Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investetsiyalar hisobi va auditi - Экономика - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	689.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investetsiyalar hisobi va auditi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
DIPLOM ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investetsiyalar hisobi va auditi
Mundarija
Kirish 3
I BOB KORXONALARDA DEBITORLIK VA
KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY
METODOLOGIK ASOSLARI
1.1 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga
xos jihatlari
1.2 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik
qarzlarining tarkibi va tasnifi
1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik
qarzlarining maqsadi va funksiyalari
II BOB O’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ
MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK
QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR
ETUVCHI OMILLAR
2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
2.3
III BOB O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot
filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va
mezonlari 53
3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari hisobini takomillashtirish 53
3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish 59
Hulosa 75
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 79
Ilovalar 81

Kirish
Mavzuning dolzarbiligi; Korxona va tashkilotlarda debitorlik va
kreditorlik qarzlarining tahlilini olib borish ularning moliyaviy holatini
ifodalovchi muhum moliyaviy tushunchadir.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etishning iqtisodiyotda ko'p
muhim ahamiyati bor. Bular, tijorat, sarmoya va boshqa sohalarda biznes
faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan qarzlar va qarzdorliklarni
anglatadi.
Debitorlik va kreditorlikning to'g'ri tahlili, moliyaviy hisob-kitoblar
mexanizmini takomillashtirishga yordam beradi. Bu tahlil, moliyaviy hisob-
kitoblarda to'lov intizomini va hisob-kitoblarning o'z vaqtida otkazilishini
ta'minlashda yordam beradi.
Banklar va moliya muassasalari tomonidan to'lov intizomi va hisob-
kitoblarning o'z vaqtida otkazilishi masalalari hamda soliq majburiyatlarining
to'liq to'lanishi masalalari uchun amaldagi qonun hujjatlari normalariga rioya
etilishi juda muhimdir.
Barcha xojalik yurituvchi subektlar uchun debitorlik va kreditorlik
majburiyatlarini tahlil etish, iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu
tahlillar orqali yangi investitsiyalar jalb qilinishi, biznes faoliyatni rivojlantirish
imkoniyati ochilib boradi.
Xо‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati о‘tkazib yuborilgan
debitorlik qarzlarning vujudga kelishi ni oldini olish , aylanma mablag‘lardan
samarali foydalanish , ularning saqlanishini va о‘z vaqtida tо‘ldirilishini
ta’minlash bо‘yicha ma’sulligini oshirib borish , mak ro iqtisodiy kо‘rsatkichlarni
ham yaxshilashga keng yo’l ochadi . Bu esa о‘z o’zidan ijtimoiy - iqtisodiy
rivojlanishning zaruriy sharti hisoblanadi .
3

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari
tahlili to ‘g‘risida bir qator O‘zbekistonlik va xorijiy olim va mutahassislar
tadqiqoq olib borishgan jumladan, Mamlakatimiz olimlaridan
To‘laxodjaevaM.M. 1
, Do‘stmurodov R.D 2
; UrazovK.B 3
; MusaevH.N., 4
TashnazarovS.N. A.V.Vaxobov, S.V.Voxidov, M.Pardayev, N.Jo’rayev,
A.Karimov, A.Ibragimov, B.Isroilov, A.Sotivoldiyev, B.Xasanov, R.Xolbekov,
B.Xoshimov, I.Qo’shmonov rivojlangan davlatlar olimlaridan B.Nidlz,
X.Anderson, K.Druri, N.P.Kondrakov, V.F.Paliy, Ya.V.Sokolov, E.A.Arens,
Dj.K.Lobbek, A.D.Sheremet va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Ular o‘z
ishlarida bozor iqtisodiyotda sharoitida xarajatlarning hisobi, auditorlik
tahliligaga keng to‘xtalganlar, bu haqda ularning chop etilgan darsliklari, o‘quv
qo‘llanmalari va maqolalaridan bilib olish mumkin.Yuqorida qayd etilgan xorijlik
va mamlakatimiz iqtisodchi olimlari tomonidan investitsiyalarning nazariy
asoslari, iqtisodiy mazmuni, buxgalteriya hisobi va auditi masalalari to‘g‘risida
qator ilmiy xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Shu bilan bir qatorda
qishloq xo‘jalik tarmog‘ida, jumladan parrandachilik sub’ektlarida bu mavzuni
tadqiq etishga bag‘ishlangan yaxlit maxsus ilmiy tadqiqotlar amalga
oshirilmagan. Ushbu mavzuning dolzarbligi va iqtisodiy adabiyotda chuqur
tadqiq etilmaganligini alohida tadqiqot mavzusi sifatida tanlanishiga asos bo‘ldi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-tadqiqotishlari rejalari bilan bog‘liqligi.
Bitiruv malakaviy ishining mavzusi Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
“Buxgalteriya hisobi va audit” kafedrasining ilmiy-tadqiqot rejasiga mos keladi.
Tadqiqotning maqsadi. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ da debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlilining tashkiliy, axborot va metodologiyasiga va
1
“Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil.
2
“Audit” Darslik Toshkent Norma 2008-yil.
4 “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004
5 “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil .
3
4

asoslarini o‘rganish, shu soha doirasida taklif va amaliy tavsiyalari shlab
chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari. Ilmiy ish oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilandi:
- korxonalarning innovatsion loyixalarga kiritilgan investitsiyalarning
buxgalteriya hisobi va audit ob’ekti sifatida mohiyati, tasnifi va tavsifini yoritib
berish;
- parrandachilik korxonalarida investitsiyalar auditining maqsadi, vazifalari
va me’yoriy – huquqiy asoslar ini tadqiq qilish;
- parrandachilik korxonalarida investitsiyalar auditining tashkiliy va
xuquqiy asoslari ni ko‘rib chiqish;
- parrandachilik korxonalarida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarning
hisobi va auditini ko‘rib chiqish;
Tadqiqot ob’ekti . Navoiy viloyatidagi O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ
BXM tad qiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti. O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ da debitorllik va
kreditorlik qarzlari natijasida vujudga keladigan iqyisodiy –ijtimoiy munosabatlar
tadqiqot predmeti bo’lib hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ish kirish, 3 bob, xulosa ,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
Ishning kirish qismida b itiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi,
o‘rganilganlik darajasi, ishning maqsad va vazifalari, ob’ekti va predmeti,
shuningdek ishning tarkibi yoritilgan.
Birinchi bob “ Korxonalar investitsion faoliyatiga kiritilgan
investitsiyalarning hisobi va auditining nazariy asoslari ” deb nomlangan
bo‘lib, unda investitsion faoliyatning tavsifi, ularning buxgalteriya hisobi va audit
ob’ekti sifatida tasnifi, ular hisobining va auditning maqsadi, vazifalari, axborot
manbalari yoritilgan va nazariy asoslari ochib berilgan.
5

Ikkinchi bob “ Korxonalarda xususan“Samarqand Parranda ” AJ QK da,
amalga oshirilayotgan investitsiyalar hisobini tashkil etish va uni yaxshilash
yo’llari ” deb nomlanib, ushbu bobda korxonalarda investitsiya faoliyatining
hisobini tashkil qilinishi, yuritilish tartibi va uni yaxshilash yo‘llari bayon etilgan.
Uchinchi bob “ Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan
investitsiyalar auditi va uni takomillashtirish yo’llari ” deb nomlangan bo‘lib,
unda bevosita korxonalarda audit tekshiruvini o‘tkazish rejasi va dasturi,
auditning ketma-ketligi, audit tekshiruvi jarayonida aniqlanishi mumkin bo‘lgan
kamchiliklar va bukamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari ochib berilgan.
Ishining xulosa qismida moliyaviy faoliyatga doir daromadlar va xarajatlar
hisobi va auditini yanada takomillashtirish bo‘yicha fikr va mulohazalar
umumlashtirilgan.
Ishning ilova qismida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan “Samarqand Parranda ” AJ
QK ga oid hisob va hisobot ma’lumotlari hamda o‘tkazilgan audit tekshiruvi
materiallarining nusxalari keltirilgan.
Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida respublikamizda qabul
qilingan qonunlar, Prezident asarlari, nutqlari, buxgalteriya hisobi va auditga oid
me’yoriy xujjatlar, maxsus adabiyotlar va internet ma’lumotlaridan
foydalanilgan. Qo‘yilgan masalalar mazmuni Rasmlar, jadvallar va Chizmalar
bilan boyitilgan .

I BOB. Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlari
nazariy metodologik asoslari
1.1 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining
mazmuni, mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilish vazifalari, debitorlik va kreditorlik
qarzlari tushunchalarining iqtisodiy mazmuni bilan chambarchas bog'liqdir.
Debitorlik qarzlari va kreditorlik qarzlari tushunchalari ushbu mazmun asosida
tahlil qilinishi kerak.
 Debitorlik qarzlari . Debitorlik qarzlari, tashkilotning yoki shaxsning
boshqa tashkilotlar yoki shaxslar tomonidan olingan qarzlarni ifodalaydi.
Bu qarzlar, tashkilot yoki shaxsga sotib olingan tovarlar yoki ko'rsatilgan
xizmatlar uchun qarzlar, xizmatlar uchun to'lovlar, kreditlar, bank
tomonidan ko'rsatilgan kreditlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z
ichiga oladi. Shuningdek, debitorlik qarzlari qarzlar to'g'risidagi moliyaviy
shartnomalar, shartnomaviy tartiblar va boshqa shartlarga asoslanadi.
 Kreditorlik qarzlari . Kreditorlik qarzlari, tashkilot yoki shaxsning boshqa
tashkilotlar yoki shaxslarga berilgan qarzlarni ifodalaydi. Bu qarzlar,
tashkilotning xizmatlarini, tovarlarini yoki boshqa moliyaviy faoliyatini
amalga oshirish uchun etkazib berilgan mablag'lar, bank kreditlari,
xizmatlar uchun to'lovlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z ichiga oladi.
Korxona tomonidan boshqa korxona va tashkilotlarga to’lanishi zarur
bo’lgan majburiyatlar kreditorlik qarzlari deb, korxonaga bosha korxona va
tashkilotlar tomonidan to’lanishi to’lanishi zarur bo’lgan majburiyatlar esa
debitorlik qarzlari hisoblanadi. Ushbu tushunchalar asosida, debitorlik qarzlari
deb tashkilotning qarzdorlari bo'lgan tashkilotlar va shaxslar, ya'ni qarzlarini
olingan tashkilotlar va shaxslar ataladi. Ular mablag'larni olgan tomon bo'lib,
ularga mablag'lar berilgan, ya'ni debitorlikni ifodalaydilar. Boshqa tomondan,
7

kreditorlik qarzlari ifodalab berilgan mablag'lar, ya'ni mablag'larni beruvchi
tashkilotlar va shaxslar tomon bo'lib, ularga mablag'lar berilgan, ya'ni
kreditorlikni ifodalaydilar.
Shuningdek, analitiklar boradagi kredit va qarz muomalalarini monitor qilish
orqali korxonaning moliyaviy rivojlanishi va daromad olishi uchun strategiyalar
ishlab chiqishda yordam berishi kerak. Bunda, muvaffaqiyatli moliyaviy nazorat
va boshqaruv tizimini yaratishda analitiklar aniq ma’lumotlar taqdim etishi zarur.
Yana bir qadam sifatida, analitiklar kreditor va debitorlar bilan ishlash
jarayonidagi risklarni tahlil qilishi kerak. Bu risklar arasida g‘arazsizlik, valyuta
kursining o‘zgarishi, muddatli to‘lovlarda kechikmalar va boshqa faktorlar
bo‘lishi mumkin. Analitiklar bu risklarni aniqlab chiqib, ularni azaltish yoki
boshqa chora-tadbirlar ko‘rsatib berishga yordam beradi. Debitor va kreditor qarzlarning:
To'lov
muddati -
90kun Davo
muddati -
3yil

Jamiyatning moliyaviy tizimida kreditor va debitorlar bilan ishlash jarayoni
juda muhimdir va bu jarayonda analitiklar muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
amaliyotda aniqlangan ma’lumotlarga asoslangan strategiyalarni rivojlantirishdan
foydalanib, korxonalarning moliyaviy rivojlanishi uchun ko‘mak beradi.
Debitor so‘zi "qarz bergan" yoki "qarz olgan" ma'nolarini ifodalaydi,
boshqa so'zlar bilan aytganda, aktiv hisobvaraqalardagi qarz (qo'shimcha
kirim)larni anglatadi. Kreditor so'zi esa "qarz beruvchi" yoki "qarz oluvchi"
ma'nolarini ifodalaydi, boshqa so'zlar bilan aytganda, passiv hisobvaraqalardagi
qarzlarni (va chegirishni) anglatadi.
Debitor va kreditor so'zlari balansning aktiv va passiv qismlari orasidagi
aloqani belgilashda foydalaniladi. Debitorlar aktivlarga kiradigan mablag'larni
ifodalaydigan hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzdorlikni anglatish uchun
foydalaniladi. Kreditorga esa passivga kiradigan mablag'larni ifodalaydigan
hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzniklikni anglatish uchun foydalaniladi.
Bularning ortasida hisoblanadigan daromad va xarajatlar tug'ilganligida yoki
o'tkazib berilganligida debitor va kreditor turlari mavjud bo’ladi. Kirim va chiqim
ma’nolaridan foydalangan holda aktiv debitorlar va passiv kreditorlar o’rtasidagi
qarzdorlik tushunishi ham mavjud bo’ladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari korxonaning moliyaviy holatini
o'rganishda muhim bir rol o'ynaydi. Debitorlar, korxona tomonidan pul olingan
vaqt bo'yicha qaytarilishi kerak bo'lgan mablag'lardir. Bu qarzlar, umumiy hisob-
kitoblarda "qarzlar" hisobidan ko'rsatiladi. Kreditorlar esa korxona tomonidan
qabul qilingan vaqtida to'langan mablag'lardir. Bu hisob-kitoblarda
"qarzberuvchilar" hisobidan ko'rsatiladi.
Muhimdirki, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari faoliyat davomida
nazorat qilingan holda turishi kerakdir. Debitorlik majburiyatlarining to'liq
9

vaqtida to'lanmasi korxonaning moliyaviy ustuvorligini ta'minlaydi va kredit
tajribasini yaxshilaydi. Kreditorlik majburiyatlarining amalga oshirilishiga e'tibor
berish esa korxona uchun muhimdir, chunki bu daromadlarni sifatli mahsulot
yoki xizmatlarni takomillashtirish uchun ishlatish imkoniyatini ta'minlashda juda
muhimdir.
Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bilan bog'liq yoshor
maydonlari ham mavjud bo'ladi. Misol uchun, debitorlik majburiyatlarining
amalga oshirilmaganligi yoki kreditorning soxtalik shartlari bilan kelganligi
sabablarga ko'tarilganidagi holati shunchaki yoshor maydonlaridagi tartibsizlikni
ko'tarib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, bu turlar majburiyatlar uzluksiz
bajarilmagan holatda korxonaning imkoniyati daromadni yo'qotishi yoki
xavfsizligi emasligiga sabab bo'ladi.
Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari har bir korxona uchun
individual ravishda baholangan holda bajarilishi kerak. Biznes sohasida
shaxsiylashtiruvchi usullarni qo'llash orqali debitor-kreditori munosabatlarni
barpo etish mumkin. Maqsad - iste'molchi doimiy ravishda sodiq ishonchliligini
ta'minlashdir.
Debitorlik qarzlari hisoblanadiunga hali berilmagan kompaniya pullari.
Kattalashtirish; ko'paytirishkutilgan tushimkompaniyaning o'sish sur'atlarining
oshishi deb hisoblash mumkin, asosiysi qarzdorlar o'z qarzlarini o'z vaqtida
to'lashlari, keyin kreditorlar oldidagi o'z qarzlarini to'lashda muammolar
bo'lmaydi.
Kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlariga qarama-qarshidir. Bu yerda gap
kompaniyaning ma’lum bir sanagacha to‘lashi kerak bo‘lgan o‘z qarzi haqida
ketmoqda. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tushunchalari har doim ham “qarz”
so‘zining salbiy ma’nosini anglatmaydi. Ko'pincha bu faqat qabul qilgan, lekin
hali bajarilmagan majburiyatlar.

Kreditorlik qarzining paydo bo'lishi uchun bankdan kredit olish shart emas,
lekin debitorlik qarzi paydo bo'lishi uchun qarz berish shart emas. Siz faqat
etkazib berish shartnomasini tuzishingiz mumkin, unda hisob-kitoblar tovarni
olgandan keyin bir oy o'tgach amalga oshiriladi. Va bu oy davomida xaridorning
kreditorlik qarzi, ya'ni shartnomani to'lash majburiyati bo'ladi.
Shu bilan birga, etkazib beruvchining debitorlik qarzi bo'ladi, u bir oy ichida
etkazib berilgan tovarlar uchun to'lovlarni kutadi. Ushbu misol shuni ko'rsatadiki,
bitimning ikki ishtirokchisi bitta majburiyatga nisbatan har xil turdagi qarzlarga
ega. Va majburiyatni bajarish muddati kelmaguncha, ikkala tomon ham bu
holatni oddiy ish munosabatlari sifatida qabul qiladi.
Muddati o'tgan kreditorlik qarzlari muammodir
Majburiyat uni bajarish muddati bilan chegaralanadi. Albatta, muddatsiz
majburiyatlar mavjud bo'lib, ularning bajarilishi talab taqdim etilgandan keyin
sodir bo'ladi. Ammo bu erda ham muddatlar mavjud, bunday majburiyat bir
zumda yoki, masalan, talab olingan kundan boshlab uch oy ichida bajarilishi
mumkin. Shunday qilib, har doim majburiyat qachon bajarilishi kerakligini va
shuning uchun debitorlik qarzini aniqlash mumkin. Demak, debitorlik qarzlari
ikki turga bo'linadi:
Oddiy debitorlik qarzlari;
Muddati o'tgan debitorlik qarzlari.
Majburiyatni bajarish muddati o'tishi bilan oddiy debitorlik qarzlari muddati
o'tgan debitorlik qarzlariga aylanadi. Va bu erda siz harakat qilishingiz kerak. Shu
sababli, kompaniya uchun debitorlik qarzlarini kuzatish bo'yicha ishlarni tashkil
etish muhimdir. Muayyan majburiyatni to'lash muddati qachon kelishini aniq
bilishingiz kerak.
11

Muammoli debitorlik qarzlarini o'z vaqtida aniqlash uchun qarzdorning
moliyaviy holatini kuzatish yaxshi bo'lar edi. Majburiyatning bajarilmasligini
oldindan bilish mumkin. Agar qarzdor bankrot bo'lish arafasida bo'lsa, debitorlik
qarzini to'lash ehtimoli juda kam. Bunday vaziyatlarda siz to'lanmagan debitorlik
qarzlarini imkon qadar tezroq tuzatishingiz kerak. Majburiyatni bajarish muddati
tugagandan so'ng darhol sudda uni undirish bo'yicha ishni boshlang. Shunda, sud
qaroriga ega bo'lgan holda, kreditor sifatida bankrotlik to'g'risidagi ish yuritish va
debitorlik qarzlari bo'yicha hech bo'lmaganda qisman kompensatsiya olish
mumkin bo'ladi.
Kreditorlik qarzlarini to'lashdan qasddan bo'yin tovlaganlik uchun
javobgarlik
Shuni aytib p’tish joizki, kreditor o'z majburiyatlarini faqat majburiyatni
bajarish muddati kelgandan keyingina bajarishni istamaydi. Natijada debitorlik
qarzlari muddati o'tib ketadi va siz majburiyatni bajarish uchun turli
rag'batlantirishlardan va hatto majburlash usullaridan foydalanishga kirishishiz
mumkin. Kreditor muddati o'tgan debitorlik qarzlari muammosini hal qilish
uchun quyidagi yo'ldan borishi mumkin.
Jinoiy javobgarlikka tortish bilan tahdid qilish birmuncha qarzdorlarni
to'lovlarni to'lashga sababchi bo’ladi.
Biror bir shaxsdan debitorlik qarzlarining vujudga kelishi, uning
kontragentidan kreditorlik qarzlarining paydo bo'lishiga sababchi bo’ladi.
Majburiyat to'liq bajarilgandan keyingina ikkala qarz ham to'langan
sanaladi.Biroq agar qarzdor qarzni to'lamasa, kreditor debitorlik qarzlari hisobiga

pul olish uchun qonun va shartnomada ko’rsatilgan barcha usullardan foydalana
oladi.
Debitorlik majburiyatlari bu – qarshi tomonning (ajratilgan bо‘linmalar,
shо‘ba va qaram xо‘jalik jamiyatlari, xodimlar, mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilar, byudjetga soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlar, maqsadli davlat
jamg‘armalari va sug‘urta badallari bо‘yicha, ta’sischilarning ustav kapitaliga
ulushlari bо‘yicha) korxonaga tо‘lashi lozim bо‘lgan muddatli majburiyatlari
hisoblanadi .
Kreditorlik majburiyatlari deganda – qarshi tomonga korxonaning tо‘lashi
lozim bо‘lgan ( mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga , ajratilgan
bо‘linmalarga , shо‘ba va qaram xо‘jalik jamiyatlarga , kechiktirilgan daromadlar ,
majburiy tо‘lovlar bо‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar , boshqa kechiktirilgan
majburiyatlar , olingan bо‘naklar , byudjetga tо‘lovlar bо‘yicha qarz , sug‘urtalar
bо‘yicha qarz , maqsadli davlat jamg‘armalariga tо‘lovlar bо‘yicha qarz ,
ta’sischilarga bо‘lgan qarzlar , mehnatga haq tо‘lash bо‘yicha qarz , qisqa muddatli
bank kreditlari , qisqa muddatli qarzlar , uzoq muddatli majburiyatlarning joriy
qismi va boshqa kreditorlik qarzlari ) majburiyatlari nazar tutiladi .
Majburiyat bu muayyan fuqarolik huquqiy munosabatdan iborat bо‘lib ,
uning amal qilishi orqali bir shaxs ( qarzdor ) ikkinchi shaxs kreditor foydasiga
ma’lum bir harakatni bajarishi , mol - mulkni topshirishi , ishni bajarishi , xizmat
kо‘rsatishi , pul tо‘lashi yoki biror harakatni bajarishdan tiyilishi zarur bо‘lgan
holatga aytiladi 5
.(link)
Majburiyatlar shartnomadan , ziyon yetkazish natijasida hamda Fuqarolik
kodeksida kо‘rsatilgan boshqa asoslardan vujudga keladi .
Majburiyatlar xо‘jalik shartnomalari bandlariga tо‘la amal etmaslik
natijasida yuzaga keladi .
5
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 234-моддасида
13

1-Rasm. Investitsiyalarning tasniflanishi.
Mikroiqtisodiy darajadagi investitsiyalar xalq xo’jaligining quyi bo’g’ni
xisoblangan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi.
Hududiga ko’ra investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo’linadi.
Ichki investitsiyalar deganda mamlakat ichidagi investorlar tomonidan kirgizilgan
investitsiyalar miqdori tushuniladi. Tashqi investitsiyalar esa mamlakat asosan
xorijiy investorlar ( chet el fuqarolari va korxonalari) tomonidan kiritilgan
investitsiyalar tushuniladi.
Investitsiyalar investitsiyalash davriga ko’ra uzoq va qisqa muddatli
investitsiyalar mavjud. Uzoq muddatli investitsiyalarga bir yildan ko’p muddatga Debitorlik va kreditorlik qarzlar
1.
1. .
1.
1.
1.

kiritilgan xar qanday turdagi investitsiyalar tushuniladi. Qisqa muddatli
investitsiyalar deganda esa bir yilgacha bo’lgandavrdagi barcha turdagi
investitsiyalar tushuniladi.
Qo’yilish shakliga qarab investitsiyalar real ( kapital) va moliyaviy
investitsiyalarga bo’linadi. Kapital investitsiyalar deganda korxonaning kelajakda
asosiy vostasi yoki ularning balans qiymatini oshishiga olib keladigan mablag’lar
tushuniladi. Moliyaviy investitsiyalar esa qaytarib olinadigan va kelajakda
daromad ( foyda) olish maqsadida boshqa korxonalarga kiritilgan mablag’lar
hisoblanadi.
Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazishda bir qator meyoriy huquqiy
asoslardan foydalaniladi. Bu me’yoriy huquqiy asoslarini ( 2- Rasm):
Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazganda uchraydigan asosiy atamalarni
“Qimmatli qog’ozlar vafond birjalari to’g’risida” gi O’zbekiston respublikasi
qonuniga asoslanib aniqlab olish lozim, bu qonunga ko’ra qimmatli qog’ozlarning
quydagi turlari bor (2-Rasm)
15• Xaridor va buyurtmachilarning qarzi;
Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi;
Xodimlarga berilgan bo'naklar
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar:
Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak
to'lovlari:
Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarz

2 –Rasm. Debitorlik qarzlari turlari;
Yuqoridagi rasmga qarab tariflaydigan bo’lsak debitorlik va kreditorlik
qarzlari muddatiga ko’ra 2 turga bo’linadi. Bular qisqa muddatli qarzlar –
hisobot sanasidan keying 12 oy ichida to’lanadi, uzoq muddatli qarzlar esa –
hisobot sanasidan keying 12 oydan so’ng to’lashQisqa nuddatli qarz
Uzoq muddatli qarzDebitorlik qarzlari muddatiga qarab ikki turga bo'linadi:

1.2 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik tarkibi va tasnifi
Debitorlik va kreditorlik so’zlarini mos ravishda kirim va chiqim, ko’payish
va kamayish ma’nolariga to’g’ri keladi. Bunday nomlanishiga asos sifatida
balansning aktiv va passiv qismlarga va hisobvaraqlarni aktiv va passiv
turkumlarga bo’linishi asos bo’ladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi buxgalteriya balansining
tegishli qatorlarida quyidagi tarzda ifodalangan:
1. Debitorlik qarzlarining tarkibi:
- Debitorlik qarzlari aktivalar bo'yicha yuklarni (hissalarni, avanslarni,
tovarlarni sotish uchun olingan kreditlarni va boshqalar) hamda xizmat ko'rsatish
uchun berilgan avanslar va tovarlarga oid bo'lgan to'lovlar bilan bog'liq bo'ladi.

2. Kreditorlik qarzlarining tarkibi:
- Kreditorlik qarzlari pasivlar bo'yicha xisoblashga bor ishonchli pul
summalarni (moliyalashtirilgan kreditlarning asosiy summasini, ishchi
uchrashuvini, hisob-kitoblarning amalga oshirilishi uchun berilgan avanslar va
boshqalar) hamda xizmat ko'rsatish jarayonida olindi yoki oliyadi.

Bularning har biridan foydalanib, buxgalteriya balansi tegishli qatorlari
joylashtiriladi va shu orqali debitorlik va kreditorlik qarzlari yagona tarkibga ega
bo'ladi.
Debitorlik qarzlari , bir qancha turdagi moliyaviy majburiyatlardan kelib
chiqadi. Bu qarzlar, tijorat tashkilotlarining boshqa tashkilotlarga bor bo‘lgan
naqd va moliyaviy resurslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu qarzlar umumiy
ravishda quyidagi turdagi bo‘limlarga bulib turadi:
17

1. Xaridor va buyurtmachilarning qarzi: Tijorat tashkiloti xizmat yoki
mahsulot sotib olganda xaridor yoki buyurtmachi tomonidan to‘lanishi kerak
bo‘ladigan summa.
2. Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa tashkilotga
ajratilgan mahsulotlar uchun to‘lovni amalga oshirishi kerak.
3. Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa
korxonalar yoki jamiyatlar bilan amaliy hamkorlikda ishlayotgan paytlarda chet
eldagi shaxslarga berilgan kreditlardan kelib chiqadi.
4. Xodimlarga berilgan bo'naklar: Xodimlarga ish haqi sifatida to’lanuvchi
summalardir.
5. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar: Mollarni
yetkazib beruvchilar va pudratchilar uchun to'langan summalardir.
6. Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak to'lovlari:
Davlat soliq organlari tomonga soliq olish jarayonida yoki boshqa majburiy
to’lov uchun amalga oshiriladigan mablag‘lar.
7. Maqsadli davlat jamg'armalari va sug'urtalar bo'yicha bo'nka to'lovlari:
Davlatning maqsadli jamg’armalari, sug’urtalar uchun amalga oshiriladigan
mablag’lar.
8. Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarzi: Tijorat
tashkilotining ta’sis etilish davrida ortga chiqqan kapitalning qayta tiklanmasi
uchun banklardan olingan kreditlardir.
9. Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo'yicha qarzi: Xodimlarning ish
faoliyatini amalga oshirish uchun muvofiqliyatning yoqolishiga sabab ko‘rsatgan
summalardir.
Bu debitorlik qarzlari, tijorat tashkilotining moliyaviy holati, ishonchlilik
darajasi va kredit siyosati boyicha muhimdir va ularni rivojlantirish uchun
ustuvor harakatlarni amalga oshirish tavsiya etiladi.

Kreditorlik qarzlari , mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz,
sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz, soliq va boshqa majburiy to‘lovlar
bo‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, budjetga to‘lovlar
bo‘yicha qarz, sug‘urtalar bo‘yicha qarz, maqsadli davlat jamg‘armalariga
to'lovlar bo'yicha qarz, ta’sischilarga bo'lgan qarzlar, mehnatga haq to'lash
bo'oyicha kardorlik qarzi hamda boshqa kreditorlik qarzlari bilan bog'liqdir. Bu
borçlarni muddatlari tugagach yoki tugamagan kreditlarni o'ylash mumkin.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibida muddati o‘tgan, to‘lov muddati
kelgan va to‘lov muddati o‘tmagan majburiyatlarni alohida tarkiblash juda
muhim. Bu, korxonaning moliyaviy holatini aniqlash va boshqarish uchun juda
muhim ma'lumotlar. To'lov muddati kelgan debitorliklar esa to'lovnoma
yetkazilgandan so'ng to'lanishi kerak bo'lgan summalardir. To'lov muddati
o'tmagan majburiyatlar esa to'lovnoma yetkazilgandan so'ng to'lanmagan yoki
qismen to'lanmagan summalardir. Barcha bu ma'lumotlar korxonaning soliq
huquqlarini bajarishda va kapitalni amalga oshirishda juda muhimdir.
Debitorlik qarzlarini to’lamaslik xavfi to’g’ridan to’g’ri debitorlik qarzlarini
to’lash muddati bilan bog’liq va xavfning ortishi o’z vaqtida monitoring qilinishni
va nazoratni talab qiladi. To’lovning o’z vaqtida bajalishiga ko’ra debitorlik
qarzlarining qaytarilishi va buning ustidan nazoratni ta’minlash, korxonaning
likvidligi va to’lov qobilyati darajasini tahlil qilish kabi turlarga bo’linadi.
Muddati o’tgan qarzlar ya’ni o’z vaqtida qaytarilmagan bo’lsa ular talab
qilinadigan va talab qilinmaydiganlarga bo’linadi. Shuningdek davo qilingan va
davo qilinmagan terminlari mavjyd bo’lib, muddati o’tgan qarzni davo qilib
amaldagi qonuniy choralarni qo’llash (ya’ni shikoyat xatlari yuborish, davo
arizasini sudga topshirish) davo qilingan qarzdorlik hisoblanadi. Debitorlik
qarzlarini tahlil qilish korxonada o'tgan qarzlarning ko'payishi haqida xulosa
qilish muammolari, boshqacha aytganda, korxonaning moliyaviy tuzilishi va
boshqaruv shakli bo'yicha muammolar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Aytish
19

kerakki, debitorlik qarzlari tahlili, korxonaning moliyaviy holatini va uni
boshqarish usullarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Debitorlik qarzlari sifatini oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi nazoratni
kuchaytirdi degan gapni kuzatib o'ting. Bu ifoda, debitorlik qarzlari to'g'risidagi
to'liq va aniqlikni ta'minlash uchun monitoring tizimlarini kuchaytirishni
anglatadi. Bu tizimlar korxonaning qarzdorlari bilan bo'g'liq ma'lumotlarni
amalga oshirish, qarzdorlarning to'lov grafiklarini va boshqa moliyaviy
ko'rsatkichlarni tahlil qilishga yordam beradi.
Muddati o'tgan qarzlarning ko'payishi muammolari esa korxonaning
daromadlari va likvidlilikka ko'rsatkichlari ustida to'g'ri ta'sir qilishi mumkin. Bu
holatda, muddati o'tgan qarzlar ko'payishi, korxonaning boshqa ma'lumotlari
(masalan, daromadlar, tovarlar va xizmatlar sotishining tezligi, qarz qaytarish
rejasi va boshqalar) bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Moliyaviy boshqaruv organlari va moliyaviy hisob-kitob departamentlari
ko'plab vositalarni ishlatishadi, masalan, qarzlar hisobi, likvidlik ko'rsatkichlari,
moliyaviy nazorat va boshqa vositalar, debitorlik qarzlari bilan bog'liq
muammolarni aniqlash va hal qilish uchun. Bu tizimlar korxonaning moliyaviy
holatini chuqur tahlil qilishga yordam beradi va debitorlik qarzlari muammolariga
o'ziga xos yechimlar topishda yordam beradi. Debitorlik qarzlarini nazorat qilish
va boshqarish bo'yicha ichki nizomni tasdiqlash muhimdir, debitorlik qarzlari
bilan ishlash tartibini, undirish tartiblarini belgilash va muddati o'tgan qarzlarni
o'z vaqtida aniqlashni o'z ichiga oladi. Bu nizomning qo'llanilishi korxonaning
moliyaviy islohotlarini, qarzlar bilan bog'liq muammolarini va ularning
yechimlarini aniqlashda va hal qilishda yordam beradi. Korxonada debitorlik
qarzlari bilan ishlash tartibini va undirish tartiblarini belgilash uchun moliyaviy
boshqaruv organlari tomonidan ichki nizom tuziladi. Bu nizom korxonaning

moliyaviy ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish, vaqtda debitorlik qarzlarini
aniqlash va ularni boshqarishga oid usullarni o'z ichiga oladiю Muddati o'tgan
qarzlarni va ularning bajarilishini nazorat qilish uchun mas'ul shaxslar
belgilanadi. Bu shaxslar o'z vaqtida debitorlik qarzlarni tahlil qilish, ularni to'g'ri
bajarish, qarzlarni ortga qaytarish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish uchun javobgar bo'ladi. Moliyaviy boshqaruv organlari va hisob-kitob
departamentlari debitorlik qarzlari nazoratini oshirish uchun kerakli tizimlarni
o'rnatishga o'rtacha chiqarishadi. Bu tizimlar debitorlik qarzlari bilan ishlashni
avtomatlashtirish, muddati o'tgan qarzlarni tez va aniq aniqlash va muammoni tez
hal qilishga yordam beradi. Debitorlik qarzlari va ularning bajarilishi uchun
muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini belgilashda tahlil va monitoring
usullari kritik ahamiyatga ega. Moliyaviy boshqaruv organlari va departamentlar
ko'plab analitik vositalarni ishlatishadi, masalan, muddati o'tgan qarzlar va
ularning o'z vaqtida aniqlanishi uchun avtomatlashtirilgan ma'lumotlar tahlil
tizimlari. Debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini va muddati o'tgan qarzlarni
aniqlashni osonlashtirish uchun raqamli tizimlarni o'rganish va o'rnatish
muhimdir. Bu tizimlar debitorlik qarzlari to'g'risida ma'lumotlar olish, ularni
analiz qilish va muddati o'tgan qarzlarni aniqlashda yordam beradi. Moliyaviy
boshqaruv organlari debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini o'z vaqtida
yaxshilash uchun taqrizlar va yechimlar taklif qilishga ishtirok etadi. Bu taqrizlar
va yechimlar debitorlik qarzlari muammolarini hal qilishda va korxonaning
moliyaviy tizimini yanada optimallashtirishda yordam beradi. Kreditorlik va
debitorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil qilish korxonaning
moliyaviy holatini aniqlash uchun ahamiyatga ega bo'ladi. Bu tahlil korxonaning
kreditorlar va debitorlar bilan munosabatlari, moliyaviy barqarorlik va to'lovning
yaxshi ko'rsatkichlarini o'rganishga yordam beradi. Kreditorlik va debitorlik
qarzlarining tuzilishi va dinamikasi korxonaning kreditorlar va debitorlar bilan
munosabatlari va ularning moliyaviy holati haqida ma'lumot beradi. Bu
munosabatlar, korxonaning soliq va moliyaviy barqarorlik darajasini ta'minlashda
21

kritik ahamiyatga ega. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi dinamikasi,
korxonaning moliyaviy ahvolining barqarorligi uchun muhim bir ko'rsatkichdir.
Eslatma: agar korxonaning debitorlik qarzlari o'sishi, ammo kreditorlik qarzlari
darrov nazorat ostida bo'lsa, bu korxonaning soliqlarini to'g'ri vaqtida to'lashga
qodir bo'lishini anglatadi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sish dinamikasi,
to'lov va hisob-kitob munosabatlari sohasidagi vaziyatni o'rganishga yordam
beradi. Misol uchun, agar debitorlik qarzlarining o'sishi to'g'risida xabarlar paydo
bo'lsa, bu korxonaning to'lovning kechikishi uchun qarzlarini boshqarishning
yaxshi bo'lishi uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratishga to'g'ri keladi.
Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi, jiddiy tahdidlar va qo'llaniladigan
yechimlarni talab qiladi. Agar korxonaning qarzdorlar bilan to'lov munosabatlari
to'g'ri emas bo'lsa, bu moliyaviy risklarni oshirishi mumkin. Bu sababli,
rahbariyat uchun kritik vaziyatda qarzdorlar bilan to'lov munosabatlarini to'g'ri
tartibga solishga yordam beradigan yechimlar izlash juda muhimdir. Kreditorlik
va debitorlik qarzlarining o'sishi, korxonaning moliyaviy boshqaruvini va
strategiyasini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Agar korxonaning kreditor va
debitorlar bilan to'lov va hisob-kitob munosabatlari yaxshi bo'lsa, bu korxonaning
moliyaviy strategiyasini yanada kuchaytirish va uni yanada to'g'ri vaqtida
ma'lumot asosida qo'llashga imkon beradi. Shuningdek, kreditorlik va debitorlik
qarzlarining o'sishi va ularning dinamikasi korxonaning moliyaviy holatini
aniqlashda asosiy ko'rsatkichlardan biri bo'ladi va rahbariyat uchun to'lov va
hisob-kitob munosabatlari sohasidagi karorlarini qabul qilishda muhimdir.
Aniqlangan tahlilizdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va
debitorlik qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning ko'rsatkichlari, resurslar
aylanmasining tezligi va ichki muammolar tufayli o'zgarmasligi, balki tashqi
muammolar tufayli ishlamay qolishi, kreditorlar oldidagi majburiyatlarini to'lash
qobiliyatining pasayishi bilan bog'liq. Korxonaning ichki muammolari, masalan,
moliyaviy boshqaruvdagi kamchiliklar, hisob-kitob xatoliklari yoki moliyaviy
rivojlanishda chegaralanganliklar debitorlik qarzlari ulushi va aylanma

mablag'larining o'sishi uchun asosiy sabab bo'lishi mumkin. Bu muammolar
korxonaning moliyaviy boshqaruvini yaxshilash va kreditorlar bilan
munosabatlarni yanada kuchaytirishga qaratilgan ishlarni tashkil etishga to'sqinlik
qila olishi mumkin. Tashqi muammolar, masalan, moliyaviy bozorda yuqori
valyuta kurslari, davlat siyosati o'zgarishlari yoki xalqaro bozorlardagi
istiqomatning kamayishi, debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining
o'sishi uchun tashqi sabab bo'lishi mumkin. Bu tashqi muammolar korxonaning
kreditorlar bilan to'lov va hisob-kitob munosabatlari bo'yicha kelgusi amalga
oshirishlarni qiyinchilashtirishi mumkin. Moliyaviy ko'rsatkichlar, masalan,
daromadlar, chegirmalar, foyda marjinali, tovarlar sotishining tezligi va xalqaro
bozor sharoitlari korxonaning aylanma mablag'larining o'sishi va debitorlik
qarzlari ulushi bilan bog'liq. Agar korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlari
yomonlashsa yoki yomonlashmoqda bo'lsa, bu debitorlik qarzlari ulushi va
aylanma mablag'larining o'sishi uchun yana bir sabab bo'lishi mumkin.
Kreditorlar bilan munosabatlar, masalan, to'lov shartlarining o'zgarishi yoki
majburiyatlarni to'lash qobiliyati haqida aniqlikni olish, debitorlik qarzlari ulushi
va aylanma mablag'larining o'sishi uchun muhim faktor bo'lishi mumkin. Agar
korxonaning kreditorlar bilan munosabatlari yaxshi bo'lsa va to'lov shartlari
kelgusi to'lovni amalga oshirishga to'g'ri keladigan holda o'zgarishi mumkin, bu
debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishining yo'l qo'yilishini
kamaytirishi mumkin.
Shuningdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va
debitorlik qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning tahlili, korxonaning
moliyaviy holatini tushunish va kreditorlar bilan munosabatlarni kuchaytirishda
yordam beradi. Bu tahlil korxonaning strategiyasini belgilashda va kelgusi
moliyaviy faoliyatini rejalashtirishda yordam beradi. Sizning moliyaviy
hisobotlaringizda qarzdorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar shartnomaviy
munosabatlarning muhim qismlari hisoblanadi. Bu, korxona yoki tashkilotning
23

moliyaviy vaziyati haqida aniq va ishonchli ma'lumotlarni ta'minlashda juda
muhimdir.
Qarzdorlar hisob-kitoblari, korxona yoki tashkilotning qaysi shaxslarga
qanday miqdorda qarz berishini, qarzlarining qanday vaqt oralig'ida to'lanishini
ko'rsatadi. Kreditorlar hisob-kitoblari esa korxona yoki tashkilotning qaysi
shaxslardan qanday mablag'lar olinganini, ularning qanday vaqt oralig'ida
to'lashlari kerakligini ifodalaydi.
Buxgalteriya hisoblaridan kelib chiqadigan miqdorlar, shartnomaviy
munosabatlarning natijasi sifatida korxona yoki tashkilotning hisob-kitoblarida
ifodalangan to'g'ri summalardir. Bu summalardagi farq, qarzdorlar va kreditorlar
o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni ifodalaydi.
Moliyaviy hisobotlarda bu miqdorlarning to'g'ri va aniq ko'rsatilishi
shartnoma shartlari va shartnomaviy munosabatlarning qarorlari bilan mos
keladigan muammolar bo'lishi mumkinligini anglatadi. Shartnomaviy
munosabatlar kafolatlari, qarzdor va kreditorlarning to'lov shartlari, to'lov
muddati va boshqa shartlar hisoblanadi. Bu miqdorlar muhokama va muhokama
olish vaqtida juda muhimdir, shuning uchun ularni diqqat bilan baholash va
tekshirish kerak. Aynan, tashkilotlar debitorlar (qarzdorlar) va kreditorga
(kreditorlar) bo'lgan o'zaro munosabatlarda bosh qarz va qarzlarini olishlari
mumkin. Biroq, debitorlikning miqdori va muddati o tgan qarzlarning ko payishiʻ ʻ
debitorning moliyaviy holatini kuchaytirishi mumkin. Bu muammo odatda to lov
ʻ
qilinmagan qarzlarning miqdori va ularning qaytarilishi muddati o tishi bilan
ʻ
bog liqdir.
ʻ
To'lovni to'lamaslik (debitorlik) tizimi tashkilotning moliyaviy xavfsizligini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki muddati

o tishi sababli ko payib, tashkilotning likvidlik darajasida zararli o zgarishlarʻ ʻ ʻ
yuzaga kelishi mumkin. Bu sababli, debitorlik qarzlari miqdori va ularning
qaytarilishi muddatini nazorat qilish tashkilot uchun muhimdir. Tashkilotlar
qarzdorlarini (debitorlarini) qarzlari miqdorini va ularning qaytarilishi muddatini
baholash orqali tekshirishlari lozim. Bu, qarzdorning xavfsizlik darajasini
aniqlashda yordam beradi. Tashkilotlar qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash uchun
to'lov jadvallari yaratib, ularni takomillashtirishlari kerak. Bu, debitorlik
tizimining nazoratini ta'minlashga yordam beradi. Tashkilotlar moliyaviy
hisobotlarni va kuzatishlarni qo'lda tutish orqali debitorlik tizimining davomiy
nazoratini amalga oshirishlari lozim. Bu, xavfsizlik muammolari aniqlanishi va
ularning tezda hal qilinishiga yordam beradi. Tashkilotlar debitorlik tizimida
qatnashish orqali kredit shartnomalarini tekshirish va ularning tushunishlari
uchun boshqa shartlarni qabul qilishlari kerak. Bu ko'rsatkichlar tashkilotlar
uchun debitorlik tizimini nazorat qilishda muhimdir va moliyaviy xavfsizlikni
ta'minlashda yordam berishi mumkin.
Afsuski, ushbu nomuvofiqlik hisob-kitob jarayonida odatda yuzaga keladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansining asliy qismlarini tashkil
etadi. Ular korxona faoliyatining odatiy jonzotlari bo'lib, moliyaviy hisobotlarda
o'rniga joylashtiriladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari ortiqcha qarzdor va kreditorni ifodalaydi.
Qarzdorlar, tashkilotga mablag' berish uchun qarzlarga ega bo'lgan shaxslar yoki
tashkilotlardir. Ularning qarzlari, kreditning olish va to'lov muddatlariga
asoslanadi. Qarzlar ko'payib, qaytarilishi muddati o tgan paytda debitorlik
ʻ
miqdori ortib chiqadi. Bu, tashkilot uchun moliyaviy risvolni va likvidlik
darajasini pasaytirish o qibatida yuzaga kelishi mumkin.
ʻ
Kreditorga (kreditor) bo lgan taraflar esa, korxona yoki tashkilotdan mablag
ʻ ʻ
olish uchun shartnomaviy tartiblar o rniga qo yilgan shaxslar yoki tashkilotlar
ʻ ʻ
25

hisoblanadi. Ular to lov muddatiga yetib keldiklarida kreditlarni to lab, qarzlariniʻ ʻ
qaytaradilar. Agar muddat o tishi yoki to lov muddati kechiktirilishi sababli
ʻ ʻ
qarzni qaytarmasalar, bu kreditorlik qarzi ko payib, korxona balansida kreditorni
ʻ
ortiqcha qarz qilib qolishi bilan natijalanadi.
Bu nomuvofiqlik korxona moliyaviy hisobotlarida tizimli ravishda
ko rsatilishi kerak, chunki u korxonaning moliyaviy holatining aniq
ʻ
tasvirlanishida katta ro l o ynaydi. Bu holatni nazorat qilish va moliyaviy
ʻ ʻ
xavfsizlikni ta minlash, tashkilot uchun muhimdir.
ʼ
Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona yoki tashkilotning
moliyaviy holatiga ta'siri haqida o'rganishda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat
qiladi. Ular moliyaviy hisobotlarda belgilangan va moliyaviy nazoratning asosiy
qismi hisoblanadi. Bunday qarzdorlik va kreditorlik qarzlari balansi, korxona
moliyaviy holati va uning uzluksizlik darajasini tushuntirishda kritik ma'lumotlar
o'rniga joylashadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi, aylanish davri (aylanma
koeffitsienti) bilan bog'liq bo'lgan ta'sirini aniqlashda yordam beradi. Aylanma
koeffitsienti, qarzlar to'g'risida xabar bermoqda va ularning qaytarilishi muddati
qachon tugaydi shu haqida fikrlar beradi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki
muddati o tishi sababli ko payib, aylanma koeffitsienti kamayishi mumkin. Bu
ʻ ʻ
esa tashkilotning likvidlik darajasining yaxshilanishini anglatadi. Boshqacha
debitorlik qarzlari miqdori va muddati o tgan qarzlar ko payishi, debitorlik
ʻ ʻ
qarzlari aylanma koeffitsienti darajasining pasayishi va uning xavfsizlik
darajasining pasayishi natijasida yuzaga keladi.
Shuningdek, kreditorlik qarzlari balansi ham tashkilotning moliyaviy holatiga
o sha kritik muhimlikni olib keladi. Agar kreditorlik qarzlari balansi oshib,
ʻ

qarzlar muddati o tishi yoki to lovni olmaslik sababli ko payib, bu korxona uchunʻ ʻ ʻ
moliyaviy kuchning kamayishini anglatishi mumkin.
Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona moliyaviy
holatiga ta'siri, xususiy tartibda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi va
moliyaviy nazorat va boshqaruvda juda muhim bo'lib qoladi.
Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa, bu umumiy likvidlik
koeffitsientining yuqori darajasini ta'minlashda muhim rolni o'ynaydi. Bu,
debitorlik qarzlarining to'g'ri vaqtida to'lanishini ta'minlash uchun katta qo'llab-
quvvatlashni talab qiladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining ulushi
Кв. 1
Кв. 2
Кв. 3
Кв. 4
Ular yordamida, tashkilot qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash va moliyaviy
xavfsizlikni ta'minlash uchun moliyaviy resurslarni mavjudlashtirish uchun
harakat qilishi mumkin. Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa,
tashkilot kreditlarni to'g'ri vaqtida to'lashda muammo yuzaga kelishi mumkin. Bu
esa tashkilotning likvidlik darajasini pastga surishi, shuningdek, kreditorni
qarzlarini to'lashda qiyinliklar tug'ilishi mumkin.
Biroq, sizning aytishlarizdek, debitorlik qarzlari aylanmasiga nisbatan
kreditorlik qarzlarining tezroq aylanishi ham o'zaro munosabatlarda muhimdir.
27

Agar kreditorlik qarzlari tezroq aylanib, debitorlik qarzlari esa sifatli vaqtida
to'lanmasa, bu tashkilot uchun moliyaviy kuchning qisqarishiga olib kelishi
mumkin. Shuningdek, agar kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlari aylanmasiga
nisbatan tezroq aylanib, bu moliyaviy turliyliklarning ko'payishi mumkinligini
ko'rsatishi mumkin.
Bular bilan birga, umumiy likvidlik koeffitsienti debitorlik va kreditorlik
qarzlari o'rtasidagi munosabatlarni va tashkilotning umumiy moliyaviy
xavfsizligini tushuntirishda muhim indikator bo'lib qoladi. Bu ko'rsatkich
tashkilotning moliyaviy boshqaruvini tahlil qilish va moliyaviy siyosatni
belgilashda yordam beradi. Aniq, kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarish
shuningdek etkazib beruvchilar bilan shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish,
kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari va miqdori xaridorlardan mablag'larning
kelib tushishiga bog'liqdir. Bu jarayonda, kompaniya etkazib beruvchilarga
moliyaviy shartnomalar orqali kreditlarni olish va uning shartlarini kafolatlash
orqali mablag'larni ta'minlash uchun kelib chiqadi. Bu shartlar odatda kompaniya
tomonidan va etkazib beruvchilar tomonidan qarorlashiladi.
Etkazib beruvchilar bilan shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish shu
jumladan, to'lov shartlari, to'lov muddatlari, to'lov usullari va to'lov miqdorini o'z
ichiga oladi. Shu bilan birga, kredit shartnomalari etkazib beruvchilar bilan qabul
qilingan mablag'lar uchun kafolat berish shartlarini ham o'z ichiga oladi. Bu
kafolatlar kompaniya tomonidan to'lovlar o'tkazilmasa yoki boshqa shartlar
buzilsa qo'llanib qolishini ta'minlaydi. Kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari
va miqdori xaridorlardan mablag'larning kelib tushishiga bog'liqdir. Bu
shartnomaviy munosabatlarda xaridorlar mablag'larni kelib tushish va to'lov
shartlarini qabul qiladi. Kompaniya shu mablag'larni o'zlashtirish, shuningdek,
shartnomaviy shartlarni bajarish uchun mablag'lar to'lashni kafolatlaydi. Bular
bilan birga, kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarishda shartnomaviy
munosabatlar va to'lov shartlari katta ahamiyatga ega. Ular kompaniya tomonidan

moliyaviy xavfsizlikni ta'minlashda va mablag'larni to'lash vaqti va miqdorini
belgilashda juda muhim rol o'ynaydilar.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishda maqsad, asosli (qonuniy) va
asossiz (noqonuniy) qarzlar summalarini aniqlash va ularga e'tibor berishdir.
Asosli (qonuniy) qarzlar . Bu qarzlar moliyaviy shartnomalar yoki xususiy
moliyaviy aniq-tug'ilgan shartlarga asoslangan qarzdorlik va kreditordir. Masalan,
shartnomaviy kreditlar, to'lov kartalari, ijaraga olish shartnomalari va boshqalar.
Ular odatda muddatli to'lovlar, xizmatlarni berish uchun to'lovlar, yoki maxfiylik
shartnomalari kabi shartlar orqali amalga oshiriladi. Bu qarzlar muomalatga oid
shartnomalar asosida qayta-tayyorlanib tuziladi va bularning muddati, miqdori va
shakli to'g'risida to'g'ri to'lov shartlari mavjud.
Asossiz (noqonuniy) qarzlar : Bu qarzlar kompaniya yoki shaxsning xususiy
moliyaviy holatiga bog'liq emas, balki ijtimoiy, siyosiy yoki boshqa omillarga
bog'liq o'zgaruvchilardir. Masalan, inflatsiya, valyuta baholari o'zgarishi, siyosiy
va iqtisodiy holatlar o'zgarishi, va boshqa omillar kabi. Bu o'zgaruvchilar
shaxsning moliyaviy faoliyatini, debitorlik va kreditorlik qarzlarini va ularning
boshqa moliyaviy jarayonlarini ta'sir qilishi mumkin.
Tahlil qilinayotgan davr uchun o'zgarishlar debitorlik va kreditorlik qarzlari
summalarining realligini ta'minlashda yordam beradi. Ular realligining qulayligi,
to'g'ri vaqtida to'lanishlari, va tijorat tashkiloti yoki shaxsga o'zaro qarz
munosabatlari o'rtasidagi barqarorlikni ta'minlashda kritik muhimlikka ega.
Debitorlik qarzlarining shakllanish sabablari va vaqti, shuningdek, tashkilot yoki
shaxsning moliyaviy vaziyatiga bog'liqdir. Ularning shakllanishi, qarzning
muddati va miqdori, shartnomaviy shartlar va moliyaviy siyosatning o'zgarishi,
va boshqa faktorlar o'rtasidagi munosabatlar hisobga olinganida aniqlanadi. Bu
sabablardan biri yoki bir nechasi shaxsning qarzlarini shakllantirishi va uni
bajarishi uchun kritikdir.
29

1-jadval.
Investitsiyalarning barchasiga taluqli xususiyatlar
1
1 Maqsadlilik barcha moliyaviy investitsiyalar aniq maqsad bilan
kiritiladi
2
2 Qaytarishlik barcha moliyaviy investitsiyalar shartnoma muddati
tugagach korxonaga qaytariladi.
3
3 To‘lovlilik barcha moliyaviy investitsiyalar uchun shartnomaga
muvofiq ularni olgan xo‘jalik sub’ekti to‘lov
majburiyatini oladi. To‘lov majburiyati faqat ayrim
hollarda shartnoma asosida bo‘lmasligi mumkin va bu,
odatda, nochor korxonaga moliyaviy yordam bergandagina
vujudga keladi.
4
4 Samarali
foydalanish investor bergan mablag‘larini olgan xo‘jalik sub’ekti
tomonidan samarali foydalanilayotganligini shartnoma
asosida nazorat qilish huquqiga ega bo‘lishi mumkin.
5
5 Sotish
ob’ekti qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar 1 yil ichida
tez va erkin sotiladigan aktivlar hisoblanadi, uzoq
muddatli investitsiyalar esa erkin sotilmaydigan aktivlar
hisoblanadi.
2-jadval.
Moliyaviy investitsiyalarning turkumlanishi va uning hisobga olish
uslubiyoti
Turkumlash
belgilari Turkumlash guruhlari Moliyaviy
investitsiyalarning hisobini
tashkil etish
1 2 3
Iqtisodiy
munosabatlarni
ifodalash
hususiyatiga ko’ra Mulkchilik munosabatlarini
ifodalovchi – aksiya va paylar Muddatiga ko’ra; uzoq
muddatli 0610 – schyotida,
qisqa muddatlilari 5810 -
scyotidaKredit munosabatlarini ifodalovchi
– obligatsiya, veksell va deposit

sertifikatlari
Muddatiga ko’ra; Uzoq muddatli moliyaviy
investitsiyalar – Qoplash muddati
bir yil (12 oy) dan ko’p bo’lgan
investitsiyalar 0610 – 0690 schyotlarida
hisobga olinadi
Qisqa muddatli investitsiyalar –
qoplash muddati bir yil (12 oy) dan
oshmagan daromad olishni ko’zlab
qilingan investitsiyalar 5810,5820 va 5890
schyotlarida hisobga olinadi
Turlari bo’yicha Boshqa korxonalar ustav kapitaliga
qo’shilgan badallar
Obligatsiya deposit sertifikatlari va
boshqa qimmatli qog’ozlar 0610 va 5810 – schyotlarda
hisobga olinadi
Berilgan qisqa muddatli qarzlar 5830 – schyotda hisobga
olinadi
1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining
maqsadi va funksiyalari
Tahlil qilish davridagi asosiy amallardan biri debitorlik va kreditorlik qarzlarining
mutlaq summalarni hisobga olishdir. Bu, tahlil jarayonini boshlash va
o'zgarishlarni ko'rsatish uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan bir qadamdir.
31Investitsiyalar to’grisida zarur axborotni yig’ish va
to’plash ;
Investitsiyalar to’grisidagi axborotlarni audit va
tahlil qilish;
Boshqaruvga oid investitsion qarorlar qabul
qilish.

Debitorlik qarzlarining tarkibidagi ulushini topish esa, debitorlik qarzlarining
shakllanishini va muddatlarini aniqlashda yordam beradi. Bu, qarz miqdori,
shartnomaviy shartlar, to'lov muddati va boshqa ma'lumotlar to'g'risidagi tahlilni
o'rganishda muhimdir. Debitorlik qarzlarining tarkibiga masalan, kreditlar,
hisobvaraqalar, ijaraga olish shartnomalari, va boshqa moliyaviy shartnomalar
kiradi.
Kreditorlik qarzlari esa aylanma mablag'lar va majburiyatlar sifatida ifodalangan.
Ular qarzdorlarga o'z xizmatlarini yoki tovarlarini yetkazib berish uchun
mablag'lar berish, to'lashlarni amalga oshirish majburiyatiga bog'liq bo'lishi
mumkin. Aynan shunday qarzlar tahlil qilinishida kreditorlarning mablag'larining
oqimini, to'lovlarining muddatini, to'lovlarning amalga oshirilish tartibini va
boshqa ma'lumotlarni aniqlash uchun muhimdir.
Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlil qilinishida ulushini
topish, tahlil jarayonining keyingi qadamlari uchun katta asosdir. Bu ma'lumotlar
tashkilotning moliyaviy holatini, likvidlik darajasini va moliyaviy siyosatini
tushuntirishda yordam beradi.
Aniq, tahlil qilish davri uchun to'lov muddati hisobot davrida to'lanishi kerak
bo'lgan qarzlar va majburiyatlar, shuningdek kechiktirilgan va muddati o'tgan
majburiyatlar namunasini amalga oshirish mumkin. Bu qarzlar va majburiyatlar
moliyaviy hisobotlarda muhim bir rol o'ynayadi va tashkilotning moliyaviy
holatini tushuntirishda kritik ma'lumotlar hisoblanadi.
 To'lash muddati hisobot davrida to'lanishi kerak bo'lgan qarzlar: Bu qarzlar
tashkilotning hisobot davri uchun belgilangan to'lov muddatlariga
(masalan, yillik yoki choraklik to'lov muddatlari) asoslangan shartnomaviy
qarzdorliklar va majburiyatlar hisoblanadi. Bu qarzlar odatda shartnomaviy
kreditlar, ijaraga olish shartnomalari, to'lov kartalari, va boshqa

shartnomaviy qarzlar bo'lishi mumkin. Ular hisobot davri yoki to'lov
muddati ichida to'lanishi kerak.
 Kechiktirilgan va muddati o'tgan majburiyatlar: Bu majburiyatlar, to'lov
muddatini kechiktirish sabablaridan biri bo'lgan majburiyatlar hisoblanadi.
Masalan, xavfsizlikni ta'minlash uchun bank tomonidan ko'rsatilgan
zaharlar, to'lov kartasi bo'ylab amalga oshirilgan jarayonlarda
kechiktirilgan to'lovlar, va boshqalar. Bu majburiyatlar muddat o'tgan
paytda to'lanishi kerak.
Bu qarzlar va majburiyatlar, tashkilotning moliyaviy holatini tahlil qilishda juda
muhimdir. Ularni to'g'ri vaqtida to'lovlarining amalga oshirilishi yoki muddatli
to'lash rejalariga rioya etilishi shart. Ularni to'g'ri hisoblash va taqdim etilgan
shartlarga asoslanib, tashkilotning likvidlik darajasini, kredit rejalarini va
moliyaviy tuzilmalarni aniqlashda muhimdir.
Kreditorlik qarzi deb tashkilotning boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslar -
kreditorlar oldidagi qarzni ifodalaydi. Ular bu qarzni olingan mablag'lar uchun
to'lovlar, sotib olingan mahsulotlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar uchun to'lovlar,
darajadagi byudjetlarga to'lovlar kabi ko'rinishlarda oladi. Shuningdek, agar
materiallar tashkilot tomonidan ular uchun to'lashdan oldin olingan bo'lsa, bu ham
kreditorlik qarzlari hisoblanadi.
Misol uchun, agar bir korxona bir boshqa korxonadan mahsulot sotib olgan
bo'lsa, u xuddi shu mahsulot uchun kreditorlik qarziga ega bo'ladi, chunki o'sha
mahsulotni sotib olgan korxona unga mablag' beradi va ularning muddati
to'lanishi kerak.
Bundan tashqari, kreditorlik qarzlari tarkibiga mehnat jamoasi oldidagi ish haqi
bo'yicha qarz ham kirishi mumkin. Agar bir korxona mehnat jamoasi xizmatlarini
33

amalga oshirgan bo'lsa va uchta xizmat olishib olsa, to'lov tajribasiga ko'ra, bu
mehnat jamoasi qarz qoldiradi. Shu tarzda, korxona unga to'lovlar amalga
oshiradi va undan mablag' olishi kerak.
Kreditorlik qarzlari tahlilida, kreditorlar bilan tashkilot o'rtasidagi moliyaviy
munosabatlarni tushuntirish uchun, kreditorlar oldidagi qarzlarni aniqlash va
qiymatini aniqlash juda muhimdir. Bu, tashkilotning moliyaviy holatini
tushuntirishda va moliyaviy siyosatni shakllantirishda yordam beradi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishning bevosita vazifalariga
quyidagilar kiradi:
1 pul oqimlari va muomalalarini to‘g‘ri, to‘liq va o‘z vaqtida hisobga
olish
2 naqd pul va to'lov-hisob-kitob intizomiga rioya etilishini nazorat
qilish
3 kreditorlik va debitorlik qarzlarining muddatlari bo‘yicha,
qarzlarning turlari bo‘yicha, qarzning asoslanish darajasi bo‘yicha
tarkibini aniqlash
"Kredit qarzlarini tahlil qilishda, qarz mablag'lari manbalarining tuzilishini va
dinamikasini baholash boshlanadi. Bu, kredit borcining mablagi va uning qanday
hisobga olinganligini o'rganishni talab qiladi. Quyidagi shunday kredit
manbalarining tuzilish va dinamikalarini ko'rib chiqamiz.
 Uzoq muddatli kreditlar;
 Qisqa muddatli kreditlar;
 Kreditorlik qarzi;

 Boshqa joriy majburiyatlar.
Kreditga oid qarzlar quyidagi javoblar orqali paydo bo'ladi:
Hisob-kitob tizimlaridagi muammolar (agar hisob-kitob shartlari
va to'lov shartlari mos kelmagan bo'lsa);
Kompaniya tomonidan majburiyatlar to'g'risida o'z vaqtda
to'lovlarni amalga oshirmaslik.
Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma miqdori oshishi, qoida tarixidan, moliyaviy
holatni yomonlashishiga dalolat beradi. Kredit qarzlari, debitorlik qarzlari bilan
solishtirib, korporatsiya tomonidan qo'shilgan mablag'lar miqdori o'sishi,
qarzdorlarni to'lovlarini hisob-kitoblarga yonaltirishda foydalanishni ko'rsatadi.
Kredit va qarzdorlik qarzlari korxona moliyaviy holatiga qanday ta'sir
ko'rsatishini aniqlash juda muhim. Bu, korxona moliyaviy nazoratida
o'tkaziladigan tahlil va taqdimotlar uchun juda muhimdir. Bu muammoni hal
qilish uchun, birinchi navbatda, korxonaning aylanma mablag'lari miqdoriga
qarzning foiz nisbatini va debitorlik bilan kreditorlik qarzlari o'rtasidagi nisbatni
aniqlash kerak. Bu, korxonaning qarzdorlik darajasini va moliyaviy
o'tkazmalarini aniqlashga yordam beradi. Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma
miqdori oshishi, qoida tarixidan, korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlarining
yomonlashishiga dalolat beradi. Bu esa korxonaning moliyaviy tarazligini
o'rganishga yordam beradi va moliyaviy rivojlanishni rag'batlantirishga yordam
beradi. Aynan ham, moliyaviy barqarorlik tashkilot uchun juda muhimdir, chunki
bu tashkilotning daromadlarini xarajatlardan barqaror oshib ketishini ta'minlaydi.
Moliyaviy barqarorlik, tashkilotga mablag'larini erkin tasarruf etish imkonini
beradi va ularni samarali foydalanish uchun ishlab chiqarish va sotish jarayonida
qo'llash imkonini ta'minlaydi. Bu, tashkilotning moliyaviy o'tkazmalari va
daromadlari orasidagi munosabatlarni barqaror qiladi va uning faoliyatini sifatli
35

va foydali qiladi. Bu esa tashkilotning moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda
ishlashi uchun muhimdir.
Moliyaviy barqarorlik, korxonaning o'z va qarz mablag'larining nisbatini, joriy va
moliyaviy faoliyat natijasida o'z mablag'larining to'planish tezligini, korxonaning
uzoq muddatli aktivlariga qo'yilgan mobil va mablag'lar nisbatini, moddiy
aylanma mablag'lar bilan etarli darajada ta'minlanganligini ko'rsatadi. Bu,
korxonaning moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda faoliyat ko'rsatishi
uchun muhimdir. Moliyaviy barqarorlik, tashkilotning barcha ishlab chiqarish va
xo'jalik faoliyati jarayonida shakllanadi va korxonaning umumiy barqarorligining
asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu esa tashkilotning moliyaviy ko'rsatkichlarini
barqaror qiladi va uning mustaqil va samarali rivojlanishini ta'minlaydi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlili, korxonada moliyaviy tahlilning
muhim qismini tashkil etadi. Bu, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov
qobiliyatining ko'rsatkichlarini ko'rsatishga qodir bo'lib, u ayni paytda kreditorlik
qarzlarini baholash va o'zgarishlarini hisobga oladi. Bu tahlil kelajakda
korxonaning moliyaviy holatining o'zgarishining miqdoriy va sifat
tendentsiyalarini aniqlashga yordam beradi, chunki to'lovlar bo'yicha qarz
korxona aylanma mablag'lari tarkibini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin.
Bunday tahlil, korxonaning moliyaviy strategiyasini shakllantirish va
boshqarishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy holatini tahlil etishda
muhim ahamiyatga ega. Bu tahlil, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov
qobiliyatini tushunishga yordam beradi, lekin bundan tashqari, kelajakdagi
moliyaviy holatni prognostik qilishda ham juda muhimdir. Bu tahlilni amalga
oshirish uchun quyidagi bosqichlar mavjud:

Joriy holatning tahlili Dinamik analizkelajakdagi tendensiyalar Risklar va hodisalar
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5
 Joriy holatning tahlili . Korxonaning joriy moliyaviy holatini tushunish
uchun, debitorlik va kreditorlik qarzlari aniqlanadi. Bu qarzlar
miqdorlarini, shartlarni va to'lov muddatlarini o'z ichiga oladi. Misol
uchun, qarzlarining necha foizini joriy vaqtda to'layotganligi, to'lov
shartlari (muddati va jadvali), kafolatlari va qarzlarining qaysi hissasi
amalga oshirilganligi tushunilishi kerak.
 Dinamik analiz . Debitorlik va kreditorlik qarzlari dinamikasini tahlil
qilish, korxonaning moliyaviy holatidagi o'zgarishlarni aniqlashda juda
muhimdir. Bu, o'zaro solishtirish va mustahkamlashni tushunishga yordam
beradi. Agar korxona kreditorligi o'sishni ko'rsatadi, bu tijoratni
rivojlantirishning bir belgisi bo'lishi mumkinligini anglatadi. Boshqa so'z
bilan, agar korxonaning debitorligi ortib bormoqda bo'lsa, bu uning
moliyaviy ko'rsatkichlarini pasaytirishi va kelajakdagi operatsiyalarga ta'sir
qilishi mumkin.
 Kelajakdagi tendentsiyalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari
korxonaning kelajakdagi moliyaviy holatini bashorat qilishda yordam
37

beradi. Agar debitorlik qarzlari ortib borsa, bu qarzlar to'lovi uchun zarur
mablag'lar to'g'ri kelmaydi va korxonaning likvidlik muammolariga olib
kelishi mumkin. Boshqa so'z bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili,
kelajakdagi moliyaviy tendentsiyalarni aniqlashda katta ahamiyatga ega.
 Risklar va to'g'ri hodisalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili,
korxonaning moliyaviy risklarini tushunishga yordam beradi. Agar qarzlar
to'lovi uchun mablag'lar yetarli bo'lmasa, bu qarzlarning rad etilishi yoki
to'lovlarni bajarish uchun qo'shimcha mablag'lar jalb qilinishi kerakligini
anglatadi.
Ushbu qarzlar korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilishda muhimdir, chunki
ular kelajakdagi moliyaviy strategiyalar uchun asosiy ma'lumot manbalaridan
birini taqdim etadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy strategiyasini ko'rib
chiqishda muhimdir. Agar joriy aktivlar tarkibida debitorlik qarzlari ko'proq
bo'lsa, bu korxonaning moliyaviy muammoatlari uchun o'zgaruvchilik yaratishi
mumkin. Bu holatda, korxona bank kreditini jalb qilishi mumkin bo'ladi.
Bank kreditini jalb qilish, debitorlik qarzlari to'lovi uchun kerak bo'lgan
mablag'larni yig'ib olishning eng mashhur usuli bo'ladi. Bank kreditlarining
ortiqcha stavkalari yoki shartlariga qarshi turgan sodir bo'lishi mumkin, lekin agar
joriy aktivlar debitorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona uchun bu riskni qabul qilish
zarur bo'lishi mumkin.
Boshqa bir tomondan, agar joriy aktivlar manbalarini shakllantirish tarkibida
kreditorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona ko'pincha turli xil usullarga murojaat
qilishga majbur bo'ladi. Bu usullar ichida pullar hisob-kitoblari, jazolar, va ko'p

boshqa variantlar bo'lishi mumkin. Bu tur murojaatlar, korxonaning kreditorlariga
qarshi moliyaviy muammoatlarni hal qilishga yordam berishi kutiladi.
Bunda, korxonaning moliyaviy rivojlantirish strategiyasini tushunish va to'g'ri
qarorlar qabul qilish uchun qarzlar tahlili va aktivlar bilan ta'minlash juda
muhimdir. Bu, korxonaning uzluksiz rivojlanishini ta'minlash va moliyaviy
o'zgarmalariga moslashishga yordam beradi.
Qarzdorlarni tahlil qilish jarayonida, tijorat kreditlari va faktoring shartlarining
tahlili asosiy qadam hisoblanadi. Bu, savdo faoliyatini amalga oshiruvchi ishlab
chiqaruvchilar va etkazib beruvchilar uchun xizmatlar to'plami uchun amalga
oshirilgan to'lovlar asosida moliyaviy qobiliyatini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Tijorat kreditlarining individual shartlarini tahlil qilish, korxona uchun qarzlarini
olib tashlashning shartlarini tushunishga yordam beradi. Misol uchun, tijorat
kreditlarining miqdori, muddati, faiz stavkasi va to'lovi rejasi kiritiladi. Bu tahlil,
korxonaning tijorat kreditlarini qabul qilish va ularni to'lov qilish qobiliyatini
aniqlashga yordam beradi.
Faktoring shartlarini tahlil qilish, korxonaning faktoring kompaniyalari bilan
amal qilishning shartlarini aniqlashga yordam beradi. Bu shartnomalar o'rtasidagi
asosiy tushunchalar faqat o'zaro savdo jarayonida emas, balki hamda to'lov
jadvalida joylashgan bo'lishi mumkin.
39Faktoring shartlariTijorat kreditlari berishning shartlari
Likviflik koeffitsientlari

3. Likvidlik koeffitsientlari : Likvidlik koeffitsientlarining darajasi va dinamikasi,
korxonaning kredit va faktoring shartlariga qarshi to'lov qobiliyatini tushunishda
muhimdir. Agar likvidlik koeffitsientlari yuqori bo'lsa, bu korxonaning to'lov
qobiliyatining yaxshi ehtimoliyati mavjudligini ko'rsatadi.
5. Tijorat kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati : Korxonaning
tijorat kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati tahlili, moliyaviy
muammoatlarni hal qilishning qaysi yo'nalishlari va strategiyalari mavjudligini
aniqlashga yordam beradi.
Ushbu tahlil, korxonaning qarzdorlariga ta'sir qilish va ularni boshqarishning
strategiyalarini aniqlashda yordam beradi va moliyaviy holatni mustahkamlashda
qo'llaniladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning tabiiy tarkibiy qismidir va o'z
ichiga majburiyatlar va to'lov shartlarini o'zlashtiradi. Ular korxonaning
moliyaviy holatini, to'lov qobiliyatini va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarini
ko'rsatadi.
Debitorlik qarzlari, korxonaning xizmatlari yoki mahsulotlari uchun boshqa
shaxslarga bo'lgan qarzlardir. Bu shaxslar, masalan, savdo muomalalariga oid
to'lov muddatlari, mablag'lari va shartlari bo'yicha qarzlar bo'lishi mumkin. Agar
korxonaning debitorlik qarzlari miqdori kattalar paytga taqqoslanib qolsa, bu
moliyaviy holatda og'irlashish va korxona uchun moliyaviy risklar tug'ilishi
mumkin. Tijorat kreditlari bo’yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati

Kreditorlik qarzlari esa korxonaga bo'lgan qarzlar hisoblanadi. Bu shaxslar,
masalan, banklar, xizmat ko'rsatuvchilari yoki sotuvchilar bo'lishi mumkin.
Kreditorlik qarzlari odatda muddati o'tgan to'lovlar, kreditlar yoki faktoring
shartlaridan keladi. Agar korxonaning kreditorlik qarzlari miqdori o'z ichiga o'ssa,
bu korxona uchun moliyaviy qavatlanishni yaxshi ko'rsatmaydi va uning
moliyaviy xavfini og'irlashtirishi mumkin.
Shuningdek, majburiyatlar yuzaga kelgan sana va ular bo'yicha to'lov sanasi
o'rtasidagi nomuvofiqlik, debitorlik va kreditorlik qarzlari to'g'risidagi to'lov
shartlaridagi muammoatlarni ko'rsatadi. Agar korxona majburiyatlarini to'g'ri
vaqtida bajarib bo'lmagan bo'lsa, bu uning moliyaviy holatini kuchaytirishi va
moliyaviy xavflarni oshirishi mumkin. Buning natijasida, korxonaning moliyaviy
ko'rsatkichlari yengilishi mumkin va uning daromadlari va to'lov qobiliyati zarar
ko'rishi mumkin.
II BOB. O'z Milliy Bank "Malikrabot" AJ misolida debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta'sir etuvchi omillar
2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik
qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan korxona , tashkilot muassalarda
mavjud mablag’lardan samarali foydalanish, korxona ixtiyoridagi aktivlarning
samaradorligini oshirish va maksimallashtirish asosiy vazifa bo’lib hisoblanadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari 17-07/62-son qaroriga 2002-yil 27-dekabrda
tasdiqlangan buxgalteriya balansiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
Debitorlar tarkibiga:
41Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning
ayirmasi )
Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110)

Kreditorlar tarkibiga:
 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz ( 6000)
 Ajratilgan bo’linmalarga qarz ( 6110)
 Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga qarz (6120) Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120)
Xodimlarga berilgan bo’naklar (4200)
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar
(4300)
Byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (4400)
Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’nak
to’lovlari (4500)
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi (4600) Xodimlarning boshqa operatsiyalari bo’yicha qarzi (4700)
Boshqa debitorlik qarzlar (4800)

 Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar (
6240)
 Olingan bo’naklar (6300)
 Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400)
 Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510)
 Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz ( 6520)
 Ta’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600)
 Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar (6700)
 Boshqa kreditorlik qarzlari (6950dan tashqari 6900)
Debitorlik qarzlarining aylanuvchanlik koeffitsent ini aniqlash uchun
maxsulotlarni sotishdan olingan sof tushumni (SST) debitorlik qarzlarining
o’rtacha ( DQ) bo’lish kerak.
K= SST:DQ
Debitorlik qarzlarining aylanish davri ni aniqlash davrini aniqlash uchun
debitorlik qarzlarining jamini davrning calendar kunlar soniga ko’paytirib,
natijasini sotishdan olingan sof tushumga (SST) bo’lish kerak:
K=DQ*360:SST
Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari “Debitorlik va
kreditorlik majburiyatlari to’g’risidagi ma’lumotnoma” (2a shakl) da aloxida
qatorlanadi.
Ularning respublika ichkarisidagi korxonalar va respublikadan tashqaridagi
korxonalar o’rtasida muddati o’tgan majburiyatlarga ajratish mumkin.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM
43

Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining undirib
olish muddati 3 oy qilinib yoki 90 kalendar kun qilib belgilangan. Ushbu
muddatdan so’ng debitorlik kreditorlik majburiyatlari nazoratga olinadi hamda
ularning holati bo’yicha davlat qonunchiligiga muvofiq javobgarlik
majburiyatlari belgilangan.
6-Rasm.Investitsiyalarning hisobga olinishidagi turlari
Uzoq muddatli investitsiyalarning almashish yoki boshhqa aktivlarga qisman
almashtirish yo’li bilan xarid qilishda xarid qiymati berilayotgan aktivning bozor
qiymatiga asoslangan xolda aniqlanadi.Qimmatli
qog’ozlar
Qaram
birlashmalarga
investitsiyalar
Sho’ba
korxonalarga
investitsiyalar;
Qo’shma
korxonalarga
investitsiyalar
Boshqa uzoq
muddatli
investitsiyalar.

Xo’jalik yurutuvchi subyektlarda Uzoq muddatli investitsiyalarning quydagi
baholash usullari mavjud; (7-Rasm)
7-Rasm. Xo’jalik yurutuvchi subyektlarda Uzoq muddatli
investitsiyalarning baholash usullari.
O’zMilliy bank “Malikrabot” BXM aksiyadorlik jamiyati bo’lib o’zing
moliyaviy faoliyatini O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, “Banklar va bank
faoliyati to’g’risi”dagi qonunlar, O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM ustavi va
me’yoriy hujjatlar asosida olib boradi.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining
Malikrabot filiali manzili 210609, Navoiy viloyati, Karmana tumani, Malik Rabot
qo’rg’oni, Navoiy erkin industrial-iqtisodiy zonasi Moliyaviy xizmatlar markazi
binosida joylashgan. Stiri 207 144 364, korxonani ro’yxatga olish raqami 22/105
2012- yil 29- fevralda tashkil topgan. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM
o’zining moliyaviy faoliyatini mustaqil yuritadi.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM O’zbekiston respublikasi “
Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonun va respulikada amaldagi buxgalteriaya
hisobining milliy standartlariga muofiq moliyaviy hisobotning barcha shakllarini
tuzadi va ichki va tashqi axborot foydalanuvchilariga taqdim etadi.
45Xarid baxosida
Qayta baholashni hisobga olgan qiymatda
Qimmatli qog’ozlar portfeli asosidaaniqlamadigan
xarid va joriy qiymatning eng kamida baholanadi.

O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXMda buxgalteriya hisobini O’zbekiston
Respublikasi qonunlari va qonunosti hujjatlariga asosan olib boradi.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining
Malikrabot filiali Bank tomonidan berilgan vakolatlar asosida Bank ustavida
nazarda tutilgan va amaldagi qonunchilik hujjatlari asosida belgilab berilgan
quyidagi bank operatsiyalarini bajaradi:
1. Depozit va omonatlarni milliy va chet el valyutalarida jalb etadi
2. Yuridik va jismoniy shaxslarning milliy va chet el valyutasidagi asosiy va
ikkilamchi hisobvaraqlarini ochish, ularni yuritish , xisobvaraqlar bo’yicha
xisob-kitob ishlarini amalga oshiradi;
3. Mablag’ egasi yoki mablag’ni tasarruf etuvchi bilan tuzilgan shartnomaga
muvofiq pul mablag’larini boshqarish;
4. Pul mablag’lari, veksellar, to’lov va hisob kitob xujjatlarini inkasso qilish;
5. Kreditning qaytarishlilik, ta’minganlik, foizlilik, muddatlilik va maqsadga
muvofiq foydalanishlilik sharti bilan o’z mablag’i va jalb etilgan mablag’lar
xisobidan so’m va chet el valyutasida kreditlar berish va boshqalar.
26.04.2024-yil uchun foyda va zararlar to’g’risida hisobot
Kod Nomlanishi 26.04.2024 01.04.2024
80 Debitorlik qarzlari bo’yicha foizli
daromadlar 14 728 031 382,68 11 475 151 701,20
90 Amalga oshirilayotgan kreditlar
bo’yicha foizli daromadlar 172 732 755,03 152 928 619,94
140 Jami foizli daromadlar 14 900 764 137,71 11 628 080 321,14
160 Depozitlar bo’yicha xarajatlar 257 897 518,72 200 784 381,90
230 Boshqa foizli xarajatlar 2 000 332 086,21 1 356 731 962,91
240 Jami foizli xarajati 2 258 229 604,93 1 557 516 344,81
250 Sof foizli daromad 12 642 534 532,78 10 070 563 976,33
260 Minus: mumkin bo’lgan
yo’qotishlarni baholash kreditlar -816 981 380,99 -717 238 134,98
270 Sof daromad ( baholash chegirib
tashlangandan keyin) 11 825 553 151,79 9 353 325 841,35
290 Foizsiz daromad 352 682 924,93 286 054 961,42
300 Xorijiy valyutadagi foyda 342 119 351,93 273 788 973,98

340 Boshqa foizsiz daromadlar 8 974 323 860,34 6 694 499 119,54
350 Foizsiz daromad 9 669 126 136,31 7 254 343 054,94
360 Daromad 21 494 679 288,10 16 607 668 896,29
380 Foizsiz xarajatlar 74 197 974,32 64 265 882,42
390 Chet el valyutasida yo’qotishlar 94,96 94,96
430 Boshqa foizsiz xarajatlar 23 250 128,76 2 047 484,53
440 Jami foizsiz xarajatlar 97 448 198,04 66 313 461 1,91
450 Operatsion xarajatlar 21 397 231 090,06 16 541 355 434,38
470 Ish xaqi va xodimlarning boshqa
xarajatlari 1 455 881 293,62 1 246 050 855,42
480 Ijara va texnik xizmat ko’rsatish 411 478 364,00 313 633 598,00
490 Ish safari va transport xarajatlari 596 430,00 596 430.00
500 Ma’muriy xarajatlar 13 235 368,51 11 541 268.51
520 Eskirish va eskirish xarajatlari 223 256 814,01 223 256 814.01
530 Sug’urta, soliqlar va boshqa
xarajatlar 63 813 336,00 47 860 002.00
540 Mumkin bo’lgan yo’qotishlarni
baholash 1 349 833 573,48 1 287 245 159.27
550 Umumiy operatsion xarajatlar 3 518 095 179,62 3 130 184 127.21
560 Daromad solig’isiz sof daromad 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17
580 Hisobot davri uchun
foyda(zarar) 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tadqiqot obyekti bo’lgan
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM joriy yilning aprel oyining boshidan 26-
sanasigacha bo’lgan ko’rsatkichlar orqali shu aytishimiz mumkinki jami foizli
daromadlari oy oxirlariga nisbatan bir muncha kamaygan. 1.04.2024 holatiga
ko’ra ushbu ko’rsatkich 14 900 764 137,71 so’mni tashkil etgan bo’lsa oy
so’ngiga yaqin 26.04.2024 holatiga ko’ra 11 628 080 321,14 so’m ni tashkil etib
3 272 683 816.57 so’mga kamaygan. Ushbu ko’rsatkich to’g’ridan to’g’ri
yakuniy daromadlarga ta’sir qiladi.
Shu bilan bir qatorda, ushbu muddat oralig’ida O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ
BXM o’zining foizli xarajatlarini sezilarli kamaytirishga erishgan.
Ko’rsatilgan muddat oralig’ida nisbatan deyarli barcha ko’rsatkichlar bo’yicha
tushishlar kuzatilgan. Aprel oyining boshida foizsiz daromadlar daromadlarning
sezilarli qismini egallagan bo’lib 44.98% ini egallagan. Bundan hulosa qilib
aytishimiz mumkinki agar banklarning asosiy daromadi foiz ko’rinishida
bo’lishini hisobga oladigan bo’lsak, ushbu foizli daromadlarda ya’ni kredit
sohasi, pullarning aylanish tezligida biroz oqsoqlik kuzatilganini ko’rish mumkin.
47

O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 01.04-26.01 sanalari oralig’ida
korxonaning foydasi 4 467 964 603,27 so’mga kamayganini ko’rishimiz mumkin.
Ushbu jarayon bevosita debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligi
sekinlashishi oqibatida ham yuzaga kelgan bo’lishi mumkin.

2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
Quyida Milliy bank” AJ Malikrabot filialining 30.12.2022 va 31.12.2023 holatiga
ko’ra balansi quyidagilarni ifoda etiladi:

O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2022- yil xolatiga ko’ra
3,658,080,666.16 so’m milyard aktivlar aylanmada qatnashib yil yakunida
10,197,718,420.98 so’m aktiv bilan yakunlangan. Bunda asosiy ulushlar 10101
schotida (aylanma kassadagi naqd pullar), 10109 (yo’dagi naqd pullar va boshqa
to’lov hujjatlari) 504,224,000 va boshqa schotlarga to’g’ri kelishini yuqoridagi
jadbaldan ko’rishimiz mumkin.
2022- yil korxonaning asosiy xarajatlariga Bosh bankdan olingan resurslar
bo’yicha olingan xarajatlar (16,092,765.45 so’m) va Boshqa vositachilik va
xizmat xarajatlari ga to’g’ri kelgan bo’lsa bir muncha asosiy xarajatlar
hisoblanishiga qaramasdan, xarajatlarning asosiy qismi Ko’rilishi mumkin
bo’lgan zararlarni baholash – Kreditlar ga to’g’ri kelmoqda.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2023- yil dekabr holatiga ko’ra
korxonaning umumiy balansidagi ijobiy o’zgarishlar ya’ni 4 165 477 215 (to’rt
milyard bir yuz oltmish besh million to’rt yuzi yetmish yeti ming ikki yuz o’n
besh ming) so’m miqdorda o’sishga erishilgan va bundan hulosa qilib aytishimiz
mumkinki ushbu yillar oralig’ida debitorlik va kreditorlik mablag’lari aylanmasi
nisbatan yaxshi ko’rsatkichlarni qayd etgan va bu yil so’ngida korxona balansida
ijobiy ko’rsatkichlarni qayd etgan.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki Malikrabot
filiali Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot
49

Yuqorida keltirilgan Milliy bank” AJ Malikrabot filialining 2023- yil yakuniga
ko’ra moliyaviy natijalariga qaraydigan bo’lsak korxonaning sof foydasi quyidagi
tartibda o’zgarmoqda:

3-jadval
"Samarqand Parranda" AJ QK 2016-2018 yillardagi balans ko'rsatkichlarining
vertical va gorizantal tahlili 6
№ Ko'rsatkichlar 2016 - yli 2017- yil 2018- yil Bazis yilga nisbatan O'tgan yilga nisbatan
o'sish surati
Sumda foizd
a (%) Sumda foizda
(%) Sumda foizda
(%) Sumda foizda
(%) Sumda foizda (%)
AKTIV
1 Asosiy vostalar
2543249 5,05 3797730 4,2 2970455 2,9 427206 2,15 827275 1,3
2 Nomoddiy aktivlar
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
3 Uzoq muddatli
investitsiyalar
jumladan
508031 2,225 508031 0,56 20911385 20,40
5 20403354 18,18 20403354 19,845
Qimmatli qog'ozlar
206472 0,98 206472 0,23 206472 0,2 0 -1,18 0 -0,78
Chet el kapitali bor
korxonalarga
53962 0,305 53962 0,06 53962 0,055 0 -0,36 0 -0,25
Boshqa uzoq muddatli
invets
247597 0,94 247597 0,27 20650951 20,15 20403354 19,21 20403354 19,21
4 Kapital investitsiyalar
0 0 0 0 470409 0,47 470409 0,47 470409 0,47
6
“Samarqand parranda” AJ QK ning 2016-2018 yillardagi balans (1-shakl, 3- ilova) ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi
51

5 Boshqa uzoq muddatli
aktivlar
0 0 0 0 4077279 3,97 4077279 3,97 4077279 3,97
6 TMZ
11466468 24,2 25685309 28,4 18102285 17,6 6635817 -6,6 -7583024 -10,8
7 Muddati
kechiktirilgan
xarajatlar
0 0 24323708 26,9 24055883 23,5 24055883 23,5 -267825 -3,4
8 Debitorlik qarzlari
316648 0,65 578077 0,64 217701 0,21 -98947 -0,44 -360376 -0,43
9 Pul mablag'lari
797225 1,58 790602 0,87 1840172 1,8 1042947 0,22 1049570 0,93
10 Qisqa muddatli
investitsiyalar
31143260 66,3 34770004 38,43 29875711 29,15 -1267549 -37,15 -4894293 -9,28
BALANS 46774881 100 90453461 100 102521280 100
PASSIV
1 Xususiy kapital 13666992 29,3 10691604 11,8
11079226 10,1 -2587766 -19,2 387622 -1,7
2 Majburiyatlar 33107889 70,7
79761857 88,2
91442054 89,9 58334165 19,2 1168019
7 1,7
BALANS 4677488
1 100 90453461 100 102521280 100 55746399 1206781
9
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tadqiqot obyekti bo’lgan
“Samarqand Parranda” AJ QK ning 2016-2018 yilgi balansi tahlil etilganda
ushbu korxonaning aktivlari orasida qisqa muddatli investitsiyalar katta ulushga
ega ushbu korxonada uzoq muddatli investitsiyalar 2016-2017 – yilgi hisobot
davrida o’zgarishsiz qolgan va xech qanday buxgalteriya o’tkazmalari
bajarilmagan bu esa korxona uchun o’z navbatida salbiy holat bo’lib hisoblanadi.
Chunki korxona qilingan investitsiyalaridan foiz yoki divedent ko’inishida foyda
olishni maqsad qilib o’z oldiga qo’yadi.
“Samarqand Parranda” AJ QKning 2018 – yilgi balans ma’lumotlarida
investitsiyalar bo’yicha judayam samarali investitsion faoliyatni amalga oshirgan
sababi korxona bazis davri (2016)ga nisbatan 2040354 sumga yoki foiz hisobida
balansdagi ulushiga nisbatan 18,18% ko’paygan buning sabai “Oxalik oltin
bog’I”ga asosiy vosta bilan kiritilgan investitsiyalardir.
“Samarqand Parranda” AJ QKda investorlat mavjud bo’lib korxona ularga
o’zining qimmatli qog’ozlarni sotib olish orqali ustav jamg’armasiga hissalarini
qo’shgan.

«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasi miqdori
893 342 000,00 (sakkiz yuz rto’qson uch million uch yuzi qirq ikki ming) sum
yoki 838 132,80 (sakkiz yuz o’ttiz sakkiz ming bir yuz o’ttiz ikki ,80) AQSH
dollarini tashkil qilib, har birining nominal qiymati 2000 (ikki ming) sum bo’lgan
446 671 (to’rt yuz qirq olti ming olti yuz yetmish bir) dona oddiy egasi yozilgan
aksiyalardan iborat.
«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasi uni aksiyadorlarning
mulki yoki pul mablag’lari ko’rinishidagi badallardan tashkil topadi.
«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasi ishtirokchilari o’z
ulushlarini quydagi ko’rinishlarda kiritadilar;
 Pul vostalari;
 Har xil mol – mulk turlari ( asbob – uskunalar, ko’chmas mulk,
avtotransport, xom ashyo materiallari va boshqa tovar – moddiy va b);
 Qimmatli qog’ozlar;
 Boshqa mulkiy va nomulkiy huquqlar, shu jumladan kashfiyotlar va boshqa
intellektual mulkchilikdan foydalanish huquqlar.
«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasi O’zbekiston
Respublikasida doimiy ro’yxatda turuvchi fuqarolari, yuridik shaxslar va chet el
investorlari tomonidan shakillantirilgan quyidagi jadvalda ular tarkibi bilan
tanishasiz; (4-jadval)
«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasiga kiritilayotgfan har
qanday moddiy qiymatlik O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga
muofiq baholanadi. «Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasini
qo’shimcha aksiyalar joylashtirish yo’li bilan ko’paytirish tog’risidagi va jamiyat
ustaviga tegishli o’zgartirishlar kiritish xaqidagi qarorlar aksiyadorlarning
umumiy yig’ilishi tomonidan qabul qilinishi lozim. Jamiyatning ustav
jamgarmasini oshirish maqsadida joylashtirilgan aksiyalarga qo’shimcha ravishda
chiqarish mumkin bo’lgan e’lon qilingan aksiyalarni miqdori – nominal qiymati
2000 (ikki ming) so’m bo’lgan 1 000 000 dona oddiy aksiyalardan iborat.
53

«Samarqand Parranda” AJ QK da uzoq muddatli investitsiyalar hisobi
korxonaning Ichki schyotlar rejasi (-ilova)ga asosan 0600- uzoq muddatli
investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlarda yuritiladi. Jumladan;
 0610 – qimmatli qog’ozlar;
 0630 – Investitsiyalar QK “Afrosiyob meva”
 0641- Investitsiyalar QK “Lazzat meva”;
 0642- Investitsiyalar QK “Afrosiyob biskivit”
 0643 - Investitsiyalar QK “KATTAQURG’ON MEVA”;
 0645 - Investitsiyalar Agrofirma “Samarqand soya”;
 0646- Investitsiyalar AJ “Eldarado pristij savdo”.
«Samarqand Parranda” AJ QK ning faoliyatida uzoq muddatli investitsiyalar
bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari biz bitiruv malakaviy ishmizda ko’rayotgan
uch yilning faqat bittasi bo’yicha buxgalteriya operatsiyalari o’tkazilgan.
«Samarqand Parranda” AJ QK balansining uzoq muddatli aktivlar qismini ya’ni
74 % ni uzoq muddatli investitsiyalar tashkil etadi. Quydagi (4-jadval) da
kuztasiz ;
4-Jadval
«Samarqand Parranda” AJ QKning ustav jamg’armasidagi tasischilar
ulushlari 7
Aksiyadorningvnomi Aksiyalar
soni Ulushning miqdori
( 1 dona aksiyaning nominal qiymati 2000 sum)
Sumda AQSH
dollarida Foizda
(%)
O’zbekiston tomoni
Masuliyati
cheklangan jamiyat
shaklidagi
“ Afrosiyob – Meva ” 20450 409 100 000,00 372 000,40 45,794
7
«Samarqand Parranda” AJ QK ning Ustavi (2-ilova) ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi

O ’ zbekiston
Birlashgan Arab
Amirliklari Qo ’ shma
korxonasi
“Tijorat” MCHJ 21765 43 530 000,00 44 876,29 4,873
Jismoniy shaxslar 68448 136 896 000,00 141 129,9 15,324
Chet el aksiyadorlar
“VVSA INVEST
spol s.r.o” (Chexiya) 38563 77 126 000,00 79 511,34 8,633
“ZARAFSHON
TRAIDING”
kompaniyasi (BAA) 93270 186 540 000,00 169 623,45
25,376
20075 40 150 000,00 30 991,42
Jami 446671 893 342 000,00 838132,80 100,00
«Samarqand Parranda” AJ QK da uzoq muddatli investitsiyalarning
baxolanishi korxonaning Hisob siyosatiga binoan ;
 Bozor bahosida
 Sof sotish bahosining
Eng kami bo’yicha baholanadi bu esa o’z o’rnida BHMS № 12 talablariga
to’liq mos keladi.
10%
14%
74% 2%"Samarqand Parranda" AJ QK ning buxgalteriya balansida uzoq
muddatli aktivlardagi uzoq muddatli investitsiyalarning ulushi
Asosiy votalarning qoldiq qiymati O'rnatishdagi jihozlar Uzoq muddatli investitsiyalar
Kapital qo'yilmalar
55

1-Chizma. "Samarqand Parranda" AJ QK ning buxgalteriya balansida
uzoq muddatli aktivlardagi uzoq muddatli investitsiyalarning ulushi
«Samarqand Parranda” AJ QKning uzoq muddatli investitsiyalari uch turga
bo’linadi;
1) Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar
2) Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar
3) Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar;
«Samarqand Parranda” AJ QK o’zining uzoq muddatli investitsiyalarini asosan
asosiy vostalar va pul mablag’lari bilan boshqa korxonalarga kiritgan.
«Samarqand Parranda” AJ QK o’zining uzoq muddatli investitsiyalarini asosan
asosiy vostalar va pul mablag’lari bilan boshqa korxonalarga kiritgan.
Bosh kitob ma’lumotlari bo’yicha Ushbu uzoq muddatli investitsiyalar bitiruv
malakaviy ishi tadqiqot qilayotgan uch yilning faqat oxirgi hisobot davrida
ko’paygan (4- ilova) sababi korxona “Oxalik Oltin bog’i” AJga 20403354 ming
sumlik investitsiyalarni asosiy vostalar bilan kiritgan.
Qimmatli qog'ozlar Chet el kapitali mavjud
korxonalarga
investitsiyalar Boshqa uzoq muddatli
investitsiyalar05000001000000150000020000002500000
Hisobot davri boshida
(01.01.2018)
Hisobot davri oxirida
(31.12.2018)
2- Chizma. “Samarqand Parranda” AJ QK ning balansida
investitsiyalarning o’sib boorish dinamikasi
«Samarqand Parranda” AJ QK o’zining uzoq muddatli investitsiyalarini
asosan asosiy vostalar va pul mablag’lari bilan boshqa korxonalarga kiritgan.
Quydagi jadval malumotlari asosida korxonada Investitsiyalarning o’sish suratini
tadqiqot o’tkazilayotgan 2016-2018 yillardagi dinamik tahlili bilan tanishasiz.

5-jadval.
«Samarqand Parranda” AJ QK uzoq muddatli investitsiyalarining dinamik
tahlili 8
№
Ko'rsatkichlar Satr kodi 2016 - yli 2017- yil 2018- yil Bazis yilga nisbatan O'tgan yilga nisbatan
o'sish surati
Sumda foizda (%) Sumda foizda (%) Sumda foizda (%) Sumda foizda
(%) Sumda foizda (%)
1 Qimmatli qog'ozlar 040 206472 40,6 206472 40,6 206472 0,98 0 -39 0 -39,6526
2 Chet el kapitali
ishtirokidagi korxonarga
investitsiyalar 070 53962 10,6 53962 10,6 53962 0,2 6 0 -10 ,4 0 -10,3719
3Boshqa uzoq muddatli
investitsiyalar 080 247597 48, 8 247597 48, 8 20650951 98,7 20403354 50 20155757 50,02458
Uzoq muddatli
investitsiyalarning
balansdagi jami
summasi 030 508031 100 508031 100 20911385 100 20403354 20155757
Jadvaldan ko’rinadiki korxonaning uzoq muddatli investitsiyalari turlari bo’yicha
2016-2017 yilda harakatlar amalga oshirilmagan faqatgina 2018- yilgi hisobot
davrida boshqa uzoq muddatli investitsiyalar hajmi bazis va o’tgan yilga nisbatan
yilga nisbatan 20403354 sumga ko’paygan bu o’z o’rnida korxonaga moliyaviy
faoliyat bo’yicha foyda keltirgan.
41%
11%49%“ Samarqand parranda” AJ balansida investitsiyalarning
turlari bo'yicha ulushi
Qimmatli qog'ozlar
Chet el kapitali mavjud bo'lgan korxonalarga
investitsiyalar
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar
3-Chizma. Samarqand parranda” AJ QK balansida uzoq muddatli
investitsiyalarning turlari bo'yicha ulush
8
. “Samarqand parranda” AJ QKni Balans (1-shkl, 3-ilova) ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi.
57

“Samarqand parranda” AJ QK uzoq muddatli investitsion faoliyatdan kelgan
daromadlarini 21- son BHMS ga muofiq 9500 – Mloyaviy faoliyatdan keladigan
daromadlarni hisobga oluvchi schyotlarda hisobga olib boradi. “Samarqand
Parranda” AJ QK da ushbu schyot bo’yicha ma’lumotlarni moliyaviy hisobotning
2 – shaklidan olish mumkin quyida “Samarqand Parranda” AJ QKning
“Moliyaviy natijalar to’grisidagi hisobot” ning dinamik tahlili bilan tanishasiz;

6-jadval.
“Samarqand parranda” AJ QK Moliyaviy natijalar to’grisidagi hisobot”
ning dinamik tahlili 9
№ Ko'rsatkichlar Satr kodi 2016 -yil 2017 -yil 2018 - yil Bazis yilga nisbatan O'tgan yilga nisbatan
sumda foizda
(%) sumda foizda
(%)
1 Mahsulotlarni ( ish,
hizmat)larni sotishdan sof
tushum 010 3922016
9 49325156,7 50074902 10854733 127,6 749745,3 101,5
2 Sotilgan mahsulot ( ish,
hizmat)larning tannarxi 020 3449919
7 32989154 49716245 15217048 144,1 16727091 150,7
3 Mahsulotlarni ( ish,
hizmat)larni sotishning yalpi
foydasi (zarari) (010-020) 030 4720972 16336002,7 358657 -4362315 7,59 -1,607 2,19
4
Davr xarajatlari jumladan; 040 1456330 1669344,3 1698855 242525 116,6 29510,7 101,7
Sotish xarajatlar 50 183701 162622,4 327722 144021 178,3 165099,6 201,5
Boshqaruv Xarajatlari 60 324189 333745,3 406289 82100 125,3 72543,7 121,7
Boshqa operatsiyon
xarajatlar 70 993440 1172976,6 964844 -28596 97,1 -208133 82,2
5 Asosiy Faoliyatning boshqa
daromadlari 090 710463 31320,4 3981060 3270597 560,3 3949740 12710,7
6
Asosiy Faoliyatning foydasi 100 3975105 14697978,8 2550862 -1424243 64,1 -1,2 17,3
7 Moliyaviy faoliyatning
daromadlari 110 217881 727072,2 11674569 11456688 5358,2 10947497 1605,6
8 Moliyaviy faoliyat bo'yicha
xarajatlar jumladan 170 3899432 15053391,6 13873659 9974227 355,7 -1179733 92,1
Foiz shaklidagi xarajatlar 180 0 507316,3 2413838 2413838 241,3 1906522 475,8
Valyuta kursi farqidan
zararlar 200 3899432 14546075,3 11459821 7560389 293,8 -3086254 78,7
9
Umumxo'jalik foydasi 220 293554 371659,4 351772 58218 119,8 -19887,4 94,6
10 Daromad (foyda)Soligi
to'langunga qadar foyda
(zarar) 240 293554 371659,4 351772 58218 119,8 -19887,4 94,6
11 Xisobot davrining sof
foydasi 270 293554 297602,4 298285 4731 101,6 682,6 100,2
Jadval ma ’ lumotlaridan ko ’ rinadiki yuqorida takidlaganimizdek “ Samarqand
Parranda ” AJ QKning “ Moliyaviy natijalar to ’ grisidagi hisobot ” i tahlil qilingan
korxonada ijobiy o ’ zgarishlarga erishilgan . Biz bitiruv malakaviy ishimizda
tadqiq etayotgan investitsiyalar va ulardan olingan moliyaviy faoliyatdan
daromad ( foyda ) ko ’ rsatkichi bazis davri (2016- yil ) ga nisbatan 11456688 ming
sumga yoki fozi ko ’ rinishida 5358% ga , o ’ tgan (2017- yil ) yilga nisbatan 10947497
9
“Samarqand parranda” AJ QK Moliyaviy natijalar to’grisidagi hisobot” (2-shakl, 4-ilova) malumotlari asosida muallif
ishlanmasi
59

ming sumga ko ’ roq daromad qilgan buning zamirida korxona 2018 – yilda faoli
investitsiya faoliyati bilan shug ’ ullangani va samarali investitsiya siyosatini
amalga oshirayotganligini kio ’ rishimiz mumkin .
“ Samarqand parranda ” AJ QK uzoq muddatli investitsiyalrni hisobga oluvhi
schyotlar bilan quydagi buxgalteriya o ’ tkazmalari yuz bergan (6- jadval va –
ilovalar
7- jadval.
“Samarqand parranda” AJ QK da Uzoq muddatli investitsiyalarni
hisobga oluvchi schyotlarning boshqa schyotlar bilan bo’g’lanishi 10
№ Xo’jalik operatsiyasi
mazmuni Schyotlarning bog’lanishi Summa
Debet Kredit
1 “SAM MTP” dan
qimmatli qog’ozlar sotib
olindi 0610 5110 2 700 000
2 “Agalik Lomai Parranda”
dan3000 sumdan 67924 dona
aksiyalar sotib olindi
(3000*67924) 0611 5110 203 772 000
3 Chet el kapitali mavjud
bo’lgan QK “Lazzat Meva”
ga investitsiya tayyor
maxsulot bilan investitsiya
kiritildi 0641 9220 53961617
4 Chet el kapitali mavjud
bo’lgan OOO “Oxalik oltin
bog’i” ga asosiy vosta
investitsiya sifatida kiritildi 0647 9210 20403354
5 Chet el kapitali mavjud
bo’lgan OOO “Eldorado
pristij savdo”ga uzoq
muddatli moliyaviy qarz
berildi 0646 5110 247597542
6 “Samarqand parranda”
AJ QKda Uzoq muddatli
investitsiyalarning sotilishiga 9690 0610 20403354
2.2 «Samarqand parranda” AJ QK da qisqa muddatli investitsiyalarning
hisobi
10
“Samarqand Parranda” AJ QK ning 2018- yilgi Bosh kitob ma’lumotlari (6-ilova)asosida muallif ishlanmasi

Moliyaviy quyilmalar, ularni tasniflash va xisobga olish usuli tug‘risidagi
tushuncha, xamda ularga oid axborotni moliyaviy xisobotlarda aqs ettirish
“Moliyaviy quyilmalar xisobi” nomli 12–son BXMSlarda xisobga olib boriladi.
Bustandartlarga muvofiq Moliyaviy quyilmalar – bu daromad olish, foizlar,
royaliti, dividend va ijara xaqi singari va asosiy apital qiymatini qupaytirish yoqi
investitsiya qiluvchi qompaniya boshqa iqtisodiy foyda olish maqsadida uning
tasarrufida bulgan qorxona aktivlaridir” degan tarifqeltirilgan. Shuni etiborga
olish lozimqi, 4 va 5 son BXMSlarida belgilangan qurinishga ega Tovar moddiy
zaxiralar, asosiy vositalar moliyaviy quyilmalar bulib xisoblanmaydilar.
Moliyaviy quyilmalarga subeqtning davlat qimmmatli qogozlari
(obligasiyalar sertifiqatlar va boshqalar)ga oid investitsiyalari shuningdeq, uzga
yuridiq va jismoniy istalgan shaqllarda berilgan qarzlar qiradi. Moliyaviy
quyilmalarning uziga xos shakli bulib, uz aksiyalarini yoki ustav qapitalidagi
qatnashish ulushini sotib olishga oid xujalik yurituvchi subektning xarajatlarini
xisoblanadilar.
Moliyaviy quyilmalarning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini bizning
fikrimizcha uch tomonlama kurib utish mumkin. Birinchidan, faoliyatini yuritish
va uni rivojlantirish uchun mablag ‘izlayotgan xujalik yurituvchi subiyekt
investorlarni jalb etish orqali kerakli mablag‘ bilan ta’minlanib, faoliyatini yanada
rivojlantirishga erishadi va tabiiyki, moliyaviy xolati yaxshilanib, yuqori
kursatkichga erishishi orqali jamiyat va davlat oldidagi burchini uddalaydi hamda
soliq summlarini tulash orqali byudjetga uz ulushini qushadi. Ikkinchi tomondan
esa, vaqtincha bush mablag‘larga ega bulgan subiyekt uni investitsiyasi fatida jalb
etishi orqali ma’lum bir
miqdorda ijobiy moliyaviy ko’rsatkichga ega buladi hamda undan soliq
summalarini tulash orqali jamiyat va davlat oldidagi uz burchini utaydi. Uchinchi
tolmondan davlat boqimanda qorxonani mablag‘ bilan ta’minlashdan ozod buladi
hamda investitsiyani jalb etgan va investitsiya sifatida mablag‘ini quygan
subiyektlarning moliyaviy faoliyati rivojlanishidan manfaatdor buladi.
61

Yuqoridagilardan muloxaza qilib, shunita’qidlash mumqinqi, investitsion
faoliyat jamiyat uchun, xalq xujaligini rivojlantirish uchun muxim ahamiyat qasb
etadi. Bizning fiqrimizcha, xorijiy investorlarni mamlakatimiz investitsion
faoliyatiga yanada kengroq jalb etish ham muxim zaruriyatlardan biri bulib
xisoblanadi
Moliyaviy quyilmalar muddatiga qura uzoq va qisqa muddatli
investitsiyalarga bulinadi.
Qisqa muddatli yoki joriy investitsiyalar uzida muommala muddati 12 oydan
oshmaydigan yengil sotiladigan moddiy aktivlarning xarid qilinishiga oid
xarajatlarni aksettiradi. Ular buxgalteriya xisobida 5810 “Qisqa muddatli
moliyaviy quyilmalar” balans schetida oborot mablaglar sifatida quyidagilarni
aqsettiradi:
-obligasiyalar, davlatva maxalliy qarzlar turli qorxonala rva tadbirqorlarning
shunga uxshash qimmatli qogozlarini olishga oid qisqa muddatli xarajatlar
xarakati va qoldiqlari;
-banqning deposits chetiga yoki uzga xil ayni uxshash quyilmalarniga jalb
qilingan pul mablaglarining xarakati va qoldiqlari;
-jismoniy va yuridiq shaxslarga berilgan qisqa muddatli pul va uzga xil
qarzlarning xarakati;
Joriy investitsiyalar ulushi yoki qarzni qimmat baxo qogozlar qurinishida
buladi. Ulushli qimmmatbaxo qogozlar yani aqsiyalar moliyaviy instrument
sifatida, mulq (qapital) sotish yoki olish va unga egaliq qilish xuquqini
tasdiqlaydigan xujjat bulib xisoblanadi.
Ulushli qimmatli qogozlar odatda oddiy va imtiyozli aqsiyalarga bulinadi.
Oddiy aksiyalar – bu uning egasiga qorporasiyaga sheriqliq qilish shuningdeq
uning aktivlariga egaliq qilish xuquqini beradigan qimmatbaxo qogozdir.
Imtiezli aqsiya – aqsiyaning uzgacha turi xisoblanib, odatda oldindan dividend
darajasi belgilanib, uning egalari oddiy aqsiyaga nisbatan qompaniya foyda
aktivlaridan ustunroq foydalanish xuquqiga ega bulishini aqsettiradigan xujjatdir.

Qarzli qimmatbaxo qogozlarga obligasiyalar, xazina veqsellari, deposit
sertifiqatlari qiradi. Obligasiya–bu moliyaviy instrument bulib, investor oldidagi
emmitentning majburiyatini ifodalaydi. Obligasiyalar belgilangan muddatda
tulanishi xamda foizlarni malum davr mobaynida tulab borilishi talab qilinadi.
Obligasiya egalari qompaniyada uning ulushini ifodalovchi sertifiqatga ega
buladi.
Obligasiyalarning quyidagi turlari mavjud:
a)taminlangan – foizlarni tulashni qafolatlash maqsadida malumuz aktivlari
orqali tulashni bildiradi.
b)taminlanmagan – oddiy qredit sifatida chiqariladi va davo xuquqi
mavjudemas.
v)mustaxqamlangan – bir vaqtda chiqarilgan obligasiyalarning xammasi bir
vaqtda tulanadi.
g)seriyalab tulanadigan – obligasiyalar malum bir davr oraligida qisman
tulanadi.
d)qaydetilgan –emitent qitobiga uning egasining ismi va uzi qayd etiladi.
e) quponli (qayd etilmaydigan) – foizlar summasi va ularning tulov muddatlari
yoziladigan quponli obligasiyalar.
«Samarqand Parranda” AJ QKkorxona ta’sis etilgan kundan boshlab qisqa
muddatli investitsiyalarni amalga oshira boshlagan. “Samarqand parranda”
AJning qisqa muddatli investitsiyalari hisobi korxonaning Hisob siyosati va 21-
son BHMS ga oid 5800 – qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi
schyotlar va uning tarkibida ochilgan subschyotida yuritiladi.
«Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yilgi balans ma’lumotlariga ko’ra
korxonaning jami qisqa muddatli investitsiyalari summasi hisobot davri boshida
qisqa muddatli investitsiyalar summasi 31143260000 sumni tashkil etgan va
buning hammasi qisqa muddatli berilgan qarzlar hisobiga paydo bo’lgan.
«Samarqand Parranda” AJ QK da 2018 –yilda quydagi buxgalteriya
o’tkazmalari sodir bo’lgan ( 8 - jadval)
63

8- jadval
Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlarning boshqa
schyotlar bilan bo’g’lanishi 11
№ Xo’jalik
operatsiyasining mazmuni Schyotlarning bog’lanishi
Summa
Debet Kredit
1 Qimmatli qog’ozlar
tayyor mahsulotlar berish
yo’li bilan sotib olindi 5810 9010-9030 30000000
2 Uzoq muddatli
investitsiyalar qisqa muddatli
investitsiyalar tarkibiga
o’tkazildi 5810 0610 57845000
3 Qimmatli qog’ozlar
naqd pulga sotib olindi 5810 5010 298757
4 Qimmatli qog’ozlarning
sotilishi 5110,5210,5530 5810 1285647
Qisqa muddatli qarzlarni
asosiy vosta va boshqa
aktivlar ko’rinishida berish 5830 9210,9220 2087894
6 Boshqa korxonalar
tomonidan qisqa muddatli
qarzlarni qaytarilishi 5110,5210,5530,5010 5830 1285647
11
“ Samarqand Parranda”AJ QK ning materiallari asosida muallif ishlanmasi

2.3 Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investitsiyalar hisobi
yaxshilash yo’llari
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan mamlakatimizda
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasida demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni
liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish ustuvor vazifalardan biri sifatida
belgilangan berildi.
Bugungi kunda mamlakatimzning deyarli barcha xududlarida tadbirkorlikni
kengaytirish uchun investorlarga qulaylik yaratish va investorlarning
huquqlarini ximoya qilish maqsadida yangi qonun va me’yoriy huquqiy asoslar
ishlab chiqilmoqda va amaliyotga joriy etilmoqda
Shu bilan birga, Prizdentimiz tomonidan 2019 – yilda "Faol investitsiyalar
va ijtimoiy rivojlanish yili " deb e’lon qilinish va 2019 –yildagi Davlat dasturida
Respublikamizning xar bir xududiga investitsiyalarni jalb qilish orqali iqtisodiy
o’sishga erishish maqsadida investitsiya egalarining ya’ni investorlaga
mamlakatimizda qulay biznes muhitini yaratishga alohida e’tibor qaratilgan.
Darhaqiqat, mamlakatiminign iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanishda
investitsiyalarning o’rni byokiyosdir va shu asnoda tadbirkorlik va investitsiyalar
uchun zarur bo’lgan shart – sharoitlarni yaratish mamlakatimizning ijtimoiy –
iqtisodiy rivoji uchun g’oyat istiqbollidir.
Yurtimizda aholiga qishloq xo’jaligi va sanoat tarmoqlariga investitsiyalar
jalb etish va shu asnoda ushbu mamlakatimiz YaIMni sezilarli darjada oshirish va
yanada rivojlantirish uchun yetarli shart-sharoitva imkoniyatlar mavjud.
Jumladan keying yillarda sanoat va qishloq xo’jaligi soxasiga juda katta
miqdordagi investitsiyalar oqimi kirib kelmoqda, qishloq xo’jalik klasterlari
tashkil etilmoqda, EIZ lar faoliyati yo’lga qo’yilmoqda bu esa o’z o’rnida
axolining ish bilan taminlanishi, byuidjetga soliqlar summasining ko’payishiga
olib keladi.
65

Mamlakayimizdagi imkoniyatlardan yanada samarali foydalanish uchun
investitsiyalar bizga beqiyos xizmat qiladi.
Shu bilan barcha turdagi xo’jalik yurutuvchi subyektlarga investisiyalarni
keng jalb qilish hamda uning hisobini takomillashtirib borish alohida
ahamiyat kasb etadi.
Kapital investisiyalar buxgalteriya hisobining muhim obyektlaridan biri
hisolanadi. Axborot berish va nazorat qilish vositasi hisoblangan
buxgalteriya hisobi kapital investisiyalar quyidagi vazifalarni bajaradi:
- kapital investisiyalarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga
mos ravishda hisobga olish;
- kapital investisiyalarni to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;
- kapital investisiyalarni baholash va qayta baholash natijalarini
schyotlarda to’g’ri aks ettirish;
- kapital investisiyalar holati va harakatini to’g’ri o’z vaqtida tegishli
boshlang’ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish va hisob registrlarida aks ettirish;
- tugallangan kapital investisiyalarni korxonaning uzoq muddatli aktivlari
safiga o’z vaqtida va to’g’ri kiritshini tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirish
va schyotlarda aks ettirish;
 beligilangan muddatlarda o’rnatlmagan va tugallanmagan kapital
investisiyalarni Soliq kodeksiga muvofiq soliqqa tortilishini ta’minlash
va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 9 - sentyabrdagi
103-qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligi tomonidan 2002 yil 23
oktyabrda1181-sonli qaror bilan ro’yxatdan o’tkazilgan 21-son BHMS
korxonalarning kapital investisiyalari hisobini yuritishga mo’ljallangan
schyotlar tizimiga birqancha o’zgartirishlar kiritilgan.
Investisiyalarning almashlash yoki boshqa aktivga qisman almashtirish
yo’li bilan xarid qilishda xarid qiymati berilayotgan aktivning bozor
qiymatiga asoslangan holda aniqlanadi.

Moliyaviy investisiyalarning o’z ichiga foizlar ulushini, hisoblangan
dividendlarni ularni sotib olish vaqtigacha bo’lgan davr uchun bo’lgan
qiymatbo’yicha sotib olinishi xaridor tomonidan sotuvchiga to’langan foizlar
summasinichiqarib tashlangan holda xarid qilish qiymati bo’yicha hisobga
olinadi. Agarmoliyaviy investisiyalar (obligasiyalar) xarid qilish vaqtiga
kadar hisoblanganfoizlar bilan birgalikda sotiladigan bo’lsa, u holda ularning
foizlarni to’lash kunibilan to’g’ri kelmaydigan kunlarda sotib olinishi chog’ida
xarid va sotuvchi o’zarotegishli summani bo’lishib olishlari kerak. Xaridor
sotuvchiga investisiyalarqiymati bilan bir qatorda ularning so’nggi to’lovi
amalga oshirilgan vaqtidanboshlab o’tgan davr uchun to’lanishi lozim
bo’lgan foizlarni to’laydi.
Foizlarni to’lashning navbatdagi muddati kelgan vaqtda xaridor ularni
to’liq davr uchun oladi.
Investisiyalar asosan qimmatli qog’ozlar ko’rinishida bo’lishini inobatga
olgan holda mos ravishda yuzaga keladigan qimmatli qog’ozlarning qiymatlari
bilib olish darkor hisoblanadi.
Nominal qiymati - qimmatli qog’oz blankasida ko’rsatilgan qiymat.
Aksiyalarning nominal qiymatidagi umumiy summasi tashkilotning ustav
kapitalini hajmini ko’rsatadi.
Biz bitiruv malakaviy ishimizda tadqiqot o’tkazayotgan «Samarqand
Parranda» AJ QKda investitsiyalar hisobini O’zbekiston Respublikasidagi
meyoriy huquqiy hujjatlar asosida tashkil etiladi. Ushbu tadqiqot obyektini
o’rganilganda «Samarqand Parranda» AJ QKning buxgalteriya hisobini tashkil
etishda bir qator muammolar mavjud, korxonaning buxgalteriya hisobini yo’lga
qo’yishning Xaritasi (asosi) bo’lgan Hisob Siyosati 2016- yildan beri qayta ko’rib
chiqilmagan. Aslida korxona ozining hisob siyosatini xar yilgi qonun, qonun osti
hujjatlari va BHMS larga o’zgartirishlar kiritib borishi kerak edi. 2019- yilda
Respublikamizning bir qator qonunlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi.
Jumladan Soliq Kodeksida ko’plab o’zgarishlar bo’ldi,
67

 soliq solish obyektlari;
 soliq stavkalari;
 soliqlar bo’yicha beriladigan imtiyozlar;
 soliq solish bazalarida;
va boshqa ko’plab o’zgarishlar, qo’shimchalar kiritildi. Bu esa o’z o’rnida
korxonaning moliyaviy va xo’jalik faoliyatida katta o’zgarishlarga sabab bo’ladi.
Korxonada buxgalteriyasida investitsiyalar hisobini takomillashtirish maqsadida
korxona qisqa muddatli investitsiyalr bo’yicha har bir investitsiya kiritilgan
korxonalar uchun alohida 5800- “Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi
schyotlar” bo’yicha aloxida aloxida analitik subschyotlar ochilishi maqsadga
muofiq deb bilaman. Chunki korxonada xar bir investitsiya kiritilgan korxona
bo’yicha hisob aloxida yuritilganda qisqa muddatli investitsiyalar hisobini
yuritishda chetlanishlarga kamroq yo’l qo’yiladi.
«Samarqand Parranda» AJ Qo’zing moliyaviy xo’jalik faoliyatini hisobini
to’liq Buxgalteriya hisobing xalqaro standartlariga o’tkazishi lozim. Chunki
ushbu korxona import – eksport operatsiyalari bilan muntazam shugullanib
keladi. Korxona buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari asosida moliyaviy
hisobot shakillarini tayyorlasa va muntazam ravishda enternet tarmog’iga
joylashyirib borsa investorlarning korxonaga bo’lgan qiziqishi ortib boradi. Bu
o’z o’rnida korxonaga katta hajmdagi investitsiyalarni kirib kelishiga olib keladi.
Bu investitsiyalar o’z o’rnida korxona uchun qo’shimcha mablag’ hisoblanib
kiritilgan investitsiyalar hisobidan korxona o’zining moliyaviy – xo’jalik
faoliyatini yanada kengaytirishga olib keladi. Natijada ishlab chiqarish hajmi
oshadi va korxona daromadi (foydasi) yanada oshadi.
Bu o’z o’rnida bozor iqtisodiyotida faoliyat yurtayotgan korxonaning asosiy
birdan bir maqsadi yani daromad (foyda) olishi va korxonaning rentabilligini
mustahkamlaydi.

III BOB. O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida
debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari
3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari
hisobini takomillashtirish
Iqtisodiyotyi modernizasiyalash sharoitida iqtisodiy munosabatlarining
tezlik bilan o’zgarishiga moslashish har bir korxona faoliyati
muvaffaqiyatining garovidir.
Bunda nafaqat o’z mahsulotlari va xizmatlarining bozorda tutgan o’rni
(mavqyey)ni,shuningdek, xarajatlarni nazorat qilish bilan cheklanmasdan,
balki qabul qilinganboshqaruv qarorlarining samaradorligini muttasil
tekshirish, o’zgaruvchan bozorsharoitida korxonaning o’z huquq va
imkoniyatlaridan qay darajada foydalanayotganini tahlil qilish ham zarur.
Korxonaning pul mablag’laridan samarali foydalanish usullaridan biri - bu
ularni debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligini tartibga solish va
to’g’ri yo’naltirishdir.
Korxona va tashkilotlarning kreditorlik va debitorlik qarzlari hisobini
takomillashtirish uchun quyidagi amallarni bajarishi kerak:
 Hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish. Kreditor va debitorlik qarzlari
hisobini takomillashtirish uchun birinchi navbatda, ma'lumotlar to'g'ri
yig'ilishi va hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish zarur. Bu, barcha
kredit va qarzlar, qabul qilingan to'lovlar va amalga oshirilmagan
to'lovlar haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
 Hisob-kitoblarni tekshirish: Har bir kredit va qarzni o'z ichiga olgan
hisob-kitoblarni tekshirish zarur. Bu tekshirish orqali to'g'ri to'lov va
qarzlarni tuzatish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash mumkin.
 Debitor va kreditorlik qarzlari bilan bog'liq to'lovni amalga
oshirishning muhim qismi hisob-kitobning tubdan qabul qilingan

bo'lishi. Bu, kreditorni va debitorni to'lovga murojaat qilish uchun
ma'lumotlarni ta'minlashda yordam beradi.
 To'lovni jalb etish va muddatli to'lov shartlarini rivojlantirish: Debitorni
to'lovni jalb etish va qarzni muddatli to'lov shartlariga mos ravishda
rivojlantirish, qarzlarni takomillashtirishda yordam beradi. Bu,
debitorlarga qarzlarini to'lash uchun ko'proq vaqt berish va kreditorni
ham hisob-kitoblarini takomillashtirishda yordam beradi.
«Samarqand Parranda» AJ QKda moliyaviy investisiyalar auditining asosiy
maqsadi - ular bo’yicha muomalalar qonuniy amalga oshirilganligi, to’g’ri
baholanganligi vabuxgalteriya hisobida to’g’ri yuritilayotganligini tasdiqlash
hamda boshqa aktivlartekshiruvidagi kabi quyidagilarni ta’minlashdan iborat.
to’liqligi - barcha moliyaviy investisiyalarning buxgalteriya hisobi va
hisobotida to’liq aks ettirilishi,
 hisobga olinmay qolgan moliyaviy investisiyalar yo’qligi;
 korxona tomonidan sotib olingan qimmatli qog’ozlar va berilgan
qarzlarning barchasi buxgalteriya hisobi va hisobotida to’liq aks ettirilishi;
71

 moliyaviy investisiyalar hisobga olinadigan sintetik schyotlar qoldig’i
va oborotlarining tegishli analitik hisob schyotlari qoldiq va oborotlariga mos
kelishi;
 schyotlar bo’yicha qoldiq va oborotlarning buxgalteriya hisobi
registrlaridan Bosh daftarga va buxgalteriya hisobotlariga to’liq hajmda
o’tkazilishi;
 moliyaviy investisiyalar kirimi va hisobdan chiqarilish faktlarining
barchasi buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirilishi;
 moliyaviy investisiyalar harakatiga doir barcha muomalalarning
buxgalteriya hisobida o’z vaqtida ro’yxatdan o’tkazilishi;
mavjudligi - barcha moliyaviy investisiyalar karxona uchun ahamiyatli
bo’lib, balans tuzish sanasiga mavjud va kelajakda daromad keltiradi;
 moliyaviy investisiyalar mavjudligi belgilangan tartibda o’tkazilgan
inventarizasiya va zarur dastlabki hujjatlar bilan tasdiqlangan;
 huquq va majburiyatlar - korxona moliyaviy investisiyalar uchun
tegishli huquqlarga ega va ushbu huquqdar bilan bog’liq xavf-xatar uchun
mas’uldir:
 buxgalteriya hisobida aks ettirilgan moliyaviy investisiyalar (qimmatli
qog’ozlar va berilgan qarzlar) korxonaga qonun asosida tegishlidir;
 buxgalteriya balansida aks ettirilgan qimmatli qog’ozlar korxonaga
mulkiy huquq asosida tegishli bo’lib, tegishli huquq talablariga mos
shartnomani amalga oshirish natijasida olgan hamda korxona qimmatli
qog’ozlar olinganligini tasdiqdovchi barcha zarur guvohliklarga ega;
 buxgalteriya hisobi schyotlaridagi barcha yozuvlar amaldagi
qonunchilik va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan.
Isbotlovchi va dastlabkihujjatlar bilan rasmiylashtirilgan;
 moliyaviy investisiyalarga doir barcha muomalalar amaldagi
qonunchilikka zidbo’lmagan munosabatlar sharoitidan kelib chiqadi;

 moliyaviy investisiyalar bilan bog’liq muomalalarni amalga oshirish
belgilangan tartibda vakolatli shaxslar tomonidan ruxsat etilganligi;
baholashlar - moliviy investisiyalar (qimmatli qog’ozlar) buxgalteriya
hisobi vahisobotida me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq baholangan;
 chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlarni so’mda baholash amaldagi
qonunchilik talablariga muvofiq o’tkazilgan;
 qimmatli qog’ozlarni sotib olish usuliga ko’ra ularning haqiqiy qiymati
me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq shakllantirilgan;
 qimmatli qog’ozlar qiymati buxgalteriya hisobotiga kiritish uchun
me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq va to’g’ri hisoblab chiqarilgan (bozor
bahosi pasayishinihisobga olgan holdaqimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan
tushum buxgalteriya hisobida dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlarga mos
bahoda aks ettirilgan;
aniqligi - moliyaviy investisiyalarga doir xarajatlar buxgalteriya hisobi
qoidalariga muvofiq hisobga olingan, buxgalteriya hisoboti ma’lumotlari
sintetikhisob registrlaridagi yozuvlarga mos keladi:
 dastlabki hujjatlarda, buxgalteriya hisobi registrlarida, ma’lumotlarni
buxgalteriya hisobotlariga o’tkazishda ko’rsatkichlarning arifmetik aniqligiga
rioyaqilingan;
 chet el valyutasida ifodalangan qimmatli qog’ozlarning so’mdagi
qiymatini aniqlashda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan
belgilangan vamuomala sodir bo’lgan kunda amalda bo’lgan chet el
valyutasi kursidan foydalanilgan;
 buxgalteriya hisobotida haqiqiy ma’lumotlar asosida aniqlangan
moliyaviy natijalar aks ettirilganligi;
 hisob davrining cheklanganligi - moliyaviy investisiyalarni hisobga
qabul qilishva hisobdan chiqarishga doir barcha muomalalar tegishli hisob
davrida hisobgaolingan;
73

taqdim qilish va bayon qilish - barcha moliyaviy investisiyalar to’g’ri
turkumlangan va buxgalteriya hisobotida mohiyati ochib berilgan:
 moliyaviy investisiyalar turlari va qaytarish muddatlariga ko’ra
turkumlangan;
 moliyaviy investisiyalarni sotish va qaytarish bilan bog’liq daromadlar
va xarajatlar moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda to’g’ri turkumlangan;
 moliyaviy investisiyalar to’g’risidagi axborotlar buxgalteriya
hisobotlariga beriladigan tushuntirishlarda ochib berilgan va h.k.
Belgilangan maqsadga muvofiq, auditor auditorlik tekshiruvining
quyidagi asosiy vazifalarini belgilaydi:
 barcha hujjatlar o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlash;
 qo’yilmalar to’g’ri baholanganligi va buxgalteriya hisobi to’g’ri
yuritilayotganligini tasdiqlash;
 moliyaviy investisiyalar bo’yicha daromadlar to’g’ri va o’z vaqtida
hisoblanishiva olinishini aniqlash;
 uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy investisiyalar bo’yicha
buxgalteriyahisobi ko’rsatkichlari haqiqiyligini tasdiqlash.
Tekshiriladigan masalalar bo’yicha yetarli dalillarga ega bo’lish
ko’rsatilgan faktlarni mustaqil baholash, yo’l qo’yilgan xato - kamchiliklarni
hamda amaldagi me’yoriy hujjatlar va buxgalteriya hisobi qoidalaridan
chetga chiqishlarni aniqlashgaimkon beradi.
«Samarqand Parranda» AJ QKda moliyaviy investisiyalar auditining
ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
 ta’sis hujjatlardan nusxalar;
 aksiyadorlar reyestlaridan ko’chirmalar;
 korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i;
 moliyaviy investisiyalarni aks ettiradigan dastlabki hujjatlar;
 boshqa korxonalarga amalga oshirilgan qo’yilmalar summalari
to’g’risidagi guvohnomalar;

 aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar sertifikatlari;
 qimmatli qog’ozlar bo’yicha sotib olish-sotish yoki qabul qilish- topshirish
dalolatnomalari;
 depozit shartnomalari;
 qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftarlari;
 kirim va chiqim kassa orderlari;
 moliyaviy investisiyalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob
 registrlari;
 moliyaviy investisiyalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob
 registrlari;
 moliyaviy investisiyalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob
registrlari;
 buxgalteriya hisobining schetlari: 0600 «Uzoq muddatli investisiyalarni
hisobga oluvchi schetlar», 5800 «Qisqa muddatli investisiyalarni hisobga
oluvchischetlar», hisob registrlari (jurnal - orderlar, Bosh kitob va boshqalar).
«Samarqand Parranda» AJ QKda hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i
bo’yicha auditor quyidagilar bilan tanishishi mumkin:
 boshqa korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etishdan olingan
daromadlarni
oddiy yoki operasion faoliyatdan olingan daromadlar qatorida tan olish;
 moliyaviy investisiyalarni aks ettirish uchun foydalaniladigan ishchi
schyotlarrejasi;
 qo’llaniladigan buxgalteriya hisobi shakli va korxona buxgalteriyasida
tuziladigan hisob registrlari ro’yxati;
 moliyaviy investisiyalarni hisobga olish bilan bog’liq dastlabki
hujjatlarning aylanishi (hujjatlarning aylanish grafigi) bilan;
 korxonaning moliyaviy investisiyalari, qarz shartnomalarini
75

 rasmiylashtirilishga ruxsat etilgan shaxslar ro’yxati; moliyaviy
investisiyalarni hisobga olish uchun korxona tomonidan ishlab chiqilgan va
tasdiqdangan dastlabkihujjatlar shakllari.
Buxgalteriya hisobining yagona jurnal-order shaklidan foydalanadigan
korxonalarda jurnal-orderlar qo’llanilib, ularda hisobga qabul qilingan
dastlabkihujjatlardagi axborotlar to’planadi va muomalalar aks ettiriladi
tekshiradi.
Moliyaviy qo’yilmalar auditida ma’lumot manbasi sifatida
foydalaniladigan dastlabki hujjatlarga quyidagilar kiradi: qimmatli qog’ozlarni
qabul qilish-topshirishdalolatnomasi, hamkorlikdagi faoliyatga qo’shiladigan
ulushni qabul qilish-topshirishdalolatnomasi, umumiy ishni yurituvchi hamkor
tomonidan mulklarni qabul qilishto’g’risidagi avizo, pul shaklidagi ulushlarni
o’tkazish to’g’risidagi to’lovtopshiriqnomasi va bank ko’chirmasi (naqd
pulsiz hisob-kitoblarda) yoki kassachiqim orderi va kassa kirim orderining
kvitansiyasi (naqd pullik hisob-kitoblarda),qimmatli qog’ozlar qiymatini
to’lash uchun beriladigan mulklar (aktivlar)ni rasmiylashtirish schet-fakturasi
va nakladnoyi, qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobdaturadigan blankalarning
inventarizasiya ro’yxati va boshqa hujjatlar.

1.2 Innovatsion loyixalariga kiritilgan investitsiyalar auditi
Korxonalarda auditorlik tekshiruvlarisiz amalda to’g’ri va ishonchli hamda
ilmiy asoslangan investitsion qarorlarni qabul qila olmaydi.
Chunki;
1) Investitsion faoliyatni boshlashdan oldin Investitsion loyihalrni
shakllantirish, qoplanishi va samaradorligini tahlil qilib boorish zarur;
2) Investitsion loyihalarni ishlab chiqarish (hizmatlar ko’rsatish va ishlar
bajarish) ga tatbiq etishda rejadagi va amaldagi farqni tahlil qqilish juda muhim;
3) Investitsion loyihalar bo’yicha buxglteriya hiobi ma’lumotlari asosida audit
tekshiruvi o’tkaziladi, shu asosda Investitsion faoliyat bo’yicha boshqaruv
qarorlari qabul qilinadi.
Buxgalteriyadan olingan ma’lumotlarni faqat chuqur tahlil va audit o’tkazish
orqali korxonaning investitsiya faoliyati natijalarini xolis baholash , kutilgan
maqsadlarga erishish yo’li orqali korxonaning investitsiya faoliyatini yanada
rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish mumkin.
Korxonalar investitsiyafaoliyatini audit qilish o’zining ma’lum uslubiyoti va
ketma ketligiga ega.
Belgilangan maqsadga muofiq, auditor auditorlik tekshiruvining quydagi
asosiy vazifalarini belgilaydi;
2. barcha hujjatlar o’z vaqtida, to’g’ri va amaldagi qonunchilikka ko’ra
rasmiylashtirilganligini aniqlash;
3. investitsiyalar to’g’ri baholanganligi va buxgalteriya hisobi Respublikadagi
qonunchilikka va meyoriyhuquqiy hujjatlarga asosan yuritilayotganligi;
4. investitsiyalar bo’yicha daromadlarni o’z vaqtida va to’g’ri hisobga olinishi
aniqlash;
77

Auditorning vazifalari Tekshiriladigan asosiy vazifalar
1 2
1. Investitsiyalarni hisobga olish va
nazorat qilishning holatini tekshirish Korxona aktivlarini investitsiyalar
qatoriga olib borishning to’g’riligi;
Investitsiyalar bo’yicha xo’jalik
operatsiyalarining qonunchilikka asosan
hujjatlashtirilishini tekshirish;
Investitsiyalarning baholanishi va hisobga
olinishining to’g’riligi;
Investitsiyalarni inventarizatsiyadan
o’tkazish;
Buxgalteriya hibotlaridagi
ma’lumotlarning sintetik va analitik hisob
ma’lumotlriga mosligini aniqlash;
Aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish
bo’yicha amalaliy maslhatlar berish;
2. Investitsiyalar harakatini buxgalteriya
hisobida aks ettirishga doir muomalalar
sintetik hisobining to ’ liqligi va to ’ g ’ riligi
hamda soliq va respublikadagi boshqa
qonunchilik me ’ yorlariga rioya qilinishini
tekshirish Investitsiyalar kirimi va hisobdan
chiqarilishini sintetik hisob regestrlarida
to ’ g ’ ri aks ettirilganligini tekshirish va
yaxshilash bo ’ yicha amaliy maslaxatlar
berish ;
Investitsiyalarning hisobdan chiqarilishi
bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarning
soliq qonunchiligiga roiya qilinishini
tekshirish;
Qimmatli qog’ozlarni qadirsizlanishini
oldini olish maqsadida zahira tashkil etishga
doir muomalalarini tekshirish va amaliy
tavsiyalar berish;
Qarz shartnomasi bo’yicha berilgan
mablag’lar hisobini tekshirish;
3. Investitsiyalarga doir daromadlarning
to’liq aks ettirilishi va ularning soliqqa
tortilishini tekshirish Hisoblangan daromadlarning to’g’riligini
tekshirish;
Ushbu daromadlarning soliqqa tortilishini
to’g’riligini tekshirish
Korxonada investitsiyalar hisobi va
auditini yaxshilash bo’yicha ilmiy – amaliy
maslaxatlar berish;
8- Rasm. Innovatsion loyixalariga kiritilgan investitsiyalar auditida hal
etiladigan asosiy vazifalar

Tekshiriladigan muomalalar bo’yicha yetarli dalillarga ega bo’lish
ko’rsatilgan dalillarni mustaqil baholash, yo’lqo’yilgan xato va kamchiliklarni
hamda Respublikamizdagi qonunlar, me’yoriy huquqiy hujjatlar va buxgalteriya
hisobi qoidalaridan chetga chiqishlarni aniqlashga imkoniyat yaratadi.
Investitsiyalar auditini tashkil etish va o’tkazish investitsion faoliyatni
amalga oshiruvchi korxonalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalar
bo’yicha auditni o’tkazishda birinchi navbatda inventarizatsiya komissiyasi
tuziladi, buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilgan mavjud investitsiyalarning
butligi, to’liqligi aniqlanadi.
Investitsiyalarning korxonadagi harakati (kirimi va chiqimi) davomidaamalga
oshirilgan barcha xo’jalik operatsiyalarining respublikadagi amaldagi qonun va
boshqa turdagi meyoriy – huquqiy hujjatlariga binoan to’gri
rasmiylashtirilganligi, va shu bilan birgalikda investitsiyalar harakatiga doir
operatsiyalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligi
tekshiriladi.
Korxonalarda investitsiyalar auitini o’rganishda investitsiyalarning kiritilgan
davrida investitsiyalarga qilingan xarajatlar va ulardan foydalanih va
investitsiyalarning chiqib ketish vaqtida olingan daromad (foyda) to’gri va
ishonchli tan olinganligi o’rganiladi. Chunki investitsiyalar bo’yicha daromadlar
va xarajatlarning to’g’ri tan olinganligi , hisob kitobi bevosta korxonada hisobot
davri foydasiga ta’sir etadi va soliq bazasi bo’lib hisoblanadi.
Yuqoridagi ketma – ketlikni o’rgangandan keyin auditor investitsiyalar
qiymatini moliyaviy hisobotlarda tog’ri aks ettirilganligini o’rganadi. Auditor
so’ngra aniqlangan natijalarni rasmiylashtiradi va buyurtmchiga taqdim etadi.
Investitsiyalarni audit qilganda quydagi ( 9- Rasm) ketma – ketlikka amal
qilish va shu asosida audit o’tkazilganda, har bir bosqichada ko’plab ma’lumotlar
aniqlanadi.
Bu ma’lumotlar quydagilardan iborat;
79

 Investitsiyalar haqiqatda mavjudligi, butligi, ularning qiymatlari
buxgalteriya hisobi hisobotlarida to’g’ri aks ettirilganligi aniqlanadi;
 Investitsiyalar respublikadagi amaldagi qonunlar va boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlardan chetlanishlar mavjud bo’lsa, ushbu chetlanishlar aniqlanadi
va isbotlanadi;
 Aniqlangan chetlanishlar va mavjud xatoliklarni bartaraf etish va
korxonada Investitsiyalar hisobini yaxshilashga qaratilgan zarur takliflar beriladi;
Umuman olganda, investitsiyalar auditini quyida ko’rsatilgan ketma – ketlik
asosida o’tkazish va har bir bosqichda bajarilishi lozim bo’lgan ishlarni to’liq
amalga oshirish auditorlik xulosasining to’g’ri , ishonchli va shaffof bo’lishini
ta’minlaydi. (9- Rasm)
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun
dastavval, uning aniq va puxta ishlangan rejasi va aniq dasturini tuzib chiqishni
talab etadi. Reja va dasturning maqsadi qo’yilgan talablarni bajarish uchun aniq
vazifalardan iborat. Investitsiyalar auditini rejalashtirishda auditorlik tashkiloti
tomonidan qo’llaniladigan me’yoriy hujjat AFMS №3 “Auditni rejalashtirish”
nomli auditorlik faoliyatining milliy standarti bilan belgilanadi.quyida
“Samarqand Parranda”AJ QK da Investitsiyalar auditning rejasi bilan tanishasiz
(8- jadval);
• "Buxgalteriya balansi"(1-shakl)dan ( - satrlar) investitsiyalarning
qoldiqlari aniqlanadi.
• Investitsiyalar harakati ( kirimi va chiqimi)ga doir
operatsiyalarning respublikadagi qonunchilikka binoan
hujjatlashtirilganligini tekshirish

9– Rasm Investitsiyalar auditini o’tkazish ketma - ketligi
81• Investitsiyalar harakati ( kirimi va chiqimi)ga doir
operatsiyalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to'g'ri aks
ettirilganligini tekshirish
• Investitsiyalar bo'yicha daromad va xarajatlarning to'g'ri va
ishonchli tan olinganligi va hisoblanganligi tekshirish
• Investitsiyalar qiymatini moliyaviy hisobotda to'g'ri aks
ettirilganligini tekshirish
• Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va
rasmiylashtirish

9-jadval
“Samarqand Parranda”AJ QK da Investitsiyalar auditning rejasi
“Samarqand Parranda”AJ QK da Investitsiyalar auditning rejasi
Tekshirilayotgan korxona: “Samarqand Parranda”AJ QK
Audit davri: 01.03 – 10.03.2019
Kishi soat miqdori : 3
Auditorlik guruhi rahbari:
Auditorlik guruhi tarkibi:
Auditorlik riski: 2,9%
№ Rejalashtirilayotgan ish
turlari O’tkazi
sh vaqti Ma’sul shaxs Izoh
1 Investitsiyalarning
hisobga olinishi va nazorat
qilinishining holatini
tekshirish 01.03
2 Investitsiyalarning
xarakatini buxgalteriya
hisobida aks ettirishga doir
muomalalar sintetik
hisobining to’liqligi va
to’g’riligi hamda soliq
qonunchiligiga rioya
qilinishini tekshirish 02.03 –
05.03
3 Investitsiyalarga doir
daromadlarning hisobda
to’liq aks ettirilishi va
ularning soliqqatortilishini
tekshirish 05.03-
10.03
Korxonada Investitsiyalar auditini rejasini sifatli va aniq tuzmasdan turib sifatli
va to’liq auditorlik tekshiruvini o’tkazish mumkin emas. Amalda Investitsiyalar
auditini rejalashtirish audit tashkiloti va korxona o’rtasida shartnoma tuzilgan
kundan boshlanadi. Bugungi kunda korxonalarda investitsiyalar auditini auditini
o’tkazishda auditning dastlabki va umumiy rejalarini turli xildagi yondashuvlar

mavjud. Investitsion faoliyat korxonaning asosiy faoliyati bo’lmaganligi sabali va
investitsiyalar bilan bog’liq operatsiyalar «Samarqand parranda” AJ QKda ko’p
bo’maganligi sababli autitning rejasini tuzish muhim ahamiyat kasb etmaydi.
Shuning uchun auditor faqatgina auditning dasturini tuzib unga muvofiq
auditorlik tekshiruvini o’tkazishi mumkin va bunday holatlar ko’lab uchraydi.
Quyida «Samarqand parranda” AJ QKning investitsion faoliyatini audit qilish
dasturi bilan tanishasiz;
10-jadval.
“Samarqand Parranda”AJ QK ning audit dasturi
“Tasdiqlayman”
Auditorlik tashkilotning
rahbari ;
“1” mart 2017- yil.
Audit dasturi
Tekshiriladigan korxona “Samarqand parranda” AJ
Audit o’tkazish davri 01- martdan 0 5 – martgacha
Audit o’tkazishga kelishilgan vaqt 40 kishi/soat
Auditorlik guruhi rahbari
Rejalashtirilayotgan auditorlik riski 2.9%
№ Tekshiriladigan masala mazmuni Auditning ishchi
hujjatlari Tekshirish
usullari
1 Investitsiyalar qoldiqlarini buxgalteriya
balansi, oborot vedmosti va bosh kitob
ma’lumotlarini bir biriga mos kelishinianiqlash Buxgalteriya balansi,
Bosh kitob Solishtirish
usuli
2 Investitsiyalar to’g’ri kiritilganligi va
baholanganligini aniqlash Investorlar va
korxona o’rtasida tuzilgan
shartnomalar Yalpi
tekshirish va tahlil
3 Investitsiyalar bo’yicha operatsiyalarning
buxgalteriya schyotlarida to’g’ri aks
ettirilganligi va hujjatlashtirilganligini aniqlash Jurnal – orderlar,
hisob registirlari, schyot –
fakturalar, kirim kassa
orderlari Solishtirish
usuli
4 Investitsiyalar bo’yichaolingan
daromadlarning to’g’ri tan olingaligini aniqlash Buxgalteriya hisobi
registirlari, moliyaviy
natijalar to’g’risdagi
hisobot Yalpi va
taqqoslash usuli
orqali
5 Investitsiyalar bo’yicha audit natijalarini
umumlashtirish va rasmiylashtirish Auditning ishchi
yozuvlari
83

« Samarqand parranda ” AJ QKda buxgalteriya hisobi to ’ liq
kompyuterlashtirilgan shaklda olib boriladi . « Samarqand parranda ” AJ QKning
“ Hisob siyosati ” (5- ilova ) ga ko ’ ra investitsiyalar hisobini o ’ zi mustaqil
yuritadi .» Samarqand parranda ” AJ QKning ishchi schyotlar rejasiga ko ’ ra
investitsiyalar auditi uzoq muddatlisi 0600 – Uzoq muddatli investitsiyalarni
hisobga oluvchi schyotlar va ularning tarkibidagi subschyotlarda , qisqa muddatli
investitsiyalar esa 5800 – qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi
schyotlarda va uning tarkibida aloxida turlar bo ’ yicha ochilgan subschyotlarda
yuritiladi .
« Samarqand parranda ” AJ QKbalansida 0600 – Uzoq muddatli
investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bo ’ yicha jami 508 031 000 so ’ mlik
uzoq muddatli investitsiyalar mavjud bo ’ lib hisobot davri mobaynida uzoq
muddatli investitsiyalar bo ’ yicha hech qanday xo ’ jalik operatsiyalari amalga
oshrilmagan va hisobot davri oxrigacha balansdagi qoldiqlar o ’ zgarishsiz qolgan .
« Samarqand parranda ” AJ QKbalansida 0600 – Uzoq muddatli investitsiyalarni
hisobga oluvchi schyotlardagi balans qoldig ’ ining uzoq muddatli investitsiyalar
turlari bo ’ yicha quydagi Chizmada tanishasiz ;
« Samarqand parranda ” AJ QK da auditor uzoq muddatli investitsiyalar
auditini o ’ tkazishda quydagicha buxgalteriya yozuvlarini va operatsiyaga asos
bo ’ luvchi hujjatlarni tekshiradi .
11- jadval
Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlarning boshqa
schyotlar bilan bo’g’lanishi
№ Xo’jalik operatsiyasi
mazmuni Schyotlarning bog’lanishi Asos bo’luvchi
hujjat
Debet Kredit
1 Investitsiyalar asosiy
vostalarni berish yo’li bilan
kiritilganda 0610 9210 Schyot –
faktura, shartnoma.
2 Investitsiyalar
nomoddiy aktivlarni va
TMZ larni berish yo’li
bilan kiritilganda 0610 9220 Schyot –
faktura, shartnoma

3 Qimmatli qog’ozlar
tayyor mahsulot va tovarlar
berish yo’li bilan sotib
olinganda 0610 9010, 9020 Schyot –
faktura, shartnoma
4 Qimmatli qog’ozlar
sotib olinsa 0610 5010,
5110,
5210,5530 Schyot –
faktura, shartnoma
5 Qimmatli
qog’ozlarning nominal
qiymati xarid qiymatidan
yuqori bo’lganda 0610 9590
6 Qimmatli
qog’ozlarning nominal
qiymati xarid qiymatidan
past bo’lganda 9690 0610
7 Uzoq muddatli
investitsiyalarning
sotilishiga 9220 0610 Schyot –
faktura, shartnoma
«Samarqand Parranda” AJ QKkorxona ta’sis etilgan kundan boshlab qisqa
muddatli investitsiyalarni amalga oshira boshlagan. “Samarqand parranda”
AJning qisqa muddatli investitsiyalari hisobi korxonaning Hisob siyosati va 21-
son BHMS ga oid 5800 – qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi
schyotlar va uning tarkibida ochilgan subschyotida yuritiladi.
«Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yilgi balans ma’lumotlariga ko’ra
korxonaning jami qisqa muddatli investitsiyalari summasi hisobot davri boshida
qisqa muddatli investitsiyalar summasi 31143260000 sumni tashkil etgan va
buning hammasi qisqa muddatli berilgan qarzlar hisobiga paydo bo’lgan. Hisobot
davrining oxirida esa «Samarqand Parranda” AJ QKkorxona Xo’jalik
shartnomasiga muofiq 3626744 so’mlik qarz mablag’larini boshqa xo’jalik
yurutuvchi subyektlarga qisqa muddatli investitsiya sifatida bergan. Quyida
«Samarqand Parranda” AJ QKning qisqa muddatli investitsiyalarining hisobot
davri boshidagi va oxiridagi o’sish surati bilan tanishasiz;
85

Hisobot davri boshiga Hisobot davri oxiriga 29000000300000003100000032000000330000003400000035000000 Qisqa muddatli investitsiyalar
4– Chizma «Samarqand Parranda” AJ QKning qisqa muddatli
investitsiyalarining hisobot davri boshidagi va oxiridagi o’sish surati.
«Samarqand Parranda” AJ QKda qisqa muddatli investitsiyalarni baholash
12- sonli “Moliyaviy investitsiyalar hisobini yuritish” BHMS ga muofiq
baholanadi. «Samarqand Parranda” AJ QKda investitsiyalar bo’yicha
daromadlarni tan olish korxonaning Hisob siyosatiga binoan “hisoblash” usulida
tan olinadi, tegishli buxgalteriya schyotlarida aks ettiriladi va birlamchi
(dastlabki) hujjatlar bilan “Samarqand parranda” AJning hisob siyosatiga va
boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarga amal qilgan holda rasmiylashtiriladi.
Auditor qisqa muddatli investitsiyalar bilan sodir bo’lgan xo’jalik
operatsiyalarini quydagi buxgalteriya yozuvlari orqali tekshirishi maqsadga
muofiq bo’ladi.

12- jadval
Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlarning boshqa
schyotlar bilan bo’g’lanishi
№ Xo’jalik operatsiyasining
mazmuni Schyotlarning bog’lanishi
Debet Kredit
1 Qimmatli qog’ozlar tayyor
mahsulotlar berish yo’li bilan sotib
olindi 5810 9010-9030
2 Uzoq muddatli investitsiyalar
qisqa muddatli investitsiyalar
tarkibiga o’tkazildi 5810 0610
3 Qimmatli qog’ozlar naqd
pulga sotib olindi 5810 5010
4 Qimmatli qog’ozlarning
sotilishi 5110,5210,5530 5810
5 Korxonaning turli qarzlari
qimmatli qog’ozlar bilan
qoplanishi 6990 5810
6 Qisqa muddatli qarzlarni
asosiy vosta va boshqa aktivlar
ko’rinishida berish 5830 9210,9220
7 Boshqa korxonalar tomonidan
qisqa muddatli qarzlarni
qaytarilishi 5110,5210,55305010 5830
Odatda korxonalar qisqa muddatli investitsiyalar sifatida boshqa xo’jalik
yurutuvchi subyektlarga kelishilgan foizlar asosida pul mablag’lari va boshqa
ko’rinishdagi aktivlarini qarzga berishi mumkin. Bunday hollarda hisoblangan
foizlarga quydagicha buxgalteriya yozuvi beriladi;
Debet 4830 – “Olinadigan foizlar”
87

Kredit 9530 – “foiz ko’rinishidagi daromadlar”
Auditor audit jarayonida qisqa muddatli investitsiyalardan olingan foizlarning
to’g’ri hisoblanganligi va moliyaviy hisobot qatorlarida to’g’ri aks ettirilganligini
va olingan daromadning soliqqa to’g’ri tortilganligini tekshiradi. Yuqoridagi
barcha ishlar amalga oshirilgandan so’ng auditor joriy hisob registirlaridagi
ma’lumotlarni moliyaviy hisobotning ma’lumotlari bilan solishtirib ko’radi.
Audit jarayoni yakuni odatdagidek auditorlik hisobotini tuzish va o’zining
holisona, shaffoflik bilan auditorlik hulosasini berish bilan yakunlanadi.
«Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yil 1- yanvardan 2017 – yil 31 –
dekabrgacha bo’lgan moliyaviy xo’jalik faoliyati natijalari, moliyaviy hisobot
shakillari “KOMIL ISHONCH” auditorlik firmasi tomonidan audit qilingan va
«Samarqand Parranda” AJ QKning moliyavi hisobotlariga “KOMIL ISHONCH”
auditorlik firmasi tomonidan “AUDITORLIK HULOSASI” (6-ilova) berilgan.
Ushbu «Samarqand Parranda” AJ QKning moliyavi hisobotlariga berilgan
auditorlik hulosasini ijobiy auditorlik hulosasi deb atasak bo’ladi, chunki korxona
moliyaviy xo’jalik faoliyati va moliyaviy hisobotlarida kamchiliklar
aniqlanmagan.
Auditorlik tekshiruvidan keyin tuzilgan auditorlik hulosasi buyurtmachiga
taqdim etiladi.

3.3 Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investitsiyalar
samaradorligi auditi va investitsiyalar auditini takomillashtirish yo’llari
So’ngi yillarda O’zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini
rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda, bir qator qonunlar va qonun osti
hujjatlari qabul qilinmoqda. Jumladan, o’tgan yillarda mamlakatimizda auditning
normativ – huquqiy va uslubiy bazasi shakillantirildi, shuningdek , auditorlik
faoliyatini litsenziyalashning soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi.
Bu auditorlik hizmatlari bozorining shakillanishiga va mahalliy auditorlik
tashkilotlari auditorlik kompaniyalarining yirik xalqaro tarmoqlariga kirishini
ta’minlashga imkoniyat yaratadi. Endilikda Respublikamizda audit va auditorlik
faoliyatini takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Prezdentimizning 2018
– yil 19 – sentabrdagi “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada
rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida” gi qarori imzolandi. Biroq ushbu
sohanida respublikamizda qator muammolar va kamchiliklar auditorlik faoliyatini
yanada rivojlantirishga, boshqarishda qarorlarni qabul qilish borasida, korporativ
boshqaruv sifati oshirish va respublikamiz iqtisodiyotining drayveri bo’lgan
investitsiyalarning korxonalar faoliyatiga jalb qilinishi uchun auditorlik
hizmatlarining ahamiyatini oshirishga to’sqinlik qilmoqda. Ushbu kamchiliklar
quydagilar;
Birinchidan, auditorlik tashkilotlariga ishonch darajasini pastligi, shuningdek
auditorlik tekshiruviga moliyaviy hisobotning haqqoniyligini tasdiqlash emas
baliki ortiqcha va malol keladigan ma’muriy tartib taomili sifatida qaralmoqda;
Ikkinchidan, auditorlik tashkilotlarini tanlab olish bo’yicha mavjud cheklovlar
va tanlovlar o’tkazish amaliyoti ko’p hollarda insofsiz, shu jumlada, narx
borasida insofsiz raqobatni keltirib chiqaradi, buning oqibatida auditorlik hizmati
sifati va auditorlik hulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda.;
Uchinchidan, auditorlarni mahsus tayyorlash va ularning malakasini
oshirishning amaldagi tizmi yuzaki tusga ega bo’li, professional tayyorgarlikning
va auditorlikhizmatlari zaruriy darajasi pasayishiga olib kelmoqda;
89

To’rtinchidan, auditorlik tashkilotlari ish sifatini tashqi nazorat qilishning
samarali tizmi mavjud emasligi, bu litsenziyalovchi organning huquqiy ta’sir
choralari cheklangan sharoitda sifatsiz auditorlik hizmatlarini ko’rsatish hollariga
va auditorlarning insofsiz xatti – harakatlarini nisbatan tezkor chora ko’rish
imkonini bermayapti;
Beshinchidan, auditorlik faoliyatining milliy standartlari umumetirof etilgan
xalqaro audit standartlariga to’la mos emas, bu esaxorijiy investorlarda mahalliy
korxonalar moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligini tushunish ko’nikmasining
shakillanishini ta’minlamayapti.
Biz yuqoridagi kamchiliklardan to’la qonli xolda kelib chiqqan xolda
respublikamizda va o’rganilayotgan korxona “Samarqandparranda” AJ da auditni
va investitsiyalar auditini takomillashtirish uchun quydagicha takliflarni
bermoqchimiz;
 “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi qonunga zaruriy bandlariga o’zgartirish
va qo’shimchalar kiritish;
 “Auditorlik faoliyatining milliy standartlari “ ( AFMS) ni xalqaro audit
standartlariga o’tkazish;
 Auditorlik tashkilotlarini huquqlarini yanada kengaytirish va ularning
hizmatlar bozoridagi faoliyatini yanada takomillashtirish;
 Xo’jlik yurutuvchi subyektlar har yili 1 – iyulga qadar auditorlik
tekshiruvidan o’tganligi to’g’risidagi axborotlarni o’z veb- saytlarida
joylashtirilishi lozim;
 Auditorlik sertifikatini berish tartibini soddalashtirish va audit
mutaxasisligi bo’yicha yetuk kadrlar tayyorlashni takomillashtirish.
Yuqoridagi fikr va muloxazalar respublikamizda auditorlik faoliyatini
takomllashtirilishiga qaratilgan. Biroq bizning maqsadimiz “Samarqandparranda”
AJ da investitsiyalar auditini yaxshilash bo’yicha amaliy va nazariy takliflar
ishlab chiqishdan iborat edi. “Samarqandparranda” AJ da o’rganilganlar

natijasida investitsiyalar auditini yaxshilash bo’yicha quyidagi takliflarni ishlab
chiqdik;
 “Samarqandparranda” AJ ning investitsiya faoliyatini yaxshilash va
investitsiyalar bo’yicha hisobni tashkil qilishda ichki auditni ahamiyatini oshirish;
 “Samarqandparranda” AJ faoliyatini yanda kengaytirishi uchun
investitsiyalar jalb qilish maqsadida buxgalteriya hisobini xlaqaro standartlari
bo’yicha buxgalteriya hisobini tashkil qilish va moliyaviy hisobotlarni tuzishni
taminlash;
 Investitsiya faoliyati bilan shug’ullanuvchi yirik korxonalarda
investitsiyalar auditini o’tkazganda uning dastlabki va umumiy rejasi, auditorlik
dasturini to’liq tuzishga alohida e’tibor berish;
 “Samarqandparranda” AJ da buxgalteriya hisobi to’liq
kompyuterlashtirilgan shaklda yuritiliyotgani inobatga olib, audit o’tkazishda
ham zamonaviy usullardan va hisob yuritish dasturlaridan keng foydalanish;
 “Samarqandparranda” AJ ning moliyaviy xo’jalik faoliyatini
kengaytirishga investitsiyalarni jalb etish uchun ichki auditor va boshqaruv
apparati tomonidan innovatsion loyixalar ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish;
 Investitsiyalarning samaradorligini aniqlash bo’yicha auditorlik tahlilini
o’tkazish va korxonaning kelgusi faoliyati uzun kerakli bo’lgan amaliy tavsiyalar
berish;
 Investitsiyalardan maqsadli belgilangan reja bo’yicha foydalanishni audit
va nazorat qilish ;
 Investitsiyalr auditi natijasi bo’yicha berilayotgan auditorlik hulosaning
mazmunini boyitish va ustuvor yo’nalishlar belgilash;
 Investitsiyalar bo’yicha daromadlar va xarajatlarni hisobga olinishi
bo’yicha to’liq auditorlik tekshiruvini o’tkazish;
 “Samarqandparranda” AJ da investitsiyalar auditining aloxida
xususiyatlarini , ijobiy va salbiy tomonlarini auditorlik hisoboti va hulosasida aks
ettirish.
91

Hulosa
Bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish chog’ida quydagi xulosalar qilish
mumkin. Respublikamizda iqtisodiyotning barqaror o’sishi va rivojlanishi uchun
bir qancha omillar ta’sir etadi. Shunday omillardan bir bu mamlakatimizning
iqtisodiyoti rivojlantirishning lokomotivi bo’lgan iqtisodiyotimizga kiritilayotgan
investitsiyalar hajmidir. Iqtisodiyotimizga investitsiyalarni keng ko’lamda jalb
qilish mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun quydagi natijalarni beradi va bular
natijasida quydagilarga erishish mumkin.
Birinchidan , iqtisodiyotga investitsiyalarning kiritilishi mamlakat miqyosida
ishlab chiqarishning xajmini oshishiga va korxonalar xo’jalik va moliyaviy
faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarish hajmining oshishi esa o’z
o’rnida mamlakatda ishsizlik, milliy daromad, YaIM va iqtisodiy o’sishga ijobiy
ta’sir etadi.
Ikkinchidan, investitisiyalarning iqtisodiyotga kiritilishi mamlakatda pul
aylanish tezligini ham oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotda pul
qanchalik tez aylansa daromad shunchalik ko’p bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurutuvchi shubyektlarning ham asosiy
maqsadi ko’proq daromad olib, maksimal foydaga erishishdir.
Uchinchidan, pul aylanishni taminlashda ayniqsa jismoniy shaxslar qo’lidagi
va shaxsiy jamg’armasidagi pul mablag’larini o’z vaqtida, maqsadli ishlatilishi
yani investitsion loyihalarni moliyalashtirishda aholi qo’lidagi bo’sh pul
mablag’larini keng jalb qilinishi ham aholi daromadlarining oshishiga qolaversa
korxonalarning ham moliyaviy va xo’jalik faoliyatini kengayishiga olib keladi.
To’rtinchidan, investitsion loyihalarni amalga oshirish natijasida jamiyat
uchun iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishiladi.
Beshinchidan, iqtisodiyotga chet el investitsiyalarini keng jalb etish
iqtisodiyot uchun har doim foydali bo’ladi. Chunki, bu qo’shimcha ish joylari,
qo’shimcha mahsulot, qo’shimcha daromad demakdir.
93

Biz mazkur ishda investitsiyalarning tasnifi va tavsifi, mohiyati va
mazmunini, «Samarqand Parranda” AJ QK misolida uzoq va qisqa muddatli
investitsiyalar auditini yetarlicha yoritishga harakat qildik.
Shulardan kelib chiqqan holda biz o’rganayotgan xo’jalik yurutuvchi subyekt
«Samarqand Parranda” AJ QKo’zining faoliyatini bevosta investitsiyalar bilan
bo’g’langan holda olib boradi. «Samarqand Parranda” AJ QK korxonasining
jami aktivlari ichida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarning hajmi sezilarli
darajadaligini kuzatishimiz mumkin.
«Samarqand Parranda” AJ QKfaoliyatini va buxgalteriya hisobini auditor
emas balki kuzatuvchi sifatida tekshirdik va quydagi ma’lumotlarni aniqladik;
 «Samarqand Parranda” AJ QKbalansida 0600 – Uzoq muddatli
investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bo’yicha jami 508 031 000 so’mlik
uzoq muddatli investitsiyalar mavjud bo’lib hisobot davri mobaynida uzoq
muddatli investitsiyalar bo’yicha hech qanday xo’jalik operatsiyalari amalga
oshrilmagan va hisobot davri oxrigacha balansdagi qoldiqlar o’zgarishsiz qolgan.
 «Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yilgi balans ma’lumotlariga
ko’ra korxonaning jami qisqa muddatli investitsiyalari summasi hisobot davri
boshida qisqa muddatli investitsiyalar summasi 31143260000 sumni tashkil etgan
va buning hammasi qisqa muddatli berilgan qarzlar hisobiga paydo bo’lgan.
Hisobot davrining oxirida esa «Samarqand Parranda” AJ QKkorxona Xo’jalik
shartnomasiga muofiq 3626744 so’mlik qarz mablag’larini boshqa xo’jalik
yurutuvchi subyektlarga qisqa muddatli investitsiya sifatida bergan.
«Samarqand Parranda” AJ QKda olib borilgan tekshiruvlar va kuzatuvlar
natijasida «Samarqand Parranda” AJ QKning investitsiyalar hisobini yaxshilash
va korxonaning moliyaviy va xo’jalik faoliyatini rivojlantirish maqsadida quydagi
takliflar ni beramiz;
 «Samarqand Parranda” AJ QK o’zining moliyaviy xo’jalik faoliyatini
yanada kengaytirish maqsadida investitsiyalarni keng ko’lamda jalb etish uchun
innovatsion loyihalar ustida ish olib borishi va ishlab chiqarishga joriy etishi

lozim, zero innovatsiya va investitsiyalar korxonalar faoliyatining provard natijasi
bo’lgan foyda ko’payishiga zamin yaratadi;
 «Samarqand Parranda” AJ QKsamarali boshqaruvni tashkil etishi,
buxgalterlarni boshqaruvda ishtirokini kuchaytirish;
 Korxonada ichki auditni shakillantirish va faoliyatini samaradorligiga eris
hish, ichki auditor hulosalariga binoan korxonani boshqarishda strategik va joriy
boshqaruv qarorlarni qabul qilish;
 Korxonaga chet el investitsiyalarini jalb etish va eksport uchun tuxum va
go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko’paytirish va yaxshilash;
 «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalar jalb qilgan xolda o’zida ishlab
chiqarilgan go’shtini qayta ishlovchi bo’limlarni faoliyatini yo’lga qo’yish;
 Korxona qo’shimcha investitsiyalarni jalb etish evaziga importdan
kelayotgan parrandalar uchun mo’ljallangan omuxta yemni mahalliylashtirish
lozim. Chunki, mahalliylashtirish bu omuxta yemning narxini anchagina
pasaytirishdir, bu esa o’z o’rnida mahsulot tannarxini tushishiga olib keladi va
daromadni ko’paytiradi;
 «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalarni ko’paytirish evaziga
o’zining ustavida ko’rsatilgan faoliyat turlari bilan to’liq shug’ullanishi
ta’minlashi lozim;
 Korxona o’zining ulgurji va chalkana savdo do’konlari sonini ko’paytirishi
lozim, bu korxonadagi tayyor mahsulotning tezroq va qimmatroq sotilishiga
zamin yaratadi;
 Uzoq muddatli investitsiyalarni maqsadli ravishda ko’paytirish va ular
hisobini yuritishni o’zining hisob siyosatida kengroq yoritish lozim;
 Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarga mablag’larni sarflayotganda
nufuzli kompaniyalar va aksionerlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlarini sotib
olishga ko’proq e’tibor qaratish lozim;
95

 Qisqa muddatli investitsiyalar ko’payish tendensiyasini saqlab qolish, ular
hisobini o’zining hisob siyosatida yetarlicha yoritish va turlari bo’yicha hisobda
aks ettirish;
 Korxona ixtiyoridagi lekin foydalanilmayotgan aktivlardan samarali
foydalanish maqsadida boshqa xo’jalik subyektlariga investitsiya sifatida kiritish;
 Investitsiyalarga oid boshlang’ich hujjatlarni tuzish va ularning schyotlarda
aks ettirilishida kamchiliklarga yo’l qo’ymaslilk;
 Investitsiyalar kiritilgan loyiha bo’yicha maqsadli ishlatilishi ustidan
muntazam nazorat qilib borish;
«Samarqand Parranda” AJ QK Samarqand viloyatidagi parrandachilik bilan
shug’ullanuvchi yirik korxona hisoblanadi. «Samarqand Parranda” AJ QKda
buxgalteriya apparati yuqori saviyada tashkil etilgan, to’liq buxgalteriya hisobing
kompyuterlashtirilgan shaklidan foydalaniladi. «Samarqand Parranda” AJ
QKning buxgalteriya hisobini tashkil qilinishi va yuritilishi Respublikamizda
amalda bo’lgan qonun va qonunosti hujjatlariga to’la javob beradi. Korxonada
tashkil etilgan buxgalteriya tizimi va korxonaning moliyaviy hisobotlariga ijobiy
baho (hulosa) berish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. O’zbekiston Respuplikasi qonunlari. O’zbekiston Respuplikasi
Prezdenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar mahkamasining qarorlari.
1. O’zbekiston respublikasi konistitutsiyasi” “O’zbekiston” Nashriyot matbaa
ijodiyot uyi Toshkent – 2014
2. O’zbekiston Respuplikasi “Qimmatli qog’ozlar to’g’risida” gi Qonuni,
1996-yil 22 – dekabr.
3. O’zbekiston Respublikasi “Investitsiya faoliyati to’g’risida” gi Qonuni.
1998-yil 30 – dekabr.
4. O’zbekiston Respublikasi “Chet el investitsiyalari to’g’risida” gi Qonuni.
1998-yil 30 –aprel.
5. O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonuni 2000
yil 26 – may.
6. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni 2016
yil 13-aprel №404
7. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteria hisobining milliy standartlari
to’plami” “Norma” Toshkent –2011.
8. “Auditni rejalashtirish” nomli 3 – son AFMS. O’zbekiston
Respublikasining moliyaviy qonunlari. №16 . 1999.
9. 12 – son BHMS “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish”
10. 8 – sonli “Jamlangan moliyaviy hisobotlar va sho’ba xo’jalik yurutuvchi
jamiyatlarda sarmoyalarni hisobga olish”
11. 21- sonli “Xo’jalik yurutuvchi subyektlarning moliyaviy – xo’jalik
faoliyati hisobvaraqlar rejasi”
12. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining 2007 yil 4 – apreldagi PQ-615-
son Qaroriga ilova “Auditorlik Faoliyati To’g’risada” Nizom.
13. O’zbekiston Respuplikasi Prezdenti SH. Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murajotnomasi. 28.12.2018 yil.
97

14. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respublikasida
auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi 2018
yil 19- sentyabrdagi Qarori .
15. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respuplikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni,
2017 yil 7- fevral. № PF – 4947.
16. O’zbekiston Respublikasi prez
17. Vazirlar Mahkamasining 2006 – 16 –oktabrdagi 215 – son qaroriga 2-ilova
“Korxonadagi ichki audit hizmati to’g’risida” Nizom.
II. Asosiy qo’shimcha adabiyotlar
1. Urazov K.B “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004
2. M.M. To’laxodjayeva, Sh.I.Ilxomov “Audit” Darslik Toshkent Norma
2008-yil.
3. Ahmadjonov K, Yakubov I , “Audit asoslari”. Darslik Toshkent – 2010 –
yil.
4. Do’stmuradov R, “Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil.
5. “Audit” (darslik). Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot.
2012 – yil.
6. SH.N. Fayziyev, M.X. Xodjayeva, X.M. Davlyatov, “Investitsiyalar auditi
va baholash” Tafakkur Bo’stoni, T – 2012.
7. Musayev H.N. “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil.
8. Sherimbetov I, Xaydarov A. “Audit” o’quv qo’llanma Toshkent – 2018 y.
III. Foydalanilgan internet saytlari:
1. www.google.ru
2. www.lex.uz
3. www.finance.uz
4. . www.norma.uz
5 www.ziyonet.uz

Korxonalar innovatsion loyixalariga kiritilgan investetsiyalar hisobi va auditi

Kirish		3
I BOB	KORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI
1.1	Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga xos jihatlari
1.2	Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va tasnifi
1.3	Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi va funksiyalari
II BOB	O’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1	O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
2.2	O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
2.3
III BOB	O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari	53
3.1	Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini takomillashtirish	53
3.2	Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish	59

Hulosa		75
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati		79

Купить