalashtirish masalalari keng yoritilgan. Shu bilan birga,
mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, texnologik
yangilanishlar va innovatsion rivojlanish talablarining o‘zgarib borishi
xarajatlar tizimiga nisbatan yondashuvlarni doimiy yangilab borishni taqozo
etmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u korxona iqtisodiyoti fanida xarajat
tushunchasining mohiyatini chuqurroq anglash, ularning tasnifi, strukturasi va
ishlab chiqarish jarayonidagi rolini ilmiy asosda ochib berishga xizmat qiladi.
Mavzuda mavjud iqtisodiy nazariyalar tahlil qilinib, klassik, neoklassik va
zamonaviy iqtisodiy maktablar yondashuvlari o‘rtasidagi farqlar ko‘rsatib
o‘tiladi. Shuningdek, xarajatlarni boshqarish, rejalashtirish va ularni
kamaytirish mexanizmlarining nazariy asoslari bayon etilib, bu boradagi ilmiy

5qarashlar tizimli yoritiladi. Bu esa iqtisodiyot sohasida tahsil olayotgan
talabalarga va ilmiy izlanuvchilarga mustahkam nazariy bilimlar manbai bo‘lib
xizmat qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa uning natijalari real sektor korxonalari
faoliyatiga tatbiq etilishi mumkinligida namoyon bo‘ladi. Unda xarajatlarni
rejalashtirish, tahlil qilish va kamaytirish bo‘yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar
orqali korxonalarda resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish
tannarxini pasaytirish, foydani ko‘paytirish va raqobatbardoshlikni oshirish
imkoniyatlari kengayadi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida faoliyat yuritayotgan
yirik va o‘rta korxonalar uchun xarajatlarni samarali boshqarish iqtisodiy
barqarorlik va moliyaviy natijalarning yaxshilanishiga olib keladi. Bundan
tashqari, kurs ishi natijalari amaliyotchi iqtisodchilarga, menejerlarga va biznes
strateglarini ishlab chiquvchilarga foydali bo‘lishi mumkin. Ushbu ishning
tavsiyalari ishlab chiqarish jarayonida tejamkorlik yondashuvlarini joriy etishda
amaliy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston hududida faoliyat
yuritayotgan real sektor korxonalarining ishlab chiqarish va moliyaviy
faoliyatida yuzaga keladigan xarajatlar tizimi hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – korxona xarajatlarining tarkibi, turlari,
ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni, boshqarish usullari va tahliliy
mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – korxona xarajatlarining iqtisodiy
mohiyatini ochib berish, ularning tasnifi, tuzilmasi va ishlab chiqarish
jarayonidagi o‘rnini aniqlash, shuningdek, xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha
taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Korxona xarajatlarining mohiyatini nazariy jihatdan tahlil qilish;
 Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlarini o‘rganish;
 Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish;

6 Xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish usullarini ko‘rsatish;
 Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlarini baholash;
 O‘zbekiston korxonalarida xarajatlar strukturasining amaliy tahlilini
o‘tkazish;
 Xarajatlar boshqaruvi samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Korxona xarajatlarining nazariy asoslari
1.1. Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Korxona xarajatlari – bu ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyati jarayonida
resurslar sarfi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha iqtisodiy xarajatlardir. Iqtisodiy
nazariyada xarajatlar mahsulot yoki xizmat yaratish uchun zarur bo‘lgan
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar qiymatining ifodasi sifatida talqin
qilinadi. Korxona darajasida esa bu tushuncha bir oz kengroq ma’noga ega
bo‘lib, moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladigan har qanday moliyaviy
chiqimlarni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mahsulot yoki xizmat ko‘rsatish
jarayonida amalga oshiriladigan resurslar sarfini ifodalaydi. Bunga xom ashyo
va materiallar, ish haqi, energiya resurslari, asbob-uskunalar eskirishi
(amortizatsiya), ijaraga olingan bino va inshootlar uchun to‘lovlar va boshqa
ko‘plab xarajat turlari kiradi. Xarajatlar korxonaning faoliyat yuritish modeli,
soha xususiyatlari va ishlab chiqarish texnologiyasi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Har bir korxona o‘zining ishlab chiqarish hajmi, mahsulot turi va
resurslardan foydalanish usuliga qarab xarajatlarning turli strukturasiga ega
bo‘ladi.
Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyatini anglash, birinchi navbatda,
ularning foyda bilan qanday bog‘liqligini tushunishni talab qiladi. Har qanday
korxona daromad olishni maqsad qilgan subyekt bo‘lib, daromadning hajmi
xarajatlar bilan solishtirilganda qoladigan ijobiy farq – ya’ni foyda –
korxonaning asosiy moliyaviy natijasidir. Shu sababli xarajatlarni to‘g‘ri
rejalashtirish va boshqarish korxona foydasini oshirishning muhim omilidir.

8Agarda xarajatlar noto‘g‘ri boshqarilsa yoki nazorat qilinmasa, bu mahsulot
tannarxining ortishiga va natijada foydaning kamayishiga olib keladi.
Iqtisodiyotda “xarajat” tushunchasi iqtisodiy resurslarning cheklangani va
ular alternativ yo‘llar bilan foydalanilishi mumkinligini inobatga olgan holda
ko‘riladi. Bu holatda iqtisodchilar “alternativ xarajat” tushunchasini
qo‘llaydilar, ya’ni tanlov natijasida voz kechilgan eng yaxshi imkoniyat qiymati
hisoblanadi. Misol uchun, korxona mavjud resurslarini bir mahsulot ishlab
chiqarishga sarflasa, boshqa mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatidan voz
kechgan bo‘ladi. Demak, xarajatlar faqat sarflangan mablag‘ni emas, balki
yo‘qotilgan imkoniyatni ham ifodalaydi.
Xarajatlarning ahamiyati nafaqat foydani aniqlash, balki narx belgilash,
byudjet tuzish, investitsion loyihalarni baholash va strategik qarorlar qabul
qilishda ham juda muhimdir. Masalan, agar korxona yangi mahsulot ishlab
chiqarishni rejalashtirsa, u holda ishlab chiqarish xarajatlarini oldindan
hisoblash orqali bu loyiha qanchalik foydali bo‘lishini aniqlay oladi. Agar
kutilayotgan xarajatlar kutilayotgan tushumdan ko‘p bo‘lsa, unda loyiha
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas degan xulosa chiqariladi.
Xarajatlar asosida korxonalar mahsulot yoki xizmat tannarxini hisoblab
chiqadilar. Tannarx – bu mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun ketgan
barcha xarajatlarning yig‘indisidir. Tannarxni aniqlash orqali korxona mahsulot
narxini belgilaydi, foyda marjasini rejalashtiradi va o‘zining
raqobatbardoshligini baholaydi. Ayniqsa, bozorda raqobat kuchli bo‘lgan
sharoitda xarajatlarni imkon qadar kamaytirish mahsulot narxini past darajada
ushlab turish va shu orqali ko‘proq xaridor jalb qilish imkonini yaratadi.
Korxona xarajatlarini nazorat qilish, ularni tahlil qilish va optimallashtirish
orqali mahsulot yoki xizmat narxini pasaytirish mumkin bo‘ladi. Bu esa, o‘z
navbatida, bozor raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. Ayniqsa, xom-
ashyo va energiya resurslari narxi o‘zgaruvchan bo‘lgan bugungi iqtisodiy

9sharoitda xarajatlarni puxta boshqarish har qachongidan ham dolzarb
hisoblanadi.
Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi ularni qanday turdagi sarflarga bo‘lish
mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Umuman olganda, xarajatlar doimiy
va o‘zgaruvchan, asosiy va qo‘shimcha, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita, ishlab
chiqarish va tijorat xarajatlari kabi toifalarga ajratiladi. Bunday tasniflash
xarajatlarni tahlil qilishda, rejalashtirishda va nazorat qilishda katta yordam
beradi. Masalan, doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar, doimiy
miqdorda bo‘lsa (ijara haqi, amortizatsiya), o‘zgaruvchan xarajatlar esa ishlab
chiqarish hajmiga qarab ortib boradi (xom ashyo, energiya va boshqalar).
Xarajatlarni kamaytirishning turli yo‘llari mavjud. Eng avvalo, resurslardan
foydalanish samaradorligini oshirish, ortiqcha va keraksiz xarajatlarni bartaraf
etish, texnologik jarayonlarni optimallashtirish va avtomatlashtirish orqali
xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Bundan tashqari, yetkazib
beruvchilar bilan uzoq muddatli va ishonchli aloqalarni yo‘lga qo‘yish, ichki
audit tizimini joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish ham xarajatlarni
kamaytirishning samarali vositalaridir.
Korxona xarajatlarining ahamiyati faqat moliyaviy daromad bilan
cheklanmaydi. Ular strategik rejalashtirish, ishlab chiqarishning o‘sish
sur’atlari, mahsulot sifati, innovatsion yondashuvlar va hatto ijtimoiy
mas’uliyat bilan ham bevosita bog‘liqdir. Xarajatlarni nazorat qilish orqali
korxona o‘zida mavjud bo‘lgan salohiyatdan to‘liq foydalanadi, ishlab chiqarish
quvvatini optimal darajada yo‘lga qo‘yadi va rivojlanish imkoniyatlarini
kengaytiradi.
Korxona xarajatlari nafaqat mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
jarayonining asosi, balki korxonaning umumiy faoliyati va strategiyasining
markaziy elementidir. Ularning iqtisodiy mohiyatini chuqur tahlil qilish,
tuzilmasini aniqlash va boshqarish usullarini o‘rganish orqali korxona o‘z
faoliyatini yanada samarali tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu

10yo‘nalishdagi bilim va amaliyotlarning chuqurlashtirilishi nafaqat alohida
korxonalar, balki butun iqtisodiyotning rivojlanishi uchun muhim omildir. Shu
bois, xarajatlar masalasi iqtisodiyot fanining doimo dolzarb va o‘rganilishi
zarur bo‘lgan mavzularidan biri hisoblanadi.
1.2. Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlari
Korxona xarajatlarini samarali boshqarish va tahlil qilish uchun ularni
ma’lum mezonlar asosida tasniflash zarur. Tasniflash xarajatlarning shakllanish
manbai, maqsadi, hajmi va iqtisodiy mazmuni kabi bir qator jihatlarini chuqur
tahlil qilishga imkon beradi. Xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash orqali korxona ularni
rejalashtiradi, nazorat qiladi, optimallashtirish choralarini ko‘radi va foyda olish
strategiyasini ishlab chiqadi.
Xarajatlarni tasniflash – bu ularni ma’lum belgilar asosida guruhlarga
ajratish demakdir. Xarajatlarni tasniflash ularni tahlil qilishda asosiy vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Har bir mezon o‘ziga xos yondashuvni, boshqaruv usulini
va baholash mexanizmini talab qiladi. Quyida korxona faoliyatida eng ko‘p
qo‘llaniladigan tasniflash mezonlari va xarajatlar turlari kengroq yoritiladi.
1. Xarajatlarni ularning ishlab chiqarish jarayonidagi roliga ko‘ra tasniflash
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar – bu mahsulot yoki xizmatga bevosita bog‘liq
xarajatlardir. Bular, odatda, mahsulotning yakuniy tannarxini tashkil etuvchi
asosiy xarajatlar bo‘lib, har bir mahsulot birligiga aniqlik bilan taalluqli bo‘ladi.
Masalan: xom ashyo, asosiy ishchilarga to‘lanadigan ish haqi, butlovchi
qismlar.
Bilvosita xarajatlar – biror mahsulotga bevosita bog‘liq bo‘lmagan, biroq
umumiy ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi xarajatlardir. Ular bir
nechta mahsulot turlariga nisbatan umumiy hisoblanadi. Masalan: ustaxona
yoritilishi, boshqaruv xodimlari ish haqi, ma’muriy xarajatlar.
2. Xarajatlarni o‘zgarish xususiyatiga ko‘ra tasniflash

11Doimiy (fiksirlangan) xarajatlar – ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar,
o‘zgarmasdan qoladigan xarajatlardir. Ular odatda qisqa muddatda o‘zgarishga
uchramaydi. Masalan: binolarni ijaraga olish to‘lovi, amortizatsiya ajratmalari,
boshqaruv xodimlari ish haqi.
O‘zgaruvchan (muqarrar) xarajatlar – ishlab chiqarish hajmiga qarab
o‘zgaradigan xarajatlar. Ishlab chiqarish oshganda, bu xarajatlar ham ortadi.
Masalan: xom ashyo, yoqilg‘i, elektr energiyasi, ishlab chiqarish xodimlariga
ish haqi.
Yarim-doimiy xarajatlar – bu xarajatlar ba’zi bosqichlarda sakrab o‘zgaradi.
Ular muayyan ishlab chiqarish hajmiga yetganda ortadi, ammo undan oldin
doimiy bo‘lib turadi. Masalan: ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish uchun
yangi uskunalar xaridi.
3. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra xarajatlar tasnifi
Asosiy xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok
etuvchi resurslar xarajatlaridir. Bu xarajatlar mahsulot narxini shakllantirishda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Qo‘shimcha xarajatlar – ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi
xarajatlar. Masalan, ma’muriy xarajatlar, reklama, xizmat ko‘rsatish, transport
xarajatlari.
4. Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishiga ko‘ra tasnif
Operatsion xarajatlar – kundalik faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar. Ular
odatda asosiy faoliyat doirasida yuzaga keladi. Misol uchun, xodimlar ish haqi,
xom ashyo xaridi.
Moliyaviy xarajatlar – kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari, valyuta kursi farqi
va boshqa moliyaviy yo‘nalishdagi xarajatlardir.
Favqulodda xarajatlar – odatiy ishlab chiqarish faoliyatidan tashqari yuzaga
keladigan, oldindan prognoz qilish qiyin bo‘lgan xarajatlar. Masalan, tabiiy
ofatlar, kutilmagan texnik nosozliklar.
5. Xarajatlarni boshqaruv qarorlariga ta’siri bo‘yicha tasnif

12Relevant (tegishli) xarajatlar – boshqaruv qarorlar qabul qilinishida hisobga
olinadigan xarajatlar. Ular konkret qaror ta’sirida o‘zgaradi.
Irrelevant (tegishli bo‘lmagan) xarajatlar – konkret qaror qabul qilish
jarayonida o‘zgarishga uchramaydigan xarajatlar. Masalan, oldindan amalga
oshirilgan xarajatlar (sog‘rilgan xarajatlar).
6. Xarajatlarning shakllanish davriga ko‘ra tasnifi
Joriy xarajatlar – ayni paytda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko‘rsatish uchun sarflanadigan xarajatlar.
Kapital xarajatlar – uzoq muddatli aktivlarni yaratish yoki takomillashtirish
uchun yo‘naltirilgan xarajatlar. Masalan: binolar qurilishi, yangi uskuna xaridi.
7. Soliqqa tortish nuqtai nazaridan tasnif
Soliqqa tortiladigan xarajatlar – soliq hisobida e’tiborga olinadigan va
soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanadigan xarajatlar.
Soliqqa tortilmaydigan xarajatlar – yuridik jihatdan e’tiborga olinmaydigan
xarajatlar bo‘lib, ular foyda solig‘i hisobida inobatga olinmaydi.
8. Qayta tiklanish darajasiga ko‘ra tasnif
Qayta tiklanuvchi xarajatlar – bir martalik xarajatlardan farqli ravishda, har
bir ishlab chiqarish bosqichida takrorlanadigan xarajatlar (masalan, xom-
ashyo).
Qayta tiklanmaydigan xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish uchun bir
martalik asosda amalga oshiriladigan xarajatlar. Masalan, yangi loyiha
tayyorlash, patent olish xarajatlari.
9. Tahliliy maqsadlar uchun tasnif
Standart (rejalashtirilgan) xarajatlar – oldindan belgilangan me’yorlar
asosida rejalashtirilgan xarajatlar. Ular mehnat, material, vaqt va boshqa
resurslar uchun ishlab chiqilgan normativlarga asoslanadi.
Haqiqiy xarajatlar – real ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘lgan,
moliyaviy hujjatlarda aks ettirilgan xarajatlar.
Tasniflashning amaliy ahamiyati

13Xarajatlarning bunday batafsil tasniflanishi korxona menejerlariga
quyidagilarga imkon beradi:
 Xarajatlar ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish;
 Har bir mahsulot turining haqiqiy tannarxini aniqlash;
 Narx belgilashda puxta va asosli yondashuvni tanlash;
 Moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish;
 Raqobatbardosh ustunliklar yaratish;
 Operativ boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Korxona byudjeti tuzilayotganda har bir xarajat turi alohida ko‘rib chiqiladi.
Chunki noto‘g‘ri tasniflangan xarajatlar rejalashtirish va tahlil qilishda
xatolarga olib keladi. Ayniqsa, boshqaruv hisobida xarajatlarning to‘g‘ri
tasniflanishi – foyda tahlili, "qoplanish nuqtasi" (break-even point) va boshqa
muhim ko‘rsatkichlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Xarajatlarni tasniflash korxona boshqaruvida strategik ahamiyat kasb etadi.
Har bir tasnif mezoni xarajatlarning o‘ziga xos jihatlarini yoritib, ularni
boshqarish, rejalashtirish, nazorat qilish va tahlil qilishda qulaylik yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning
strukturasini chuqur tahlil qilish va oqilona boshqaruv mexanizmlarini joriy
etish orqali korxona rentabelligini oshirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
va raqobatbardoshlikka erishish mumkin. Shu sababli xarajatlar tasnifi –
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim masala hisoblanadi.
.3. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi va ularning ishlab chiqarish
jarayonidagi o‘rni
Xarajatlar korxonaning iqtisodiy faoliyatini bevosita ifodalovchi, uning
ishlab chiqarishdan tortib, mahsulotni iste’molchiga yetkazishgacha bo‘lgan
barcha bosqichlardagi xarakterini aks ettiruvchi muhim moliyaviy-iqtisodiy
ko‘rsatkichdir. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasini chuqur tahlil qilish – bu
korxona faoliyatining real holatini aniqlash, zahiralarni belgilash va

14raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashga yo‘naltirilgan asosiy
omildir.
Korxonada xarajatlarning qanday shakllanishi, ular qayerda va qanday
yo‘nalishlarda amalga oshirilishi, ishlab chiqarish jarayoniga qanday ta’sir
ko‘rsatishi, ularning tarkibiy tuzilmasi orqali aniqlanadi. Xarajatlarning tarkibiy
tuzilmasi deganda, xarajatlarning umumiy miqdori ichida turli xarajat
turlarining ulushi tushuniladi. Bu tuzilma korxona faoliyatining yo‘nalishi,
ishlab chiqarish texnologiyasi, mehnat taqsimoti, resurslardan foydalanish
darajasi kabi omillar bilan chambarchas bog‘liq.
1. Xarajatlar tarkibiy tuzilmasining asosiy elementlari
Odatda ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda xarajatlarning
tarkibiy tuzilmasi quyidagi asosiy elementlardan iborat bo‘ladi:
Xom ashyo va materiallar xarajatlari
Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismini tashkil qiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun kerakli bo‘lgan asosiy va yordamchi
materiallar, butlovchi qismlar, yoqilg‘i va energiya xarajatlari ushbu toifaga
kiradi. Ularning ulushi odatda 50–70% atrofida bo‘ladi.
Ish haqi xarajatlari
Ishlab chiqarish xodimlariga to‘lanadigan asosiy va qo‘shimcha ish haqi,
shuningdek, mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq boshqa to‘lovlar (ishlab
chiqarishga bevosita taalluqli) kiradi. Ularning ulushi ishlab chiqarish
texnologiyasining mehnat talabiga bog‘liq bo‘lib, 10–30% ni tashkil qilishi
mumkin.
Ijtimoiy ajratmalar (yagona ijtimoiy to‘lovlar)
Ish haqi bilan bog‘liq ravishda davlat ijtimoiy sug‘urta fondlariga amalga
oshiriladigan ajratmalar. Bu xarajatlar asosan ish haqi xarajatlarining 12–25%
atrofida bo‘ladi.
Amortizatsiya xarajatlari
Asosiy vositalar (binolar, uskunalar, texnika) eskirganligi uchun ajratiladigan

15mablag‘lar. Bu xarajatlar investitsiya hajmiga qarab o‘zgaradi. Ularning ulushi
5–15% atrofida bo‘lishi mumkin.
Umumishlab chiqarish xarajatlari
Bu turga sex yoritilishi, sex xodimlariga xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarishdagi
yordamchi xizmatlar xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar bilvosita xarajatlarga
tegishli bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi.
Umumxo‘jalik va boshqaruv xarajatlari
Korxonaning boshqaruv apparati, ofis, marketing va ma’muriy xizmatlar
faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar. Ular korxonaning yirikligi va tashkilot
tuzilmasiga qarab 5–20% ni tashkil qilishi mumkin.
Sotish (realizatsiya) xarajatlari
Mahsulotlarni tayyor holda iste’molchiga yetkazish, saqlash, qadoqlash,
transport xarajatlari, reklama, savdo agentlari xizmat haqlari kabilarni o‘z
ichiga oladi.
Boshqa xarajatlar
Bu toifaga notipik yoki bevosita ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan xarajatlar
kiradi. Misol uchun, penalti, zaxira fondlariga ajratmalar, favqulodda
yo‘qotishlar kabilar.
2. Xarajatlar tarkibining ishlab chiqarishga ta’siri
Xarajatlar tarkibi mahsulot tannarxining shakllanishida hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Masalan:
Xom ashyo ulushining yuqoriligi ko‘pincha xomashyo importi yuqori
bo‘lgan yoki texnologik jihatdan materialga bog‘liq bo‘lgan sohalarda
kuzatiladi. Bu holatda tannarx import narxlariga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Ish haqi ulushi yuqoriligi esa mehnat-intensiv tarmoqlar uchun xos bo‘lib,
mehnat unumdorligi darajasiga bevosita ta’sir qiladi.
Amortizatsiya ulushi yuqoriligi kapital-intensiv (kapital talab qiluvchi)
sanoat sohalariga tegishlidir.

16Demak, xarajatlar tarkibi ishlab chiqarish strategiyasini tanlashda muhim
ko‘rsatkichdir. Uning asosida quyidagi qarorlar qabul qilinadi:
Narx belgilash siyosati;
Resurslarni optimallashtirish;
Ichki tejash mexanizmlarini joriy etish;
Investitsiya loyihalarini tanlash.
3. Xarajatlar tuzilmasini tahlil qilishning maqsadi
Xarajatlar tuzilmasini o‘rganish orqali korxona quyidagi maqsadlarga
erishadi:
Har bir mahsulot turi yoki xizmat bo‘yicha eng ko‘p xarajat talab
qilinadigan jarayonlarni aniqlash;
Ortib borayotgan xarajatlarni qisqartirish uchun imkoniyatlarni izlash;
Zararli yoki past rentabellikli bo‘linmalarni qayta ko‘rib chiqish;
Foyda marjasini oshirishga xizmat qiladigan xarajat turlarini kamaytirish;
Operativ boshqaruvda asosli qarorlar qabul qilish.
4. Amaliy misol (shartli)
Faraz qilaylik, bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha xarajatlar
tuzilmasi quyidagicha:
Xarajat turi Ulushi (%)
Xom ashyo va materiallar 55%
Ish haqi va ijtimoiy ajratmalar 20%
Amortizatsiya ajratmalari 10%
Umumishlab chiqarish
xarajatlari 8%
Boshqaruv va sotish xarajatlari 7%
Bunday tarkib ishlab chiqarish texnologiyasi materialga bog‘liq va
avtomatlashtirilganligi bilan ajralib turishini ko‘rsatadi. Bunda boshqaruv

17e’tibori xom ashyo narxlarini barqarorlashtirish va materiallarni tejashga
qaratilishi lozim.
5. Xarajatlar tarkibini boshqarish yo‘llari
Normativ asosda rejalashtirish – xarajatlarning har bir elementi uchun
me’yorlar joriy etiladi.
Ichki audit va tahlil – har chorakda xarajatlar strukturasi qayta ko‘rib
chiqiladi.
Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish – xarajatlarni real vaqt
rejimida nazorat qilish imkonini beradi.
Resurslarni diversifikatsiyalash – xom ashyo yoki uskunalar bo‘yicha bitta
yetkazib beruvchiga bog‘lanib qolmaslik.
Xarajatlar markazlarini tashkil etish – har bir bo‘lim uchun alohida budjet
va natijadorlik baholash tizimini joriy etish.
Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi – bu korxonaning iqtisodiy portreti
hisoblanadi. U orqali korxona faoliyatining samaradorligi, resurslardan
foydalanish darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasining murakkabligi va
mehnat taqsimotining holati aniqlanadi. To‘g‘ri tuzilgan xarajatlar strukturasiga
ega bo‘lgan korxona nafaqat foydali ishlaydi, balki bozorda raqobatbardosh
ustunlikka ham ega bo‘ladi. Shu bois, xarajatlar tuzilmasini doimiy tahlil qilib
borish, uni takomillashtirish, ortiqcha va samarasiz sarflarni yo‘qotish ishlab
chiqarishning zamonaviy talablaridan biridir.

18II BOB. Korxona xarajatlarini boshqarish va tahlil qilish yo‘nalishlari
O’zbekiston
2.1. Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish usullari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxonaning muvaffaqiyatli
faoliyati va barqaror moliyaviy holatini ta'minlash bevosita xarajatlarni oqilona
rejalashtirish va samarali nazorat qilishga bog‘liq. Xarajatlarni boshqarish – bu
faqatgina xarajatlarni qisqartirish emas, balki ularni maksimal foyda va
samaradorlik bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. Shu sababli xarajatlarni
rejalashtirish va nazorat qilish bugungi kunda korxonalar oldida turgan eng
dolzarb vazifalardan biridir.
1. Xarajatlarni rejalashtirishning mohiyati va maqsadi
Xarajatlarni rejalashtirish – bu korxonaning mavjud resurslarini hisobga
olgan holda, kelgusida yuzaga keladigan xarajatlarni ilmiy asosda oldindan
aniqlash jarayonidir. Rejalashtirishning asosiy maqsadi – korxona faoliyatining
har bir bosqichida xarajatlarni samarali taqsimlash, mahsulot tannarxini
optimallashtirish, foydani ko‘paytirish va moliyaviy xavflarni kamaytirishdan
iborat.
Xarajatlarni rejalashtirish quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
Ilmiylik – xarajatlar ishlab chiqarish hajmi, texnologik jarayonlar, resurslar
narxi kabi omillar asosida hisoblanadi;
Aniqlik – xarajatlar aniq miqdorlarda belgilanishi lozim;

19Moslashuvchanlik – tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga mos holda xarajatlar
rejasi yangilanishi mumkin;
Iqtisodiy samaradorlik – har bir xarajat turi o‘zining daromad yoki foyda
keltiruvchi natijasi bilan asoslanadi.
2. Xarajatlarni rejalashtirish bosqichlari
Xarajatlarni rejalashtirish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:
Tahliliy bosqich – avvalgi davr xarajatlari, ishlab chiqarish hajmi, foyda
ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi;
Ma’lumot yig‘ish – xom ashyo, ishchi kuchi, energiya, transport va boshqa
resurslar narxlari aniqlanadi;
Rejalashtirish – bo‘limlar kesimida xarajatlar rejalari tuziladi;
Tasniflash – xarajatlar turlari (asosiy, umumiy, o‘zgaruvchan, doimiy)
bo‘yicha tasniflanadi;
Moliyaviy rejalashtirish – korxona umumiy budjetiga xarajatlar kiritiladi
Korxona darajasida xarajatlarni quyidagi reja turlari asosida tuzish mumkin:
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi;
Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi;
Marketing va sotish xarajatlari rejalari;
Amortizatsiya rejalari;
Investitsion xarajatlar rejalari.
3. Xarajatlarni nazorat qilishning mazmuni
Xarajatlarni nazorat qilish – bu rejalashtirilgan xarajatlarning amalda
qanday bajarilayotganini tahlil qilish va ularning samaradorligini baholashdan
iborat. Nazorat qilish orqali keraksiz va ortiqcha xarajatlar aniqlanadi, byudjet
buzilishlari oldi olinadi, ishlab chiqarish samaradorligi oshiriladi.
Nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar orasidagi tafovutni aniqlash;
O‘zgarishlarga sabab bo‘lgan omillarni tahlil qilish;
Xarajatlar oshishining oldini olish;

20Ichki nazorat tizimlarini rivojlantirish;
Xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
4. Xarajatlarni nazorat qilish usullari
Korxonalarda xarajatlarni nazorat qilishda quyidagi asosiy usullardan
foydalaniladi:
a) Operativ nazorat
Bu turdagi nazorat kunlik yoki haftalik asosda olib boriladi. Maqsad –
tezkor tarzda xarajatlar oqimini kuzatish va ortiqcha sarflarni aniqlash. Bu usul
moliyaviy intizomni oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
b) Davriy (rejalashtirilgan) nazorat
Oy, chorak yoki yil oxirida amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish,
marketing, ma’muriy xarajatlar tahlil qilinib, smetalar bilan solishtiriladi.
c) Ichki audit nazorati
Ichki auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Maqsad – korxonadagi
moliyaviy intizom, xarajatlar tartib-intizomi va qonunchilikka muvofiqligini
tekshirish.
d) Buxgalteriya nazorati
Buxgalteriya hisobi asosida yuritiladigan nazorat hisoblanadi. Xarajatlar
hujjatlari, hisobvaraq-fakturalar, to‘lov topshiriqlari orqali tekshiriladi.
e) Tahliliy (iqtisodiy) nazorat
Xarajatlar rentabellikka, mahsulot tannarxiga, foydaga ta’siri o‘rganiladi.
Bu usul strategik qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
5. Zamonaviy yondashuvlar va texnologiyalar
Bugungi kunda korxonalarda xarajatlarni boshqarishda raqamli
texnologiyalar va axborot tizimlari asosiy vositaga aylangan. Jumladan:
ERP tizimlari (masalan, SAP, 1C) – xarajatlar bo‘yicha real vaqt rejimida
ma’lumotlarni kuzatish imkonini beradi;
BI platformalar (Business Intelligence) – xarajatlar tahlilini vizual grafiklar
va indikatorlar orqali tez va samarali olib borishni ta’minlaydi;

21Bulutli texnologiyalar – ko‘p filialli korxonalarda xarajatlar boshqaruvini
markazlashtirish imkonini beradi;
AI (sun’iy intellekt) asosidagi prognozlash – xarajatlar hajmini kelajakda
aniqlashda qo‘llanilmoqda.
6. O‘zbekiston tajribasida xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar
doirasida korxonalarning ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish, jumladan
xarajatlarni boshqarish tizimlarini modernizatsiya qilish, ustuvor yo‘nalish
sifatida belgilanmoqda.
Ayniqsa, xususiylashtirish jarayonlari, klasterlash, eksportga yo‘naltirilgan
ishlab chiqarish singari strategiyalar asosida faoliyat yuritayotgan korxonalarda
samarali xarajat nazorati raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy shartiga
aylandi.
Davlat korxonalarida esa xarajatlarni boshqarish bo‘yicha Ichki moliyaviy
nazorat tizimlari joriy etilmoqda. Qishloq xo‘jaligi, kimyo, energetika,
farmatsevtika sohalarida ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish bo‘yicha
maqsadli dasturlar shakllantirilmoqda.
Xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish korxona faoliyatining iqtisodiy
samaradorligini oshirishda hal qiluvchi o‘rin tutadi. O‘z vaqtida va aniq
rejalashtirilgan xarajatlar
Mahsulot tannarxini optimallashtirishga;
Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishga;
Foyda va rentabellik ko‘rsatkichlarini yaxshilashga;
Raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Shu sababli, korxonalar doimiy ravishda xarajatlar strukturasini, nazorat
tizimini takomillashtirib borishlari lozim. Bu borada axborot texnologiyalari,
zamonaviy boshqaruv konsepsiyalari va raqamli nazorat vositalaridan keng
foydalanish – kelajakda yanada muvaffaqiyatli natijalarga olib keladi.

222022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekiston iqtisodiyoti sezilarli darajada
rivojlandi. Sanoat korxonalari soni ortdi, ishlab chiqarish hajmi oshdi, yangi
texnologiyalar joriy etildi. Ushbu rivojlanish jarayoni korxonalar oldiga
xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilishga bo‘lgan talabni yanada oshirdi.
Xarajatlarni rejalashtirish — bu, birinchi navbatda, maqsadli va oqilona
moliyaviy resurslar taqsimotini anglatadi. Korxona qanday xarajatlarni qachon
va qancha miqdorda amalga oshirishini oldindan belgilab olishi zarur.
Rejalashtirish jarayoni odatda xarajat turlarini tahlil qilish bilan boshlanadi.
O‘tgan yillarning moliyaviy hisoboti asosida har bir bo‘lim, har bir faoliyat turi
uchun xarajatlar o‘rganiladi. Shu asosda smeta — xarajatlar ro‘yxati tuziladi.
Bu smeta har oy, har chorak yoki yil davomida korxona qancha mablag‘
sarflashi kerakligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, xom-ashyo, elektr energiyasi, ish haqi,
transport va xizmat ko‘rsatish xarajatlari asosiy rejalashtiriluvchi yo‘nalishlar
hisoblanadi.
2023–2024 yillarda ko‘plab korxonalarda zamonaviy axborot
texnologiyalarini joriy etish orqali xarajatlarni avtomatlashtirilgan tarzda
rejalashtirish va nazorat qilishga o‘tildi. Bu esa inson omilining xatoligini
kamaytirib, xarajatlar ustidan real vaqtli monitoring qilish imkoniyatini yaratdi.
Shuningdek, ko‘plab xususiy va davlat korxonalarida moliyaviy rejalashtirish
bo‘limlari tashkil qilinib, ularning vakolatlari kengaytirildi.
Xarajatlarni nazorat qilish jarayoni esa rejalashtirilgan va haqiqiy
xarajatlarni solishtirish orqali amalga oshiriladi. Agar reja va amaldagi
xarajatlar o‘rtasida farq bo‘lsa, bu farq sabablari aniqlanadi. Nazorat jarayoni
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda operativ nazorat —
kundalik xarajatlar monitoringi olib boriladi. Ikkinchi bosqichda davriy nazorat
— oy yakuni, chorak yoki yillik hisobot asosida amalga oshiriladi. Uchinchi
bosqichda esa umumiy moliyaviy tahlil asosida xarajatlarning foydaga ta’siri
aniqlanadi.

23Shuningdek, ichki audit xizmatlari orqali xarajatlar hujjatlashtirilishi,
qonuniyligi va iqtisodiy asoslanganligi doimiy ravishda tekshirib boriladi. Bu
korxonada shaffoflikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ba'zi korxonalarda
tashqi auditorlar yollanib, ularning xulosalari asosida xarajat siyosati qayta
ko‘rib chiqiladi.
2022 yilda korxonalarning xarajatlaridagi asosiy ulush xom-ashyo va
energiya resurslari xarajatlariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2023–2024 yillarda bu
ulush nisbatan kamaydi, chunki yangi texnologiyalar va tejamkor uskunalar
joriy qilindi. Mehnat haqi xarajatlari esa inflyatsiya fonida o‘sdi. Shu boisdan,
ko‘plab korxonalar mehnat unumdorligini oshirish orqali ishchi kuchi
xarajatlarini muvozanatlashga harakat qilishdi.
2025 yilga kelib, ko‘plab yirik ishlab chiqarish korxonalari xarajatlarni
nazorat qilish uchun raqamli analitika platformalaridan foydalanmoqda. Bu
platformalar yordamida xarajatlar real vaqtda kuzatilib, avtomatik
ogohlantirishlar va tahliliy hisobotlar shakllantiriladi. Bu usul korxona
rahbariyatiga tezkor qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Shuningdek,
rejalashtirilgan xarajatlardan chetga chiqish holatlari darhol aniqlanadi va
sabablar aniqlanib, choralar ko‘riladi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022–2025 yillarda sezilarli rivojlanish
bosqichidan o‘tmoqda. Jumladan, 2022 yilda yalpi ichki mahsulot (YaIM)
6,0 % o‘sish bilan kuzatilgan, 2023 yilda esa bu ko‘rsatkich 6,29 % ni tashkil
etdi 2024 yilda esa YaIM o‘sishi 6,5
% gacha ko‘tarildi bu esa iqtisodiyotda
muhim dinamik jarayon kuzatilayotganidan dalolat beradi.
2024 yilda O‘zbekistonda YaIM nominal qiymati taxminan 1,45 kvadrillion
so‘mga, ya’ni $115 milliardga yetdi. Shu bilan birga, aholi boshiga YaIM
qiymati 39,1 million so‘mni, ya’ni $3
093 ni tashkil etdi . Inflyatsiya darajasi
2024 yilda 9,4
% atrofida bo‘ldi .
Quyida 2022–2024 yillar uchun iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadval shaklida
keltirilgan:

24Ko‘rsatkich 2022 2023 2024
YaIM o‘sishi (%) 6,0
% 6,29
% 6,5 %
YaIM (nominal, $ milliard) – ~$101,
6 ~$114,9
Aholi boshiga YaIM ($) – ~$3
72
6 ~$3
093
Inflyatsiya darajasi (%) – – 9,4
%
Bu raqamlar korxonalarga xarajatlarni rejalashtirishda asosiy fond bo‘lib
xizmat qiladi. Misol uchun, mahi lat va xom-ashyo narxlari o‘zgarishi, ish haqi
darajasidagi o‘sish, va inflyatsiya xarajatlarga kiritiladi va reja tuzishda asosiy
omillar sifatida qaraladi.
2. Xarajatlarni rejalashtirish usullari
Korxonalar xarajatlarni rejalashtirishda quyidagi bosqichlarni amalga
oshiradi:
Tahlil bosqichi: Avvalgi yillar xarajatlarini o‘rganish va tendensiyalarni
aniqlash.
Smеta tuzish: Har bir bo‘lim ustama asosida (xom ashyo, mehnat, energiya,
xizmat va boshqa xarajatlar) xarajatlar ro‘yxati shakllantiriladi.
Byudjetlash: Rejalashtirilgan xarajatlar kabi butun korxonaning byudjeti
shakllantiriladi.
Moslashuvchanlik tamoyili: Tashqi muhitdagi o‘zgarishlar (narxlar, tariflar,
soliq o‘zgarishlari) inobatga olinadi.
Nazorat usullarini belgilash: Operativ, davriy va tahliliy nazorat mexanizmlari
ishlab chiqiladi.
3. Nazorat qilish usullari va statis tik asoslar
a) Operativ nazorat
ERP tizimlar va axborot resurslari orqali real vaqt rejimida xarajatlarni

25monitoring qilish O‘zbekiston korxonalarida 2023–2025 yillarda keng tarqaldi.
Bu usul orqali sarf-xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish mumkin.
b) Davriy nazorat
Oy yakuni, choraklik va yil yakunida rejalashtirilgan va amaliy xarajatlar tahlil
qilinadi. Masalan, xizmat ko‘rsatish, transport, marketing bo‘limlarida har bir
xarajat turi bo‘yicha rejalashtirilgan va haqiqiy ko‘rsatkichlar taqqoslanadi.
c) Tahliliy nazorat
Mash`ulot tannarxiga ta’siri, foyda marjasi va rentabellik bilan bog‘liq
parametrlar asosida xarajatlar tahlil qilinadi. Bu korxonalarda boshqaruv
qarorlarining oqilona bo‘lishini ta’minlaydi.
d) Ichki audit va hujjat nazorati
2022–2025 yillarda ichki audit xizmatlari va moliyaviy nazorat usullari
kuchaytirildi. Bu korxonada moliyaviy intizom va shaffoflikni ta’minlashda
asosiy rol o‘ynamoqda.
4. Iqtisodiy kontekstda rejalashtirish va nazoratning o‘sish dinamikasi
2025 yil birinchi choragida YaIM o‘sishi 6,4 % ni tashkil etdi, sanoat ishlab
chiqarish indeksining fizik hajmi 6,5
% ga o‘sdi . Industrial manufacturinq
sektori jadal rivojlanmoqda. 2025 yilning yanvar oyida sanoat mahsulotlari 55,8
trillion so‘mni tashkil etdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 4,3
% ko‘p
Bu ko‘rsatkichlar xarajatlarni rejalashtirishda asosiy parametrlardir: ishlab
chiqarish hajmi ortishi — mehnat, xom-ashyo, energiya xarajatlarini
ko‘paytiradi. Shu bilan birga, xizmatlar sektori 112,6
% o‘sish ko‘rsatdi, qishloq
xo‘jaligi 3,8
%, transport sohasida yuk va yo‘lovchi aylanmasi mos ravishda
6,2
% va 5 % ga o‘sdi
5. Raqamli yondashuvlar
2025 yildan boshlab korxonalar xarajatlarni rejalashtirish va nazorat
qilishda quyidagi raqamli imkoniyatlardan foydalanmoqda:

26ERP tizimlari orqali bo‘limlar kesimida xarajatlarni real vaqt rejimida
nazorat qilish.
BI - platformalar yordamida grafiklar va tahliliy hisobotlar asosida xarajat
oqimini vizual tahlil qilish.
Avtomatik ogohlantirishlar orqali budjetdan chetga chiqish holati darhol
aniqlanadi.
Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish tizimi 2022–2025
yillarda O‘zbekistonda raqamli va metodologik jihatdan takomillashdi.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar, xususan YaIM o‘sishi (6 – 6,5 %), sanoat ishlab
chiqarish hajmining o‘sishi, xizmatlar sektori va boshqa sohalardagi o‘sish
xarajatlarni rejalashtirishda aniq asos bo‘ldi.
Ushbu davrda avtomatlashtirilgan tizimlar, ERP va BI integratsiyasi hamda
tahliliy va audit usullarning mustahkamlanishi xarajatlar nazoratini samarali
qiladi. Bular korxona strategiyasini puxta qurishda, resurslardan oqilona
foydalanishda va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega.

292.2. Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari va samaradorlikka ta’siri
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
ko‘p jihatdan uning xarajatlarini samarali boshqara olishi bilan bog‘liq.
Xarajatlarni kamaytirish — bu nafaqat tejamkorlik, balki ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, foyda miqdorini ko‘paytirish va raqobatbardoshlikni
ta’minlash yo‘lida eng muhim vositalardan biridir. Ayniqsa, so‘nggi yillarda
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning jadallashuvi fonida korxonalar
xarajatlarni kamaytirish orqali o‘z ichki imkoniyatlarini qayta baholashni
boshladi.
Xarajatlarni kamaytirish birinchi navbatda ortiqcha sarf-harajatlarni bartaraf
etish, resurslardan tejamkor foydalanish va samarasiz yo‘nalishlarni qisqartirish
orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, 2022–2025 yillar oralig‘ida
O‘zbekistonda ko‘plab yirik sanoat korxonalari energiya samaradorligini
oshirish bo‘yicha zamonaviy texnologiyalarni joriy etdi. Bu jarayonlar
natijasida, ayrim ishlab chiqarish tarmoqlarida energiya xarajatlari 15–20
foizgacha kamaygan.
Xarajatlarni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi:
Energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish.
Elektr va issiqlik energiyasini tejash korxona xarajatlarining muhim qismini
kamaytiradi. O‘zbekistonda 2023 yildan beri sanoatda “yashil energiya”
konsepsiyasi asosida quyosh panellari, issiqlik nasoslari va zamonaviy
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari keng joriy qilinmoqda.
Xodimlar mehnatini optimallashtirish.
Mehnat unumdorligini oshirish orqali ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt va
ish haqi xarajatlarini kamaytirish mumkin. Bu esa ishlab chiqarish birligiga
to‘g‘ri keladigan xarajatlarni kamaytiradi.
Raqamli texnologiyalarni joriy etish.
Axborot texnologiyalari orqali korxonalarda hujjat aylanishi, ta’minot zanjiri,
hisob-kitoblar va inventarizatsiya avtomatlashtirilmoqda. ERP, CRM va BI

30tizimlar yordamida 2022–2025 yillar oralig‘ida ko‘plab tashkilotlar 10–15%
miqdorida operatsion xarajatlarni qisqartirishga erishdi.
Tashqi xizmatlarni optimallashtirish.
Outsourcing (tashqi xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar) orqali ayrim
funktsiyalarni tashqi mutaxassislarga topshirish ham korxonani ortiqcha
xarajatlardan qutqaradi. Masalan, axborot texnologiyalari, tozalash, transport
xizmati kabilarni ixtisoslashgan firmalarga topshirish orqali infratuzilma
xarajatlari kamayadi.
Xomashyo va materiallar xarajatlarini optimallashtirish.
Import o‘rnini bosuvchi mahalliy mahsulotlar bilan ishlash, xomashyo
zaxiralarini to‘g‘ri rejalashtirish ortiqcha chiqindilarni bartaraf etishga yordam
beradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yilda mahalliy xomashyo ulushi
umumiy ishlab chiqarishdagi xarajatlarning 60% dan 68% gacha oshgan.
Samaradorlikka ta’siri:
Xarajatlarning kamaytirilishi korxona foydasini bevosita oshiradi. Misol
uchun, quyidagi oddiy iqtisodiy formulani olaylik:
Foyda = Daromad – Xarajat
Agar daromad o‘zgarmasa, xarajatlar qisqarsa — foyda oshadi. Xarajatlarni
10% kamaytirish foydani kamida 10–15% oshiradi (masalan, soliq,
amortizatsiya ta’sirini ham hisobga olganda). Shu boisdan, xarajatlarni
boshqarish bevosita iqtisodiy natijaga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, resurslardan oqilona foydalanish, chiqindilarni
kamaytirish, barqaror ishlab chiqarish, ekologik talablarni bajarish — bularning
barchasi ishlab chiqarish samaradorligiga va brend obro‘siga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi
korxonalar uchun bu jihatlar katta ahamiyatga ega.
Statistik holat – 2022–2025 yillar tahlili (misol jadvallar bilan)

31Yil Umumiy
xarajatlar (mlrd
so'm) Xomashyo
ulushi (%) Elektr
xarajatlari
(%) Ish haqi
(%) Operatsion
xarajatlar
kamayishi (%)
2022 10 500 60 12 20 —
2023 11 700 63 11 19 5%
2024 13 400 66 10 18 10%
2025 14 800 68 9 17 15%
2025 – prognoz (yarim yillik asosida tuzilgan)
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, xarajatlarni boshqarish natijasida:
xomashyo ulushi oshgan – importdan mahalliy mahsulotlarga o‘tish
natijasida;
energiya xarajatlari pasaygan – energiya tejamkor texnologiyalar hisobiga;
ish haqi xarajatlari foizda qisqargan – avtomatlashtirish va optimallashtirish
evaziga;
umumiy operatsion xarajatlar kamaygan – bu esa foyda miqdorining
oshishiga olib kelgan.
Xarajatlarni kamaytirish – bu qisqa muddatli tejamkorlik emas, balki uzoq
muddatli iqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lidir. Bu jarayonni samarali amalga
oshirish orqali korxonalar raqobatbardoshligini kuchaytirishi, investitsiya
salohiyatini oshirishi va ichki zaxiralardan to‘liq foydalanishi mumkin.
O‘zbekistonda 2022–2025 yillar davomida ko‘plab sanoat, transport, logistika,
qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida xarajatlarni kamaytirish
orqali erishilgan ijobiy natijalar bu yo‘nalishning dolzarbligini tasdiqlaydi.
2.3. O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy
tahlili
O‘zbekistonda korxonalar faoliyatida xarajatlar strukturasini tahlil qilish –
iqtisodiy boshqaruv va samaradorlikni ta’minlashda muhim bosqichdir.
Samarqand viloyatidagi xizmat ko‘rsatish korxonalari rivojini o‘rgangan tahlil
shuni ko‘rsatadiki, ularning zarar ko‘rish ko‘rsatkichlari sezilarli darajada

32kamaymoqda. 2020-yilda o‘rtacha bir firma 1 638,6 million so‘m zarar ko‘rgan
bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 437,1 million so‘mga pasaydi — ya’ni zarar
miqdori to‘rt barobar kamaydi. Ushbu pozitiv tendensiya korxonalarning ichki
xarajat strukturasini takomillashtirishi, tejamkorlik va samaradorlikka e’tibor
qaratish natijasidir.
Xarajatlarning tarkibini tahlil qilishda quyidagi asosiy elementlar alohida
o‘rganiladi:Xom-ashyo va materiallar xarajatlari – ishlab chiqarish tannarxining
eng katta ulushi. Korxonalar bundan maksimal darajada samarali foydalanish
choralarini ko‘rmoqda: zahiralarni optimallashtirish, isrofgarchilikni
kamaytirish orqali bu xarajatlar sezilarli pasaydi.
Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar – mehnat taqsimotida samaradorlikni oshirish
orqali kamaytirildi. Ko‘plab firmalar kichik bo‘limlarda ko‘p funksiyali
xodimlardan foydalanish orqali bu xarajatni optimallashtirdi.
Energiya va xizmat xarajatlari – ayniqsa elektron energiya, suv va issiqlikka
tegishli xarajatlar. Energiya samarali texnologiyalarni joriy qilish evaziga bu
turdagi xarajatlar avtomatlashtirilgan hisoblash tizimlari yordamida 10–15
foizga qisqardi.Amortizatsiya va kapital xarajatlar – yangi uskunalar,
avtomatizatsiya va zamonaviy infratuzilma joriy etish orqali resurslar
samaradorligini oshirdi. Buning natijasida amortizatsiya xarajatlari qisqarish
bilan birga ulkan qiymatga ega uskunalarning samarali ishlovchanligi oshdi
Boshqaruv, marketing va boshqa operatsion xarajatlar – korxonalar ularga
nisbatan yanada real byudjet, monitoring va tahlil asosida yondashmoqda.
Misol uchun, marketing kampaniyalari faqat rentabelligi o‘rganilgan holda
moliyalashtirilmoqda, byudjetda xarajatlarni kamaytirish va samarani
oshirishga yo‘naltirilgan yondashuvlar kengaytirilmoqda.
Amaliy misollar asosida quyidagi struktura taqdim etilishi mumkin:
Xarajat turi Ulushi
(%) Trend (2020–2023)
Xom-ashyo 60 • Zahira boshqaruvi yaxshilandi

33Xarajat turi Ulushi
(%) Trend (2020–2023)
Mehnat (ish haqi + soliq) 20 • Mehnat samaradorligi oshdi
Energiya va kommunal
xizmatlar 10 Tejamkor texnologiyalar qo‘llandi
Amortizatsiya 5 Uskuna eskirish sur’ati pasaydi
Boshqaruv va marketing 5 Xarajatlar byudjetlash asosida
boshqariladi
O‘zbek korxonalarining iqtisodiy strukturasiga qaraganda, an’anaviy
ravishda xom-ashyo ulushi asosiy xarajat maqomida bo‘lsa-da, infratuzilma va
operatsion xarajatlar ustidan yanada qat’iy nazorat joriy etilmoqda. Bu omil
korxonalar rentabelligining salkam 20–30 foizga oshishiga yordam
berdi.Xizmat ko‘rsatish sektorida, masalan, mehmonxonalar, restoranlar va
transport kompaniyalarida ham xarajatlarni tahlil qilish muhim bo‘lib, ular
odatda energiya va xodim xarajatlarida tejashni kuchaytirish orqali ishlab
chiqarish tannarxini kamaytirmoqda. Bu esa xizmat narxini raqobatbardosh
darajada ushlab turish imkonini yaratadi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, korxonalar:
Har bir xarajat turini maksimal samarali rejalashtirishni o‘rgandi;
Xarajatlarni samarali boshqarish mexanizmlarini joriy qildi;Tejamkorlik va
raqobatbardoshlikni ta’minlash orqali sof foyda ko‘rsatkichlarini oshirdi.
O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy tahlili har bir
firmaga moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish, hamda bozor raqobatida kuchli o‘rin egallashda asosiy vosita
hisoblanadi. Korxonalarning ichki strategiyalarini zamonaviy, tejamkor va
tahliliy asosda shakllantirish imkoniyati juda keng bo‘lib, bu yondashuv
barqaror rivojlanish va eksport salohiyatini oshirishda muhim omil bo‘ladi.
Xulosa

34Ushbu kurs ishi mavzusi — "Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari"
— bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida nihoyatda dolzarb bo‘lib, uni o‘rganish
orqali men nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki amaliy tahlillarni ham
chuqur o‘zlashtirdim. Ish davomida korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati,
ularning tasnifi, tarkibiy tuzilmasi va ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni haqida
batafsil ma’lumotlarga ega bo‘ldim.Men tushundimki, korxona xarajatlarini
to‘g‘ri rejalashtirish, ularni nazorat qilish va kamaytirish strategiyalarini ishlab
chiqish korxonaning raqobatbardoshligi va rentabelligini ta’minlashda hal
qiluvchi omillardan biridir. Xarajatlarni iqtisodiy tahlil qilish orqali
korxonaning samarali faoliyat yuritish darajasi va foyda olish imkoniyatlarini
aniqlash mumkin bo‘lib, men buni amaliy ma’lumotlar bilan isbotlashga
harakat qildim.Ish davomida 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik
ko‘rsatkichlarni tahlil qilib, O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar
strukturasida yuz berayotgan o‘zgarishlarni aniqladim. Xususan, xom-ashyo,
ish haqi, energiya va boshqa xarajat turlarining ulushi bo‘yicha o‘zgarishlar,
ularni boshqarish va optimallashtirish yo‘nalishlari menga amaliy bilimlar
berdi.Shuningdek, xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari, bu boradagi
samarador yondashuvlar, tejamkor texnologiyalarni qo‘llash va boshqaruv
usullarining qanday natijalar berayotganini ham o‘rgandim. Bularning barchasi
menga kelgusida iqtisodchi yoki menejer sifatida samarali qarorlar qabul
qilishda foydali bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishi orqali korxona xarajatlarini
chuqur o‘rganishga muvaffaq bo‘ldim. Ish jarayonida nafaqat nazariy bilimlar,
balki amaliy tahlil ko‘nikmalarim ham shakllandi. Bu mavzu bo‘yicha olib
borilgan ilmiy izlanishlar, tahliliy yondashuvlar va statistik ma’lumotlar asosida
men xarajatlarni boshqarish korxona faoliyatining ajralmas qismi ekanini
chuqur angladim.
.
Foydalanilgan adabiyotlar

351) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.

3612) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari

Купить