Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi
![subyekti rahbariyati”ga havola etish kerak emas, muayyan yurisdiksiyaning
me’yoriy-huquqiy bazasi kontekstiga mos keladigan atama ishlatilishi lozim.
Ayrim yurisdiksiyalarda tegishli havola boshqaruv yuklatilgan shaxslarga
qaratilishi mumkin. Auditorlik hisoboti (xulosasi) “Tadbirkorlik subyekti [yoki
boshqa mos keladigan atama] rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
uchun javobgarligi” degan sarlavhali qismni o’z ichiga olishi lozim.
Auditorlik hisoboti (xulosasi)da tadbirkorlik subyekti rahbariyatining
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi tavsiflanishi lozim. Tavsif
tadbirkorlik subyekti rahbariyati moliyaviy hisobotlarni moliyaviy hisobotlar
taqdim etish uchun qo’llaniladigan asosiga muvofiq tayyorlash va tadbirkorlik
subyekti rahbariyati firibgarlik yoki xato tufayli yuzaga kelgan muhim buzib
ko’rsatishlar mavjud bo’lmagan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun zarur deb
hisoblagan ichki nazorat tizimini ta’minlash uchun javobgar bo’lishi to’g’risida
tushuntirishni o’z ichiga olishi lozim.
Agar, moliyaviy hisobotlar haqqoniy taqdim etish asosiga muvofiq
tayyorlangan bo’lsa, auditorlik hisoboti (xulosasi)da tadbirkorlik subyekti
rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi tavsifi,
vaziyatga qarab, “mazkur moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va haqqoniy taqdim
etish” yoki “to’g’ri va haqqoniy tasavvur beradigan moliyaviy hisobotlarni
tayyorlash”ga havola etishi lozim.
Auditorning javobgarligi. Auditorlik hisoboti (xulosasi) “Auditorning
javobgarligi” degan sarlavhali qismni ham o’z ichiga olishi lozim. Auditorlik
hisoboti (xulosasi)da auditorning javobgarligi u moliyaviy hisobotlar bo’yicha o’zi
o’tkazgan audit asosida o’z fikrini bildirishidan iborat ekanligi ko’rsatib o’tilishi
lozim.
Qayd etish qismi. Auditining ushbu holatda zarur deb hisoblanuvchi
auditorlik protseduralarini bajarish qobilyatiga taalluqli. Qayd etish xatboshisi
o’zida auditor tekshiruv davomida qilgan ishlarni haqiqiy tasdig’ini ko’rsatadi. Bu
o’quvchiga audit o’rnatilgan standartlar yoki bunday majburiyatlar uchun
amaliyotlarga mos o’tkazilganligiga ishonch tug’diradi.
10](https://docx.uz/documents/02fcfd86-498a-46a3-af4f-682dabfde6b2/page_10.png?v=1)
![paniyalari;
manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’l- mish
xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar;
mablag’larning hosil bo’lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tu-
tilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajrat- malar
bo’lmish budjetdan tashqari fondlar;
ustav fondida davlatga tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub-
yektlar. [3]
Agar xo’jalik yurituvchi subyekt hisobot yilidan keyingi yilning 1
mayigacha yillik moliyaviy hisobotini auditorlik tekshiruvidan o’tkazma- gan va
auditorlik xulosasiga ega bo’lmasa, u majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan
bo’yin tovlagan hisoblanadi.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunning 10-moddasiga muvofiq
majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi lozim bo’lgan barcha xo’jalik
yurituvchi subyektlar oldingi yil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy yil- ning 1
mayigacha auditorlik tekshiruvidan o’tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi
yakunlanganidan so’ng xo’jalik yurituvchi subyekt auditorlik xulosasining
belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli soliq or-
ganlariga topshirishi lozim. Agar auditorlik xulosasining bunday nusxasini so- liq
organiga o’z vaqtida taqdim etilmasa, xo’jalik yurituvchi subyekt soliq organiga
buning sababi ko’rsatilgan tushuntirish xati taqdim etadi.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi
subyektlarga soliq organi tomonidan jarima solinadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt
rahbari esa majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlaganligi uchun qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Un- dirilgan jarima jarima
solish to’g’risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kun ichida to’lanib,
to’liq miqdorda respublika budjetiga o’tka- ziladi. Agar jarima o’z vaqtida
to’lanmasa, soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so’zsiz undirib
olinadi.
Jarima undirilishi xo’jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik
13](https://docx.uz/documents/02fcfd86-498a-46a3-af4f-682dabfde6b2/page_13.png?v=1)
![hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’tkazilishi mumkin.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va
boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik
tashkilotlari o’rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risidagi
shartnoma da belgilab qo’yiladi» [3].
Tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvi odatda xo’jalik
yurituvchi subyektning qaroriga ko’ra o’tkaziladi. Tashabbus tarzidagi au- ditorlik
tekshiruvi o’tkazishda xo’jalik yurituvchi subyekt o’z oldiga aso- san quyidagilarni
maqsad qilib qo’yishi mumkin:
buxgalteriya hisobini tashkil etishning amaldagi qonunchilikka mu-
vofiqligini aniqlash;
butun buxgalteriya hisobi tizimini yoki uning ayrim bo’limlarining
ahvolini nazorat va tahlil qilish;
buxgalteriya hisobi bo’yicha ish yuritishni tashkil etish;
buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobot tuzish ishlari-
ning me’yoriy ta’minlanganligini aniqlash;
hisobni kompyuterlashtirishda qo’llaniladigan vosita va uslublarni
baholash;
soliq qonunchiligiga rioya qilinishi va soliqqa tortishga doir hisob-
kitoblar ahvolini tekshirish va h. k.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi har xil sabablarga ko’ra
o’tkazilishi mumkin. Birinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan
xususiylashtirilgan va aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilgan ko’p- lab sobiq
davlat korxonalari maxsus idoraviy davlat nazorat organlari to- monidan
tekshirilishi barham topdi. Shuningdek, mulkchilik va munosa- batlarning yangi
turlari hisob obe’ktlariga aylandi. Ikkinchidan, mulk egalari, investorlar va
aksiyadorlarning korxona moliya-xo’jalik faoliyati- ning ahvoli to’g’risidagi xolis
axborotlarni talab qilishlari. Shuningdek, buxgalter xodimlarining beqarorligi ya’ni
o’zgarib (almashlanib) turishi, ular malakasining pastligi va boshqalar.
Uchinchidan, iqtisodiyotning er- kinlashtirilishi va islohotlarning
15](https://docx.uz/documents/02fcfd86-498a-46a3-af4f-682dabfde6b2/page_15.png?v=1)
![b) moliyaviy hisobotni tuzish;
v) milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlari- ga
o’tkazish;
g) xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil
qilish;
d) buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va mo-
liya-xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati;
e) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va
deklaratsiyalarni tuzish;
j) auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida
nazarda tutilgan boshqa professional xizmatlarni ham ko’rsatishlari mum- kin [3].
Ushbu keltirilgan professional xizmatlar ro’yxati kengaytirilishi va
to’ldirilishi mumkin, ammo hozirgi ko’rinishda ham auditorlik tashkilotlari
tomonidan taklif qilinadigan xizmatlarning qanchalik xilma-xil ekanligini
ko’rsatmoqda.
Auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko’rsatishga
erishishi uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi kerakki, uning ish bajarish
yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob
berishi lozim:
halollik va haqqoniylik;
professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;
professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standart-
lar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;
o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’-
lum bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish prinsipiga rioya qilish va hokazo.
Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar
ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va ko’r-
satiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda ularga
ma’lum qilishi mumkin.
19](https://docx.uz/documents/02fcfd86-498a-46a3-af4f-682dabfde6b2/page_19.png?v=1)
![Ta’kidlash joizki, odatda, buyurtmachi auditorlik tashkilotiga muro- jaat
qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni xohlaydi. Shu- ning uchun
ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqamiz.
a) buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish.
Buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish xizmati ko’plab tadbirlarni va avvalo uzoq
muddatli hisob siyosatini aniqlash, buxgalterlik hisobining shaklini tanlash, texnik
vositalar majmuini tanlash, buxgalterlik xizmati- ning tuzulmasini shakllantirish,
hujjatlar aylanish grafigini va buxgalter xodimlarning xizmat vazifalarini ishlab
chiqish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Ushbu tadbirlarni o’tkazish natijasida
buyurtmachi korxonada bux- galteriya hisobini tashkil etish to’g’risida qaror qabul
qilinadi.
Mazkur xizmat turining o’zi bir martalik xususiyatga ega bo’lib, yan- gidan
tashkil etilayotgan korxonalarda alohida auditorlik tashkilotlari to- monidan
buxgalteriya (moliyaviy, boshqaruv) hisobini tashkil etish texno- logiyasiga talab
juda katta. Buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish bo’yicha ko’rsatiladigan
professional xizmatning davomi sifatida auditorlik tashki- loti mijoz-korxona
buxgalteriyasi uchun bo’lim buxgalterlaridan tortib to bosh buxgalter va moliya
ishlari bo’yicha xodimlarni tanlashi va o’qitib berishi ham mumkin.
Buxgalteriya hisobini qayta tiklash xizmati ham ma’lum davr ichi- da
bajariladi va bir martalik xususiyatga ega.
Hisobni qayta tiklash – ancha murakkab ish bo’lib, u auditorlik tashki-
lotining eng malakali mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun- ning
7- moddasiga muvofiq o’zining buxgalteriya xizmatiga ega bo’l- magan
tashkilotda buxgalteriya hisobi shartnoma asosida ixtisoslash- tirilgan
buxgalteriya markazi yoki tarkibiga buxgalteriya subyekti ham kiradigan
xo’jalik birlashmasining hisobga olish bo’limi tomo- nidan amalga oshiriladi
[2] . Shu munosabat bilan auditorlik tashkilotlari bunday ixtisoslashtirilgan
tashkilot rolini muvaffaqiyat bilan bajarishlari mumkin.
Auditorlik tashkiloti o’z mijoziga hisob yuritishi uchun hisob siyo- satini
20](https://docx.uz/documents/02fcfd86-498a-46a3-af4f-682dabfde6b2/page_20.png?v=1)
Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi